Нақты шығынның есептік құннан ауытқуы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕ Дайын өнімДІ САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дайын өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 ЖШС СЕВЕН СТАР ұйымындағы дайын өнімді, қорларды бағалау, және
бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Дайын өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу
тәртібі ... ... ... ... ... ..20
II ЖШС СЕВЕН СТАР ҰЙЫМЫНДА Дайын өнімдерДІ САТУДЫ,
материалдық қорлар, аяқталмаған өндірістің
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Ұйымда салықтың атқаратын қызметі және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер) мен аяқталмаған өндіріс
есебі ... ...28
3. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің (жұмыстар, қызметтердің) өзіндік
құнын калькуляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 35
ІІІ ДАЙЫН ӨНІМДІ САТУ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Дайын өнім есебі аудитінің мақсаты мен міндеттері және ақпарат
көздерімен қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 41
3.2. Дайын өнім есебіне аудит жүргізуді ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі Қазақстан Республикасы өзінің дербес даму
жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет
пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы
зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-
ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, өндірілген
дайын өнімдерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-
қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру
мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында
бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті
шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын,
экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын
бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының экономикасы әртүрлі
меншіктік-құқықтық нысандарындағы қызмет атқарушы ұйымдардың көптүрлілігі
ретінде сипатталады. Кәсіпкерліктің жаңа түрлерінің пайда болуы жалпы халық
шаруашылығының барлық салаларын қамтиды.
Қазіргі нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық сауда
қатынастарының жоғарғы деңгейде дамуына байланысты елімізге импортталынатын
қорлар игіліктерінің түрлері көбейе түсті. Өндірілетін өнімнің санына ғана
емес, енді бірінші кезекте сапасына көбірек көңіл бөлінеді. Мүның барлығы
бүгінгі күні бухгалтерлік есеп жүйесінен қорлар есебін ұйымдастыруда
ерекше мұқияттылықты талап етеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бухгалтерлік есеп және есеп беру
жүйесінің халықаралық стандарттарға сәйкестендірілуі бірнеше кезеңдерге
бөлініп жүзеге асырылатын болса да биылғы жылдың өзінде бірінші кезекте
халықаралық стандарттарға көшуге тиісті шаруашылық субъектілері үшін кезек
күттірмес мәселелер өте көп. Яғни, есеп жүйесінің маңызды бір бөлігі
ретінде дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер) есебін халықаралық талаптарға
сәйкес жүргізу қажеттігі туындайды.
Жоғарыда аталған жағдайлардан дайын өнімдердің (жұмыстар,
қызметтердің) ұйымдардың негізгі қызмет түрінің нәтижесі болып табылатыны
көрінеді. Яғни, дайын өнімдердің (жұмыстар, қызметтердің) бухгалтерлік
есебінің дұрыс ұйымдастырылуы және олардың дұрыс бағаланылуы мен ұтымды
қолданылуы мәселелері өзекті тақырыптардың бірі болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмысты жазу
мақсатында өз алдыма төмендегідей міндеттер қойдым:
- кәсіпорындардың дайын өнімдерінің бухгалтерлік есебін жүргізудің,
оларды аудиторлық тексерудің әдістемелік негіздерімен танысу және
оларды оқып-үйрену;
- кәсіпорындардың дайын өнімдер түрлерін және оларды есепке алу
әдістерін зерттеу;
- дайын өнім есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың
ерекшеліктерімен танысу;
- кәсіпорынның қорларының және дайын өнімдер есебінің негізгі
көрсеткіштерін талдау;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы
Дайын өнім шотындағы әр түрлі есептік бағаны қолдану арқылы дайын
өнім есебі өзгешеліктермен танысу, шет елдерде қалыптасқан тәжірибеге
қатысты салыстыру.
Зерттеу жұмысының объектісі. СЕВЕН СТАР Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестігі
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып бухгалтерлік есеп жүйесінің
ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды нормативтік -
құқықтық актілерге, соның ішінде, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заң, "Салықтар және басқа да бюджетке тиісті
міндетті төлемдер жөніндегі заң", Қаржылық қорытынды есепті дайындау және
тапсыру жөніндегі концептуалдық негіздер", "Халықаралық қаржылық қорытынды
есеп стандарттары" және Қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарттары,
"Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары", сонымен қатар қаржы,
статистика, салық салу және басқа салалардағы көптеген нұсқаулар мен
актілерге сүйендім. Сол сияқты, еңбектерінде дайын өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) мен аяқталмаған өндіріс есебі мәселелерін зерттеген, М.И.
Баканов, А.Д. Шеремет, Б. Нидлз, Р. Энтони, В.К. Радостовец, К.Ш. Дюсембаев
және тағы басқа отандық және шетелдік авторлардың оқулыктарын да
пайдаландым.
Диплом жұмысының теориялық – методологиялық негізі зерттеу
жұмыстарын жүргізу барысында СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің қаржылық - шаруашылық қызметіне сипаттама беруші
көрсеткіштер жүйесі қолданылды.
СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі серіктестігі мемлекеттік
ұйымдарында Алматы қаласының Медеу аудандық әкімшілігінің 2005 жылдың 7
сәуірінідегі №1305қаулысы бойынша тіркелген.
Құрылтай кұжаттарына сәйкес кәсіпорынның құрылуы барысындағы жарғылық
қорының мөлшері 44185 мың теңгені құраған, қазіргі құні қажетті мөлшерде
қалыптасқан.
СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде құрылтайшылары 9
заңды тұлға және 104 жеке адамдар.
Кәсіпорынның 2 тәуелді қоғамы бар.
I БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕ Дайын өнімДІ САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дайын өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі
Ұйымдардың өнімдер өндірудегі (қызметтерді атқару, жұмыстарды
орындаудағы) аса маңызды объектілері - шаруашылық қорлары болып табылады.
Шаруашылық қорлар құрамына негізгі құралдар, материалды емес активтер,
тауарлық-материалдық игіліктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық
қарыздар кіреді. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың ішіндегі ең бір
көлемдісі болып табылады, себебі, бүл игіліктер өндірілетін өнімнің
материалдық негізін құрастырады, өндіріліп шығарылатын дайын өнімдердің
өзіндік құнының басым бөлігі ретінде олардың бағасын анықтауға негіз
болады. Дайын өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату нәтижесінде алынған
табыс сомасы қандай-да болмасын шаруашылық субъектісінің негізгі табыс көзі
болып табылады. Яғни, өндірілетін дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер)
өзіндік құнын азайту кәсіпорын ерекше маңызға ие болады. Дайын өнімдер
(жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған табыс сомасы мен оларды өндіруге
жұмсалған шығындар кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық нәтижесінің
қалыптасуына тікелей әсер ететін элементтер болып табылады.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жалпы есеп жүйесіне кіреді және
қаржылық және басқарушылық болып екіге бөлінеді. Қаржылық есеп деректері
кәсіпорын құпиясы емес, сондықтан да сыртқы пайдаланушыға арналады.
Басқарушылық есеп объектілері кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстары болып табылатындықтан, көптеген әдебиеттерде оны өндірістік есеп
деп береді. Өндірістік есеп ақпараты тікелей ішкі басқару мақсатында
падаланылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз - кәсіпкерлер мен ұйымдардың
операциялары мен жағдайлары жөніндегі ақпаратты жинау, тіркеу және
топтастыру жүйесі болып табылады. Қазақстан Республикасының резиденттері
болатын міндеттегі тіркеуден өтуі қажет заңды түлғалар мен жеке кәсіпкерлер
және де Қазақстан Республикасында тіркелген, бірақ резиденттер болып
саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік
есеп жүргізуге және қаржылық қорытынды есепті құрастырып, сәйкес орындарға
тапсыруға міндетті. Бұл кәсіпкерлер мен үйымдар бухгалтерлік есепті
жүргізуде және қаржылық қорытынды есепті құрастыруда заңдық және әртүрлі
нормативтік-құқықтық негіздерге сүйенеді. Олардың қатарында Қазақстан
Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі"
заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын,
Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарын атауға болады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық ғылымдар ішіндегі өз алдына бөлек
зерттеу пәні бар, оны зерттеп, талдайтын, даму жолдарын анықтайтын,
шаруашылық есептің ұйымдастырылуы мен орындалуын жүйелендіретін әдіс-
тәсілдері бар ерекше ғылыми сала. Мұндағы зерттеудің негізгі объектілері -
шаруашылық қорлары мен олардың қорлану көздері. Яғни, бухгалтерлік есеп
жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі - әрбір ұйымның шаруашылық қорлары мен
қорлану көздерінің нақты қалдықтары мен олардың қозғалысының есебін қажетті
талаптар көлемінде ұйымдастыру.
Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуі мен өзара бәсекелестіктің
ерекше қарқын алуы кәсіпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендіруде.
Қазіргі кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенімділігі,
мәнділігі, маңыздылығы шешуші роль атқарып отыр. Кәсіпкерлік қызметтің
жүзеге асырылуы мен оның нәтижелері жөніндегі мәліметтерді жинап, өңдеп,
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігін қамтамасыз етуші бірден-бір жүйе
— бухгалтерлік есеп.
Бүгінгі күні өндірістік есеп кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстарын бақылауға, өндірістік-коммерциялық және қаржылық қызмет
рентабельділігін көтеру резервтерін анықтаумен айналысады. Бұл есеп дайын
өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты барлық
операцияларды айқын сипаттауы қажет. Өндірістік есептің негізгі бөлімдері
төмендегідей болады:
шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу;
жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу;
шығындар мен табыстар есебін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) бойынша есепке
алу.
Шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу есепті кезеңде
өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру барысында кәсіпорында қандай
шығындардың орын алғанын және олардың сату барысында қалай өтелгенін
көрсетуі қажет. Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу шығындар мен
табыстардың кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін
бақылау мақсатында олардың арасындағы бөлінуін көрсетеді.
Шығындар мен табыстар есебін өнімдер бойынша есепке алу әрбір
өндірілген өнім (жұмыстар, қызметтер) рентабельділігін анықтауға мүмкіндік
береді. Бүгінгі күні өндірістік есеп тек өнімдерді өндіруге жұмсалған
шығындарды есепке алып, олардың өзіндік құнын анықтаумен ғана шектелмейді,
оған қоса дайын өнімдер есебін жүргізіп, оларды сату нәтижесін анықтаумен
де айналысады. Басқару есебі құрамы бойынша өндірістік есептен кең ауқымды
қамтиды, себебі басқару функциялары арқылы ол өндірістік есепті кәсіпорын
шығындары мен табыстарын басқару жүйесіне айналдырады.
Басқару есебінің шын мәніндегі маңызды бөлімі ол өндіріске жүмсалған
шығындар мен өндірілген өнімдер өзіндік құнының есебін жүргізу болып
табылады. Дайын өнім деп барлық технологиялық процесыньщ стадияларынан
өткен, негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын
өнім - қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгілі техникалық шарттарға
және стандарттарға сәйкес толық өңделіп біткен бұйым және жартылай
фабрикат. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъектінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады. Дайын өнімді есептеу үшін 1320 "Дайын
өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын
өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп
беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін. Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын
есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін
жеткізеді. Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы
өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе
артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы=(Ауытқу сомасы(Қалдық+Есептік құны бойынша түскен
түсімдер))х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Сызба 1
Нақты шығынның есептік құннан ауытқуы
Ескерту: дайындалған әдебиеттер негізінде автор құрастырды
Кесте 1 Кәсіпорында есепті кезең барысында жүргізілген процесстер бойынша
есептік бағасы
Қатар №Шаруашылық Сомасы, теңге Шоттар корреспонденциясы
операцияларының
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді:
-А бұйымы 250000 1320 8010
-Б бұйымы 800000 1320 8010
2. Дайын өнім сатылды:
-А бұйымы
-Б бұйымы 170000 7010 1320
630000 7010 1320
Ескерту: ұсынылған әдебиеттер негізінде жасалды
Есептік кезеңнің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен дайын
өнімнің өзіндік құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы-230000 теңге;
-Б бұйымы-870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша =
-Б бұйымы бойынша =
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша=170000x8%= 13600 теңге- экономия (үнемделген);
-Б бұйымы бойынша=630000х8,05%=50715 теңге- артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте келесі
жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8110 шоты
кредиттеледі-(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік құнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу
жазылады: ол кезде 1320 шоты дебеттеліп, 8110 шоты кредиттеледі - 70000
теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау - тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару
жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау - тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады.
Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада,
екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау -тапсыру
құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы
мүмкін.
Дайын өнімнің өзіндік құны - кең көлемді, көп түрлі және өзгермелі
экономикалық категория. Ол - кәсіпорынның өнімдерді өндіру мен сату
шығындарын көрсететін сапалық көрсеткіш. Өзіндік құн төмендеген сайын пайда
мен өндіріс рентабельділігі сәйкесінше жоғары болады.
Кәсіпорын үшін өнімнің өзіндік құнын анықтау қажет, себебі сол арқылы
өндіріс пен жеке өнім түрлерінің рентабельділігі, ішкі өндірістік
шаруашылық есеп, өнімнің өзіндік құнын азайту жолдары, өнімнің бағасы,
енгізілген жаңа техника, технологияның экономикалық тиімділігі, осы
көрсеткіш бойынша жоспардың орындалуы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорын жұмысына тікелей тәуелді және тәуелсіз
әртүрлі шығындардан құралады.
Өнімнің өзіндік құны жөнінде шынайы ақпарат алудың бір шарты өнім
құнына кіретін шығындардың ғылыми негізделген түрде жіктелуі.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар бір элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары.
Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады, мысалы, құрамына
материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе жалпы зауыттық
шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялay баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы
сәйкес нормативтік актілермен анықталады, оның ішінде "Өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнына кіретін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру және
сату шығындарының құрамы және салық салу барысында есепке алынатын қаржылық
нәтиженің қалыптасуы жөніндегі Ереже бойынша барлық кәсіпорындар үшін
экономикалық бір типтес шығындар элементтері бекітілген:
материалдық шығындар;
еңбек ақы төлеу шығындары;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
негізгі қорлар амортизациясы;
басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді.
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін өндірістік
кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша топтастырады.
Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық ерекшеліктерін
ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі салалық өнімдер
есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары бойынша
анықталған. Жалпылама түрде калькуляциялау баптарына келесі түрде болады:
шикізаттар мен материалдар;
сатылып алынатын және құрастырушы өнімдер, жартылай фабрикаттар;
қайтарылған қалдықтар (шегеріледі);
технологиялық мақсаттағы отын және энергия;
өндірістік жұмысшылар еңбек ақысын төлеу шығындары;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
жабдықтарды ұстау және күту шығындары;
жалпы өндірістік шығындар;
жалпы шаруашылық шығындар;
ақауға байланысты зиян;
коммерциялық (өндірістен тыс) шығындар;
басқада өндірістік шығындар.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар, бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни
жауапкершілік орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер,
жұмыстар, қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында
топтастыру.
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы жиынтық
шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бүл тәсілді
кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал жанама шығындар арнайы базалар мен
бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі-бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материал-дық
шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар келесі
есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар жабдықтау-
дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу, ұйымдастыру-
басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік кұны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өнідірлген өнімдер түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі
өзгергенде тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем
ақы, амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне
тәуелді және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін
айнымалы шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы,
әлеуметтік аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және
айнымалы болып жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік
шығындар түрінде көрінеді.
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына жатқызылуына
қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялауда
маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы есепті кезең
шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді. Ағымдағы
шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан құралады, ал
алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған, бірақ
алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді, болашақта
болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ өнімнің өзіндік
құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы шығындарға қосылатын
шығындар. Мысалға, жүмысшылардың кезекті еңбек демалысына ақы төлеумен
байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі-бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты және релевантты емес болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де
шектейді. Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы
сипатталады. Белгілі-бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі
болады. Бір өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциальды шығындар екі альтернативті шешімдерді қарастыру
барысында шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе
өсімше шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы қүны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде түрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты шығындар.
Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар өнім
бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған басқару
шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты бола
алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда болады.
Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі менеджердің
реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан бақылау
мүмкін болатын шығындар.
Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі тиімді қызмет
атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік орталықтарын
анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару есебінің жүйесін
пайдалану қажет.
1.2 ЖШС СЕВЕН СТАР ұйымындағы дайын өнімді, қорларды бағалау, және
бағалау әдістері
Бухгалтерлік есепте дайын өнімді бағалаудың мынадай түрлерін
қолданады:
- өндірістік (жоспарлы, нақты) өзіндік құн бойынша бағалау, оған дайын
өнімнің өндірісіне жұмсалатын барлық өндірістік шығындар енгізіледі;
- толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты) бойынша бағалау, ол
коммерциялық шығындар (сатып алушылар есебінен орындары толтырылмайтын,
өнімді өткізуге, жарнамалауға т.б. байланысты шығындар) қосылған өндірістік
өзіндік құннан тұрады.;
- кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша бағалау;
бөлшек сауда бағалары, әсіресе үлкен базарға түсетін және бөлшек сауда
жүйесі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары арқылы өткізілетін жеке
тұтыным тауарларына қойылған бағалар бойынша бағалау. Олар келісімді
бағадан және айналым шығындарын жабуға, әрі сауда ұйымдарының табысын
құрауға жұмсалатын сауданың қосымша бағасынан тұрады.
Қазіргі уақытта келесі дайын өнім бағалау түрлері қолданылады:
1) Нақтылы өндірістік өзіндік құн бойынша. Бұл дайын өнімді бағалау
әдісі салыстырмалы сирек қолданылады, негізінен жеке өндірісті ірі
бірегей қондырғылар және транспорт құралдарын шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады;
Толық емес (қысқартылған) өндірістік өзіндік құн бойынша. Нақты шығындардан
жалпы шаруашылықты шығындарсыз есептелінеді, бағалаудың бірінші әдісі
қолданған жерде қолданылады;
Сатудың көтерме бағасы бойынша. Көтерме баға тұрақты есептелген баға
ретінде қолданылады, өнімнің нақты өзіндік құнынан ауытқуы бөлек
аналитикалық шоттарда ескеріледі;
Жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құн бойынша, бұл әдіс те тұрақты
есептелген баға ретінде қолданылады. Нақты өндіріс өзіндік құнының жоспарлы
немесе нормативті өзіндік құнынан ауытқуын жеке есептеу қажеттігін
ескертеді.Қосымша құн салығын өсірген, еркін шығарылатын бағалар және
тарифтер бойынша.
Бірлікті (жеке) тапсырыстар мен жұмыстарды орындауда еркін нарық бағасы
бойынша.
Есептеуде қолданылатын көтерме баға, жоспарлы өзіндік құн және нарықтық
бағаны айдың аяғында өнімнің нақтылы өндірістік өзіндік құнының тиелген
(сатылған) өнімге және оның қоймадағы қалдықтарына осы ауытқуларды бөлу
үшін есептелетін бағалар бойынша ауытқуын есептеу қажетті. Осы мақсатпен
өнімнің нақты құнының оның есептелген баға құнынан ауытқуын орташа
салмақтанған процентін қолданатын арнайы есеп (кесте 1) құрылады. Берілген
кестеден бұл процент есептелген баға бойынша құннан 1-ге тең болады.
Кесте 2 Тиелген өнiмнiң нақтылы өзiндiк құнын есептеу.
Көрсеткiштер Тұрақты есептеуНақтылы Ауытқу
бойынша өзiндiк құн (+,-)
бойынша
Айдың басындағы дайын өнiм
қалдығы 300000 306000 +6000
Өндiрiстен түскен 2700000 2724000 +24000
Барлығы 3000000 3030000 +30000
Тұрақты баға бойынша (%)
құнының нақтылы өзiндiк
құнының ауытқуына қатынасы .Х Х 1,0
Тиелген тауарлар 2500000 2525000 +25000
Айдың аяғындағы дайын өнiм
қалдығы 500000 505000 +5000
Ескерту: ұйымның мәліметтері негізінде жасақталды
Тиелген өнім құнының ай аяғындағы оның қоймадағы қалдығын есептеу
процентін көбейту дегеніміз, қайсы ауытқу бөлігі тиелген дайын өнімге, ал
қайсысы қоймада қалған өнімге жататынын көрсету.
2500000*1100=250000
2500000+250000=2525000
500000*11000=5000
500000+5000=505000
Берілген әдіс қысқартылған өндіріс өзіндік құндарын қолдану кезінде де
қолданылады. Материалдық запастардың барлық түрін есепке алу үшін
Бухгалтерлік есептің типтік жоспарының 1300 Қорлар бөлімшесінің
төмендегідей шоттары бойынша жүргізіледі: 1310 Шикізат және материалдар,
1311 Сатып алынған жалпылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер, детальдар, 1312 Отын, 1313 Ыдыс және
ыдыстық материалдар, 1314 Қосалқы бөлшектер, 1315 Басқа материалдар,
1316 Қайта өндуге берілген материалдар, 1317 Құрылыс материалдары.
1310 Шикізат және материалдар шотында шығарылатын өнімнің негізін
салатын немесе өнімді жасап шығаруда оның компоненті болып табылатын қажет
шикізаттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерге сондай – ақ өнімді
шығаруға қатысатың немесе шаруашылық, технологиялық және өндірісті үрдісіне
септігін тигізетін көмекші материалдарда есепте алынады.
1311 Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер детальдар шотында сатып алынған жартылай
фабрикаттар және өндірілген өнімді құрастыру үшін алған дайын құрастырушы
бұйымдар және жинауға немесе өндеуге кеткен шығындар есепке алынады.
1312 Отын мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын түрлері есепке
алынады.
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдар ыдыстың барлық түрі (цистернаны,
бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге арналған материалдар
есепке алынады.
1314 Қосалқы бөлшектер жөндеуге және машинанын тозған бөлшектерін
айырбастауға (бөлшек, агрегаттар, аккумуляторлар, дөңгелектер т.б) арналған
қосалқы бөлшектер есепке алынады.
1315 Басқа материалдар өндіріс қалдықтары, жөнделмейтің аққау
бөлшектері, негізгі құралдарды жою барысында алынған материалдар және тағы
басқалары есепке алынады.
1316 Өндеуге берілген материалдар шотында сыртқа өндеуге берілген
материалдардың және өндеуден алынған бұйымнын өзіндік құнға еңгізілгені
есепке алынады.
1317 Құрылыс материалдары құрылыс бөлшектерін монтаждау жұмысын
және құрылыс процесінде тікелей пайдаланатын құрылыс материалдарын есепке
алады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші ұйымдар қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
аралық шоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық (талдаушы) шоттар
аша алады.
Сонымен қоса, кәсіпорын өзіне жатпайтын материалдарды, баланстан тыс
шоттарда есепке алады.
Материалдарың есебін ұйымдастырудың басты алғы шарты: оларды дұрыс
бағалау болып табылады.
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен бірін
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын
(асыл материалдардың, асыл тастардың,т.б.) нақтылы бір материалдық
қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен
істелінген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді.
Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынған немесе кәсіпорынның өзінде
өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың
өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске
алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты
бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық
қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті
айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған
материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы
сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың
сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте
кіріске алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқа жұмсалатын немесе шығыс етілетін
материалдар кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті
өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған
материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Өндіріске босатылған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО
және ЛИФО әдістері бойынша мына түрде есептелінеді. Мысалы А – түрлі
материалдар тобы
Саны Бағасы Сомасы
(дана) (теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының бірінші жұл-дызына
кәсіпорынның қоймасындағы 50 100 5000
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында кіріске алынған материалдық қорлар
1-топтама 100 110 11000
2-топтама 80 120 9600
3-топтама 90 130 11700
4-топтама 100 140 14000
5-топтама 70 150 10500
Кіріске алынған материалдық қорлардың жиыны
440 --- 56800
Бастапқы қалдық пен қоса есептегендегі қалдығы
490 --- 61800
Ай бойы материалдық қорлардың шығыс етілгені
ФИФО әдісімен бағалағанда 250 28200
ЛИФО әдісімен бағалағанда 250 34900
Ай соңындағы материалдық қорлардың қалдығы
ФИФО әдісімен бағалағанда 240 33600
ЛИФО әдісімен бағалағанда 240 26900
Ескерту: ұйымның мәліметтері негізінде жасалды
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай шығыс етілген 250 дана материалдық
қорлардың құны былайша есептелінеді.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынған 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынғаны 80 дана сомасы 9600 теңге, үшінші топтпмада кіріске
алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 205 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+9600+2600)
теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер, соның ішінде: бесінші топтамада кіріске
алынған 70 дана, сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске алынғаны
100 дана, сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған 90 дана
материалдың сомасы 11700 теңге, 80 данасы сомасы 10400 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 250 (70+100+80) дана сомасы 34900 (10500+14000+10400) теңгенің
материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау барысында
материалдардың талдамалық (аналитикалық) есебін олардың түрлері бойынша
ғана жүргізіп қоймай, егер олар әр түрлі бағамен сатылып алынған болса,
онда келіп түскен материалдарды олардың топтамасы бойынша есептеу керек.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық (аналитикалық) есебінде
жоспарлы есептеу бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша
көрсетіледі.Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық (аналитикалық)
есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың нақты құны
материалдық қорлардың сатылып алынған құны мендайындау-тасымалдау
шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол тарифы, көлік,
ұшақ басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар, материалды
тиеуге, түсіруге кеткеншығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың
іссапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар
жатады. Егер материалдық қорлардың талдамалық (аналитикалық) есебі жоспарлы
есептеу бағасы бойынша есептелетін болса, онда олардың нақты өзіндік құны
жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу
арқылы анықталады.
Бұл бағаны кәсіпорынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау-
тағайындау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады. Жалпы материалдық
қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер қолданылады.
Өндірістік қорлар (шикізат, жанармай, т.б.) еңбек заттары бола тұра өндіріс
процессінде бір рет пайдаланады, сатып алған бағасымен жұмсалған мөлшерінде
кәсіпорын шығындарына кіргізеді.
Қазіргі уақытта материалдарды бағалаудың мынадай әдістері
қолданылады:
1. Ерікті нарық бағасы немесе прескуранттық реттелген көтерме бағасы. Бұл
бағалау кәсіпорынның жеткізушілері мен келісім-шарт толтырған кезде
белгіленеді.
2. Номенклатуралық нақты бағасы – бұл баға материалдарды сатып алған
кезде кеткен шығындардан тұрады. Мысалы: Кәсіпорын 50 тонна цемент
сатып алды. 1 тонна бағасы – 1000 теңге, қосымша шығындар – 15 мың
теңге, барлығы жұмсалған – 65 мың теңге.
Кәсіпорынның қоймасында материалдар әтүрлі уақыта жеткізілген
партиялардан тұрады. Халықаралық стандарттар бойынша материалдар мынадай
әдістермен есепке алынады: Орташа алынған құн әдісі; FIFO; ЛИФО; Ерекше
(идинтификациялық) әдіс;
Мысалы. Есеп шарты.
Қоймада 1 наурызға 20қап қағаз 500тг тұрады.
13-2008 20*500=10000
53-2008 5*600=3000
103-2008 40*450=18000
203-2008 35*500=17500
303-2008 15*550=8250
95 46750
1 айда ТОО КЕЗБИ 100 қап қағаз жұмсайды. Келесі айдың басындағы
қалдықты 4 түрлі әдіспен есептейік.
1. Орташа алынған құн әдісі – қоймадағы кезең басындағы материалдар
бағасына осы кезең ішіндегі келіп түскен материалдардың бағасы қосылады, ол
сома қоймадағы материалдардың санына бөлінеді.
Мысалы:
10000 + 4675020+95=56750115=49348
100*493,48=49348
14 15 қалдық 56750-49348=7402
Дт 1310 Кт
10000
46750 49348
7402
1310 шоттың сипаттамасы.
1310 Шикізат және материалдар есебін жүргізу үшін арналған.Балансқа
қарағанда активті шот.
ДС – қандай сомада басқа да материалдардың бар екендігін көрсетеді.
ДА – есеп беру кезіндегі түскен материалдар сомасы.
КА – есеп беру кезіндегі жұмсалған материалдық сома.
2.ФИФО - бірінші болып келді, бірінші болып кетті.
Мысалы:
20*500=10000
5*600=3000
40*450=18000
35*500=17500
100. 48500
15. 8250
Дт 1310 Кт
10000
46750 48500
8250
3.ЛИФО - соңында келді, бірінші кетті.
Мысалы:
15*550=8250
35*500=17500
40*450=18000
5*600=3000
5*500=2500
100. 49250
Дт 1310 Кт
10000
46750 49250
4.Ерекше( идинтификациялық) әдіс - өндіріс процессі қай партиядан жіберілді
сол анықтап көрсетіледі.
Мысалы:
15*500=7500
5*600=3000
35*450=15750
30*500=15000
15*550=8250
100 49500
Дт 1310 Кт
10000
46750 49500
7250
1.3 Дайын өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі
Дайын өнімнің синтетикалық есебінде дайын өнімді нақты өзіндік
құнымен; талдау есебінде тұрақты бағаларымен, олар жоспарлы өзіндік құнымен
не келісімді бағаларымен бағалануы мүмкін. Өнімнің нақты өзіндік құны мен
жоспарлы өзіндік құны арасындағы немесе келісімді бағалары мен нақты
өзіндік құны арасындағы айырмашылықтарды (+,-) бөлек есепке алынады.
Қолда бар және айналымдағы дайын өнім есебі активті шотта
жүргізіледі. Сатылу тауарлары немесе құрастыру ретіндегі дайын бұйымдар
Тауарлар шотында есептелінеді. Істелген жұмыс және көрсетілген қызметте
Дайын өнім шотында есептелінеді. Қабылдау актісіне тіркелмеген және
орнында өткізілген өнімге жататын өнімдер аяқталмаған өндіріс құрамында
қалады, және Дайын өнім шотына тіркелмейді.
Егер дайын өнім толығымен кәсіпорынның өзінде қолданса, онда оны
кредит Негізгі өндіріс шотына басқа ұқсас шоттарға және дебет
Материалдар шотына тіркеуге болады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
ауылшаруашылық өнімдерінің қозғалысын жыл бойы жоспарлы өзіндік құн
бойынша, ал жыл аяғында оны нақтылы өзіндік құнына деген әкелу арқылы
есептейді.
Егер дайын өнім өндірістік өзіндік құн бойынша есепке алынатын болса,
оның қоймаға келіп түсуі келесідей сипатталады:
Дт 1320 Кт 8110 Негізгі өндіріс - өнімді дайындауға кеткен
шығындар суммасына
Сатылған өнімнің өзіндік құны өнімге барлық шығындар анықталған кезде
есептік айдың аяғында топталуы мүмкін. Сондықтан бұл тәсілді қолдануда
өнімнің құнын оның шығарымы не дайын өнімнің қоймаға жіберілуі бойынша
анықтау мүмкін емес. Егер өнім ай ішінде сатылса да, сол берілген кезеңде
тіркеледі. Бұл қосымша келеңсіз жағдайларды туғызады.
Әр түрлі уақытта дайындалған, бір түрге жататын есепке алынған өнім
тәсіл бойынша өзіндік құн есебі әр түрлі болуы мүмкін. Дайын өнімнің сатылу
және басқа да шығарылым кезінде ол есептен шығарылуы керек:
бірліктің өзіндік құны бойынша;
орташа алынған өзіндік құн бойынша;
ФИФО әдісі бойынша;
ЛИФО әдісі бойынша;
Егер дайын өнім жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құны бойынша
орындалатын болса, қоймада ұзақ уақыт бойы тұрақты сақталынатын өнімге
кәсіпорында есептік бағалар орнатылады. Барлық шығындар топталып және
аяқталмаған өндіріс көлемі анықталған кез, айдың аяғында жоспарлы және
өзіндік құнның арасындағы айырмашылық анықталады.
1. Ай аралығында мынадай жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8010 Негізгі өндіріс - өнім қоймаға жоспарлы баға бойынша
келді.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- сатылу кезінде өнім есептік баға бойынша есептен шығарылды.
Ай аяғында өнімнің өндірістік өзіндік құны және өндіріс құнының
ауытқу суммасы анықталады. Ал жоспарлы сол шотта қосымша жазба болып
тіркеледі. Өзіндік құнның жоспарлыдан не асқанын, не аз болғанын салыстырып
отырады.
Мысал 1
Ай аралығында қоймаға дайын өнім әкелініп тіркелінді. Жоспарлы өзіндік құны-
75000 тг. Жоспарлы баға бойынша онім орындалатын өзіндік құны- 50000тг, ай
аралығында Дт 8110 шотында тіркелген жалпы ортақ шығын суммасы 90000 тг
құрады.
1. Ай аяғындағы аяқталған өндіріс қалдығы- 18000тг. Дайын өнімнің
өндірістік өзіндік құны:
90000-18000=72000тг.
Жоспарлы өзіндік құннан өндірістік құнның ауытқу суммасы:
75000-72000=3000
Өндірістік өзіндік құн жоспарлыға қарағанда аз, сондықтан үнемдеу суммасын
сторналау қажет. Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны:
50000-2000=48000тг.
Қоймада қалған дайын өнім қалдығы:
72000-48000=24000тг.
Есепте келесідей жазбалар жүргізіледі:
- ай аралығында:
Дт 1320 Кт 8110- дайын өнім есептік бағада есепке алынады- суммасы 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- орындалған өнім есептік баға бойынша өзіндік құны есептен шығарылады
– 50000тг.
- ай аяғында:
Дт 8110 Кт 1310 Шикізат және материалдар, 3350 Еңбек ақы төлеу бойынша
қысқа мерзімді берешек, 3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша
міндеттемелер, 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны, 7210 Әкімшілік шығыстар - өнім өндіруге кеткен шығыстар
есепке алынды- 90000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құныКт
1320 – орындалған өнім бөлігі жоспарлы өзіндік құннан өндірістік өзіндік
құннан ауытқуы- 2000тг.
2. Аяқталмаған өндірістің ай аяғына қалдығы- 12000тг. Дайын өнім
өндірістік өзіндік құны:
90000-12000=78000тг.
Өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқуы:
78000-75000=3000тг.
Өндірістік өзіндік құн жоспарлымен салыстырғанда көбірек, сондықтан
мөлшерден асқан шығындар суммасына қосымша жазбалар жазу керек.
Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг.
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны
50000+2000=52000
Қоймадағы дайын өнім қалдығы (өндірістік өзіндік құны бойынша)
78000-52000=26000тг.
Ай аралығында берілген операциялар есептік бағада көрінеді:
Дт 1320 Кт 8010- дайын өнім есепке алынды. Суммасы- 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны
Кт1320- сатылған өнімнің өзіндік құны есептен шығарылады- 50000тг.
Ай аяғында шығындардың мөлшерден асуы жазылады:
Дт 8010 Кт 1310, 3350, 3210, 7010, 7210 -өнімді өндіруге кеткен шығындар
ескерілді- 90000тг.
Дт 1320 Кт 8010- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу суммасы
жазылады- 3000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құныКт
1320- өнімді сатылу бөлігіндегі өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан
ауытқу суммасы көрінеді- 2000тг.
Бұл мысал ауытқу есебіндегі қысқартылған түрі болып табылады, себебі
берілген жағдайда айдың басында дайын өнім қалдығы болған жоқ.
Егер дайын өнімнің ай басына не аяғына қалдығы бар болса, онда
ауытқуларды дұрыс жазу не орналастыруда басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕ Дайын өнімДІ САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дайын өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 ЖШС СЕВЕН СТАР ұйымындағы дайын өнімді, қорларды бағалау, және
бағалау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Дайын өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу
тәртібі ... ... ... ... ... ..20
II ЖШС СЕВЕН СТАР ҰЙЫМЫНДА Дайын өнімдерДІ САТУДЫ,
материалдық қорлар, аяқталмаған өндірістің
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Ұйымда салықтың атқаратын қызметі және
принциптері ... ... ... ... ... ... ... .24
2. Дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер) мен аяқталмаған өндіріс
есебі ... ...28
3. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің (жұмыстар, қызметтердің) өзіндік
құнын калькуляциялау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 35
ІІІ ДАЙЫН ӨНІМДІ САТУ ЕСЕБІНІҢ АУДИТІН ЖҮРГІЗУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Дайын өнім есебі аудитінің мақсаты мен міндеттері және ақпарат
көздерімен қамтамасыз
етілуі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 41
3.2. Дайын өнім есебіне аудит жүргізуді ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі Қазақстан Республикасы өзінің дербес даму
жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет
пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді.
Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы
зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-
ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, өндірілген
дайын өнімдерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-
қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру
мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында
бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті
шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын,
экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын
бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының экономикасы әртүрлі
меншіктік-құқықтық нысандарындағы қызмет атқарушы ұйымдардың көптүрлілігі
ретінде сипатталады. Кәсіпкерліктің жаңа түрлерінің пайда болуы жалпы халық
шаруашылығының барлық салаларын қамтиды.
Қазіргі нарықтық қатынастардың дамуы барысында халықаралық сауда
қатынастарының жоғарғы деңгейде дамуына байланысты елімізге импортталынатын
қорлар игіліктерінің түрлері көбейе түсті. Өндірілетін өнімнің санына ғана
емес, енді бірінші кезекте сапасына көбірек көңіл бөлінеді. Мүның барлығы
бүгінгі күні бухгалтерлік есеп жүйесінен қорлар есебін ұйымдастыруда
ерекше мұқияттылықты талап етеді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бухгалтерлік есеп және есеп беру
жүйесінің халықаралық стандарттарға сәйкестендірілуі бірнеше кезеңдерге
бөлініп жүзеге асырылатын болса да биылғы жылдың өзінде бірінші кезекте
халықаралық стандарттарға көшуге тиісті шаруашылық субъектілері үшін кезек
күттірмес мәселелер өте көп. Яғни, есеп жүйесінің маңызды бір бөлігі
ретінде дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер) есебін халықаралық талаптарға
сәйкес жүргізу қажеттігі туындайды.
Жоғарыда аталған жағдайлардан дайын өнімдердің (жұмыстар,
қызметтердің) ұйымдардың негізгі қызмет түрінің нәтижесі болып табылатыны
көрінеді. Яғни, дайын өнімдердің (жұмыстар, қызметтердің) бухгалтерлік
есебінің дұрыс ұйымдастырылуы және олардың дұрыс бағаланылуы мен ұтымды
қолданылуы мәселелері өзекті тақырыптардың бірі болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмысты жазу
мақсатында өз алдыма төмендегідей міндеттер қойдым:
- кәсіпорындардың дайын өнімдерінің бухгалтерлік есебін жүргізудің,
оларды аудиторлық тексерудің әдістемелік негіздерімен танысу және
оларды оқып-үйрену;
- кәсіпорындардың дайын өнімдер түрлерін және оларды есепке алу
әдістерін зерттеу;
- дайын өнім есебі бойынша аудиторлық тексеруді ұйымдастырудың
ерекшеліктерімен танысу;
- кәсіпорынның қорларының және дайын өнімдер есебінің негізгі
көрсеткіштерін талдау;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшу жағдайындағы
Дайын өнім шотындағы әр түрлі есептік бағаны қолдану арқылы дайын
өнім есебі өзгешеліктермен танысу, шет елдерде қалыптасқан тәжірибеге
қатысты салыстыру.
Зерттеу жұмысының объектісі. СЕВЕН СТАР Жауапкершілігі Шектеулі
Серіктестігі
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып бухгалтерлік есеп жүйесінің
ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуын айқындаушы маңызды нормативтік -
құқықтық актілерге, соның ішінде, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық
қорытынды есеп жөніндегі" заң, "Салықтар және басқа да бюджетке тиісті
міндетті төлемдер жөніндегі заң", Қаржылық қорытынды есепті дайындау және
тапсыру жөніндегі концептуалдық негіздер", "Халықаралық қаржылық қорытынды
есеп стандарттары" және Қаржылық есептіліктің Ұлттық стандарттары,
"Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары", сонымен қатар қаржы,
статистика, салық салу және басқа салалардағы көптеген нұсқаулар мен
актілерге сүйендім. Сол сияқты, еңбектерінде дайын өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) мен аяқталмаған өндіріс есебі мәселелерін зерттеген, М.И.
Баканов, А.Д. Шеремет, Б. Нидлз, Р. Энтони, В.К. Радостовец, К.Ш. Дюсембаев
және тағы басқа отандық және шетелдік авторлардың оқулыктарын да
пайдаландым.
Диплом жұмысының теориялық – методологиялық негізі зерттеу
жұмыстарын жүргізу барысында СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің қаржылық - шаруашылық қызметіне сипаттама беруші
көрсеткіштер жүйесі қолданылды.
СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі серіктестігі мемлекеттік
ұйымдарында Алматы қаласының Медеу аудандық әкімшілігінің 2005 жылдың 7
сәуірінідегі №1305қаулысы бойынша тіркелген.
Құрылтай кұжаттарына сәйкес кәсіпорынның құрылуы барысындағы жарғылық
қорының мөлшері 44185 мың теңгені құраған, қазіргі құні қажетті мөлшерде
қалыптасқан.
СЕВЕН СТАР жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде құрылтайшылары 9
заңды тұлға және 104 жеке адамдар.
Кәсіпорынның 2 тәуелді қоғамы бар.
I БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕ Дайын өнімДІ САТУДЫҢ бухгалтерлік есебін
ұйымдастырудың теориялық НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дайын өнімнің өзіндік құны жөнінде түсінік, шығындардың жіктелуі
Ұйымдардың өнімдер өндірудегі (қызметтерді атқару, жұмыстарды
орындаудағы) аса маңызды объектілері - шаруашылық қорлары болып табылады.
Шаруашылық қорлар құрамына негізгі құралдар, материалды емес активтер,
тауарлық-материалдық игіліктер, ақша қаражаттары, инвестициялар, дебиторлық
қарыздар кіреді. Тауарлық-материалдық құндылықтар олардың ішіндегі ең бір
көлемдісі болып табылады, себебі, бүл игіліктер өндірілетін өнімнің
материалдық негізін құрастырады, өндіріліп шығарылатын дайын өнімдердің
өзіндік құнының басым бөлігі ретінде олардың бағасын анықтауға негіз
болады. Дайын өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) сату нәтижесінде алынған
табыс сомасы қандай-да болмасын шаруашылық субъектісінің негізгі табыс көзі
болып табылады. Яғни, өндірілетін дайын өнімдер (жұмыстар, қызметтер)
өзіндік құнын азайту кәсіпорын ерекше маңызға ие болады. Дайын өнімдер
(жұмыстар, қызметтер) сатудан алынған табыс сомасы мен оларды өндіруге
жұмсалған шығындар кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық нәтижесінің
қалыптасуына тікелей әсер ететін элементтер болып табылады.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның жалпы есеп жүйесіне кіреді және
қаржылық және басқарушылық болып екіге бөлінеді. Қаржылық есеп деректері
кәсіпорын құпиясы емес, сондықтан да сыртқы пайдаланушыға арналады.
Басқарушылық есеп объектілері кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстары болып табылатындықтан, көптеген әдебиеттерде оны өндірістік есеп
деп береді. Өндірістік есеп ақпараты тікелей ішкі басқару мақсатында
падаланылады.
Бухгалтерлік есеп жүйесі дегеніміз - кәсіпкерлер мен ұйымдардың
операциялары мен жағдайлары жөніндегі ақпаратты жинау, тіркеу және
топтастыру жүйесі болып табылады. Қазақстан Республикасының резиденттері
болатын міндеттегі тіркеуден өтуі қажет заңды түлғалар мен жеке кәсіпкерлер
және де Қазақстан Республикасында тіркелген, бірақ резиденттер болып
саналмайтын заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілеттіліктері бухгалтерлік
есеп жүргізуге және қаржылық қорытынды есепті құрастырып, сәйкес орындарға
тапсыруға міндетті. Бұл кәсіпкерлер мен үйымдар бухгалтерлік есепті
жүргізуде және қаржылық қорытынды есепті құрастыруда заңдық және әртүрлі
нормативтік-құқықтық негіздерге сүйенеді. Олардың қатарында Қазақстан
Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп жөніндегі"
заңын, Халықаралық қорытынды есеп стандарттарын, Ұлттық есеп стандарттарын,
Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарын атауға болады.
Бухгалтерлік есеп - экономикалық ғылымдар ішіндегі өз алдына бөлек
зерттеу пәні бар, оны зерттеп, талдайтын, даму жолдарын анықтайтын,
шаруашылық есептің ұйымдастырылуы мен орындалуын жүйелендіретін әдіс-
тәсілдері бар ерекше ғылыми сала. Мұндағы зерттеудің негізгі объектілері -
шаруашылық қорлары мен олардың қорлану көздері. Яғни, бухгалтерлік есеп
жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі - әрбір ұйымның шаруашылық қорлары мен
қорлану көздерінің нақты қалдықтары мен олардың қозғалысының есебін қажетті
талаптар көлемінде ұйымдастыру.
Нарықтық қатынастардың дамып, нығая түсуі мен өзара бәсекелестіктің
ерекше қарқын алуы кәсіпкерлерге қойылатын талаптарды күрделендіруде.
Қазіргі кезең талабына сәйкес ақпараттың уақыттылығы, сенімділігі,
мәнділігі, маңыздылығы шешуші роль атқарып отыр. Кәсіпкерлік қызметтің
жүзеге асырылуы мен оның нәтижелері жөніндегі мәліметтерді жинап, өңдеп,
пайдаланушылардың ақпараттық қажеттілігін қамтамасыз етуші бірден-бір жүйе
— бухгалтерлік есеп.
Бүгінгі күні өндірістік есеп кәсіпорынның өндірістік шығындары мен
табыстарын бақылауға, өндірістік-коммерциялық және қаржылық қызмет
рентабельділігін көтеру резервтерін анықтаумен айналысады. Бұл есеп дайын
өнімдерді (жұмыстар, қызметтерді) өндіру және сатумен байланысты барлық
операцияларды айқын сипаттауы қажет. Өндірістік есептің негізгі бөлімдері
төмендегідей болады:
шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу;
жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу;
шығындар мен табыстар есебін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) бойынша есепке
алу.
Шығындар мен табыстар түрлері бойынша есеп жүргізу есепті кезеңде
өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру барысында кәсіпорында қандай
шығындардың орын алғанын және олардың сату барысында қалай өтелгенін
көрсетуі қажет. Жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу шығындар мен
табыстардың кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің қызметінің нәтижесін
бақылау мақсатында олардың арасындағы бөлінуін көрсетеді.
Шығындар мен табыстар есебін өнімдер бойынша есепке алу әрбір
өндірілген өнім (жұмыстар, қызметтер) рентабельділігін анықтауға мүмкіндік
береді. Бүгінгі күні өндірістік есеп тек өнімдерді өндіруге жұмсалған
шығындарды есепке алып, олардың өзіндік құнын анықтаумен ғана шектелмейді,
оған қоса дайын өнімдер есебін жүргізіп, оларды сату нәтижесін анықтаумен
де айналысады. Басқару есебі құрамы бойынша өндірістік есептен кең ауқымды
қамтиды, себебі басқару функциялары арқылы ол өндірістік есепті кәсіпорын
шығындары мен табыстарын басқару жүйесіне айналдырады.
Басқару есебінің шын мәніндегі маңызды бөлімі ол өндіріске жүмсалған
шығындар мен өндірілген өнімдер өзіндік құнының есебін жүргізу болып
табылады. Дайын өнім деп барлық технологиялық процесыньщ стадияларынан
өткен, негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын
өнім - қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгілі техникалық шарттарға
және стандарттарға сәйкес толық өңделіп біткен бұйым және жартылай
фабрикат. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары - міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъектінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады. Дайын өнімді есептеу үшін 1320 "Дайын
өнім" деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын
өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп
беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін. Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын
есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін
жеткізеді. Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы
өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе
артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) - қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) - жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы=(Ауытқу сомасы(Қалдық+Есептік құны бойынша түскен
түсімдер))х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Сызба 1
Нақты шығынның есептік құннан ауытқуы
Ескерту: дайындалған әдебиеттер негізінде автор құрастырды
Кесте 1 Кәсіпорында есепті кезең барысында жүргізілген процесстер бойынша
есептік бағасы
Қатар №Шаруашылық Сомасы, теңге Шоттар корреспонденциясы
операцияларының
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді:
-А бұйымы 250000 1320 8010
-Б бұйымы 800000 1320 8010
2. Дайын өнім сатылды:
-А бұйымы
-Б бұйымы 170000 7010 1320
630000 7010 1320
Ескерту: ұсынылған әдебиеттер негізінде жасалды
Есептік кезеңнің соңында және калькуляциялық процесс аяқталысымен дайын
өнімнің өзіндік құны анықталды, ол мынаны құрады:
- А бұйымы-230000 теңге;
-Б бұйымы-870000 теңге.
Ауытқудың пайызы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша =
-Б бұйымы бойынша =
Сатылған өнімнің ауытқу сомасы мынаны құрады:
-А бұйымы бойынша=170000x8%= 13600 теңге- экономия (үнемделген);
-Б бұйымы бойынша=630000х8,05%=50715 теңге- артық жұмсалған.
Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте келесі
жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8110 шоты
кредиттеледі-(20000) теңгеге;
Содан соң осы операциямен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - (13600) теңгеге;
- өнімнің нақты өзіндік құнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу
жазылады: ол кезде 1320 шоты дебеттеліп, 8110 шоты кредиттеледі - 70000
теңгеге, содан соң осымен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты
кредиттеледі - 50715 теңгеге.
Дайын өнімді қабылдау - тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару
жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.
Қабылдау - тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады.
Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада,
екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау -тапсыру
құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы
мүмкін.
Дайын өнімнің өзіндік құны - кең көлемді, көп түрлі және өзгермелі
экономикалық категория. Ол - кәсіпорынның өнімдерді өндіру мен сату
шығындарын көрсететін сапалық көрсеткіш. Өзіндік құн төмендеген сайын пайда
мен өндіріс рентабельділігі сәйкесінше жоғары болады.
Кәсіпорын үшін өнімнің өзіндік құнын анықтау қажет, себебі сол арқылы
өндіріс пен жеке өнім түрлерінің рентабельділігі, ішкі өндірістік
шаруашылық есеп, өнімнің өзіндік құнын азайту жолдары, өнімнің бағасы,
енгізілген жаңа техника, технологияның экономикалық тиімділігі, осы
көрсеткіш бойынша жоспардың орындалуы анықталады.
Өнімнің өзіндік құны кәсіпорын жұмысына тікелей тәуелді және тәуелсіз
әртүрлі шығындардан құралады.
Өнімнің өзіндік құны жөнінде шынайы ақпарат алудың бір шарты өнім
құнына кіретін шығындардың ғылыми негізделген түрде жіктелуі.
Өндірістік шығындар құрамы бойынша, түрлері бойынша, пайда болу
орындары мен апарылатын көздеріне қарай жіктеледі.
1) Құрамына қарай шығындар бір элементтік, кешендік болады. Бір
элементтік шығындар деп бір элементтен тұратын, материалдар, еңбек ақы,
амортизация және басқалары.
Кешендік шығындар бірнеше элементтерден тұрады, мысалы, құрамына
материалдар, еңбек ақы және басқалары кіретін цех немесе жалпы зауыттық
шығындар.
2) Шығындар түрлері бойынша экономикалық элементтер
және калькуляциялay баптары бойынша топтастырылады.
Өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнына кіретін шығындар құрамы
сәйкес нормативтік актілермен анықталады, оның ішінде "Өнімдер (жұмыстар,
қызметтер) өзіндік құнына кіретін өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өндіру және
сату шығындарының құрамы және салық салу барысында есепке алынатын қаржылық
нәтиженің қалыптасуы жөніндегі Ереже бойынша барлық кәсіпорындар үшін
экономикалық бір типтес шығындар элементтері бекітілген:
материалдық шығындар;
еңбек ақы төлеу шығындары;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
негізгі қорлар амортизациясы;
басқада шығындар.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өнімді өндіруге жұмсалған
нақты шығындарды, жалпы шығындар сомасындағы жеке элементтердің
арақатынасын көрсетеді.
Жекелеген өнімдердің өзіндік құнын есептеу үшін өндірістік
кәсіпорындар шығындарды калькуляциялау баптары бойынша топтастырады.
Шығындар номенклатурасын әрбір кәсіпорын өз спецификалық ерекшеліктерін
ескере отырып, өздері бекіте алады. Олардың жалпы тізімі салалық өнімдер
есебі мен өзіндік құнды калькуляциялау жөніндегі нұсқаулары бойынша
анықталған. Жалпылама түрде калькуляциялау баптарына келесі түрде болады:
шикізаттар мен материалдар;
сатылып алынатын және құрастырушы өнімдер, жартылай фабрикаттар;
қайтарылған қалдықтар (шегеріледі);
технологиялық мақсаттағы отын және энергия;
өндірістік жұмысшылар еңбек ақысын төлеу шығындары;
әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар;
жабдықтарды ұстау және күту шығындары;
жалпы өндірістік шығындар;
жалпы шаруашылық шығындар;
ақауға байланысты зиян;
коммерциялық (өндірістен тыс) шығындар;
басқада өндірістік шығындар.
3) Пайда болу орнына қарай шығындар өндірістер, цехтар, бөлімшелер,
басқа да кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері бойынша, яғни
жауапкершілік орталықтары бойынша топтастырылады және есепке алынады.
4) Шығындарды апару объектілеріне байланысты, яғни өнімдер,
жұмыстар, қызметтер бойынша олардың өзіндік құнын анықтау мақсатында
топтастыру.
Өнімдердің өзіндік құнын анықтаудың ең қарапайым тәсілі жалпы жиынтық
шығындар сомасын өндіріс көлеміне, яғни өнімдер санына бөлу. Бүл тәсілді
кәсіпорын тек бір ғана өнім түрін өндірген жағдайда пайдаланылады.
Күрделірек тәсіл - шығындар баптары бойынша калькуляциялау. Мұнда тура
шығындар өнімдерге тікелей апарылады, ал жанама шығындар арнайы базалар мен
бөлу коэффициенттері арқылы өнімдер түрлері арасында бөлінеді.
Жоғарыда қарастырылған шығындардың топтастырылуы өнімдердің өзіндік
құнын калькуляциялау жүйесіндегі белгілі-бір функцияларды сипаттайды, бірақ
шығындарды басқару есебіндегі міндеттерге толық жауап бермейді. Басқару
есебіндегі басты мақсат шығындарды топтастыру арқылы басшының дұрыс,
негізделген шешім қабылдауына жағдай жасау.
Экономикалық дамыған елдерде басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесі
бойынша шығындар есебін жүргізу бағыттары бойынша шығындарды топтастырудың
әртүрлі варианттары қарастырылады. Шығындар есебінің бағыты дегеніміз
өндірістік шығындардың жекелеген есебін қажет ететін қызмет саласы. Ішкі
ақпаратты пайдаланушылар зерттеу мәселелері бойынша ақпаратпен қамтамасыз
етуді қажет ететін есеп салаларын анықтайды.
Ең алдымен үш шығындар түрлері жөнінде ақпарат жиналады: материал-дық
шығындар, еңбек ақы шығындары, үстеме шығындар. Жинақталған шығындар келесі
есеп бағыттары бойынша бөлінеді:
өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және бағалау
мақсатында;
басқару шешімдерін жоспарлау және шешім қабылдау мақсатында;
бақылау және реттеу қызметтерін жүзеге асыру мақсатында.
Осы үш есеп бағыттары бойынша ендігі кезекте тікелей басқару мақсаты
бойынша шығындарды жіктейді.
Кәсіпорын қызметінің функциялары бойынша өндірістік шығындар жабдықтау-
дайындау шығындары болып, өндірістік, коммерциялық, өткізу, ұйымдастыру-
басқару шығындары ретінде жіктеледі.
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі бойынша шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндірістің технологиялық процесімен
тікелей байланысты, материалдар, еңбек ақы, отын және энергия және
басқалары. Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастырумен, басқарумен және оған
қызмет көрсетумен байланысты шығындар жатады.
Өнімнің өзіндік құнына қосылуына қарай шығындар тікелей (тура) және
жанама болып бөлінеді. Тура шығындар нақты өнім түріне тікелей қатысты
болғандықтан сол өнімнің өзіндік кұны құрамына кіреді. Жанама шығындар
өндірісті басқару және оған қызмет көрсетумен байланысты болғандықтан
өнідірлген өнімдер түрлері арасында арнайы есептеулер арқылы бөлінеді.
Өндіріс көлеміне қатысты шығындар тұрақты және айнымалы болады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысы жоқ, яғни өндіріс көлемі
өзгергенде тұрақты шығындар өзгермейді. Тұрақты шығындарға жалдық төлем
ақы, амортизация шығындары жатады. Айнымалы шығындар өндіріс көлеміне
тәуелді және оған тура пропорционалды өзгереді. Ал өнім бірлігіне келетін
айнымалы шығындар тұрақты сипатта болады. Бұларға материалдық, еңбек ақы,
әлеуметтік аударымдар және басқалары жатады. Шығындардың тұрақты және
айнымалы болып жіктелуі отандық есеп жүйесінде өндірістік және кезеңдік
шығындар түрінде көрінеді.
Шығындардың пайда болу уақыты мен өнімнің өзіндік құнына жатқызылуына
қарай жіктелуі өнімдер (жұмыстар, қызметтер) өзіндік құнын калькуляциялауда
маңызы зор. Бұл белгісі бойынша шығындар ағымдағы, алдағы есепті кезең
шығындары, болашақта болуы мүмкін шығындар болып бөлінеді. Ағымдағы
шығындар есепті кезеңде орын алған өндірістік шығындардан құралады, ал
алдағы есепті кезең шығындарына есепті кезеңде орын алған, бірақ
алдымыздағы есепті кезеңге тиісті шығындар сомасын көрсетеді, болашақта
болуы мүмкін шығындарға есепті кезеңде әлі болмаған, бірақ өнімнің өзіндік
құнын дұрыс анықтау мақсатында жоспарлы мөлшерде жалпы шығындарға қосылатын
шығындар. Мысалға, жүмысшылардың кезекті еңбек демалысына ақы төлеумен
байланысты, бір реттік төлемдер түріндегі шығындар.
Басқару шешімдерін қабылдау үшін басшы белгілі-бір өнім түрін өндіру
тиімділігі жөнінде ақпараттармен дер кезінде қамтамасыз етілуі қажет.
Осыған қатысты шығындар альтернативті, дифференциалды, қайтарусыз,
инкрементті, маржиналды, релевантты және релевантты емес болып бөлінеді.
Кәсіпорын ресурстарының шектеулі болуы оның мүмкіндіктерін де
шектейді. Әрбір ресурстар бірлігі оны пайдаланудың тиімділігі арқылы
сипатталады. Белгілі-бір ресурстар мөлшеріне сәйкес келетін өндіріс көлемі
болады. Бір өнім пайдасы үшін екіншісінен бас тартумен байланысты шығындар
альтернативті шығындар деп аталады. Альтернативті шығындар ресурстар
шектелген жағдайда ғана орын алады, ресурстар шексіз болған жағдайда
альтернативті шығындар нөлге тең болады.
Дифференциальды шығындар екі альтернативті шешімдерді қарастыру
барысында шығындардың айырма мөлшері. Мұндай шығындарды қосымша немесе
өсімше шығындар деп те атайды.
Қайтарусыз шығындар - бұрын қабылданған шешімдер бойынша өткен
кезеңдерде орын алған шығындар. Олар болашақ шығындарға әсер етпейді.
Мысалға, материалдар мен жабдықтардың сатып алу кезіндегі бастапқы қүны.
Инкрементті шығындар қосымша шығындар болып табылады, яғни қосымша
өнімдер партиясын өндірумен байланысты пайда болады. Қандай да бір шешімдер
нәтижесінде түрақты шығындардың көбеюі инкрементті шығындар болып табылады.
Маржиналды шығындар қосымша өнім бірлігін өндірумен байланысты шығындар.
Маржиналды шығындардың инкрементті шығындардан өзгешелігі олар өнім
бірлігіне қатысты есептеледі.
Релевантты (мәнді, маңызды) шығындар дегеніміз қарастырылып отырған басқару
шешімдеріне қатысты шығындар. Өткен кезеңдер шығындары релевантты бола
алмайды, себебі оларды өзгерту мүмкін емес.
Реттеу және бақылау дәрежесіне байланысты реттелетін және
реттелмейтін; тиімді және тиімсіз; бақыланатын және бақыланбайтын болып
бөлінеді.
Толық реттелетін шығындар өндіріс және бөлініс сфераларында пайда болады.
Бұл жауапкершілік орталықтарында тіркелген, мөлшері, деңгейі менеджердің
реттеуіне байланысты анықталатын шығындар.
Тиімді шығындар жұмсалған шығындар нәтижесінде өндіріліп шығарылған
өнімдерді сату нәтижесінде табыс алынатын өнімділігі бар шығындар.
Бақыланатын шығындар дегеніміз басқару субъектілері тарапынан бақылау
мүмкін болатын шығындар.
Жалпы кәсіпорын бойынша шығындарды бақылау жүйесі тиімді қызмет
атқаруы үшін алдымен шығындар қалыптасатын жауапкершілік орталықтарын
анықтап, шығындарды жіктеп, одан кейін шығындарды басқару есебінің жүйесін
пайдалану қажет.
1.2 ЖШС СЕВЕН СТАР ұйымындағы дайын өнімді, қорларды бағалау, және
бағалау әдістері
Бухгалтерлік есепте дайын өнімді бағалаудың мынадай түрлерін
қолданады:
- өндірістік (жоспарлы, нақты) өзіндік құн бойынша бағалау, оған дайын
өнімнің өндірісіне жұмсалатын барлық өндірістік шығындар енгізіледі;
- толық өзіндік құн (жоспарлы, нақты) бойынша бағалау, ол
коммерциялық шығындар (сатып алушылар есебінен орындары толтырылмайтын,
өнімді өткізуге, жарнамалауға т.б. байланысты шығындар) қосылған өндірістік
өзіндік құннан тұрады.;
- кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша бағалау;
бөлшек сауда бағалары, әсіресе үлкен базарға түсетін және бөлшек сауда
жүйесі мен қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындары арқылы өткізілетін жеке
тұтыным тауарларына қойылған бағалар бойынша бағалау. Олар келісімді
бағадан және айналым шығындарын жабуға, әрі сауда ұйымдарының табысын
құрауға жұмсалатын сауданың қосымша бағасынан тұрады.
Қазіргі уақытта келесі дайын өнім бағалау түрлері қолданылады:
1) Нақтылы өндірістік өзіндік құн бойынша. Бұл дайын өнімді бағалау
әдісі салыстырмалы сирек қолданылады, негізінен жеке өндірісті ірі
бірегей қондырғылар және транспорт құралдарын шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады;
Толық емес (қысқартылған) өндірістік өзіндік құн бойынша. Нақты шығындардан
жалпы шаруашылықты шығындарсыз есептелінеді, бағалаудың бірінші әдісі
қолданған жерде қолданылады;
Сатудың көтерме бағасы бойынша. Көтерме баға тұрақты есептелген баға
ретінде қолданылады, өнімнің нақты өзіндік құнынан ауытқуы бөлек
аналитикалық шоттарда ескеріледі;
Жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құн бойынша, бұл әдіс те тұрақты
есептелген баға ретінде қолданылады. Нақты өндіріс өзіндік құнының жоспарлы
немесе нормативті өзіндік құнынан ауытқуын жеке есептеу қажеттігін
ескертеді.Қосымша құн салығын өсірген, еркін шығарылатын бағалар және
тарифтер бойынша.
Бірлікті (жеке) тапсырыстар мен жұмыстарды орындауда еркін нарық бағасы
бойынша.
Есептеуде қолданылатын көтерме баға, жоспарлы өзіндік құн және нарықтық
бағаны айдың аяғында өнімнің нақтылы өндірістік өзіндік құнының тиелген
(сатылған) өнімге және оның қоймадағы қалдықтарына осы ауытқуларды бөлу
үшін есептелетін бағалар бойынша ауытқуын есептеу қажетті. Осы мақсатпен
өнімнің нақты құнының оның есептелген баға құнынан ауытқуын орташа
салмақтанған процентін қолданатын арнайы есеп (кесте 1) құрылады. Берілген
кестеден бұл процент есептелген баға бойынша құннан 1-ге тең болады.
Кесте 2 Тиелген өнiмнiң нақтылы өзiндiк құнын есептеу.
Көрсеткiштер Тұрақты есептеуНақтылы Ауытқу
бойынша өзiндiк құн (+,-)
бойынша
Айдың басындағы дайын өнiм
қалдығы 300000 306000 +6000
Өндiрiстен түскен 2700000 2724000 +24000
Барлығы 3000000 3030000 +30000
Тұрақты баға бойынша (%)
құнының нақтылы өзiндiк
құнының ауытқуына қатынасы .Х Х 1,0
Тиелген тауарлар 2500000 2525000 +25000
Айдың аяғындағы дайын өнiм
қалдығы 500000 505000 +5000
Ескерту: ұйымның мәліметтері негізінде жасақталды
Тиелген өнім құнының ай аяғындағы оның қоймадағы қалдығын есептеу
процентін көбейту дегеніміз, қайсы ауытқу бөлігі тиелген дайын өнімге, ал
қайсысы қоймада қалған өнімге жататынын көрсету.
2500000*1100=250000
2500000+250000=2525000
500000*11000=5000
500000+5000=505000
Берілген әдіс қысқартылған өндіріс өзіндік құндарын қолдану кезінде де
қолданылады. Материалдық запастардың барлық түрін есепке алу үшін
Бухгалтерлік есептің типтік жоспарының 1300 Қорлар бөлімшесінің
төмендегідей шоттары бойынша жүргізіледі: 1310 Шикізат және материалдар,
1311 Сатып алынған жалпылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер, детальдар, 1312 Отын, 1313 Ыдыс және
ыдыстық материалдар, 1314 Қосалқы бөлшектер, 1315 Басқа материалдар,
1316 Қайта өндуге берілген материалдар, 1317 Құрылыс материалдары.
1310 Шикізат және материалдар шотында шығарылатын өнімнің негізін
салатын немесе өнімді жасап шығаруда оның компоненті болып табылатын қажет
шикізаттар мен материалдарын есепке алады. Бұл жерге сондай – ақ өнімді
шығаруға қатысатың немесе шаруашылық, технологиялық және өндірісті үрдісіне
септігін тигізетін көмекші материалдарда есепте алынады.
1311 Сатып алынған жартылай фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер детальдар шотында сатып алынған жартылай
фабрикаттар және өндірілген өнімді құрастыру үшін алған дайын құрастырушы
бұйымдар және жинауға немесе өндеуге кеткен шығындар есепке алынады.
1312 Отын мұнай өнімдері, қатты және басқа да отын түрлері есепке
алынады.
1313 Ыдыс және ыдыстық материалдар ыдыстың барлық түрі (цистернаны,
бочкілерді, флягтарды қоспағанда) және ыдысты жөндеуге арналған материалдар
есепке алынады.
1314 Қосалқы бөлшектер жөндеуге және машинанын тозған бөлшектерін
айырбастауға (бөлшек, агрегаттар, аккумуляторлар, дөңгелектер т.б) арналған
қосалқы бөлшектер есепке алынады.
1315 Басқа материалдар өндіріс қалдықтары, жөнделмейтің аққау
бөлшектері, негізгі құралдарды жою барысында алынған материалдар және тағы
басқалары есепке алынады.
1316 Өндеуге берілген материалдар шотында сыртқа өндеуге берілген
материалдардың және өндеуден алынған бұйымнын өзіндік құнға еңгізілгені
есепке алынады.
1317 Құрылыс материалдары құрылыс бөлшектерін монтаждау жұмысын
және құрылыс процесінде тікелей пайдаланатын құрылыс материалдарын есепке
алады.
Әрбір шаруашылық жүргізуші ұйымдар қажеттігінше әрбір шоттар бойынша
аралық шоттар және материалдық есебі бойынша аналитикалық (талдаушы) шоттар
аша алады.
Сонымен қоса, кәсіпорын өзіне жатпайтын материалдарды, баланстан тыс
шоттарда есепке алады.
Материалдарың есебін ұйымдастырудың басты алғы шарты: оларды дұрыс
бағалау болып табылады.
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі әдетте бірімен бірін
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын
(асыл материалдардың, асыл тастардың,т.б.) нақтылы бір материалдық
қорлардың бағасын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен
істелінген жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді.
Сондай-ақ бұл есептеу әдісі сатылып алынған немесе кәсіпорынның өзінде
өндірілгеніне қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың
өзіндік құнын есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске
алынған әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты
бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық
қорлар тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті
айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған
материалдар құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы
сандарының қалдығымен ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың
сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есептен шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлардың бірінші кезекте
кіріске алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқа жұмсалатын немесе шығыс етілетін
материалдар кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті
өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған
материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Өндіріске босатылған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО
және ЛИФО әдістері бойынша мына түрде есептелінеді. Мысалы А – түрлі
материалдар тобы
Саны Бағасы Сомасы
(дана) (теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының бірінші жұл-дызына
кәсіпорынның қоймасындағы 50 100 5000
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында кіріске алынған материалдық қорлар
1-топтама 100 110 11000
2-топтама 80 120 9600
3-топтама 90 130 11700
4-топтама 100 140 14000
5-топтама 70 150 10500
Кіріске алынған материалдық қорлардың жиыны
440 --- 56800
Бастапқы қалдық пен қоса есептегендегі қалдығы
490 --- 61800
Ай бойы материалдық қорлардың шығыс етілгені
ФИФО әдісімен бағалағанда 250 28200
ЛИФО әдісімен бағалағанда 250 34900
Ай соңындағы материалдық қорлардың қалдығы
ФИФО әдісімен бағалағанда 240 33600
ЛИФО әдісімен бағалағанда 240 26900
Ескерту: ұйымның мәліметтері негізінде жасалды
Бұл кестеден көріп отырғанымыздай шығыс етілген 250 дана материалдық
қорлардың құны былайша есептелінеді.
ФИФО әдісі бойынша:
Бірінші кіріс етілгендер, соның ішінде: айдың басындағы кәсіпорынның
қоймасындағы материалдардың қалдық саны 50 дана сомасы 5000 теңге, бірінші
топтамада кіріске алынған 100 дана сомасы 11000 теңге, екінші топтамада
кіріске алынғаны 80 дана сомасы 9600 теңге, үшінші топтпмада кіріске
алынған материалдардың тек қана 20 данасы сомасы 2600 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 205 (50+100+80+20) дана, сомасы 28200 (5000+11000+9600+2600)
теңгенің материалдары.
ЛИФО әдісі бойынша:
Соңғы кіріс етілгендер, соның ішінде: бесінші топтамада кіріске
алынған 70 дана, сомасы 10500 теңге, төртінші топтамада кіріске алынғаны
100 дана, сомасы 14000 теңге, үшінші топтамада кіріске алынған 90 дана
материалдың сомасы 11700 теңге, 80 данасы сомасы 10400 теңге шығыс етіледі.
Барлығы 250 (70+100+80) дана сомасы 34900 (10500+14000+10400) теңгенің
материалдары.
Материалдық қорларды ФИФО және ЛИФО әдістерімен бағалау барысында
материалдардың талдамалық (аналитикалық) есебін олардың түрлері бойынша
ғана жүргізіп қоймай, егер олар әр түрлі бағамен сатылып алынған болса,
онда келіп түскен материалдарды олардың топтамасы бойынша есептеу керек.
Материалдар баланста нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Сонымен
қатар материалдар өздерінің топтамалық (синтетикалық) есебінде нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі де, ал талдамалық (аналитикалық) есебінде
жоспарлы есептеу бағасымен немесе келісілген бағасы бойынша
көрсетіледі.Егер кәсіпорын материалдық қорлардың талдамалық (аналитикалық)
есебін келісілген бағасы бойынша есептейтін болса, онда олардың нақты құны
материалдық қорлардың сатылып алынған құны мендайындау-тасымалдау
шығындарының қосындысынан тұрады. Бұлардың құрамына теміржол тарифы, көлік,
ұшақ басқа да тасымалдау құралдарының тарифтері, жарналар, материалды
тиеуге, түсіруге кеткеншығындар, материалдық қорларды дайындаушылардың
іссапары шығындары, қамсыздандыруға төленген төлем және басқа да шығындар
жатады. Егер материалдық қорлардың талдамалық (аналитикалық) есебі жоспарлы
есептеу бағасы бойынша есептелетін болса, онда олардың нақты өзіндік құны
жоспарлы есептеу құнына баға өзгеруінен болатын ауытқуларды қосу немесе алу
арқылы анықталады.
Бұл бағаны кәсіпорынның немесе ұйымның өзі жоспарланған дайындау-
тағайындау шығындарын ескере отырып есептеп шығарады. Жалпы материалдық
қорларды есептеуде заттай және ақшалай өлшемдер қолданылады.
Өндірістік қорлар (шикізат, жанармай, т.б.) еңбек заттары бола тұра өндіріс
процессінде бір рет пайдаланады, сатып алған бағасымен жұмсалған мөлшерінде
кәсіпорын шығындарына кіргізеді.
Қазіргі уақытта материалдарды бағалаудың мынадай әдістері
қолданылады:
1. Ерікті нарық бағасы немесе прескуранттық реттелген көтерме бағасы. Бұл
бағалау кәсіпорынның жеткізушілері мен келісім-шарт толтырған кезде
белгіленеді.
2. Номенклатуралық нақты бағасы – бұл баға материалдарды сатып алған
кезде кеткен шығындардан тұрады. Мысалы: Кәсіпорын 50 тонна цемент
сатып алды. 1 тонна бағасы – 1000 теңге, қосымша шығындар – 15 мың
теңге, барлығы жұмсалған – 65 мың теңге.
Кәсіпорынның қоймасында материалдар әтүрлі уақыта жеткізілген
партиялардан тұрады. Халықаралық стандарттар бойынша материалдар мынадай
әдістермен есепке алынады: Орташа алынған құн әдісі; FIFO; ЛИФО; Ерекше
(идинтификациялық) әдіс;
Мысалы. Есеп шарты.
Қоймада 1 наурызға 20қап қағаз 500тг тұрады.
13-2008 20*500=10000
53-2008 5*600=3000
103-2008 40*450=18000
203-2008 35*500=17500
303-2008 15*550=8250
95 46750
1 айда ТОО КЕЗБИ 100 қап қағаз жұмсайды. Келесі айдың басындағы
қалдықты 4 түрлі әдіспен есептейік.
1. Орташа алынған құн әдісі – қоймадағы кезең басындағы материалдар
бағасына осы кезең ішіндегі келіп түскен материалдардың бағасы қосылады, ол
сома қоймадағы материалдардың санына бөлінеді.
Мысалы:
10000 + 4675020+95=56750115=49348
100*493,48=49348
14 15 қалдық 56750-49348=7402
Дт 1310 Кт
10000
46750 49348
7402
1310 шоттың сипаттамасы.
1310 Шикізат және материалдар есебін жүргізу үшін арналған.Балансқа
қарағанда активті шот.
ДС – қандай сомада басқа да материалдардың бар екендігін көрсетеді.
ДА – есеп беру кезіндегі түскен материалдар сомасы.
КА – есеп беру кезіндегі жұмсалған материалдық сома.
2.ФИФО - бірінші болып келді, бірінші болып кетті.
Мысалы:
20*500=10000
5*600=3000
40*450=18000
35*500=17500
100. 48500
15. 8250
Дт 1310 Кт
10000
46750 48500
8250
3.ЛИФО - соңында келді, бірінші кетті.
Мысалы:
15*550=8250
35*500=17500
40*450=18000
5*600=3000
5*500=2500
100. 49250
Дт 1310 Кт
10000
46750 49250
4.Ерекше( идинтификациялық) әдіс - өндіріс процессі қай партиядан жіберілді
сол анықтап көрсетіледі.
Мысалы:
15*500=7500
5*600=3000
35*450=15750
30*500=15000
15*550=8250
100 49500
Дт 1310 Кт
10000
46750 49500
7250
1.3 Дайын өнімді сатудың синтетикалық есебін жүргізу тәртібі
Дайын өнімнің синтетикалық есебінде дайын өнімді нақты өзіндік
құнымен; талдау есебінде тұрақты бағаларымен, олар жоспарлы өзіндік құнымен
не келісімді бағаларымен бағалануы мүмкін. Өнімнің нақты өзіндік құны мен
жоспарлы өзіндік құны арасындағы немесе келісімді бағалары мен нақты
өзіндік құны арасындағы айырмашылықтарды (+,-) бөлек есепке алынады.
Қолда бар және айналымдағы дайын өнім есебі активті шотта
жүргізіледі. Сатылу тауарлары немесе құрастыру ретіндегі дайын бұйымдар
Тауарлар шотында есептелінеді. Істелген жұмыс және көрсетілген қызметте
Дайын өнім шотында есептелінеді. Қабылдау актісіне тіркелмеген және
орнында өткізілген өнімге жататын өнімдер аяқталмаған өндіріс құрамында
қалады, және Дайын өнім шотына тіркелмейді.
Егер дайын өнім толығымен кәсіпорынның өзінде қолданса, онда оны
кредит Негізгі өндіріс шотына басқа ұқсас шоттарға және дебет
Материалдар шотына тіркеуге болады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары
ауылшаруашылық өнімдерінің қозғалысын жыл бойы жоспарлы өзіндік құн
бойынша, ал жыл аяғында оны нақтылы өзіндік құнына деген әкелу арқылы
есептейді.
Егер дайын өнім өндірістік өзіндік құн бойынша есепке алынатын болса,
оның қоймаға келіп түсуі келесідей сипатталады:
Дт 1320 Кт 8110 Негізгі өндіріс - өнімді дайындауға кеткен
шығындар суммасына
Сатылған өнімнің өзіндік құны өнімге барлық шығындар анықталған кезде
есептік айдың аяғында топталуы мүмкін. Сондықтан бұл тәсілді қолдануда
өнімнің құнын оның шығарымы не дайын өнімнің қоймаға жіберілуі бойынша
анықтау мүмкін емес. Егер өнім ай ішінде сатылса да, сол берілген кезеңде
тіркеледі. Бұл қосымша келеңсіз жағдайларды туғызады.
Әр түрлі уақытта дайындалған, бір түрге жататын есепке алынған өнім
тәсіл бойынша өзіндік құн есебі әр түрлі болуы мүмкін. Дайын өнімнің сатылу
және басқа да шығарылым кезінде ол есептен шығарылуы керек:
бірліктің өзіндік құны бойынша;
орташа алынған өзіндік құн бойынша;
ФИФО әдісі бойынша;
ЛИФО әдісі бойынша;
Егер дайын өнім жоспарлы (нормативті) өндірістік өзіндік құны бойынша
орындалатын болса, қоймада ұзақ уақыт бойы тұрақты сақталынатын өнімге
кәсіпорында есептік бағалар орнатылады. Барлық шығындар топталып және
аяқталмаған өндіріс көлемі анықталған кез, айдың аяғында жоспарлы және
өзіндік құнның арасындағы айырмашылық анықталады.
1. Ай аралығында мынадай жазбалар жазылады:
Дт 1320 Кт 8010 Негізгі өндіріс - өнім қоймаға жоспарлы баға бойынша
келді.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- сатылу кезінде өнім есептік баға бойынша есептен шығарылды.
Ай аяғында өнімнің өндірістік өзіндік құны және өндіріс құнының
ауытқу суммасы анықталады. Ал жоспарлы сол шотта қосымша жазба болып
тіркеледі. Өзіндік құнның жоспарлыдан не асқанын, не аз болғанын салыстырып
отырады.
Мысал 1
Ай аралығында қоймаға дайын өнім әкелініп тіркелінді. Жоспарлы өзіндік құны-
75000 тг. Жоспарлы баға бойынша онім орындалатын өзіндік құны- 50000тг, ай
аралығында Дт 8110 шотында тіркелген жалпы ортақ шығын суммасы 90000 тг
құрады.
1. Ай аяғындағы аяқталған өндіріс қалдығы- 18000тг. Дайын өнімнің
өндірістік өзіндік құны:
90000-18000=72000тг.
Жоспарлы өзіндік құннан өндірістік құнның ауытқу суммасы:
75000-72000=3000
Өндірістік өзіндік құн жоспарлыға қарағанда аз, сондықтан үнемдеу суммасын
сторналау қажет. Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны:
50000-2000=48000тг.
Қоймада қалған дайын өнім қалдығы:
72000-48000=24000тг.
Есепте келесідей жазбалар жүргізіледі:
- ай аралығында:
Дт 1320 Кт 8110- дайын өнім есептік бағада есепке алынады- суммасы 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны Кт
1320- орындалған өнім есептік баға бойынша өзіндік құны есептен шығарылады
– 50000тг.
- ай аяғында:
Дт 8110 Кт 1310 Шикізат және материалдар, 3350 Еңбек ақы төлеу бойынша
қысқа мерзімді берешек, 3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша
міндеттемелер, 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
өзіндік құны, 7210 Әкімшілік шығыстар - өнім өндіруге кеткен шығыстар
есепке алынды- 90000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құныКт
1320 – орындалған өнім бөлігі жоспарлы өзіндік құннан өндірістік өзіндік
құннан ауытқуы- 2000тг.
2. Аяқталмаған өндірістің ай аяғына қалдығы- 12000тг. Дайын өнім
өндірістік өзіндік құны:
90000-12000=78000тг.
Өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқуы:
78000-75000=3000тг.
Өндірістік өзіндік құн жоспарлымен салыстырғанда көбірек, сондықтан
мөлшерден асқан шығындар суммасына қосымша жазбалар жазу керек.
Сатылған өнімге келетін ауытқу суммасы:
(300075000)*50000=2000тг.
Қоймадағы дайын өнім қалдығына келетін ауытқу суммасы
(300075000)*25000=1000тг.
Сатылған өнімнің өндірістік өзіндік құны
50000+2000=52000
Қоймадағы дайын өнім қалдығы (өндірістік өзіндік құны бойынша)
78000-52000=26000тг.
Ай аралығында берілген операциялар есептік бағада көрінеді:
Дт 1320 Кт 8010- дайын өнім есепке алынды. Суммасы- 75000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны
Кт1320- сатылған өнімнің өзіндік құны есептен шығарылады- 50000тг.
Ай аяғында шығындардың мөлшерден асуы жазылады:
Дт 8010 Кт 1310, 3350, 3210, 7010, 7210 -өнімді өндіруге кеткен шығындар
ескерілді- 90000тг.
Дт 1320 Кт 8010- өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан ауытқу суммасы
жазылады- 3000тг.
Дт 7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құныКт
1320- өнімді сатылу бөлігіндегі өндірістік өзіндік құнның жоспарлыдан
ауытқу суммасы көрінеді- 2000тг.
Бұл мысал ауытқу есебіндегі қысқартылған түрі болып табылады, себебі
берілген жағдайда айдың басында дайын өнім қалдығы болған жоқ.
Егер дайын өнімнің ай басына не аяғына қалдығы бар болса, онда
ауытқуларды дұрыс жазу не орналастыруда басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz