Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 4
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК 6
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы 6
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері 10
2 ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТҮРЛЕРІ 25
МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Дағдарыс кезінде мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері 25
2.2 Қазақстанда дағадарыс жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу35
іс шаралар жүйесі
3 ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ 50
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мемлекеттік мәселелерді реттеу процестерін ұйымдастыру 50
3.2 Ел экономикасын дағдарыстан шығаруға нақты ұсыныстар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектiлiгi. Кеңес өкіметі ыдырағаннан
кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы реформалау мен шаруашылық
жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең көлемді шараларды жүзеге
асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық процесстерге
араласуы - объективті қажеттілік екендігін түпкілікті түсінуге мәжбүр етті.
Оның объективтілігі ұлттық санақ жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен,
экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің
объектісі болып табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-
сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет
ететіндігімен де түсіндіріледі.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу ролінің күшеюі мемлекетаралық
экономикалық интеграциялық объективтілігі және экологияның кең ауқымды
мәселелерін әлемдік деңгейде қажеттілігімен байланысты екендігін де атап
өту керек. Мұның бәрі де жас экономиканы жан-жақты зерделеу қажеттілігі
туралы мәселені күн тәртібінде қойып отыр. Қазіргі нарққа өту
кезеңіндеэкономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдістемелік негіздерімен
қатар тәжірибесін де танп-білу маңызды рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – дағдарыс жағдайында экономиканы
мемлкеттік реттеуді талдау арқылы мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешу керек:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен әдістемелік
негіздерін анықтау;
- дағдарыс жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен
ұйымдастыру негіздерін талдау.
- дағдарыстан шығу жолында экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіруді қарастыру.
Зерттеудің пәні – Қазақстандағы дағдарыс кезінде экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістерінің ел экономикасындағы алатын орны мен оның
дамуындағы қарама-қайшылықтар мен мәселелердің құқықтық - нормативті
тұрғыда орныдалуы мен шешілуі жағдайлары, оларды қолдау мен қорғау,
тұғындардың әл -ауқатына келтіретін әсері мен экономикалық тиімділігі,
әлеуметтік алатын орны.
Зерттеу объектісі – дағдарыс жағдаында экономиканы мемлекеттік
реттеудің әдістерінің еліміздегі қолданылуы және тиімділігінің көріністері.
Дипломдық жұмысты зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ
арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен
Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары
мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық
есептемелік кұжаттары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мемлекеттік теориясының әліппесінен
бастап, оның қалыптасуының неғұрлым тереңірек әдістемелік мәселелеріне
дейін атақты экономист- ғалымдардың қомақты еңбектері болды. Олардың
қатарында Сапарғалиев Ғ., Нұрғалиев Қ.Р., К.Б.Бердалиев., Шеденов Ө.Қ.,
Сахариев С.С., Сахариева А.С., және т.б атауға болады.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы диалектикалық,
салыстырмалық, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік, функционалды
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Дағдарыс кезінде экономиканы мемлекеттік
реттеу төңірегінде негiзгi ғылыми жаңалығы мынадай:
1. мемлекеттік нысандардың қызметінің дағдарыс кезінде тиімділігін
арттыру басқару әдiстерiнің озық үлгiлерi ұсынылды.
2. Елiмiздiң экономикасына тән өзiндiк ерекшелiктерiне сәйкес мемлекеттік
басқарудың стилі мен әдісін дамытудың ғылыми- әдiстемелiк жүйесiн
қалыптастырудың тұжырымдамасы дайындалды.
3. Зерттеу объектiсiн басқарудың қағидаларына және талдау нәтижелеріне
сәйкес мемлекеттік басқарудың стилі мен әдісінің бағдарламасы
жасалынды.
Зерттеудiң тәжiрибелiк маңыздылығы практикалық аспектіде экономиканы
мемлекеттік реттеу әдісі толық жетілдіруі әдеттегі комплексті талдаудан,
бағалаулар және екі кезеңнен үйлестіріледі адамдық потенциалдың
шоғыралғанды мемлекеттік өкімет органдарында және жергілікті өзін-өзі
басқарудың мемлекеттік басқару мақсаттарының бар болғаны басқаратын
қорлары.
Қандай мемлекеттік және муниципальдық қызметкерге мемлекетке,
мемлекеттік және муниципалдық органға жүйелік технологияларға табыс кіргізу
қажет. Жауап-жүйелік және технологиялық мемлекеттік және муниципальдық
қызметтер халықтың және кәсіпкерлік сауалдарына дәл керектісін өндіру.
Ол үшін қазіргі жоба мәнінде мемлекеттік басқару жүйелік технологиясы
болу керек. Дәл осылай, тәжірибе мемлекеттікті басқарулар - ол технология,
философиялық мемлекеттікті басқару - ол технологияларды жасаудағы негізі
тәжірибелілер.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қорытындылар мен ұсыныстар келтірілген.
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиоталар жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық процестеріне
олардың тиімді теңгермешіліг мен макроэкономикалық түрақтылығын қамтамассыз
ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықты
негізде араласуын білдіреді [2].
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының сыртқы әсерлері
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді
пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың
өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл
мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды төмендетуде де
мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Белгілі шарттылқпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер
жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық, ал жоғарғы
деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын перамида түрінде
елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің
бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста
халық шаруашылығын басқарудың аймақтық – салалық органдарының шаруашылық
қызметінің көрсеткіштері басым болады.
Мемлекеттік басқару тетіктері әдетте экономикалық (ақша-
кредит,бюджет), әкімшілік (талап ету, мәжбірлеу, рұқсат ету) және
идеологиялық болып бөледі. Экономиканы мемлекеттік реттеу елді ұтымды
баланстауды және макроэкономикалық тұрақтандыруды қолдау масатымен
мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және әкімшілік-құқықтық формада
экономикаға араласуын білдіреді. Экономиканы мемлекеттік реттеу
экономикалық саясатпен тығыз байланыста және оны жүзеге асыруға
бағытталған. Мемлекет өзінің алдына қойған мақсаттарын орындау үшін
экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарын құрайтын әр түрлі әдістерді
қолданады.
Мемлекет экономикаға тікелей және жанама әсер етеді. Тікелей әсер ету
әдісі жоғарыда атап өткен әкімшілік және экономикалық құралдар арқылы,
жанама реттеу әдісі тек экономикалық құралдармен жүзеге асады.
Шаруашылық процеске экономикалық құралдардың әсер етуі төмендегілердің
қолданылуын ұсынады:
- Мемлекеттік экономикалық болжау;
- Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау;
- Бюджет-салық жүйесі;
- Ақша-кредит, валюта;
- Кеден саясаттары.
Осы аталған басқару тетіктерінің ішінде жергілікті шаруашылықты
басқаруға тікелей әсер ететіні бюджет – салық жүйесі.
Бюджет-салық саясаты саясаты – жалпы ұлттық өнімнің инфляцияға
ұшырамаған жағдайында толық еңбекпен қамту, төлем балансының тепе-теңдігін
сақтау және экономикалық өсуге бағытталған салық салу және мемлекеттік
бюджет жағдайын, мемлекеттік шығындарды азайту бойынша жүргізілетін
үкіметтің шаралары [3].
Басқару тетіктері ретінде бюджет-салық жүйесінде жергілікті шаруашылық
үшін қарастырылатын маңызды мәселелердің бірі – ол бюджетаралық қатынастар.
Жергілікті шаруашылықты дамыту үшін жергілікті басқару органдарының жеке
бюджеттері, олардың өздеріне бекітілген салықтық көздері болуы шарт.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тиімді
және тұрақты даму мемлекеттік реттеусіз және тиімді мемлекеттік басқару
институттарынсыз мүмкін еместігі белгілі.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
қозғалысның қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға
мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына
тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады.
Макроэкономикалық саясат саласында салық, бюджет және ақша-кредит жүйелерін
реформалау жолымен бірқатар міндеттерді шешу алда тұр. Соңғы жылдары
Қазақстан экономикасының дамуына әсер ететін сыртқы факторлар едәуір
өзгерді. Бұл, бірінші кезекте, мұнай экспортының өсуінің жоғары қарқынына
және мұнайға, газ бен металға әлемдік бағаның ұлғаюына, евроға шаққанда
доллардың айырбас бағамы қатынасының өзгеруіне, шетелдік капиталдың едәуір
ағынына байланысты. Осы факторлардың барлығы макроэкономикалық теңгерімнің
бұзылуына едәуір қатер төндіреді, өйткені инфляцияның өсу, теңгенің айырбас
бағамының шамадан тыс нығаю, экономиканың шикізат емес секторларының
бәсекеге қабілеттілігінің төмендеу және экономиканың қызып кету қаупі
күшеюде. Осы жағдайда макроэкономикалық саясат инфляцияның өсу қарқынын
төмендетуге, теңгенің айырбас бағамына қатысты икемді саясат жүргізуге,
мемлекеттік шығыстар саясатын шектеуге және бюджеттің мұнайдан болмайтын
тапшылықты төмендетуге, бизнесті дамытуды салықтық ынталандыруға
бағытталуға тиіс. Үкімет пен Ұлттық Банк фискальдық және ақша-кредит
саясатының келісілген түрде жүргізілуіне жұмыс істейтін болады. Үкіметтің
экономикалық саясаты елдегі экономикалық өсуді көбінесе еңбек өнімділігін
арттыру есебінен ынталандыруға бағытталған.
Макроэкономикалық теңгерімді сақтау мақсатында, сондай-ақ мұнай
байлықтарын неғұрлым тиімді пайдалану үшін мұнай мен газ өндіруді өсіру
қарқынына қатысты ұзақ мерзімді перспективаға арналған оңтайлы саясат
әзірленетін болады. Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық
әкімшілендіруді оңайлату, салық санын оңтайландыру және салықтың
жинақталуын арттыру жолымен бизнес пен халықаралық сауданы дамытуды
ынталандыруға бағытталған. Салық салу мен салықтық әкімшілендіруді оңайлату
мақсатында салық аңнамасына салық есептілігін, салықтық тексеру
нәтижелеріне шағым жасауға өтініштер беру мерзімін ұзарту, сондай-ақ есепті
салық кезеңі үшін акциздер бойынша ақы төлеу мерзімін белгілеу бөлігінде
өзгерістер енгізілетін болады. Салықты және төлемдерді банкоматтар мен Web-
дүңгіршектер арқылы төлеу тетігін енгізу жоспарланып отыр [4].
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады. Бұдан басқа, салық және
кеден органдары қызметінің сапасын бағалау өлшемі өзгертілетін болады.
Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері бойынша жоспарлардың орындалуын
бағалауды алмастыратын болады. Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету
көзделуде. Атап айтқанда, өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған
құн салығына, сондай-ақ корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-
кезеңімен төмендетілетін болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының
көлеңкелі төлемдерін одан әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады.
Бір уақытта ҒЗТКЖ-да инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер жасалатын
болады, бұл экономиканың өңдеуші секторының технологиялық дамуын
жеделдетуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін
біріктіру жолымен олардың саны қысқартылатын болады, сондай-ақ арнайы
салық режимдерін қолдану тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын
болады. Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын
мұнай өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Экономиканың энергетикалық емес секторын дамытуға ықпал ету үшін
металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа
да салаларда бар жасырын монополияларды бұзу бойынша жұмыс жүргізілетін
болады. Мұны экономиканың осы секторларына жаңа компанияларды – отандықты
да, шетелдікті те кіргізу үшін тартымды жағдайлар жасау арқылы жүзеге асыру
керек.
Үкімет жаңа технологияларды меңгеру бойынша жұмыс жүргізуді жоспарлап
отыр, бұл жерде Қазақстан жаңа технологияларды дамытып жатқан
компаниялардың құрылтайшысының және акционерінің рөлін атқарады. Осы
қызметтің негізі ретінде жұмыс істеп тұрған Ұлттық Инновациялық Қорды
пайдалануға болады. Бұл құрылым Үкіметтің атынан нақты серпінді секіріс
технологиялық процестерде жұмыс істейтін және әлі ашылу қарсаңында тұрған
бірқатар шетелдік фирмалар мен ұйымдардың құрылтайшысы бола алады.
Осылайша, әлемдік процеске ғылыми-техникалық дамуды енгізуге болады.
Мейлінше тиімді тәсіл – Қазақстанның тікелей жәненемесе инвестициялы
банктер мен қорлар арқылы венчурлық компаниялардың капиталына қатысуы
болады. Қазақстан өзінің ресурстарын бүкіл әлем бойынша перспективалық
компаниялар акцияларының бақылау пакеттерін сатып алуға шоғырландыруы,
сөйтіп өзін әр түрлі салалық науашаларда нақтылауы тиіс [5].
Осы мақсаттарда өнеркәсіптік маркетинг жүйесін әзірлеу, қазақстандық
компаниялардың халықаралық қауымдастықтарға, одақтарға кіруін және олардың
шетелдердегі ірі технопарктерге қатысуын қамтамасыз ету қажет.
Мемлекеттік қатысу үлесі бар және ірі әрі өңірлік қор биржаларында
белсенді қатысушылар бола алатын жеке инвесторларды мейлінше көбірек
тартатын трасталық компаниялар құру мүмкіндігі де қаралатын болады. Бұл
компаниялар Ұлттық инновациялық қордың қатысуымен лицензиялар рыногында
технологиялық брокерлік компанияларды құруы және тіркеуі тиіс.
Қазақстанның ықпал ету саласының кеңеюіне және оның әлемдік
экономикадағы мәнінің артуына байланысты халықаралық экономикалық
бірлестіктердің, бірінші кезекте ШЫҰ пен ЕурАзЭҚ шеңберінде іске асырылатын
серпінді секіріс жобаларына Қазақстанның қатысуы зор маңызға ие болып
отыр. Сондықтан Үкімет ШЫҰ пен ЕурАзЭҚ шеңберінде іске асыру үшін
ұсынылатын пилоттық жобалардың тізбесін екі жақты және көп жақты негізде
құруды болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады. Барлық салықтық
реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық деңгейін едәуір
төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты міндеттердің
бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық төлеушілерге
ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен кәсіпкерлік
субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша азайту
ұсынылып отыр.
Бүкіл әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік
коэффициенті қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің
дәрежесіне қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Немесе, керісінше,
егер мұндай реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік
коэффициенттің мөлшері жоғарлайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістемесіне оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процесстердің өзіне және
оның шамасына етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік сипатта
болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бүл негізінен, экономиканы
шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәселекелестікті дамытатын,
тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау
саясатын жүзеге аысратын шараларды қамтиды.
Нарықтық жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне сер етумен байланысты
[4].
Енді экономикалық процесстерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреулерін қалай қолданады, осыған қысқа тоқталайық:
1. Фиксалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қыржылар
(субсидия), салық шараары жатады.
Салықтық реттеу фиксалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
- кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет
бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен
еркін экономикалық селолық үшіе салық салудың ерекше жеңілдікпен
қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар
да өзіне берілген билік шеңберіне сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып
отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға сұранмды шектеу мақсатында салық
төлеушілердің басым мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін
жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі:
салық нарқы барынша да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда
өзгеріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары
жағдайда өзгерісті қаржыландыру тиімсіз болады;
- салық нарқын өзгерісіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзмін өзгерту
жатады;
- салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіутерді
ендіру капиталдың саларалық құйылымн реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан
жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі
қорларды жаңғыртуды тездетеді [5].
Несие – ақша саясаты. Мемелкет нақты салалық және аймақтық мәселелрді
шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонысем бірге, ол бюджеттен тыс
ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
- несиенің пайыз нарықтық өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгеймен болғаны
абзал;
- эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқа мерзімді міндеттемелірен сатып алған жағдайда банктен өндіріп
алынатын қарыз пайының нормасы. Эмиссиялық банк тек қаан коммерциялық
банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету көтеру жеке
коммерциялық бантер үшін несеи жарқын қайта қарауға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
- эмиссиялық банкке ақша салудың мендетті минмумын арттыру.
Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген
ақша) ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша
салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк,
міндетті ақша салымдрының мөлшерін артыра отырып жеке банктердің несеи
қаражаттарын шектейді, ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің
несие экспенсиясына мүмкіндік туғызады;
- Ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, несие жүйесі қосымша қаражаттармен
толықтыырлады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
Бағалы және табысты реттеу салаты. Фиксалды және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда неемсе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
Әкімшлік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар мысалы
қоғамдық пайдалану салаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі
деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы
секілді істер кіреді.
Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгме экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсеңдету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік кезеңін тұрақтандыру немесе одан
ары қарай созу туралы болып отыр [6].
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталды. Ұзақ мерзімді реттеу
– бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесінде
мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған белгілі бір уақыт кезеңі
бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру, кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын өзгерту,
технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық процессті дамыту мақсатында
жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын
мақсатты бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып
табылады. Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шекке
бағдарланған, орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық
жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
Бюджет саясаты мұнай кірістерін пайдалану тетіктерін жетілдіруге,
бюджеттің әлемдік баға конъюнктурасына тәуелділігін төмендетуге, бюджет
қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруға, экономиканың басым
секторларын дамытуды ынталандыруға және халықтың неғұрлым аз қорғалған
жіктерін әлеуметтік қолдауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады. 2007
жылғы 1 шілдеден бастап Ұлттық қордың қаражатын қалыптастырудың және
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
бюджетті теңгерімдеудің жаңа жүйесіне көшуді жүзеге асыру ұйғарылып отыр.
Осыған байланысты Бюджет кодексіне және басқа да заңнамалық кесімдерге
өзгерістер мен толықтырулар енгізу көзделеді. Өзгерістер ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру мұнай емес сектордан түсетін түсімдердің
есебінен, ал даму бюджетін қаржыландыру көбінесе
Ескертпе – автормен құрастырылған [50]
Сурет 1. – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ұлттық қордың трансферттері есебінен жүзеге асырылатындығында.
Осылайша, ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстарды ұлғайту
мұнай емес сектордан кірістерді барабар өсірусіз мүмкін емес. Ұлттық қордың
жаңа Тұжырымдамасын енгізу экономикада тұтынушы мен жинақтау арасындағы
қажетті пропорцияларды сақтауды, экономиканың шикізат емес секторын дамыту
үшін қолайлы макроэкономикалық шарттар құруды, мұнай кірістерінің елеулі
бөлігін жинақтауды және Ұлттық қордың әлсіреуіне жол бермеуді ескере
отырып, мұнай кірістерін оңтайлы пайдалануға мүмкіндік береді. Бюджет
саясатын жүргізу кезінде Үкімет, сондай-ақ экономиканың өсу қарқынымен
сыйымды мемлекеттік бюджет шығыстарының өсу қарқынын қамтамасыз етудің және
бюджеттің мұнайдан болмайтын тапшылығын біртіндеп төмендетудің қажеттілігін
ескеретін болады.
Бюджеттік жоспарлаудың сапасын және бюджет қаражатын пайдалану
тиімділігін арттыру үшін бағдарламалар әкімшілеріне қойылатын бюджет
тәртібін жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікті арттыру призмасы арқылы
жұмсауда басымдықтарды талдау мен есепке алуды жүргізуге, бюджеттік
бағдарламалардың стратегиялық (бағдарламалық) құжаттармен үйлесуіне
бағытталған талаптар күшейтілетін болады. Бюджеттің атқарылу процесін
бюджеттің кассалық атқарылуына емес, бюджеттік бағдарламаларды іске
асырудың тиімділігі мен нәтижелілігіне бағдарлау қажет. Үкімет өңірлердің
бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру қағидатын мемлекеттік қаражатты
пайдалану тиімділігін ынталандыру қағидатымен оңтайлы үйлестіруге
бағытталған бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөніндегі жұмысты
жалғастыратын болады.
2008 жылы 2009 – 2012 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми
трансферттер туралы жаңа Заңның жобасы әзірленді, бұл орта мерзімді
кезеңге арналған субвенциялар мен алулардың мөлшерін бекітудің тұрақтылығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл өңірлердің салықтық әлеуетін
ұлғайтуда жергілікті атқарушы органдардың қызығушылығын және жергілікті
бюджеттерді қалыптастыру мәселелерінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың дербестігін арттырады. Салық салынатын базаны кеңейтуге олардың
қосқан үлесінен алынатын барлық қосымша кірістер жергілікті бюджеттерде
қалады және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында
жергілікті атқарушы және өкілді органдардың қалауы бойынша бөлінетін
болады.
Өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіруге, Конституция
кепілдік берген мемлекеттік қызметтерге халықтың тең қол жеткізуін
қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік алулар мен субвенцияларды есептеудің
жаңа әдістемесі әзірленетін болады, яғни өңірлерді төмен бюджеттік
қамтамасыз етуден республикалық орташа деңгейге көтеру ұйғарылып отыр [8].
Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру әзірленген Қазақстан
Республикасының 2012 жылға дейінгі мемлекеттік қаржылық бақылауды дамыту
тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылды. Мемлекеттік сатып алу жүйесін одан
әрі жетілдіру ұйғарылып отыр. Осыған байланысты негізгі міндеті мемлекеттік
сатып алуды сапалы, тиімді және уақтылы жүргізу болып табылатын
Мемлекеттік сатып алу туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңның жобасы әзірленді. Атап айтқанда, қоғамдық бірлестіктердің
өкілдеріне конкурстық өтінімдері бар конверттерді ашу кезінде конкурстарға
бақылаушы ретінде қатысу мүмкіндігі енгізіледі.
Бұдан басқа, электронды мемлекеттік сатып алу жүйесін дамытуға ықпал
ететін және мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру барысында сыбайлас
жемқорлық іс-қимылдардың деңгейін төмендетуге әсер ететін электронды
мемлекеттік сатып алу ақпараттық жүйесінде жұмыс істеу шарттары
белгіленеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышты басқару жүйесі
қайта қаралатын болады. Мониторинг мемлекеттік борыш бойынша ғана емес,
өзіне мемлекет қатысатын ұлттық компаниялар мен акционерлік қоғамдардың
борыштық міндеттемелерін қамтитын бүкіл мемлекеттік сектор бойынша да
жүргізілетін болады. Мемлекеттік борышты басқару жүйесін жетілдіру жөнінде
шаралар кешенін қабылдау үшін мемлекеттік борышты басқару жөніндегі
тұжырымдама әзірленетін болады.
Тұжырымдамада мемлекеттің басым қатысуымен ұлттық және акционерлік
қоғамдардың борыштарын қоса алғанда, бүкіл мемлекеттік сектордың борышын
ескере отырып, борышты басқару стратегиясы, мемлекеттік борыш құрылымы
мәселелері, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың борыштық
міндеттемелерін реттеу мәселелері және мемлекеттік борышты басқарудың
ұйымдық негіздері көрініс табады. Үкімет тарифтік саясат тиімділігін
арттыруға зор назар аударатын болады. Бұл үшін тарифтердің айқындылығын
қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданатын болады, табиғи монополия
субъектілерінің қызметтеріне, экономика секторларына тарифтердің әсер етуін
бағалау модельдері әзірленеді, монополия субъектілерінің қызметін бақылау
және сараптау тетіктері жетілдіріледі.
Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын дамыту саласында инфляция
процестерін реттеу тиімділігін арттыру, валюталық реттеуді кезең-кезеңмен
ырықтандыру, банктердің сыртқы қарыз алуын жанама реттеу құралдарын
жетілдіру, сондай-ақ қаржы жүйесіндегі бәсекелестікті ырықтандыру мен
арттыру, оның орнықтылығы мен айқындылығын қамтамасыз ету негізгі міндет
болып табылады. Инфляция процестерін реттеу бөлігінде Үкімет пен Ұлттық
Банк инфляцияның монетарлық та, монетарлық емес те жақтарына әсер ету
шараларын қабылдайтын болады.
Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар тарапынан әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарының индикаторлары шеңберінде
табиғи монополиялардың тауарлары мен қызметтеріне бағаны өсірудің
сақталуына қатаң бақылау орнатылатын болады, мұнай өнімдерінің, астықтың,
электр энергиясының, көлік және байланыс қызметтерінің бәсекелес ішкі
нарықтарын дамыту үшін жағдай жасалады. Сондай-ақ ішкі нарықты қанықтыру
үшін тауарлар мен қызметтер өндірісін ұлғайту ынталандырылатын болады.
Ұлттық Банк негізгі бағдары инфляция деңгейі болып табылатын ақша-кредит
саясаты шеңберінде банк жүйесінің өтімділігін реттеу арқылы ақша ұсынысының
шамадан тыс кеңеюін тоқтату жөніндегі қызметті жүзеге асыратын болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қайта қаржыландыру ресми ставкасын қоса
алғанда, ақша нарығындағы ахуалға және инфляция деңгейіне қарай өз
операциялары бойынша ставкаларды реттейтін болады. Ставкалар дәлізін
белгілеу жолымен сыйақының нарықтық ставкаларына Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің әсер етуін арттыру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады [9].
Валюталық реттеу саласында валюталық режимді одан әрі ырықтандыруға,
капитал қозғалысына байланысты тәуекелдерді реттеуге жаңа тәсілдерді
әзірлеуге бағытталған саясат жалғасатын болады. Сыртқы экономикалық
операциялар жөніндегі ақпараттық база жетілдірілетін болады, бұл 2008
жылдан бастап валюталық операцияларды жүргізудің рұқсат ету тәртібінен
кейінгі мониторинг пен іріктемелі бақылау жүйесіне тиімді көшуді қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Бұл ретте валюталық режимді ырықтандыру жөніндегі
одан арғы шаралар 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап валюталық операцияларды
лицензиялауды жоюды, сондай-ақ сыртқы сауда келісім-шарттарында белгіленген
мерзімге қарай валюталық түсімнің қайтарылуын талап етуді белгіледі, бұл
валюталық операцияларды жүзеге асыру тәртібін едәуір оңайлатады және сыртқы
экономикалық қызметке қатысушылардың шығындарын қысқартты. Банктердің
сыртқы қарыз алуын шектеу жөніндегі жұмыс жалғасады. Валюталық тәуекелді
бақылау мақсатында болашақта әрбір шетелдік валюта бойынша банктердің ашық
валюталық ұстанымының лимиттері төмендетілетін болады. Бұл шара банктердің
валюталық тәуекелін төмендетуге және сыртқы қаржы рыноктарында банктердің
валюталық қарыз алуының өсуін бәсеңдетуге мүмкіндік береді. Шығынды
өтімділік проблемасының өзектілігін төмендету үшін ең аз резервтік
талаптарды есептеу тетігін одан әрі жетілдіру ұйғарылып отыр. Сондай-ақ
валюталық өтімділік нормативтерін және сыртқы қарыз алудың ең жоғары
лимитін белгілеу мәселелерін қайта қарау ұйғарылып отыр. Бұдан басқа, банк
секторындағы жүйелік тәуекелдерді барынша азайту жолдары қарастырылатын
болады. Банктік бизнес айқын, жоғары сараланған болуы, жаңа технологияларды
және клиенттерге қызмет көрсету әдістерін белсенді енгізуі үшін қаржы
секторында бәсекелетікті одан әрі ырықтандыру және арттыру үшін шаралар
қабылданатын болады.
Шетелдік банктердің қызметі үшін алынып тасталған шектеулерден басқа
олардың қаржылық орнықтылығын қамтамасыз етуге арналған шарттар сақталған
кезде Қазақстанның аумағында олардың филиалдарының қызметін шешу ұйғарылып
отыр [10].
Еуразиялық қоғамдастық талаптарына сәйкес шетелдік банктердің
тарапынан бәсекелестікті дамыту үшін отандық нарыққа олардың кіруі туралы
шешім қабылдау кезінде бағалауы ескерілетін рейтингілік агенттіктердің
тізбесі кеңейтілетін болады. Банк секторында айқындылықты қамтамасыз ету
мақсатында шоғырландырылған қадағалау, меншік иелерінің құрылымы, қосылма
тұлғалармен қарым-қатынастар бөлігінде банктердің заңнама талаптарын
орындауын қамтамасыз етуге бағытталған банктік қадағалау рәсімдері
жетілдірілетін болады. Бұдан басқа, жүзеге асырылып қойған іс-шаралардан
басқа банктік емес ұйымдарды дамыту үшін:
− шағын кредит беру ұйымдары үшін кредит берудің ең жоғары
мөлшерін ұлғайту;
− кредиттік серіктестіктерге жаңа қатысушыларды тарту тетігін
оңайлату;
Қазпочтаның халыққа қаржылық қызметтер көрсету жөніндегі мүмкіндігін
кеңейту ұйғарылып отыр. Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы
мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады.
Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің
жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті
төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда
дағдарыстың сипаттамасы келесідей:
1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен
кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.
2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.
3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.
4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды,
бірақ өспейді де.
Тоқырау фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.
2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.
3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп
өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.
Жандану фазасының сипаттамасы:
1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып,
өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы
жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.
2. Инвестициялар өседі.
3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.
4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.
5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Өрлеу фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.
2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.
3. Тауарлардың бағасы өседі.
4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.
5. Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам
басады.
Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды
стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің
қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны
өсіреді. Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге
болады.
Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық
санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа
жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық
прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы,
т.б [11].
Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың
физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы,
инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және
ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың
артық қорлануы.
Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың
ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен
экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші
экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың
еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге
әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі
пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық
жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда
қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.
Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж.,
1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы
дағдарыс бірінші дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін
ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар
әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж экономикалық дағдарыстар. Ұлы
тоқырау атын алған өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933
жылдарда болған еді.
Циклдардың ұзақтылығына (толқындар) байланысты олар бірнеше типке
бөлінеді.
Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады.
Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі
экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға
қысқаша тоқталып назар аударайық.
Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда
болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны
геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16), ал өмір сүру жабдықтар
тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4). Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.
Кейнстік мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем
қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен
түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен
қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен
белгіленеді [12].
Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және
өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық
сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне
жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді.
Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы
және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.
Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса,
соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы
құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына
себеб болады.
4
3
2
Ескертпе – автормен құрастырылған [13]
Сурет 2. - Жұмыссыздық деңгейі %
Мұның мағынасы: Жоғары жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын
білдіреді және керісінше, жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранысты
арттырады, бағаның өсуіне итермелейді. Басқаша айтқанда, төмен жалақы
жағдайында жұмыссыздық өсуі, керісінше жалақы өскен сайын жұмыссыздық
азаяды.
К. Маркстың қорлдану теорисына сәйкес қосымша құнның капиталға
айналуында капиталдың құрылымында өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс
күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан жұмыс
күшінің бір бөлігі өндіріс саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық
пайда болады.
Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны – жасына, денсаулығына қарай
еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады. Жұмыссыздық - бұл халық
шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс
күші.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының
арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші
жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан) құралады.
Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне
қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі)
Жұмыссыздықтың негізгі формалары:
− Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың
қолданылуы, немесе ақпараттың болмауына байланысты.
− Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа,
бір жерден басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.
− Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетпеуінің
нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері
пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы
дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады, сондай-ақ жынысының,
жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке қасиеттерінің
ерекшеліктеріне байланысты болады.
− Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды.
Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықты екі топқа бөледі:
- жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;
- жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық
жұмыссыздық.
Қазақстанда экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе
бастады, бірақ онымен қатар жасырын жұмыссыздық та орын ала бастады.
Қазақстандағы еңбек нарығында ағымдағы, құрылымдық, циклдық
жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады. Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық
жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы
кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа орналаса алмады [14].
Құрылымдық және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да,
олар жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ
уақыт жұмыс таба алмағандықтан өзінің біліктілігін жоғалтады, еңбек
нарығында бәсекелестік қабілетін жоғалтады.
Толық жұмысбастылық деген мағынаның экономикада жоқтық қасы, себебі
барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс.
Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және
құрылымдық жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады.
Жұмыспен толық қамту жағдайындағы қарқынды инфляцияға әкеліп соқпайтын
жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады. Егерде жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып
кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.
Жұмыссыздықтың зардаптары:
1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық
пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:
- халықтың сатып алу қабілеті төмендейді,
- қазына – қор қысқарады,
- инвестицияға сұраныс қысқарады,
- өндіріс құлдырайды.
2. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында жұмыссыз адамдардың
біліктілігі жоғалады.
3. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және халықтың
әлеуметтік жағдайының төмендеуіне әкеледі.
Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық
зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді.
Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне
қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен
салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ толық
жұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім.
Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір
адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша
қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін
дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлі жүйелерін қолдануда.
Макроэкономикалық тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция.
Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне және тауарлар
мен қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа
құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж.
революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет инфляция
деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла
бастады.
Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-
экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы ақша
массасының нақты ұсынылған тауар санынан артып кетуі. Соның нәтижесінде
тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді.
Инфляцияның бірнеше түрі бар [15].
Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты
инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.
- Ашық инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет
көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-
теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен
байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз.
- Басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән, яғни
жалпы мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ ол
тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану
мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте
байқалады.
- Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және тауарлар мен
қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда мемлекеттің
тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен болуын
қолдану арқылы пайда болады.
Ашық инфляция өз кезегінде бірнеше формаға бөлінеді:
- Сұраныс инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда болады,
ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс тауар бағасының өсуін тудырады. Қолда
ақша көп мөлшерде, ал тауардың көлемі өте аз деп сипаттауға болады.
Сұраныс инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілік-
әміршілік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.
- Шығын (ұсыныс) инфляциясы – ол өндіріс факторлары қымбаттаған жағдайда
пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс шығындарының өсуі өнім бағасының
өсуіне әкеледі.
- Құрылымдық инфляция – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында туады. Бір
сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы тапшылық
тауарлардың қымбаттауына әкеледі [16].
Болжау арқылы инфляция бөлінеді:
- Күткен инфляция – ол болжамдалынған инфляция.
- Күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бағалардың кенеттен
күрт өсіп кетуі.
Бағаның өсу қарқыны тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге
болады:
- Баяу инфляция. Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен аз)
өседі. Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономикаға оң әсерін
тигізеді, күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздықтың деңгейін
төмендетеді.
- Қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан 200%
-ге дейін) өседі.
- Ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде айналымдағы ақшаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК 6
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы 6
1.2 Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері 10
2 ДАҒДАРЫС ЖАҒДАЙЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТҮРЛЕРІ 25
МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ НЕГІЗДЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Дағдарыс кезінде мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері 25
2.2 Қазақстанда дағадарыс жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеу35
іс шаралар жүйесі
3 ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУ ЖОЛЫНДА ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ 50
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мемлекеттік мәселелерді реттеу процестерін ұйымдастыру 50
3.2 Ел экономикасын дағдарыстан шығаруға нақты ұсыныстар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектiлiгi. Кеңес өкіметі ыдырағаннан
кейінгі аз ғана уақыт ішіндегі экономиканы реформалау мен шаруашылық
жүргізудің нарықтық моделіне өту жөніндегі кең көлемді шараларды жүзеге
асыру тәжірибесі – мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық процесстерге
араласуы - объективті қажеттілік екендігін түпкілікті түсінуге мәжбүр етті.
Оның объективтілігі ұлттық санақ жүргізудің жаңа жүйесіне өту керектігімен,
экономикалық дамудың тепе-теңдігін сақтау мүдделері мемлекеттік реттеудің
объектісі болып табылатындығымен және макроэкономикалық үрдістердің сандық-
сапалық көрсеткіштері өзгерісін тұрақты түрде зерттеп отыруды қажет
ететіндігімен де түсіндіріледі.
Сонымен қатар мемлекеттік реттеу ролінің күшеюі мемлекетаралық
экономикалық интеграциялық объективтілігі және экологияның кең ауқымды
мәселелерін әлемдік деңгейде қажеттілігімен байланысты екендігін де атап
өту керек. Мұның бәрі де жас экономиканы жан-жақты зерделеу қажеттілігі
туралы мәселені күн тәртібінде қойып отыр. Қазіргі нарққа өту
кезеңіндеэкономиканы мемлекеттік реттеудің ғылыми-әдістемелік негіздерімен
қатар тәжірибесін де танп-білу маңызды рөл атқарады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – дағдарыс жағдайында экономиканы
мемлкеттік реттеуді талдау арқылы мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттерді шешу керек:
- экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен әдістемелік
негіздерін анықтау;
- дағдарыс жағдайында экономиканы мемлекеттік реттеудің түрлері мен
ұйымдастыру негіздерін талдау.
- дағдарыстан шығу жолында экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіруді қарастыру.
Зерттеудің пәні – Қазақстандағы дағдарыс кезінде экономиканы
мемлекеттік реттеудің әдістерінің ел экономикасындағы алатын орны мен оның
дамуындағы қарама-қайшылықтар мен мәселелердің құқықтық - нормативті
тұрғыда орныдалуы мен шешілуі жағдайлары, оларды қолдау мен қорғау,
тұғындардың әл -ауқатына келтіретін әсері мен экономикалық тиімділігі,
әлеуметтік алатын орны.
Зерттеу объектісі – дағдарыс жағдаында экономиканы мемлекеттік
реттеудің әдістерінің еліміздегі қолданылуы және тиімділігінің көріністері.
Дипломдық жұмысты зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін
кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ
арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен
Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары
мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық
есептемелік кұжаттары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Мемлекеттік теориясының әліппесінен
бастап, оның қалыптасуының неғұрлым тереңірек әдістемелік мәселелеріне
дейін атақты экономист- ғалымдардың қомақты еңбектері болды. Олардың
қатарында Сапарғалиев Ғ., Нұрғалиев Қ.Р., К.Б.Бердалиев., Шеденов Ө.Қ.,
Сахариев С.С., Сахариева А.С., және т.б атауға болады.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы диалектикалық,
салыстырмалық, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік, функционалды
талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы. Дағдарыс кезінде экономиканы мемлекеттік
реттеу төңірегінде негiзгi ғылыми жаңалығы мынадай:
1. мемлекеттік нысандардың қызметінің дағдарыс кезінде тиімділігін
арттыру басқару әдiстерiнің озық үлгiлерi ұсынылды.
2. Елiмiздiң экономикасына тән өзiндiк ерекшелiктерiне сәйкес мемлекеттік
басқарудың стилі мен әдісін дамытудың ғылыми- әдiстемелiк жүйесiн
қалыптастырудың тұжырымдамасы дайындалды.
3. Зерттеу объектiсiн басқарудың қағидаларына және талдау нәтижелеріне
сәйкес мемлекеттік басқарудың стилі мен әдісінің бағдарламасы
жасалынды.
Зерттеудiң тәжiрибелiк маңыздылығы практикалық аспектіде экономиканы
мемлекеттік реттеу әдісі толық жетілдіруі әдеттегі комплексті талдаудан,
бағалаулар және екі кезеңнен үйлестіріледі адамдық потенциалдың
шоғыралғанды мемлекеттік өкімет органдарында және жергілікті өзін-өзі
басқарудың мемлекеттік басқару мақсаттарының бар болғаны басқаратын
қорлары.
Қандай мемлекеттік және муниципальдық қызметкерге мемлекетке,
мемлекеттік және муниципалдық органға жүйелік технологияларға табыс кіргізу
қажет. Жауап-жүйелік және технологиялық мемлекеттік және муниципальдық
қызметтер халықтың және кәсіпкерлік сауалдарына дәл керектісін өндіру.
Ол үшін қазіргі жоба мәнінде мемлекеттік басқару жүйелік технологиясы
болу керек. Дәл осылай, тәжірибе мемлекеттікті басқарулар - ол технология,
философиялық мемлекеттікті басқару - ол технологияларды жасаудағы негізі
тәжірибелілер.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қорытындылар мен ұсыныстар келтірілген.
1 ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Экономиканы мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімінің кез келген саласы оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиоталар жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық процестеріне
олардың тиімді теңгермешіліг мен макроэкономикалық түрақтылығын қамтамассыз
ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және ұйымдық-құқықты
негізде араласуын білдіреді [2].
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының сыртқы әсерлері
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты
қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді
пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың
өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл
мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және
олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды төмендетуде де
мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі
мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы
қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Белгілі шарттылқпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер
жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық, ал жоғарғы
деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын перамида түрінде
елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің
бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста
халық шаруашылығын басқарудың аймақтық – салалық органдарының шаруашылық
қызметінің көрсеткіштері басым болады.
Мемлекеттік басқару тетіктері әдетте экономикалық (ақша-
кредит,бюджет), әкімшілік (талап ету, мәжбірлеу, рұқсат ету) және
идеологиялық болып бөледі. Экономиканы мемлекеттік реттеу елді ұтымды
баланстауды және макроэкономикалық тұрақтандыруды қолдау масатымен
мемлекеттің әкімшілік-экономикалық және әкімшілік-құқықтық формада
экономикаға араласуын білдіреді. Экономиканы мемлекеттік реттеу
экономикалық саясатпен тығыз байланыста және оны жүзеге асыруға
бағытталған. Мемлекет өзінің алдына қойған мақсаттарын орындау үшін
экономиканы мемлекеттік реттеу құралдарын құрайтын әр түрлі әдістерді
қолданады.
Мемлекет экономикаға тікелей және жанама әсер етеді. Тікелей әсер ету
әдісі жоғарыда атап өткен әкімшілік және экономикалық құралдар арқылы,
жанама реттеу әдісі тек экономикалық құралдармен жүзеге асады.
Шаруашылық процеске экономикалық құралдардың әсер етуі төмендегілердің
қолданылуын ұсынады:
- Мемлекеттік экономикалық болжау;
- Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау;
- Бюджет-салық жүйесі;
- Ақша-кредит, валюта;
- Кеден саясаттары.
Осы аталған басқару тетіктерінің ішінде жергілікті шаруашылықты
басқаруға тікелей әсер ететіні бюджет – салық жүйесі.
Бюджет-салық саясаты саясаты – жалпы ұлттық өнімнің инфляцияға
ұшырамаған жағдайында толық еңбекпен қамту, төлем балансының тепе-теңдігін
сақтау және экономикалық өсуге бағытталған салық салу және мемлекеттік
бюджет жағдайын, мемлекеттік шығындарды азайту бойынша жүргізілетін
үкіметтің шаралары [3].
Басқару тетіктері ретінде бюджет-салық жүйесінде жергілікті шаруашылық
үшін қарастырылатын маңызды мәселелердің бірі – ол бюджетаралық қатынастар.
Жергілікті шаруашылықты дамыту үшін жергілікті басқару органдарының жеке
бюджеттері, олардың өздеріне бекітілген салықтық көздері болуы шарт.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, тиімді
және тұрақты даму мемлекеттік реттеусіз және тиімді мемлекеттік басқару
институттарынсыз мүмкін еместігі белгілі.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер)
қозғалысның қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда
пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық
қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға
мүмкіндік беретін, көбінесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына
тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады.
Макроэкономикалық саясат саласында салық, бюджет және ақша-кредит жүйелерін
реформалау жолымен бірқатар міндеттерді шешу алда тұр. Соңғы жылдары
Қазақстан экономикасының дамуына әсер ететін сыртқы факторлар едәуір
өзгерді. Бұл, бірінші кезекте, мұнай экспортының өсуінің жоғары қарқынына
және мұнайға, газ бен металға әлемдік бағаның ұлғаюына, евроға шаққанда
доллардың айырбас бағамы қатынасының өзгеруіне, шетелдік капиталдың едәуір
ағынына байланысты. Осы факторлардың барлығы макроэкономикалық теңгерімнің
бұзылуына едәуір қатер төндіреді, өйткені инфляцияның өсу, теңгенің айырбас
бағамының шамадан тыс нығаю, экономиканың шикізат емес секторларының
бәсекеге қабілеттілігінің төмендеу және экономиканың қызып кету қаупі
күшеюде. Осы жағдайда макроэкономикалық саясат инфляцияның өсу қарқынын
төмендетуге, теңгенің айырбас бағамына қатысты икемді саясат жүргізуге,
мемлекеттік шығыстар саясатын шектеуге және бюджеттің мұнайдан болмайтын
тапшылықты төмендетуге, бизнесті дамытуды салықтық ынталандыруға
бағытталуға тиіс. Үкімет пен Ұлттық Банк фискальдық және ақша-кредит
саясатының келісілген түрде жүргізілуіне жұмыс істейтін болады. Үкіметтің
экономикалық саясаты елдегі экономикалық өсуді көбінесе еңбек өнімділігін
арттыру есебінен ынталандыруға бағытталған.
Макроэкономикалық теңгерімді сақтау мақсатында, сондай-ақ мұнай
байлықтарын неғұрлым тиімді пайдалану үшін мұнай мен газ өндіруді өсіру
қарқынына қатысты ұзақ мерзімді перспективаға арналған оңтайлы саясат
әзірленетін болады. Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық
әкімшілендіруді оңайлату, салық санын оңтайландыру және салықтың
жинақталуын арттыру жолымен бизнес пен халықаралық сауданы дамытуды
ынталандыруға бағытталған. Салық салу мен салықтық әкімшілендіруді оңайлату
мақсатында салық аңнамасына салық есептілігін, салықтық тексеру
нәтижелеріне шағым жасауға өтініштер беру мерзімін ұзарту, сондай-ақ есепті
салық кезеңі үшін акциздер бойынша ақы төлеу мерзімін белгілеу бөлігінде
өзгерістер енгізілетін болады. Салықты және төлемдерді банкоматтар мен Web-
дүңгіршектер арқылы төлеу тетігін енгізу жоспарланып отыр [4].
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады. Бұдан басқа, салық және
кеден органдары қызметінің сапасын бағалау өлшемі өзгертілетін болады.
Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері бойынша жоспарлардың орындалуын
бағалауды алмастыратын болады. Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету
көзделуде. Атап айтқанда, өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған
құн салығына, сондай-ақ корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-
кезеңімен төмендетілетін болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының
көлеңкелі төлемдерін одан әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады.
Бір уақытта ҒЗТКЖ-да инвестицияларды ынталандыратын жеңілдіктер жасалатын
болады, бұл экономиканың өңдеуші секторының технологиялық дамуын
жеделдетуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін
біріктіру жолымен олардың саны қысқартылатын болады, сондай-ақ арнайы
салық режимдерін қолдану тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын
болады. Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын
мұнай өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Экономиканың энергетикалық емес секторын дамытуға ықпал ету үшін
металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа
да салаларда бар жасырын монополияларды бұзу бойынша жұмыс жүргізілетін
болады. Мұны экономиканың осы секторларына жаңа компанияларды – отандықты
да, шетелдікті те кіргізу үшін тартымды жағдайлар жасау арқылы жүзеге асыру
керек.
Үкімет жаңа технологияларды меңгеру бойынша жұмыс жүргізуді жоспарлап
отыр, бұл жерде Қазақстан жаңа технологияларды дамытып жатқан
компаниялардың құрылтайшысының және акционерінің рөлін атқарады. Осы
қызметтің негізі ретінде жұмыс істеп тұрған Ұлттық Инновациялық Қорды
пайдалануға болады. Бұл құрылым Үкіметтің атынан нақты серпінді секіріс
технологиялық процестерде жұмыс істейтін және әлі ашылу қарсаңында тұрған
бірқатар шетелдік фирмалар мен ұйымдардың құрылтайшысы бола алады.
Осылайша, әлемдік процеске ғылыми-техникалық дамуды енгізуге болады.
Мейлінше тиімді тәсіл – Қазақстанның тікелей жәненемесе инвестициялы
банктер мен қорлар арқылы венчурлық компаниялардың капиталына қатысуы
болады. Қазақстан өзінің ресурстарын бүкіл әлем бойынша перспективалық
компаниялар акцияларының бақылау пакеттерін сатып алуға шоғырландыруы,
сөйтіп өзін әр түрлі салалық науашаларда нақтылауы тиіс [5].
Осы мақсаттарда өнеркәсіптік маркетинг жүйесін әзірлеу, қазақстандық
компаниялардың халықаралық қауымдастықтарға, одақтарға кіруін және олардың
шетелдердегі ірі технопарктерге қатысуын қамтамасыз ету қажет.
Мемлекеттік қатысу үлесі бар және ірі әрі өңірлік қор биржаларында
белсенді қатысушылар бола алатын жеке инвесторларды мейлінше көбірек
тартатын трасталық компаниялар құру мүмкіндігі де қаралатын болады. Бұл
компаниялар Ұлттық инновациялық қордың қатысуымен лицензиялар рыногында
технологиялық брокерлік компанияларды құруы және тіркеуі тиіс.
Қазақстанның ықпал ету саласының кеңеюіне және оның әлемдік
экономикадағы мәнінің артуына байланысты халықаралық экономикалық
бірлестіктердің, бірінші кезекте ШЫҰ пен ЕурАзЭҚ шеңберінде іске асырылатын
серпінді секіріс жобаларына Қазақстанның қатысуы зор маңызға ие болып
отыр. Сондықтан Үкімет ШЫҰ пен ЕурАзЭҚ шеңберінде іске асыру үшін
ұсынылатын пилоттық жобалардың тізбесін екі жақты және көп жақты негізде
құруды болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады. Барлық салықтық
реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық деңгейін едәуір
төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты міндеттердің
бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық төлеушілерге
ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен кәсіпкерлік
субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша азайту
ұсынылып отыр.
Бүкіл әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік
коэффициенті қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің
дәрежесіне қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Немесе, керісінше,
егер мұндай реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік
коэффициенттің мөлшері жоғарлайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру
мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен
туындайды.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістемесіне оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процесстердің өзіне және
оның шамасына етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік сипатта
болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бүл негізінен, экономиканы
шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәселекелестікті дамытатын,
тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын, әлеуметтік қорғау
саясатын жүзеге аысратын шараларды қамтиды.
Нарықтық жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субъектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық қаракеттің шарттары нәтижесіне сер етумен байланысты
[4].
Енді экономикалық процесстерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреулерін қалай қолданады, осыған қысқа тоқталайық:
1. Фиксалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қыржылар
(субсидия), салық шараары жатады.
Салықтық реттеу фиксалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
- кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен мемлекет
бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық аудандар мен
еркін экономикалық селолық үшіе салық салудың ерекше жеңілдікпен
қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдар
да өзіне берілген билік шеңберіне сол жердегі кәсіпорындарды ынталандырып
отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға сұранмды шектеу мақсатында салық
төлеушілердің басым мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін
жанама салықтар мен табысқа салынатын салықтың нарқы да өзгертіледі:
салық нарқы барынша да өзгертіледі: салық нарқы барынша төмен жағдайда
өзгеріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал салық нарқы барынша жоғары
жағдайда өзгерісті қаржыландыру тиімсіз болады;
- салық нарқын өзгерісіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзмін өзгерту
жатады;
- салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау. Салалық жеңілдіутерді
ендіру капиталдың саларалық құйылымн реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан
жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі
қорларды жаңғыртуды тездетеді [5].
Несие – ақша саясаты. Мемелкет нақты салалық және аймақтық мәселелрді
шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты
жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонысем бірге, ол бюджеттен тыс
ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
- несиенің пайыз нарықтық өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгеймен болғаны
абзал;
- эмиссиялық банктің есептеу нарқын өзгерту. Есептеу нарқы
(дисконттық) – бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мекемелердің
қысқа мерзімді міндеттемелірен сатып алған жағдайда банктен өндіріп
алынатын қарыз пайының нормасы. Эмиссиялық банк тек қаан коммерциялық
банктердің вексельдерін есепке алады. Есептеу нарқын төмендету көтеру жеке
коммерциялық бантер үшін несеи жарқын қайта қарауға түрткі болады. Несиенің
қымбаттауы (есептеу нарқының өсуі) несиелік және инвестициялық
белсенділікті шектейді, ал оның арзандауы, керісінше іскерлік белсенділікті
көтермелейді;
- эмиссиялық банкке ақша салудың мендетті минмумын арттыру.
Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері (сақтауға берілген
ақша) ерікті ақша салымдарынан (бос резерв) және міндетті ақша
салымдарынан (оларды пайдалануға рұқсат берілмеген) тұрады. Орталық банк,
міндетті ақша салымдрының мөлшерін артыра отырып жеке банктердің несеи
қаражаттарын шектейді, ал олардың мөлшерін азайту арқылы жеке банктердің
несие экспенсиясына мүмкіндік туғызады;
- Ашық нарықтағы операциялар. Бұл жағдайда мемлекет өзінің
облигацияларын сатуға немесе сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда жеке
несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс
процесін қиындатады. Екінші жағдайда, несие жүйесі қосымша қаражаттармен
толықтыырлады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.
Бағалы және табысты реттеу салаты. Фиксалды және несие саясаты көп
жағдайда баға мен табыстарды реттеудің құралы бола алмайды. Сондықтан
мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады. Осы
мақсатта мемлекет баға мен табыстардың өсуінің жоғарғы шегін белгілейді,
кейде олардың өсуіне тыйым салады. Дегенмен тікелей шектеулер табыстың
пайда неемсе дивиденд сияқты түрлеріне тартылмайды.
Әкімшлік реттеулер. Оларға кейбір әдейі ерекшеленген салалар мысалы
қоғамдық пайдалану салаларына (электроэнергетика, көлік) бақылау шаралары,
қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі
деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталған бақылау және басқа да осы
секілді істер кіреді.
Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты – бірнеше айдың ішінде нәтиже
алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады. Бұл жерде
әңгме экономикалық дағдарыстың қанат жаюын шектеу, бәсеңдету, жандану
кезеңінің басталуын жеделдету, өндірістік кезеңін тұрақтандыру немесе одан
ары қарай созу туралы болып отыр [6].
Нарыққа өту жағдайында қысқа мерзімді реттеулер бағаның шамадан тыс
өсуімен күрес немесе инфляцияны тоқтату үшін қолданылады. Қысқа мерзімді
реттеудің бұндай бағыты дефляциялық саясат деп аталды. Ұзақ мерзімді реттеу
– бірнеше жыл бойынша нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесінде
мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Оған белгілі бір уақыт кезеңі
бойынша экономиканың даму қарқынын ұстап тұру, кейбір салаларды
артықшылықпен дамыту арқылы қоғамдық өндірістің құрылымын өзгерту,
технологиялық қайта құру, ғылыми-техникалық процессті дамыту мақсатында
жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.
Нақты шаруашылық немесе белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
міндеттерді шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын
мақсатты бағдарлама – ұзақ мерзімді реттеудің барынша тиімді түрі болып
табылады. Ондай бағдарламалар мақсатты сипатта, нақты уақыт пен шекке
бағдарланған, орындалуы адресті болады. Олар реттеуші әдістердің барлық
жүйесін қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың теориялық аспектісі
оның экономикалық және әкімшілік әдістерінің арақатынасы мәселерін де
қамтиды. Бұл мәселелер мемлекеттік реттеу көбінесе әкімшілік басқару
түсінігімен байланыстырылатындығынан, ал басқарудың экономикалық әдістері
нарықтың реттейтін өрісінің кеңеюіне мүмкіндік беретіндіктен объективтік
сипатқа ие болады.
Бюджет саясаты мұнай кірістерін пайдалану тетіктерін жетілдіруге,
бюджеттің әлемдік баға конъюнктурасына тәуелділігін төмендетуге, бюджет
қаражатын пайдаланудың тиімділігін арттыруға, экономиканың басым
секторларын дамытуды ынталандыруға және халықтың неғұрлым аз қорғалған
жіктерін әлеуметтік қолдауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады. 2007
жылғы 1 шілдеден бастап Ұлттық қордың қаражатын қалыптастырудың және
пайдаланудың орта мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес
бюджетті теңгерімдеудің жаңа жүйесіне көшуді жүзеге асыру ұйғарылып отыр.
Осыған байланысты Бюджет кодексіне және басқа да заңнамалық кесімдерге
өзгерістер мен толықтырулар енгізу көзделеді. Өзгерістер ағымдағы бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыру мұнай емес сектордан түсетін түсімдердің
есебінен, ал даму бюджетін қаржыландыру көбінесе
Ескертпе – автормен құрастырылған [50]
Сурет 1. – Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ұлттық қордың трансферттері есебінен жүзеге асырылатындығында.
Осылайша, ағымдағы бюджеттік бағдарламаларға арналған шығыстарды ұлғайту
мұнай емес сектордан кірістерді барабар өсірусіз мүмкін емес. Ұлттық қордың
жаңа Тұжырымдамасын енгізу экономикада тұтынушы мен жинақтау арасындағы
қажетті пропорцияларды сақтауды, экономиканың шикізат емес секторын дамыту
үшін қолайлы макроэкономикалық шарттар құруды, мұнай кірістерінің елеулі
бөлігін жинақтауды және Ұлттық қордың әлсіреуіне жол бермеуді ескере
отырып, мұнай кірістерін оңтайлы пайдалануға мүмкіндік береді. Бюджет
саясатын жүргізу кезінде Үкімет, сондай-ақ экономиканың өсу қарқынымен
сыйымды мемлекеттік бюджет шығыстарының өсу қарқынын қамтамасыз етудің және
бюджеттің мұнайдан болмайтын тапшылығын біртіндеп төмендетудің қажеттілігін
ескеретін болады.
Бюджеттік жоспарлаудың сапасын және бюджет қаражатын пайдалану
тиімділігін арттыру үшін бағдарламалар әкімшілеріне қойылатын бюджет
тәртібін жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікті арттыру призмасы арқылы
жұмсауда басымдықтарды талдау мен есепке алуды жүргізуге, бюджеттік
бағдарламалардың стратегиялық (бағдарламалық) құжаттармен үйлесуіне
бағытталған талаптар күшейтілетін болады. Бюджеттің атқарылу процесін
бюджеттің кассалық атқарылуына емес, бюджеттік бағдарламаларды іске
асырудың тиімділігі мен нәтижелілігіне бағдарлау қажет. Үкімет өңірлердің
бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру қағидатын мемлекеттік қаражатты
пайдалану тиімділігін ынталандыру қағидатымен оңтайлы үйлестіруге
бағытталған бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөніндегі жұмысты
жалғастыратын болады.
2008 жылы 2009 – 2012 жылдарға арналған жалпы сипаттағы ресми
трансферттер туралы жаңа Заңның жобасы әзірленді, бұл орта мерзімді
кезеңге арналған субвенциялар мен алулардың мөлшерін бекітудің тұрақтылығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл өңірлердің салықтық әлеуетін
ұлғайтуда жергілікті атқарушы органдардың қызығушылығын және жергілікті
бюджеттерді қалыптастыру мәселелерінде жергілікті өкілді және атқарушы
органдардың дербестігін арттырады. Салық салынатын базаны кеңейтуге олардың
қосқан үлесінен алынатын барлық қосымша кірістер жергілікті бюджеттерде
қалады және өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында
жергілікті атқарушы және өкілді органдардың қалауы бойынша бөлінетін
болады.
Өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіруге, Конституция
кепілдік берген мемлекеттік қызметтерге халықтың тең қол жеткізуін
қамтамасыз етуге бағытталған бюджеттік алулар мен субвенцияларды есептеудің
жаңа әдістемесі әзірленетін болады, яғни өңірлерді төмен бюджеттік
қамтамасыз етуден республикалық орташа деңгейге көтеру ұйғарылып отыр [8].
Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру әзірленген Қазақстан
Республикасының 2012 жылға дейінгі мемлекеттік қаржылық бақылауды дамыту
тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылды. Мемлекеттік сатып алу жүйесін одан
әрі жетілдіру ұйғарылып отыр. Осыған байланысты негізгі міндеті мемлекеттік
сатып алуды сапалы, тиімді және уақтылы жүргізу болып табылатын
Мемлекеттік сатып алу туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы Заңның жобасы әзірленді. Атап айтқанда, қоғамдық бірлестіктердің
өкілдеріне конкурстық өтінімдері бар конверттерді ашу кезінде конкурстарға
бақылаушы ретінде қатысу мүмкіндігі енгізіледі.
Бұдан басқа, электронды мемлекеттік сатып алу жүйесін дамытуға ықпал
ететін және мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру барысында сыбайлас
жемқорлық іс-қимылдардың деңгейін төмендетуге әсер ететін электронды
мемлекеттік сатып алу ақпараттық жүйесінде жұмыс істеу шарттары
белгіленеді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышты басқару жүйесі
қайта қаралатын болады. Мониторинг мемлекеттік борыш бойынша ғана емес,
өзіне мемлекет қатысатын ұлттық компаниялар мен акционерлік қоғамдардың
борыштық міндеттемелерін қамтитын бүкіл мемлекеттік сектор бойынша да
жүргізілетін болады. Мемлекеттік борышты басқару жүйесін жетілдіру жөнінде
шаралар кешенін қабылдау үшін мемлекеттік борышты басқару жөніндегі
тұжырымдама әзірленетін болады.
Тұжырымдамада мемлекеттің басым қатысуымен ұлттық және акционерлік
қоғамдардың борыштарын қоса алғанда, бүкіл мемлекеттік сектордың борышын
ескере отырып, борышты басқару стратегиясы, мемлекеттік борыш құрылымы
мәселелері, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың борыштық
міндеттемелерін реттеу мәселелері және мемлекеттік борышты басқарудың
ұйымдық негіздері көрініс табады. Үкімет тарифтік саясат тиімділігін
арттыруға зор назар аударатын болады. Бұл үшін тарифтердің айқындылығын
қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданатын болады, табиғи монополия
субъектілерінің қызметтеріне, экономика секторларына тарифтердің әсер етуін
бағалау модельдері әзірленеді, монополия субъектілерінің қызметін бақылау
және сараптау тетіктері жетілдіріледі.
Ақша-кредит саясаты және қаржы секторын дамыту саласында инфляция
процестерін реттеу тиімділігін арттыру, валюталық реттеуді кезең-кезеңмен
ырықтандыру, банктердің сыртқы қарыз алуын жанама реттеу құралдарын
жетілдіру, сондай-ақ қаржы жүйесіндегі бәсекелестікті ырықтандыру мен
арттыру, оның орнықтылығы мен айқындылығын қамтамасыз ету негізгі міндет
болып табылады. Инфляция процестерін реттеу бөлігінде Үкімет пен Ұлттық
Банк инфляцияның монетарлық та, монетарлық емес те жақтарына әсер ету
шараларын қабылдайтын болады.
Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар тарапынан әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарының индикаторлары шеңберінде
табиғи монополиялардың тауарлары мен қызметтеріне бағаны өсірудің
сақталуына қатаң бақылау орнатылатын болады, мұнай өнімдерінің, астықтың,
электр энергиясының, көлік және байланыс қызметтерінің бәсекелес ішкі
нарықтарын дамыту үшін жағдай жасалады. Сондай-ақ ішкі нарықты қанықтыру
үшін тауарлар мен қызметтер өндірісін ұлғайту ынталандырылатын болады.
Ұлттық Банк негізгі бағдары инфляция деңгейі болып табылатын ақша-кредит
саясаты шеңберінде банк жүйесінің өтімділігін реттеу арқылы ақша ұсынысының
шамадан тыс кеңеюін тоқтату жөніндегі қызметті жүзеге асыратын болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қайта қаржыландыру ресми ставкасын қоса
алғанда, ақша нарығындағы ахуалға және инфляция деңгейіне қарай өз
операциялары бойынша ставкаларды реттейтін болады. Ставкалар дәлізін
белгілеу жолымен сыйақының нарықтық ставкаларына Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің әсер етуін арттыру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады [9].
Валюталық реттеу саласында валюталық режимді одан әрі ырықтандыруға,
капитал қозғалысына байланысты тәуекелдерді реттеуге жаңа тәсілдерді
әзірлеуге бағытталған саясат жалғасатын болады. Сыртқы экономикалық
операциялар жөніндегі ақпараттық база жетілдірілетін болады, бұл 2008
жылдан бастап валюталық операцияларды жүргізудің рұқсат ету тәртібінен
кейінгі мониторинг пен іріктемелі бақылау жүйесіне тиімді көшуді қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді. Бұл ретте валюталық режимді ырықтандыру жөніндегі
одан арғы шаралар 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап валюталық операцияларды
лицензиялауды жоюды, сондай-ақ сыртқы сауда келісім-шарттарында белгіленген
мерзімге қарай валюталық түсімнің қайтарылуын талап етуді белгіледі, бұл
валюталық операцияларды жүзеге асыру тәртібін едәуір оңайлатады және сыртқы
экономикалық қызметке қатысушылардың шығындарын қысқартты. Банктердің
сыртқы қарыз алуын шектеу жөніндегі жұмыс жалғасады. Валюталық тәуекелді
бақылау мақсатында болашақта әрбір шетелдік валюта бойынша банктердің ашық
валюталық ұстанымының лимиттері төмендетілетін болады. Бұл шара банктердің
валюталық тәуекелін төмендетуге және сыртқы қаржы рыноктарында банктердің
валюталық қарыз алуының өсуін бәсеңдетуге мүмкіндік береді. Шығынды
өтімділік проблемасының өзектілігін төмендету үшін ең аз резервтік
талаптарды есептеу тетігін одан әрі жетілдіру ұйғарылып отыр. Сондай-ақ
валюталық өтімділік нормативтерін және сыртқы қарыз алудың ең жоғары
лимитін белгілеу мәселелерін қайта қарау ұйғарылып отыр. Бұдан басқа, банк
секторындағы жүйелік тәуекелдерді барынша азайту жолдары қарастырылатын
болады. Банктік бизнес айқын, жоғары сараланған болуы, жаңа технологияларды
және клиенттерге қызмет көрсету әдістерін белсенді енгізуі үшін қаржы
секторында бәсекелетікті одан әрі ырықтандыру және арттыру үшін шаралар
қабылданатын болады.
Шетелдік банктердің қызметі үшін алынып тасталған шектеулерден басқа
олардың қаржылық орнықтылығын қамтамасыз етуге арналған шарттар сақталған
кезде Қазақстанның аумағында олардың филиалдарының қызметін шешу ұйғарылып
отыр [10].
Еуразиялық қоғамдастық талаптарына сәйкес шетелдік банктердің
тарапынан бәсекелестікті дамыту үшін отандық нарыққа олардың кіруі туралы
шешім қабылдау кезінде бағалауы ескерілетін рейтингілік агенттіктердің
тізбесі кеңейтілетін болады. Банк секторында айқындылықты қамтамасыз ету
мақсатында шоғырландырылған қадағалау, меншік иелерінің құрылымы, қосылма
тұлғалармен қарым-қатынастар бөлігінде банктердің заңнама талаптарын
орындауын қамтамасыз етуге бағытталған банктік қадағалау рәсімдері
жетілдірілетін болады. Бұдан басқа, жүзеге асырылып қойған іс-шаралардан
басқа банктік емес ұйымдарды дамыту үшін:
− шағын кредит беру ұйымдары үшін кредит берудің ең жоғары
мөлшерін ұлғайту;
− кредиттік серіктестіктерге жаңа қатысушыларды тарту тетігін
оңайлату;
Қазпочтаның халыққа қаржылық қызметтер көрсету жөніндегі мүмкіндігін
кеңейту ұйғарылып отыр. Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы
мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады.
Дағдарыс тауарлардың артық өндірілуі, несиенің азаюы және процентінің
жоғарылауы арқылы көрінеді. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндірісті
төмендетеді. Кәсіпорындардың банкрот болуына әкеледі. Қысқаша айтқанда
дағдарыстың сипаттамасы келесідей:
1. Артық өндіріс себебінен өндірістің көлемі қысқарады, банктер мен
кәсіпорындар банкротқа ұшырайды.
2. Жалақы төмендейді, жұмыссыздық өседі.
3. Бағалы қағаздар нарығы құлдырайды, акция курстары төмендейді.
4. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Дағдарыс тоқыраумен алмасады. Бұл сатыда өндіріс төмендеуін қояды,
бірақ өспейді де.
Тоқырау фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің құлдырауы мен бағалардың төмендеуі тоқырау жағдайында болады.
2. Жұмыссыздық жоғары деңгейде болады.
3. Ақшаға сұраныс төмендейді, пайыз мөлшерлі жалақысы азаяды, сөйтіп
өндірістің салаларын ұлғайтуға жағдай жасалады.
Жандану фазасының сипаттамасы:
1. Дағдарыстан аман қалған кәсіпорындар негізгі капиталдарын жаңартып,
өндірісті ұлғайтуға кіріседі. Өндірілген тауарлар көлемі мен сапасы
жағынан өндіріс дағдарысының алдындағы дәрежеге жетеді.
2. Инвестициялар өседі.
3. Бағалар көтеріледі, себебі сұраныс өседі.
4. Жұмыссыздықтың деңгейі қысқара бастайды.
5. Ақшаға сұраныс өседі, пайыз мөлшерлі жалақысы өседі.
Өрлеу фазасының сипаттамасы:
1. Өндірістің көлемі дағдарыс алдындағы дәрежеден артады.
2. Жұмыссыздық деңгейі маңызды түрде қысқарады.
3. Тауарлардың бағасы өседі.
4. Қарыз капиталының ұсынысы өседі.
5. Несиеге сұраныс өседі. Сөйтіп шаруашылық жаңа дағдарысқа қарай қадам
басады.
Өндірістің құлдырауы мен қатар инфляция болып тұрған жағдайды
стагфляция деп атайды. Қазір экономиканың монополистік секторы, мемлекеттің
қолдауына сүйеніп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны
өсіреді. Циклдарға әсерін тигізетін факторларды сыртқы және ішкі деп бөлуге
болады.
Сыртқы факторлар – экономикалық жүйеге тәуелсіз факторлар: халық
санының өзгеруі, соғыстар, төңкеріс, басқа да саяси шиеленістер, жаңа
жерлерді игеру, бағалы ресурстардың жаңа кен орнын ашу ғылыми-техникалық
прогресс, күннің көзіндегі құрғақшылыққа әкелетін таңбалардың пайда болуы,
т.б [11].
Ішкі факторлар – экономикалық жүйемен байланысты факторлар: капиталдың
физикалық қызмет атқару мерзімі, тұтынудағы, жұмысбастылықтағы,
инвестициялық, мемлекеттің экономикалық саясатындағы өзгерістер, тауар және
ақша қайшылықтары, сұраныс пен ұсыныс арасындағы қайшылықтар, капиталдың
артық қорлануы.
Экономикалық құбылыстарды қайталауға бейім тұратын нарықтың
ерекшеліктерін өткен ғасырдың бірінші жартысындағы өмір сүріп еңбек еткен
экономистер байқаған сонымен қатар ХІХ және ХХ ғасырларда жетекші
экономистердің бірде-бірі бұл мәселеге тоқталмай өте алмады. Олардың
еңбектерінен циклдық дамудың байланыстылығы, экономикалық процестерге
әсерін мойындаған, циклдық дамудың себептерін анықтауға ұмтылған әр түрлі
пайымдауларды, түсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нарық
жағдайында өндіріс қозғалысының циклдық себептеріне экономикалық теорияда
қалыптасқан бірнеше теориялық бағыттар бар.
Алғашқы дағдарыс 1825 жылы Англияда басталған. Содан кейін ол 1836 ж.,
1841 ж., 1847 жылы АҚШ, Англия мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы
дағдарыс бірінші дүниежүзілік циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін
ол 1873, 1882, 1990, 1907 жылдарда қайталанды. Экономикаға үлкен шығындар
әкелген 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938 жж экономикалық дағдарыстар. Ұлы
тоқырау атын алған өте терең және ұзақ дағдарыстың сипаты 1929-1933
жылдарда болған еді.
Циклдардың ұзақтылығына (толқындар) байланысты олар бірнеше типке
бөлінеді.
Жұмыссыздық - еңбек нарығының біртұтас элементі болып табылады.
Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғам даму барысында әр түрлі
экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған. Осы көзқарастарға
қысқаша тоқталып назар аударайық.
Мальтузиандық мектептін ірі өкілі Т. Р. Мальтус жұмыссыздықтың пайда
болуын халық санының артып кетуімен байланыстырды. Халықтың саны
геометриялық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,4,8,16), ал өмір сүру жабдықтар
тек арифметикалық прогрессиямен өседі (яғни 1,2,3,4). Сондықтан
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі жұмыссыздықтың себебі болып табылады.
Батыс мектептің өкілдері жұмыссыздықты жұмысшының еркін таңдауы деп
есептеді. А. Пигу жұмысшылар шектен тыс жоғары жалақыны талап етеді,
сондықтан жұмыс күшіне сұраныс төмендейді. Бірақ XX ғасырдың 30
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық бұл теорияның дұрыс еместігін дәлелдеді.
Кейнстік мектеп жұмыссыздықты тауарға сұраныстың төлем
қабілеттілігінің жеткілісіздігімен және жалақының жоғары деңгейімен
түсіндіреді. Жұмыспен қамтудың негізгі параметрлері тауарлар мен
қызметтердің тұтынулық және инвестициялық нарығындағы сұраныстың көлемімен
белгіленеді [12].
Еңбек нарығындағы сұранысты жиынтық сұраныс, инвестициялар және
өндірістің көлемдері реттеп отырады. Жұмыссыздықтың болуы жиынтық
сұраныстың жеткіліксіз болуымен байланысты, яғни жұмыссыздықтың төмендеуіне
жиынтық сұраныстың өсуі және жиынтық сұраныстың құрылымы әсер етеді.
Жұмыссыздықтың деңгейі мемлекеттің инвестициялық іс-әрекеттерінің молаюы
және экономикалық дамуы арқылы реттеледі.
Филлипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздық пен инфляция деңгейінің
өзара өзгеруін көрсетеді. Халықтың жұмысбастылығы қаншалықты жоғары болса,
соншалықты олардың табысы жоғары болатындықтан жұмыссыздықтың азаюы
құнсызданудың өсуіне әкеліп соғады. Себебі табыс жиынтық сұраныстың артуына
себеб болады.
4
3
2
Ескертпе – автормен құрастырылған [13]
Сурет 2. - Жұмыссыздық деңгейі %
Мұның мағынасы: Жоғары жұмыссыздық жағдайында инфляция төмен болатынын
білдіреді және керісінше, жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранысты
арттырады, бағаның өсуіне итермелейді. Басқаша айтқанда, төмен жалақы
жағдайында жұмыссыздық өсуі, керісінше жалақы өскен сайын жұмыссыздық
азаяды.
К. Маркстың қорлдану теорисына сәйкес қосымша құнның капиталға
айналуында капиталдың құрылымында өзгерістер болады. Қосымша құнның жұмыс
күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді, сондықтан жұмыс
күшінің бір бөлігі өндіріс саласынан ығыстырылып шығарылады да жұмыссыздық
пайда болады.
Қоғамдағы жұмыс жасындағы халық саны – жасына, денсаулығына қарай
еңбекке қабілеті бар жұмыс күші болып табылады. Жұмыссыздық - бұл халық
шаруашылығында жұмыспен қамтамасыз етілмеген еңбекке қабілеті бар жұмыс
күші.
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшіне деген сұраныс пен оның ұсынысының
арасындағы айырмашылықтан туындайтын нәтиже. Экономикада жұмыс күші
жұмыспен қамтылған және жұмыспен қамтылмаған (жұмыссыздардан) құралады.
Жұмыссыздықтың деңгейі жұмыссыздар санының қоғамдағы барлық жұмыс күшіне
қатынасымен анықталады. (% пен есептеледі)
Жұмыссыздықтың негізгі формалары:
− Жасырын жұмыссыздық - өндірісте артық жұмысшылардың
қолданылуы, немесе ақпараттың болмауына байланысты.
− Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа,
бір жерден басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.
− Құрылымдық жұмыссыздық - өндірістік қуаттың жетпеуінің
нәтижесінде туындайды: жеке саланың дамуының кері
пропорциональды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы
дамытудың нәтижесі ретінде қарауға болады, сондай-ақ жынысының,
жасының, ұлтының, мамандығының, басқа да жеке қасиеттерінің
ерекшеліктеріне байланысты болады.
− Циклдық жұмыссыздық - өндірістің құлдырауынан туындайды.
Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздықты екі топқа бөледі:
- жиынтық сұраныстың жетіспеуіне байланысты; мысалы циклдық жұмыссыздық;
- жиынтық сұраныстың өзгеруіне байланысты; мысалы фрикциондық, құрылымдық
жұмыссыздық.
Қазақстанда экономикалық реформалардың бастауынан ашық жұмыссыздық өсе
бастады, бірақ онымен қатар жасырын жұмыссыздық та орын ала бастады.
Қазақстандағы еңбек нарығында ағымдағы, құрылымдық, циклдық
жұмыссыздықтың түрлерін көруге болады. Ағымдағы жұмыссыздық фрикциональдық
жұмыссыздыққа сәйкес келеді, яғни халықтың көпшлігі жыл бойы
кәсіпорындардағы жұмыстан шығып, және уақытша жұмысқа орналаса алмады [14].
Құрылымдық және циклдық жұмыссыздық ұзақ мерзімдегі сипатта болады да,
олар жұмыссыздықтың тұрақты формасына әкеледі, яғни жұмыссыз адам ұзақ
уақыт жұмыс таба алмағандықтан өзінің біліктілігін жоғалтады, еңбек
нарығында бәсекелестік қабілетін жоғалтады.
Толық жұмысбастылық деген мағынаның экономикада жоқтық қасы, себебі
барлық жұмыс күші жұмыспен толық қамтылған жағдайда да жұмыссыздықтың
белгілі бір деңгейі болуы қалай да болса қажетті және заңды процесс.
Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықтың деңгейі фрикциондық және
құрылымдық жұмыссыздық қосындысына тең. Ол жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады.
Жұмыспен толық қамту жағдайындағы қарқынды инфляцияға әкеліп соқпайтын
жұмыссыздықтың ең төменгі дәрежедегі нормасын жұмыссыздықтың табиғи деңгейі
деп аталады. Егерде жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейден артып
кетсе, онда бұл жағдай жалпы ұлттық өнімнің азаюына әкеледі.
Жұмыссыздықтың зардаптары:
1. Жұмыссыздық (циклдық) жағдайында - өндіріс мүмкіншілігін толық
пайдаланбағандықтан ұлттық байлықтың азаюына келеді. Бұл жағдайда:
- халықтың сатып алу қабілеті төмендейді,
- қазына – қор қысқарады,
- инвестицияға сұраныс қысқарады,
- өндіріс құлдырайды.
2. Ұзақ мерзімде болатын жұмыссыздық жағдайында жұмыссыз адамдардың
біліктілігі жоғалады.
3. Жұмыссыздықтың өсуі қоғамда қылмысты істердің өсуіне және халықтың
әлеуметтік жағдайының төмендеуіне әкеледі.
Кез келген жұмыссыздықтың деңгейімен байланысты болатын экономикалық
зиянды анықтау үшін Оукен заңы қолданылады. Осы заң жұмыссыздық деңгейі мен
жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді.
Оукен заңы бойынша жұмыссыздықтың нақты деңгейі, табиғи деңгейіне
қарағанда, 1 %-ке өсуі нақты ЖҰӨ-нің потенциальдық мүмкіндігімен
салыстырғанда орташа 2,5%-ке төмендеуіне әкеледі. Потенциальды ЖҰӨ толық
жұмыспен қамту жағдайында өндірілетін өнім.
Кез келген елдің экономикасында жұмыспен айналыспайтын белгілі бір
адамдар саны бар, сондықтан мемлекет тарапынан оларға жұмыссыздық бойынша
қаржы төлейді. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси зардаптарын азайту үшін
дамыған елдердің үкіметтері соңғы жылдары жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлі жүйелерін қолдануда.
Макроэкономикалық тұрақсыздықтың тағы бір көрінісі – ол инфляция.
Инфляция жағдайында ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне және тауарлар
мен қызметтер бағаларының өсуіне әкеледі. Инфляция адамзат тарихында жаңа
құбылыс емес. 1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған
соғыс доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды, Франция 1789-1794 жж.
революция кезінде ақша 7 жылда 883 есе құнсызданды. Алғашқы рет инфляция
деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та Азамат соғысы кезінде қолданыла
бастады.
Инфляция – қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-
экономикалық құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналымдағы ақша
массасының нақты ұсынылған тауар санынан артып кетуі. Соның нәтижесінде
тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді.
Инфляцияның бірнеше түрі бар [15].
Шетелде нарықта болатын инфляциялық тепе-теңдік формаларына байланысты
инфляцияны ашық және басылыңқы түрге бөледі.
- Ашық инфляция еркін баға құрылымы экономикасына тән және тауар мен қызмет
көрсетуге үнемі бағаның өсуін байқатады. Егер макроэкономикалық тепе-
теңдік сұраныс жағына қарай бұзылса және тұрақты бағаның өсуімен
байқалса, онда бұны ашық инфляция дейміз.
- Басылыңқы (жасырын) инфляция – бағаны реттейтін экономикаға тән, яғни
жалпы мемлекеттің бағаны бақылауымен жүзеге асатын инфляция. Сондай-ақ ол
тауар тапшылығына, өнім сапасының төмендуінде, ақшаның қорлану
мәжбүрлігінде, көлеңкелі экономика дамуында, бартерлік іс-әрекетте
байқалады.
- Басылыңқы инфляция ақшаның төлем қабілеті бар құрал және тауарлар мен
қызметтерді бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда мемлекеттің
тауар бағасын сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдік бағасынан төмен болуын
қолдану арқылы пайда болады.
Ашық инфляция өз кезегінде бірнеше формаға бөлінеді:
- Сұраныс инфляциясы – ол жұмыспен толық қамту жағдайында пайда болады,
ақшамен қамтамасыз етілген сұраныс тауар бағасының өсуін тудырады. Қолда
ақша көп мөлшерде, ал тауардың көлемі өте аз деп сипаттауға болады.
Сұраныс инфляциясы нарықтық байланыстарды монополизм мен әкімшілік-
әміршілік басқару жүйесінің ұзақ үстемдігі болған жағдайда да орын алады.
- Шығын (ұсыныс) инфляциясы – ол өндіріс факторлары қымбаттаған жағдайда
пайда болады. Бұл жағдайда өндіріс шығындарының өсуі өнім бағасының
өсуіне әкеледі.
- Құрылымдық инфляция – ол саларалық баланстың бұзылу жағдайында туады. Бір
сала нарықты толық қанағаттандыра алмағандықтан бұл саладағы тапшылық
тауарлардың қымбаттауына әкеледі [16].
Болжау арқылы инфляция бөлінеді:
- Күткен инфляция – ол болжамдалынған инфляция.
- Күтпеген инфляция – ол кенеттен тосын пайда болады, бағалардың кенеттен
күрт өсіп кетуі.
Бағаның өсу қарқыны тұрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге
болады:
- Баяу инфляция. Бұл инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10% -тен аз)
өседі. Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономикаға оң әсерін
тигізеді, күрделі қаржының өсуіне ықпал етіп, жұмыссыздықтың деңгейін
төмендетеді.
- Қарқынды инфляция. Бұл инфляция кезінде баға жылдам (жылына 20-дан 200%
-ге дейін) өседі.
- Ұшқыр инфляция. Бұл инфляция кезінде айналымдағы ақшаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz