Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
10
1.1 Дарынды балаларды оқыту ерекшеліктерінің теориялық негіздері
16
1.2 Елімізде балалардың дарындылығын дамыту бағдарламалары
20
1.3 Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау ерекшелігі
23
1.4 Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендірудің жолдары
26
2 БАЛАНЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДЕГІ БАСТАУЫШ
СЫНЫП МҰҒАЛІМІНІҢ КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІГІ
30
2.1 Дарынды балалардың білімін жетілдірудегі негізгі тұлғаның бірі -
педагогтық іс-әрекет
39
2.2 Дарынды баламен жұмыс істейтін педагогтың ғылыми-зерттеушілік
мәдениетін қалыптастыру жолдары
43
2.3 Дарынды оқушылармен жұмыс жасаудағы педагогтің өзін - өзі жетілдіру
мәселесі
49
2.4. Баланың дарындылығын анықтау мен жетілдірудегі жұмыстар
50
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
63
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және
демократиялық, нарықтық экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі
үрдісін басынан кешіруде. Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық
басымдылықтары анықталған. Онда айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық
және әлеуметтік өрлеудегі басты фактор адамдардың өздері, олардың
еріктері, күш- қуаты, табандылығы және білімдері болып табылады.Қойылған
міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және шығармашылық
мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы үшін
өркениетті жағдайлар жасау қажет. Балалар дарындылығын зерттеумен және
ерекше балаларды оқыту және тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық
сұрақтарын қарастырумен Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті
айналыспады десекте болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды
іріктеп, олардың әрі қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі
анық. Себебі баланың қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес,
мемлекетке де қажет болып табылады[1]. Жаңа технологияларды практикаға
енгізу және игертудегі сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес
ойлау қабілетіне ие, өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн
енгізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын
мамандарға деген қажеттілік өсті. Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз
елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы- қазақтың ұлттық мектебін
жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа
мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан- жақты, ақыл- ой
өрісін кемелденген оқушы тәрбилеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын,
қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі.
Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін
елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар
білікті маман қажет.Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді,
әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға
талантты мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті
балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қаматасыз
етеді. Сондықтанда дипломдық жұмыстың өзектілігі: Әрбір қоғамның
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның
шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз
Қазақстанда дарынды баланы дамыту мен анықтаудың қажеттігі туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын
құруда.
Ел Президенті 2030-жылға қарай Қазақстан Орталық Азия барысына
айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға
тарта отырып, Біздің жас мемлекеттіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады-дейді. Ендеше, біздер
ұстаздар қауымы 2030 жылдары еңбек етіп, ел басқаратын болашақ
жастарымыздың білімділігі мен біліктілігін қамтамасыз етіп,
Президентіміздің үкілі үмітін атқаруға барлық іс-әрекет, күш- жігерімізді
жұмылдырғанымыз жөн. Жолдауда атап көрсетілгендей, өз болашақ ұрпағының
жауапты да жігерлі болып, өресі биік жеткішекті тәрбиелеуде мұғалімнің
жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс-әрекеті ғылыми тұрғыда ұйымдастырғанда
ғана қол жетеді. Ол үшін оқу үрдісінің мәні заңдылықтарын жетік білу, жаңа
оқу технологиясын жетік білу және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады[1].
Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар
қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің
дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды.
Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды балаларға білім
беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, білім мазмұнын жаңарту
мәселесі өзектелігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзат құндылық
тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың – “Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал
жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында”, деген ұлағатты сөзін әрқашанда
естен шығармау керек.
Кез келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың
жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Бала бақша, мектеп
және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде,
оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені белгілі. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр.
Осы мәселелерді көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис
Гальтон (19 ғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың
басында), неміс психологы В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жартысында),
Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор[2].
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес,
В.М.Теплов,М.Матюшкин,С.Рубинштейн, В.Э.ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер
т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Психология жеке ғылым болып дами бастағаннан бастап дарынды балаларды
табу және тәрбиелеу, қалыптастыру жұмыстарына зерттеу, ғылыми мән беру
жүргізіле бастады. Көптеген ғылыми және методикалық материалдардың
барлығына қарамастан психологтарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге дарынды
балалармен жан-жақты қалыптасқан жұмыс жүргізуге керекті нақты методикалық
ұсынымдар ұстай отыра, және де шешендік тәжірибелерді, ғылыми тұжырымдарды
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін ескермей көшіре салу бұл бағыттағы
жұмыстарға оң нәтиже тудырмайды. Сондықтан, дарынды балалармен жұмыс
жүргізгенде ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде тереңірек жүргізіп, дарынды
балалардың ата-анасына, тәрбиешілерге, мұғалімдерге қажетті материалдарды,
нақты кеңес беруді дамыту бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интелектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс істеу
мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби жетілуіне өзгеше емтихан болып
табылады.
Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін танытуға мүмкіндік беретін,
өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде дамуына жол ашатын білім беру
жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу, дарындылықтың белгілерін
дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан келеді. Бастауыш сыныптарда
мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен
бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. А.К Макаровтың пікірі бойынша мұғалімнің кәсіптік
зерттеушілік позициясы өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген
кезде ғана айқындала түседі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін
зерттеушілік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез-
келген әдіс-тәсілді оқу-тәрбие процесінде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен
қатар әрбір оқушыны, оның құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын
анықтап отыру, мұғалімнің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімінің
зеректігін көрсетеді[3].
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділігі деңгейі, шығармашылығы туралы
Ы.Алтынсарин, Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев,
А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацский, В.А.Сухомлинский, қазіргі
білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде
шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Мұғалім
кәсібінің мән-мағынасы елеулі өзгерткен шақта, жаңа тұрпатты педагог
педагогикалық процестің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын
сақтай отырып, оқыту модельін жобалай білу шарт. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің
шығармашалақ іс-әрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен, жеке
ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады.
Әр оқушының жеке тұлға екені ғылыми еңбектерде жан-жақты
зерттелгенімен, тәжірибе жүзінде, ұлттық мектептеріміздің оқу – тәрбие
процесінде, тұлға ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың толық жүзеге
асырыла қоймауы-шешілмей отырған мәселелердің бірі. Жеке тұлға
қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өз ісіне және өзіне
деген жауапкершілігі артып, оқушымен қарым-қатынасын берік сенімге
негіздегенде ғана игі нәтижесін байқатуы мүмкін.
Жаңа қоғам мұғалімі үшін өзінің шығармашылық жұмысына ұқыптылықпен
қарау – нәтижелі сабақтың жағдайын жасау болып табылады.Сабақ алдында
әлдекіммен ренжісу, өзіне деген ескертулерден есту және т.б. фактірлер
бізде жиі кездеседі. Кейде мұғалім сабаққа өзіне-өзі сондай сенімділікпен
кірсе де сабақ барысында әр түрлі жағдайлар болады.
Ахмет Байтұрсынов ағамыз кезінде Жақсы мұғалім мектепке жан
кіргізеді - деген ғой. Ол үшін әр педагог әрбір баланың ойынан шығып
қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс. Өйткені қазіргі мектеп
жасындағы балалар қай сыныпта оқыса да, қай жаста болса да өзінің кім
болатынын, қандай адам болатынын армандайды және өмірден өз орнын табуды
басты мақсаты деп санайды, сондай-ақ өзінің айналасынан дұрыс бағыт-бағдар
беретін ақыл-кеңес күтеді.
Сондықтан, оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды
қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі
қоғамның мүддесі мен әр баланың үдесінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы
жетік, бәсекеге қабілетті өзгерістерге бейім жеке тұлғаны тек қана жаңа
тұрпатты педагог қана қалыптастыра алады.
Осыған орай, нәтижеге бағытталған дарынды балаларға білім берудің жаңа
жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби
құзырлылықтарын дамытуды талап етуге тиісті деп мен дипломдық жұмысымды осы
мәселеге байланысты алып отырмын.
Тақырыбы: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі бастауыш сынып мұғалімінің
кәсіптік дайындығы
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік
дайындығының ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми – теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2.Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау.
3.Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін
белгілеу.
Зерттеу нысаны: Дарынды психологиясы және балалармен жұмыс жүргізудегі
педагогтың кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пән: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің
кәсіптік дайындығын ескере отырып, олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын
анықтап, белгілеу.
Ғылыми болжам: Егер білім беру мен тәрбие процесінде педагог
дарындылықтың психо педагогикалық ерекшеліктерін тереңірек түсініп және
мұғалімнің педагогтың сапасы, кәсіби жарамдығы кәсіби дайындық
ролдері дұрыс бағытта анықталса, онда баланың бойындағы дарындылық
нышанын жетілдіруге болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау, түрлі тестік
сауалнамалар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Осы мәселелерді көп ғалымдар
зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис Гальтон (19 ғ), неміс педагог-
психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың басында), неміс психологы
В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жартысында), Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен,
К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес,
В.М.Теплов,М.Матюшкин,С.Рубинштейн, В.Э.ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер
т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Зерттеудің теориялық маңызы: Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін
танытуға мүмкіндік беретін, өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде
дамуына жол ашатын білім беру жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу,
дарындылықтың белгілерін дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан
келеді. Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу
арқылы қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу
мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы
негізге ойластыра жүргізгені дұрыс.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеудің нәтижелерін оқытудың
мазмұны мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулықтарға қосымша ретінде
пайдалануға болар еді. Жұмыс дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі бастауыш
сынып мұғалімінің кәсіптік дайындығын дамытуға өзіндік үлес қосары сөзсіз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу материалдары бағдарламаларда,
оқулықтарда, әдістемелік құралдарда әдіскер мамандарға мол тәжірибе
жинақтауға мүмкіндік береді. Оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жағдайындағы
мұғалім мен оқушының педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін тереңірек
зерделеу
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден,екі бөлімнен,тәжірибелік жұмыстар
барысы мен жұмысты зерттеу барысында пайдаланған ақпарат көздері мен
қорытынды және қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде дарынды оқушыларды
дамытудың ғылыми методологиялық негіздері қарамтырылып, еліміздегі
балаларлың дарындылығын дамыту бағдарламалары қамтылса, екінші бөлімде
баланың дарындылығын жетілдірудегі педагогтың кәсіптік шеберлігі айтылады.
Қорытынды бөлімде дарынды балаларды анықтаудың тұжырымдары жан-жақты
көрсетілген.
1ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Дарынды балалармен жұмыстың мақсаты иновациялық озық тәжірибесін
тарату, дарынды балаларды анықтаудың, оқытудың және дамытудың жаңа
әлеуметтік және психологиялық - педагогикалық технологияларын енгізу,
педагогтардың дарынды балалармен жұмысқа кәсіптік жеке дайындығын арттыру.
Республика президенті Назарбаев Н.А. 27 мамыр 1996 жылғы
жарлығында дарынды балаларға арнап арнайы оқыту жоспарын дайындауды ұсынған
болатын. 1996 жылдан бастап Қазақстанда “Дарын” атты арнайы бағдарлама
жұмыс істей бастады. Бірақта мұндай жұмысты балалардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттемей, білмей жүргізу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2004 жылғы 17
қарашадағы №124 бұйрығына сәйкес Дарын Республикалық ғылыми - практикалық
орталығы 2004 жылғы желтоқсанның 11-12 күндері Астана қаласында дарынды
балалармен және жастармен жұмыс саласындағы инновациялық әлеуметтік -
педагогикалық жобалардың Республикалық ІІІ фестивалі өтті.
Фестивальға қатысу үшін республиканың барлық аймақтарынан барлығы
108, оның ішінде 12 ауылдық және 58 қалалық мектептерден тапсырыстар түсті.
Оның 20-сы Дарын РҒПО-ның желісі бойынша дарынды балаларға арналған білім
ұйымдарынан, 50-і жалпы білім беретін ұйымдарынан. Фестиваль ауылдық
мектептерде де дарынды балаларды анықтау, оқыту және дамыту бойынша белгілі
дәрежеде жұмыстар жүргізілетіндігін көрсетті.
Тапсырыс берілген жұмыстардың тақырыптары қабілетті және дарынды
оқушылардың оқу мен оқудан тыс жұмысының әр алуан салаларының: инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылуын, қабілетті балалармен жұмыстың
оқудан тыс нысандарын ұйымдастыру тәжірибесін, дарынды балалар үшін
авторлық бейімделу бағдарламасын, оқушылардың өзінше білім алу және ғылыми
- зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды, балалардың қабілеті мен шығармашылық ой-
өрісін дамытуды қамтиды.
Ұсынымдық нысандары жағынан жобалар алуан түрлі: дәстүрлі
баяндамалар, жобаларды қорғау, сабақ өткізудің стандартты немесе нысандары,
көрнекі құралдармен, материялдармен, сабақтар панорамаларымен, әдістемелік
әзірлемелермен таныстыру, авторлық бағдарламалардың және мектепті
басқарудың жаңа үлгілерінің тұсау кесері.
Фестивальға қатысушылар санының жыл сайын өсе түсуі мұғалімдердің
бағдарламарды, оқулықтарды, оқыту технологияларын еркін таңдау жағдайында
мұғалімдердің өз жұмысына шығармашылықпен қарауына сұраныстың артып
отырғандығын дәлелдейді.
Фестиваль жұмысы үш секция бойынша жүргізілді. Оқушылар дарындылығын
дамыту процесін педагогикалық басқару деп аталатын 1-секцияның жұмысына 30
мұғалім, оның ішінде мектеп директорлары, ректорлардың ғылым бойынша
орынбасалары, білім департаментінің (басқармаларының) уәкілдері жобаларымен
қатысты.
Жаңа білімдік бағдарламаларды, инновациялық әзірленімдерді әзірлеу
және іске асыру өз шешімін талап етіп отырған толып жатқан басқару
проблемалары мен міндеттердің көкейкестілігін алға қойды. Педагогикалық
ұжымның жұмысындағы ғылымдық, ширақтық, іскерлік сауатты басқарумен
айқындалды.
Сабақтарда және сабақтан тыс қызметте мұғалім мен дарынды оқушының
бірлесе іске асыру деп аталатын 2-секцияның жұмысына 50 мұғалім қатысты
(жұмыс мектептердің оқыту тілдеріне сәйкес 2 секция бойынша
жүргізілді).Дарынды балаларға білім беру сапасын көтеруде қолда бар
мүмкіндіктердің беті ашылды, әр мектепте өзіне тән, көп жағдайда
жинақталған бірегей іскерліктің бар екенін дәлелдей отырып, әр мектеп
өзінің жұмыс тәжәрибесін көрсете білді.
3-секция Балалар мен жасөспірімдер дайындылығының психологиясы деп
аталды. Мұнда дарындылық феномені диагносткасының, қабілетті дамытудың,
оқушылардың шығармашылықпен ойлана білуінің әдістері ұсынылды. Секция
жұмысына 30-дан астам мұғалім қатысты. Фестиваль дарынды балалармен жұмыс
істейтін мектеп педагогтарының шығармашылық әлеуметінің деңгейін көрсетті.
Дарынды балаларды бөлектеп оқыту,20 ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап
Европа елдерінде айқын қоғамдық сипат алып, біріңғай саралап білім беру
ринципі арқылы жүзеге асырылды. Дарынды балаларды іріктеу және бөлектеп
оқыту, о баста интеллектуалдық, ақыл-ой жағынан ерекше дарынды балаларды
ғана өз алдына оқыту бағытында жүргізіліп, кейін ол жаппай балаларды өз
қабілетіне қарай топтап білім беру принципіне ауысты.
Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың өзіндік интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап оқыту
принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Ол Франция, Америка, Германия,
Англия, Жапония т.б. елдердің білім беру жүйесінде қазір жоғарғы деңгейде
жүргізілуде[4].
Білім және ғылым қызметкерлерінің Республикалық II – съезінде
сөйлеген сөзінде Президент бүгінгі таңда жалпы білім берудің алдында тұрған
міндеттердің бірі Дарынды балалармен жұмыс істейтін мектептерді дамытуға
ерекше көңіл бөлу екендігі, ал ол Қазақстанның одан әрі дамуына ықпал
ететін болады деп көрсеткен еді.
Сонымен қатар, қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру
жүйесінің алдына дарынды балаларды оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр.
Осындай табиғи сұраныстарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары
жасалып, мектеп тәжірибесіне енгізілуде. Мысалы: академик В.И.Монаховтың
технологиясы, В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, М.М.Жанпейсованың
оқытудың модельді технологиясы және профессор Ж.А.Қараевтың білім беру
жүйесін ақпараттандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін
түгелдей терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін
ояту, дарындылықпен талапқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап
көрсетуге болады. Қараев технологиясының құндылығы:
1) 100% үлгерім;
2) жоғары деңгейлі тапсырмаларды орындау арқылы дарынды баланы таңдауға
мүмкіндік береді;
3) оқушы 2 аламын деп қорықпайды, керісінше тапсырманың жауабына
жоғарғы ұпай жинау арқылы ынтасы артады. Оқушыға 4 деңгейлі тапсырма
беріледі;
4) оқушы оқу материалын өзі меңгереді, ал ұстаз өз пәнінен жұмыс дәптерін
жасайды;
5) педагогикалық технология орта мектеп жүйесін ақпараттандыру принципін
сақтай отыра жүргізіледі.
Педагогикалық технология мектептегі білім беру жүйесінің алдына келелі
міндеттер қойып, оларды шешу үшін оқытудың мазмұны мен құралдарына әдіс-
тәсілдеріне, ұйымдастыру түрлеріне өзгерістер енгізуді талап етеді.
Оқытудың мазмұнына енетін өзгерістер:
- оқу пәндерін интеграциялау;
- білім мазмұнын модельдеу;
- білімді ізгілендіру;
- білімнің өмірдегі қолданылуы
Оқыту мазмұнын жетілдірудің бір жолы ретінде көлемді тараулар мен
тақырыптарды іріленген бөліктерге (модельдерге) біріктіріп оқыту жүзеге
асырылып келеді.
Ірілендірудің өзі 20 ғасырдың екінші жартсында өмір талабынан пайда
болды. Математика пәндерін оқытуда бұл мәселені П.М.Эрдниев, В.Ф.Шаталов,
ал орта мектептегі химияны оқытуда химияны ірілендіріп оқыту әдістемесін
П.Д.Васильева, дәріс, семинар жүйесін қолданудың негізін Н.П.Гузик,
Л.И.Штепа негіздеді.
Көптеген мәліметтер бойынша дарынды балалар кемелденген,
бейімделгіш өз еркімен жұмыс істей алатын болғанмен де көптеген
педагогтар әлуметтік-эмоционалдық саланың даму бағдарламасын ұсынады.
Бұл бағдарламалар коррекциялайтын, дамытушы, интегративті болып
келеді. Коррекциялау бағдарламасы эмоционалдық және тәртіп жағынан
қиындық көріп жүрген дарынды балаларға арналады. Дамытуты бағдарлама
эмоционалдық жағдайдың жақсаруы үшін құрылған, онда рольдік және
сензититивті тренингтер, шағын топтардағы талдау пайдаланылады.
Интегративті бағдарламалар эмоционалдық және танымдық компоненттерді
біріктіреді. Оларды былай болуга болады: өмірлік мақсаттарды талдауға
және самоактуализация проблемаларын зерттеуге бағытталған.
Балалардың шығармашылық қабілетін, интелектуалдық инициативасын,
ой-санасын, әлуметтік адаптация, әлуметтік жауапкершілік және лидерлік
қасиеттерін дамытуға көп көңіл бөлу керек. Дарынды балаларды арнайы
оқыту қарапайым бағдарламаны кеңейту немесе жасы үлкен арналған
тапсырмалар енгізумен шектелмейді.
Резинулли 1977ж. дарынды балаларды оқытудың сапалық
ерекшеліктерін талдай отырып оларға арналған бағдарламаның мазмұны
қалыптасқан бағдарламадан мүлдем өзгеше, яғни білімді игерудің
стиліне сәйкес болу керектігін, сонымен қатар оқылатын тақырыптың
негізіне терең байлауға ұмтылысын шектеуге болмайтындығы туралы
жазды.
Дарынды балаларға арналған барлық бағдарламалардың негізгі
бөлігін когнитивтік және аффективті процестердің жүйелі түрде дамуы
құрайды.
Каплан 1980 дарынды балаларды оқытудың төмендегі әдістемесін
ұсынады:
Оқушылардың ұсынған материалы жалпы оқу бағдарламасынан асып түседі
және жаңа және ерекше сапаға ие.
Мүмкіндіктер: Оқушыларға қарапайым оқу бағдарламасынан өзге
қосымша уақыт пен материалдар негізінде кең алқымдағы іс-шарамен
айналасу және тереңірек зерттеу мүмкіндігі беріледі.
Дамыту: Оқушылар ең алдымен өздерінің қызығушылығы мен қажеттігіне
жауап беретін оқыту курстарымен айналысады.
Дарынды балаларға арналған оқу жоспарлары үйлесімді болу мүмкін
емес, себебі әр бала жеке-дара тұлға. Төменде дамытуға арналған
кейбір манызды қабілеттер келтірілген.
Танымдық қабілеттер мен дағдылар
Үлкен көлемдегі ақпаратпен таныс.
- Игерілген материалдарды жаңаға ауыстыру
- Себепті – терлеу байланыстарын бекіту.
- Жасырын байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау
- Қорытынды жасай білу
- Ақпаратты интеграциялау және синтездей алу
- Күрделі проблемаларды шешуге қатысу
- Ақпаратты ұйымдастыру
- Күрделі идеяларды тез қабылдап алу.
- Нәзік айырмашылықтарды көру қабілеті
- Қарама-қайшылықтарды сезіну
- Ақпаратты іздеудің альтернативтік жолын пайдалану
- Жағдайдың анализі
- Процеспен қатар нәтижені де бағалай білу
- Туынды жағдайларды көре білу.
- Пікір алысу.
- Гипотеза құру.
- Идеяларды практикада пайдалану.
- Өзгеріске ( жаңаруға) қабілетті
- Ойдың сыншылдығы
- Білімге құштарлық
Шығармашылық қабілеттер
- Сурет салу
- Дивергендік ой-сана
- Ойлау мен әртүрлі істерге бейімділік
- Тез олау
- Ерекше идеяларды айта алу қабілеті, жаңа нәрселер (заттар) ойлап
шығару қабілеті
- Елестету қабілеті бай
- Әртүрлі (құбылыстарды) заттарды қабылдау
- Жоғары эстетикалық құндылық
- Дамыған интуиция
Эмоционалдық саланың ерекшеліктері
- Шынайы Мен концепциясы
- Басқаларды сыйлау
- Адамдарға деген эмпатикалық көзқарас
- Басқалардың ерекшеліктерін түсіну, қабылдау
- өзіне-өзі талдау қабілеті
- Сынды төзімдікпен қабылдау
- Идеяларымен бөлісуге дайын
- Тапсырмаларды орындаудағы тиянақтылық
- Мінездегі және ойлаудағы тәуелсіздік
- Марапаттауды күтудегі төзімділік
- Жарысқа түсу (жарысты қабылдау)
- Әділ – аспақты сезіну қабілеті
- Өнегелі проблемаларды талдаудағы сергектік
- Күші мен қабілеттеріне сенімді
- Ішкі мотивация
Кесте 1
Кесте 2
Дарын дегеніміз адам бойында негізінен ана сүтімен, ата тегімен
даритын құбылыс. Дарын – адамның белгілі бір дүниеге психологиялық
қабілеттілігі. Осы қабілетті дер кезінде анықтап, оны одан әрі дамыта білу
қажет. Жалпы адам баласы табиғатында қабілетсіз болмайды. Біреулердің
қабілеті жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, ал үшінші біреулердің
қабілеті төмен болады. Өз қабілетіне сай бала көздеген мақсатына қол
жеткізе алады.
Дарындылық данышпандыққа жеткізген деп халық бекер айтпаған. Әлемдегі
аты шулы данышпандықтардың бәрі балалықты бастан кешірген, бірақ ешбір адам
анадан данышпан болып тумайды, тек қабілет иесі, дарын иесі болып дүниеге
келеді. Демек, осы дарын иесін шеберлікке жеткізетін қоғам, мектеп. Әрине
өте сирек те болса, өмірде дарынджылықтың туа пайда болатын жағдайы
кездеседі. Әлемнің ірі композиторы Моцарт 4 жасында күрделі музыкалық
шығармалар жаза бастаған. Бетховен тас құлақ саңырау бола тұра ұлы
музыкаларды жазған. Мұндай дарын иелері өте сирек кездеседі. Дегенмен адам
қабілетінің дамуына мектептегі оқу мен білімнің, тәрбиенің маңызы зор.
Психологиялық зерттеулердің анықтағанындай, бала қабілеті, санасы,
өмірге көзқарасы әр түрлі. Мұғалімнің басты міндеті осы ерекшелікті дұрыс
түсіне білуде жатыр. Педагогика ғылымының талабы бойынша мұғалім, ұстаз жан-
жақты сауатты, мәдениетті болуы тиіс. Яғни, мұғалімнің психологиялық
танымы, сезімі, көзқарасы ерекше болып, осы қасиеттеріне сүйене отырып,
мұғалім ата-ананы, алдындығы балаларды дұрыс танып, қарым-қатынасты дұрыс
жолға қоюы мұғалімнің жоғары маман иесі екендігінің белгісі. Оның үстіне
бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған бағыттап білім
мен тәрбие берсе баланың болашағының ірге тасы дұрыс қаланады.
1.1 Дарынды балаларды оқыту ерекшеліктерінің теориялық негіздері
Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең
бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер:
зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім
дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін,
тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті
керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас
жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке
қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың
жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән
ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре
пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.
Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу
бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше
болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың
көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен
анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан
оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс[5]. Көбінесе
дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері
бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және
таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы
айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ
қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге
тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:
- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл
ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап
етеді;
- проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу
қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады,
оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі
тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру
қажет;
- түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу
бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл
қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз
қайталануынан сақтайды;
- өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
Оқу бағдарламасына аффектілік компоненттің кіруі балаға өзін және
басқаларды түсінуге мүмкіндік береді, өзінің ойларын ашық көрсетуге сонымен
қатар өзін және басқаларды қабылдауға үйретеді.
Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі
стратегиялары бар.
Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың
негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.
Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін
оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы
болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің
күнделігіне сәйкес орындай бастайды.
Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына
бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:
- оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату
қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
- кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
- ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет
емес;
- жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың
ең жақсы стратегиясы болып табылады.
Жылдамдатудың бірнеше ұйымдастыру формалары бар:
Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату,
басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-
сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған
балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.
Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған.
Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал
алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге
дағдыланады.
Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді,
өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету
және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.
Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту
бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады.
Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке
дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.
Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып,
оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын
арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық
тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың
білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.
Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай
түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг
– білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы.
Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік
беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу,
сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар
қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге
болады.
Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды
сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп
әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі –
жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның
нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу,
жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл
аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке
ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады.
Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар
құрылады[6].
Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа
технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс
шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық
жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына,
деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені
ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап,
саралап оқыту әдістері қойылуда.
Ж.Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын
берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне сай құруға болады. Сол кезде
шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп алынғаны басқаларға елеусіз
болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет жүктеледі: мұғалім
тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық ізденіс тәсілдерін
қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп құруы керек. Тесттік
формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы қабілетті басты назарда
ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-жинақтауға, абстрактілеуге
құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те атауға болады. Жеке тұлғаға
баға берілетін сыныптан тыс шаралардың ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар,
байқаулар, клубтар, үйірмелер, секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі
нәтижеде оқушы өздігінен ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе
арқылы талдауға талпынады.
Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге
ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек.
Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы :
орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.
Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде
шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс
істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен
басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты
сұрақтар қойып, жетелеген жөн.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек.
Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:
1. Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс
істеу бағдарламасын құра білуі.
3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті
талдаудағы ептілік.
5. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
6. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
7. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
Мұғалім оқыту барысында кездесетін терминдермен, ұғымдармен таныс болуы
керек.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік
дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”,
“Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан
анық.
Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да
аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі
жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін
адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің
дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше
орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс
істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.
Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен
тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін
қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант
деп атайды[7].
Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын
адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін
бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен
жігерлі еңбек етеді.
2. Елімізде балалардың дарындылығын дамыту бағдарламалары
Қазір әртүрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық
және педагогикалық көмек берудің арнайы бағдарламалары жасалып,
қолданылуда. Дамыған елдерде, сондай- ақ біздің мемлекетімізде де дарынды
балаларды анықтау және диагностикалау жүргізіліп жатыр. Әрі мұндай жобалар
жасалып қолданылуда. Мұнда дарынды, оқуды ерекше қабылдайтын және
шығармашыл балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерді дайындауға ерекше көңіл
бөлінеді. Педагог ерекше оқу бағдарламаларын игеріп қана қоймау керек, өз
оқушыларының дарындылығына жекеленген қатынас тауып, оның әрбіреуінен
жекедаралықты көру керек. Бізде осындай педагогтар көп пе, бізде олар
дайындала ма? Дарындылықтың арнайы түрлерімен қатар, олардан едәуір
ауқымды, ақылдың абыройы қажет болатын, бар жерде көрінетін ақыл- ой
дарындылығы бар екендігін өмір үнемі көрсетуде. Енді, біздің қоғамымыздың
дамуының қазіргі сатысында ерекше интеллект белгілері бар және сол арқылы
өз құрдастарын басып озатын балаларға көңіл бөлу мектептердің көкейкесті
міндеті.
Қазақстан Республикасының Президентінің Дарынды балаларға арналған
мектептерге мемлекеттік қолдау көрсету мен дамыту туралы жарлығына сәйкес
талантты жастарды қолдау мен дамыту мақсатындағы ҚР Үкіметінің 1998 жылғы
24 наурыздағы № 256 қаулысымен Республикалық ғылыми- практикалық Дарын
орталығы ашылды. Осы мәселені шешу үшін стратегиялық бағдарлама жасалған.
Соңғы жылдары қосымша білім беру мекемелерінің жүйесі арта
түскендігін айта кету жөн. Аудандар мен қалаларда балалар
шығармашылықтарының орталықтары, спорттық-демалыс орталықтары, туризм және
экскурсия орталықтары құрылуда, қызығушылықтары бойынша құрылған үйірмелер
саны да көбейіп келеді. Егер 2000 - 2003 оқу жылында 75 мектептен тыс
ұйым болса, 2003 - 2004 оқу жылында олардың саны 85-ке жеткен. Қосымша
білім берумен қамтылған балалар құрамы осы кезеңде 2,1 мың адамға
артқан. Дегенмен, қосымша білім беру мекемелерінің мүмкіншіліктері
оқушылар саны мен олардың сұраныстарын қанағаттандыра алмауда.
Облыстың қосымша білім беру жүйесінде де шешімін таппай отырған
мынадай проблемалар бар:
- баланың демалысын, бейімділігін, дарындылығын, қызығушылығын
т.б. қанағаттандыруға тегін қызмет көрсететін, кеңінен пайдалануға болатын
мектептен тыс ұйымдар жүйесінің қысқаруы;
- мектептен тыс мекемелерде материалдық және ақпараттық
базалардың жетіспеуі;
- көп жағдайларда қосымша білім беру мекемелері қызметтерінің
мазмұндары мен технологиялары балалар мен жасөспірімдердің мүдделеріне,
уақыт талабына толық сәйкес келе бермеуі.
Психологиялық педагогикалық әдебиеттерге жүргізілген талдау
балалардың дарындылығын дамыту мәселесінің өзектілікке 1975 жылы
таланттар және дарынды балалардың Бүкіләлемдік кеңесі құрылды. 1988 жылы
Еуропа Кеңесінде үкіметтік емес кеңестік ұйым статусына ие Евроталант
ассоциациясы құрылды. Ол 22 мемлекеттің зерттеушілерін, педагогтарын,
кәсіпкерлерін және мемлекеттік қызметкерлерін біріктіріп дарынды
балалармен жұмыс принципі сәйкес заңдылық актылары және еуропа елдерінің
білім беру тәжірибесінің негізі болуын қарастырады. Әлеуметтік тапсырысты
шартты түрде қоғамдық, аймақтық, ұжымдық және индивидуалды деп бөлуге
болады.
Қазақстан үшін дарынды балаларға қамқорлық – тек қана психологиялық-
педагогикалық емес сонымен бірге әлеуметтік мәселе. Олардың қабілеттерін
дамыту еліміздің болашақ кадрлық базисін, интеллеуалдық және шығармашылық
потенциалын қамтамасыз ету құралы ретінде қарастырылады.
Білім туралы Заңнын 3 бабында білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың принципіне: тұлғаның білімділігін және дарындылықты дамытуды
стимулдау жатқызылған. Бұл – нағыз гуманизм принципі, әр тұлғаның
ерекшелігін, оның қайталанбастығын мойындауда көрінеді.
1989 жылы КСРО-да Дарынды балалар Мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Одақтың ыдырауына байланысты бағдарламаны ары қарай жүзеге
асыруды Қазақстанда білім беру Министрлігінің білім беру Комитетіндегі
Дарын Республикалық ғылыми практикалық орталық Президенттің Дарынды
балаларға арналған мектептерді дамыту және мемлекеттік қолдау бұйрығына
сәйкес үкіметтің 24.03.1998 жылғы қаулысына байланысты өз басшылығына
алды. Дарын Республикалық ғылыми практикалық орталық дарынды балалармен
жұмыс жасайтын білім беру мекемелерінің мәселенің теориялық өңдеуін
және іс-әрекетін бағыттап отырады. Аймақтық деңгей дарынды балалармен
жұмыс жасауда факторлар кешенін есепке алады: аймақтың экономикалық
мамандануы тұрғындардың ұлттық құрамы, гемографиялық процестер және тағы
басқалар жиынтығы аймақтың білім беру жүйесінің құрылымдық ерекшеліктерін
анықтайды.
Ақмола облысы балалардың дарындылығын дамыту жұмысына
зейінділікпен қарады. Бұған жаңа типті оқу мекемелері, олардың іс-
әрекетін ұйымдастырушылық әдістемелік қолдау, әртүрлі деңгейдегі пәндік
олимпиадалар нәтижелері дәлел бола алады. Ұжымдық және индивидуалды
тапсырыстар әртүрлі әлеуметтік топтардың, ата-аналардың және оқушылардың
өздерінің білім қажеттіліктеріне деген айырмашылықтарымен шартталады.
Бүгінгі күнде бұл қажеттіліктердің құрылымы кейбір пәндерді тереңдетіп
оқытумен көрінетін лицейлер, гимназиялар, мектептер және сыныптарға
деген сұраныстан байқалады[8].
Дарынды балаларға қолдау көрсету бағдарламаларын жүзеге асыруда
шешілмей жатқан бірқатар проблемалар бар:
- балалар дарындылығының құзыретті диагностика жүйесінің жоқтығы
(әсіресе ауылдық жерлерде);
- дарынды балаларды оқытып, дамыту мазмұны мен технологиясының,
ұйымдастыру негізінің әзірленбеуі;
- облыста Дарын эксперименталдық алаңдарының аздығы;
- балалардың дарындылығын дамытуда білім беру мекемелерінің
қызметінде балабақша-мектеп-жоғары оқу орны жүйесінде сабақтастықтың
жоқтығы;
- басқа елдердің осы бағыттағы іс-тәжірибелерін тиімді зерттеп,
пайдаланудың жеткіліксіздігі.
Балалардың дарындылығын дамыту
- әртүрлі әдістердің кең спектрі негізінде балалар дарындылығын анықтау мен
диагностикалаудың кешенді ұстанымдарын іске асыру;
- дарынды балаларды оқытуды ұйымдастыруда үш түрлі нұсқаны кеңінен
қолдану:
- жекелей оқыту – дарынды балаларды оқытатын арнайы білім мекемелерін құру;
- дәстүрлі оқу орындарында (балабақшада немесе мектепте) дарынды балалар
үшін арнайы қоса-жекеше оқыту топтары (сыныптар);
- қоса оқыту – дарынды балаларды табиғи ортада, яғни өз құрдастарынан
оқшауламай бірге оқыту;
- жеделдетілген оқыту қарқынына бағытталған арнайы топтар мен сыныптар құру
арқылы ақыл-ой, әлеуметтік және дене дамуының деңгейі жоғары балалар үшін
нақты білім беру мекемелерінің мүмкіндіктерін есекеріп жеделдету
стратегиясын қолдану;
- дарынды балаларды дамыту проблемаларын шешуге бағытталған, дәстүрлі оқу
жоспарын арнайы біріккен курстармен толықтыратын көлденеңінен кеңейту
шаралар жүйесін енгізу;
- дарынды балаларды оқытуда оқу процесін дараландыру, проблемалық оқыту,
танымдық әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың бастамасын қалыптастыру
мақсатында зерттеу ұстанымдары принципін іске асыру;
- пәндер бойынша олимиадалар, интеллектаулдық-шығармашылық ойындар,
конкурстар, зерттеу жобалар, фестивальдар мен жарыстардың рәсімі мен
мазмұнын жетілдіру;
- балабақша-мектеп-колледж-жоғары оқу орны дарынды балаларды оқыту
жүйесінде үздіксіздікті жүзеге асыру;
- Дарынды балалар облыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
10
1.1 Дарынды балаларды оқыту ерекшеліктерінің теориялық негіздері
16
1.2 Елімізде балалардың дарындылығын дамыту бағдарламалары
20
1.3 Мұғалімді дарынды балалармен жұмысқа даярлау ерекшелігі
23
1.4 Дарынды оқушыны дамытудағы танымдық қызығуды белсендірудің жолдары
26
2 БАЛАНЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУДЕГІ БАСТАУЫШ
СЫНЫП МҰҒАЛІМІНІҢ КӘСІПТІК ШЕБЕРЛІГІ
30
2.1 Дарынды балалардың білімін жетілдірудегі негізгі тұлғаның бірі -
педагогтық іс-әрекет
39
2.2 Дарынды баламен жұмыс істейтін педагогтың ғылыми-зерттеушілік
мәдениетін қалыптастыру жолдары
43
2.3 Дарынды оқушылармен жұмыс жасаудағы педагогтің өзін - өзі жетілдіру
мәселесі
49
2.4. Баланың дарындылығын анықтау мен жетілдірудегі жұмыстар
50
ҚОРЫТЫНДЫ
60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
63
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және
демократиялық, нарықтық экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі
үрдісін басынан кешіруде. Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық
басымдылықтары анықталған. Онда айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық
және әлеуметтік өрлеудегі басты фактор адамдардың өздері, олардың
еріктері, күш- қуаты, табандылығы және білімдері болып табылады.Қойылған
міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және шығармашылық
мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы үшін
өркениетті жағдайлар жасау қажет. Балалар дарындылығын зерттеумен және
ерекше балаларды оқыту және тәрбиелеудің психологиялық- педагогикалық
сұрақтарын қарастырумен Қазақстанда ұзақ уақыт бойы өте аз айналысты, тіпті
айналыспады десекте болады. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды
іріктеп, олардың әрі қарайғы дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі
анық. Себебі баланың қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес,
мемлекетке де қажет болып табылады[1]. Жаңа технологияларды практикаға
енгізу және игертудегі сапалы қадамның сандарынан қоғамның стандартты емес
ойлау қабілетіне ие, өндірістік және әлеуметтік өмірге, жаңа мазмұн
енгізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттерді қойып, оларды шеше алатын
мамандарға деген қажеттілік өсті. Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз
елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет
үлгісінде қайта құрылуы білім беру саласындағы- қазақтың ұлттық мектебін
жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа
мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан- жақты, ақыл- ой
өрісін кемелденген оқушы тәрбилеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңына сәйкес Әр баланың жеке
қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын,талантын,
қабілетін дамыту сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі.
Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін
елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар
білікті маман қажет.Шығармашылығы жоғары, дарынды балаларға білім беруді,
әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан қоғамға
талантты мамандар даярлау тиімді болса, екінші жағынан, ерекше қабілетті
балалардың жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қаматасыз
етеді. Сондықтанда дипломдық жұмыстың өзектілігі: Әрбір қоғамның
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, сол қоғамдағы жеке адамның
шығармашылық потенциалына байланысты. Олай болса, егеменді еліміз
Қазақстанда дарынды баланы дамыту мен анықтаудың қажеттігі туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамдағы қарқынды өзгерістер жыл сайын жаңа өмір салтын
құруда.
Ел Президенті 2030-жылға қарай Қазақстан Орталық Азия барысына
айналады және өзге дамушы елдерге үлгі болады деген асқақ сезімді алға
тарта отырып, Біздің жас мемлекеттіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің
балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының
өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады-дейді. Ендеше, біздер
ұстаздар қауымы 2030 жылдары еңбек етіп, ел басқаратын болашақ
жастарымыздың білімділігі мен біліктілігін қамтамасыз етіп,
Президентіміздің үкілі үмітін атқаруға барлық іс-әрекет, күш- жігерімізді
жұмылдырғанымыз жөн. Жолдауда атап көрсетілгендей, өз болашақ ұрпағының
жауапты да жігерлі болып, өресі биік жеткішекті тәрбиелеуде мұғалімнің
жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс-әрекеті ғылыми тұрғыда ұйымдастырғанда
ғана қол жетеді. Ол үшін оқу үрдісінің мәні заңдылықтарын жетік білу, жаңа
оқу технологиясын жетік білу және олардың бойындағы ерекше қасиетті
бағалап, өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады[1].
Кез келген елдің болашағы білім беру жүйесінің және зиялылар
қауымының деңгейіне байланысты болғандықтан, Қазақстан халқына да әлемнің
дамыған елдерімен тең дәрежеде білім беру қажеттігі күмән тудырмайды.
Әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін дарынды балаларға білім
беру жүйесі туралы сөз қозғалғанда, ең алдымен, білім мазмұнын жаңарту
мәселесі өзектелігімен ерекшеленеді.
Қазақстанның орта білім жүйесінің алдында бүкіл адамзат құндылық
тұғырнамасында қалыптасқан, тәні және жаны сұлу өзіне-өзі сенімді, ғылыми-
теориялық білімділігі мен тәжірибелік қабілеттері арқылы күрделі әлемдік,
өмірлік әрі әлеуметтік кеңістікке еркін ене алатын қасиеттерге ие дарынды
тұлға тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың – “Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал
жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында”, деген ұлағатты сөзін әрқашанда
естен шығармау керек.
Кез келген елдің жоғары дамуы олардағы өсіп келе жатқан жастардың
жоғарғы шығармашылық және талпыныс күшіне байланысты. Бала бақша, мектеп
және басқа да білім беру мекемелерінің алдында балаларды тәрбиелеуде,
оларға жан-жақты білім беруде үлкен жауапкершілік тұр.
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі – білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай ол қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу ең маңызды мәселе екені белгілі. Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында мемлекеттік саясат негізінде ең
алғаш рет “Әр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы, жеке
адамның дарындылығын дамыту” сияқты өзекті мәселелер енгізіліп отыр.
Осы мәселелерді көп ғалымдар зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис
Гальтон (19 ғ), неміс педагог-психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың
басында), неміс психологы В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жартысында),
Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен, К.Тейлор[2].
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес,
В.М.Теплов,М.Матюшкин,С.Рубинштейн, В.Э.ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер
т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Психология жеке ғылым болып дами бастағаннан бастап дарынды балаларды
табу және тәрбиелеу, қалыптастыру жұмыстарына зерттеу, ғылыми мән беру
жүргізіле бастады. Көптеген ғылыми және методикалық материалдардың
барлығына қарамастан психологтарға, мұғалімдерге, тәрбиешілерге дарынды
балалармен жан-жақты қалыптасқан жұмыс жүргізуге керекті нақты методикалық
ұсынымдар ұстай отыра, және де шешендік тәжірибелерді, ғылыми тұжырымдарды
қазақтың ұлттық ерекшеліктерін ескермей көшіре салу бұл бағыттағы
жұмыстарға оң нәтиже тудырмайды. Сондықтан, дарынды балалармен жұмыс
жүргізгенде ғылыми зерттеулерді қазақ тілінде тереңірек жүргізіп, дарынды
балалардың ата-анасына, тәрбиешілерге, мұғалімдерге қажетті материалдарды,
нақты кеңес беруді дамыту бүгінгі күннің ең өзекті тақырыбы.
Дарынды балаларға білім беруді әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан ерекше дарынды балалардың тек өзінің интелектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді. Дарынды оқушымен жұмыс істеу
мұғалімнің өзіне, қызметіне және кәсіби жетілуіне өзгеше емтихан болып
табылады.
Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін танытуға мүмкіндік беретін,
өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде дамуына жол ашатын білім беру
жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу, дарындылықтың белгілерін
дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан келеді. Бастауыш сыныптарда
мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы қабілеттерінің дамуына
кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап оқушының ыждағаты мен
бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу мен еңбекке
ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы негізге ойластыра
жүргізгені дұрыс. А.К Макаровтың пікірі бойынша мұғалімнің кәсіптік
зерттеушілік позициясы өз кәсібін шығармашылық деңгейде жетік меңгерген
кезде ғана айқындала түседі. Жалпы кәсіптік жұмыста мұғалім үшін
зерттеушілік іскерліктер мен дағдыларды меңгеру маңызды орын алады. Ол кез-
келген әдіс-тәсілді оқу-тәрбие процесінде кәсіби тұрғыдан жүзеге асырумен
қатар әрбір оқушыны, оның құрдастарымен, ата-анасымен қарым-қатынасын
анықтап отыру, мұғалімнің педагогикалық-психологиялық тұрғыдан білімінің
зеректігін көрсетеді[3].
Мұғалімнің кәсіби шеберлігі, білімділігі деңгейі, шығармашылығы туралы
Ы.Алтынсарин, Ж. Аймауытов, А.Байтұрсынов, П.П.Блонский, М.Жұмабаев,
А.В.Луначарский, А.С.Макаренко, С.Т.Шацский, В.А.Сухомлинский, қазіргі
білімнің жаңа үлгісін құру барысында Қазақстан ғалымдары өз еңбектерінде
шебер мұғалім ғылыми ізденіс мәдениетімен қарулану керек деді. Мұғалім
кәсібінің мән-мағынасы елеулі өзгерткен шақта, жаңа тұрпатты педагог
педагогикалық процестің бірізділігін және оқу мен тәрбиенің біртұтастығын
сақтай отырып, оқыту модельін жобалай білу шарт. Жаңа кезеңдегі мұғалімнің
шығармашалақ іс-әрекетінің мазмұны зерттеушілік қызметтен, жеке
ізденістерден, оқушымен, ата-анамен тығыз ынтымақтастықтан тұрады.
Әр оқушының жеке тұлға екені ғылыми еңбектерде жан-жақты
зерттелгенімен, тәжірибе жүзінде, ұлттық мектептеріміздің оқу – тәрбие
процесінде, тұлға ерекшеліктерін ескере отырып оқытудың толық жүзеге
асырыла қоймауы-шешілмей отырған мәселелердің бірі. Жеке тұлға
қабілеттеріне бағытталған оқыту процесі әр педагогтың өз ісіне және өзіне
деген жауапкершілігі артып, оқушымен қарым-қатынасын берік сенімге
негіздегенде ғана игі нәтижесін байқатуы мүмкін.
Жаңа қоғам мұғалімі үшін өзінің шығармашылық жұмысына ұқыптылықпен
қарау – нәтижелі сабақтың жағдайын жасау болып табылады.Сабақ алдында
әлдекіммен ренжісу, өзіне деген ескертулерден есту және т.б. фактірлер
бізде жиі кездеседі. Кейде мұғалім сабаққа өзіне-өзі сондай сенімділікпен
кірсе де сабақ барысында әр түрлі жағдайлар болады.
Ахмет Байтұрсынов ағамыз кезінде Жақсы мұғалім мектепке жан
кіргізеді - деген ғой. Ол үшін әр педагог әрбір баланың ойынан шығып
қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс. Өйткені қазіргі мектеп
жасындағы балалар қай сыныпта оқыса да, қай жаста болса да өзінің кім
болатынын, қандай адам болатынын армандайды және өмірден өз орнын табуды
басты мақсаты деп санайды, сондай-ақ өзінің айналасынан дұрыс бағыт-бағдар
беретін ақыл-кеңес күтеді.
Сондықтан, оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды
қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс енгізе алатын педагогтар ғана бүгінгі
қоғамның мүддесі мен әр баланың үдесінен шыға алады. Ойы жүйрік, ақылы
жетік, бәсекеге қабілетті өзгерістерге бейім жеке тұлғаны тек қана жаңа
тұрпатты педагог қана қалыптастыра алады.
Осыған орай, нәтижеге бағытталған дарынды балаларға білім берудің жаңа
жүйесіне ауысу білім беруді басқару жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби
біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби
құзырлылықтарын дамытуды талап етуге тиісті деп мен дипломдық жұмысымды осы
мәселеге байланысты алып отырмын.
Тақырыбы: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі бастауыш сынып мұғалімінің
кәсіптік дайындығы
Зерттеу мақсаты: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі педагогтың кәсіптік
дайындығының ерекшелігін, шеберлігін ескере отырып, қажеттілігін көрсету.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды балалар туралы ғылыми – теориялық әдебиеттермен танысу, саралау.
2.Диагностикалау негізінде дарынды балалардың типтерін анықтау.
3.Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімнің кәсіптік деңгейін
белгілеу.
Зерттеу нысаны: Дарынды психологиясы және балалармен жұмыс жүргізудегі
педагогтың кәсіптік дайындығы.
Зерттеу пән: Дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі мұғалімдердің
кәсіптік дайындығын ескере отырып, олармен жұмыс ұйымдастыру жолдарын
анықтап, белгілеу.
Ғылыми болжам: Егер білім беру мен тәрбие процесінде педагог
дарындылықтың психо педагогикалық ерекшеліктерін тереңірек түсініп және
мұғалімнің педагогтың сапасы, кәсіби жарамдығы кәсіби дайындық
ролдері дұрыс бағытта анықталса, онда баланың бойындағы дарындылық
нышанын жетілдіруге болады.
Зерттеу әдістері: Ғылыми әдебиеттерді саралау, түрлі тестік
сауалнамалар.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Осы мәселелерді көп ғалымдар
зерттеген, олар: ағылшын психологы Френсис Гальтон (19 ғ), неміс педагог-
психологы Э.Мейман (19ғ-дың аяғында 20 ғ-дың басында), неміс психологы
В.Штерн (20 ғасырдың 1-ші жартысында), Д.Ж.Гильфорд, П.Торренс, Ф.Баррен,
К.Тейлор.
Ресей психологтары: Л.С.Выгодский, Б.Т.Ананьев, Н.С.Лейтес,
В.М.Теплов,М.Матюшкин,С.Рубинштейн, В.Э.ЧудновскийВ.А.Крутовский, Л.А.Венгер
т.б.
Сол сияқты өзіміздің Қазақстан жерінде туып, өскен қазақтың жантанушы,
ағартушы ғалымдары: Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, М.Мұқанов,
С.Қалиев, С.Ұзақбаева, Ж.Қоянбаев және қазіргі кезде дарынды балалар
жөнінде еңбегі сіңіп жүрген Республикалық ғылыми-практикалық Дарын
орталығының басшысы Үміт Жексенбаева.
Зерттеудің теориялық маңызы: Дарынды балаға өзінің қабілетін еркін
танытуға мүмкіндік беретін, өзінің дарынына қарай бірегей тұлға ретінде
дамуына жол ашатын білім беру жүйесін жетілдіру қажет. Талантты тани білу,
дарындылықтың белгілерін дамыту осыған дайын мұғалімнің ғана қолынан
келеді. Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу
арқылы қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Мұғалім алғашқы күннен бастап
оқушының ыждағаты мен бейімділігін, оның қолынан не істеу келетіндігін, оқу
мен еңбекке ұқыптылығы қандай екендігін есепке алып, оқу процесін осы
негізге ойластыра жүргізгені дұрыс.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеудің нәтижелерін оқытудың
мазмұны мен тәсілдерін жетілдіру үшін оқулықтарға қосымша ретінде
пайдалануға болар еді. Жұмыс дарынды балалармен жұмыс жүргізудегі бастауыш
сынып мұғалімінің кәсіптік дайындығын дамытуға өзіндік үлес қосары сөзсіз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Зерттеу материалдары бағдарламаларда,
оқулықтарда, әдістемелік құралдарда әдіскер мамандарға мол тәжірибе
жинақтауға мүмкіндік береді. Оқыту, тәрбиелеу әрекеттестік жағдайындағы
мұғалім мен оқушының педагогикалық қарым қатынас ерекшелігін тереңірек
зерделеу
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден,екі бөлімнен,тәжірибелік жұмыстар
барысы мен жұмысты зерттеу барысында пайдаланған ақпарат көздері мен
қорытынды және қосымшадан тұрады. Бірінші бөлімде дарынды оқушыларды
дамытудың ғылыми методологиялық негіздері қарамтырылып, еліміздегі
балаларлың дарындылығын дамыту бағдарламалары қамтылса, екінші бөлімде
баланың дарындылығын жетілдірудегі педагогтың кәсіптік шеберлігі айтылады.
Қорытынды бөлімде дарынды балаларды анықтаудың тұжырымдары жан-жақты
көрсетілген.
1ДАРЫНДЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Дарынды балалармен жұмыстың мақсаты иновациялық озық тәжірибесін
тарату, дарынды балаларды анықтаудың, оқытудың және дамытудың жаңа
әлеуметтік және психологиялық - педагогикалық технологияларын енгізу,
педагогтардың дарынды балалармен жұмысқа кәсіптік жеке дайындығын арттыру.
Республика президенті Назарбаев Н.А. 27 мамыр 1996 жылғы
жарлығында дарынды балаларға арнап арнайы оқыту жоспарын дайындауды ұсынған
болатын. 1996 жылдан бастап Қазақстанда “Дарын” атты арнайы бағдарлама
жұмыс істей бастады. Бірақта мұндай жұмысты балалардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттемей, білмей жүргізу мүмкін емес.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2004 жылғы 17
қарашадағы №124 бұйрығына сәйкес Дарын Республикалық ғылыми - практикалық
орталығы 2004 жылғы желтоқсанның 11-12 күндері Астана қаласында дарынды
балалармен және жастармен жұмыс саласындағы инновациялық әлеуметтік -
педагогикалық жобалардың Республикалық ІІІ фестивалі өтті.
Фестивальға қатысу үшін республиканың барлық аймақтарынан барлығы
108, оның ішінде 12 ауылдық және 58 қалалық мектептерден тапсырыстар түсті.
Оның 20-сы Дарын РҒПО-ның желісі бойынша дарынды балаларға арналған білім
ұйымдарынан, 50-і жалпы білім беретін ұйымдарынан. Фестиваль ауылдық
мектептерде де дарынды балаларды анықтау, оқыту және дамыту бойынша белгілі
дәрежеде жұмыстар жүргізілетіндігін көрсетті.
Тапсырыс берілген жұмыстардың тақырыптары қабілетті және дарынды
оқушылардың оқу мен оқудан тыс жұмысының әр алуан салаларының: инновациялық
педагогикалық технологиялардың қолданылуын, қабілетті балалармен жұмыстың
оқудан тыс нысандарын ұйымдастыру тәжірибесін, дарынды балалар үшін
авторлық бейімделу бағдарламасын, оқушылардың өзінше білім алу және ғылыми
- зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды, балалардың қабілеті мен шығармашылық ой-
өрісін дамытуды қамтиды.
Ұсынымдық нысандары жағынан жобалар алуан түрлі: дәстүрлі
баяндамалар, жобаларды қорғау, сабақ өткізудің стандартты немесе нысандары,
көрнекі құралдармен, материялдармен, сабақтар панорамаларымен, әдістемелік
әзірлемелермен таныстыру, авторлық бағдарламалардың және мектепті
басқарудың жаңа үлгілерінің тұсау кесері.
Фестивальға қатысушылар санының жыл сайын өсе түсуі мұғалімдердің
бағдарламарды, оқулықтарды, оқыту технологияларын еркін таңдау жағдайында
мұғалімдердің өз жұмысына шығармашылықпен қарауына сұраныстың артып
отырғандығын дәлелдейді.
Фестиваль жұмысы үш секция бойынша жүргізілді. Оқушылар дарындылығын
дамыту процесін педагогикалық басқару деп аталатын 1-секцияның жұмысына 30
мұғалім, оның ішінде мектеп директорлары, ректорлардың ғылым бойынша
орынбасалары, білім департаментінің (басқармаларының) уәкілдері жобаларымен
қатысты.
Жаңа білімдік бағдарламаларды, инновациялық әзірленімдерді әзірлеу
және іске асыру өз шешімін талап етіп отырған толып жатқан басқару
проблемалары мен міндеттердің көкейкестілігін алға қойды. Педагогикалық
ұжымның жұмысындағы ғылымдық, ширақтық, іскерлік сауатты басқарумен
айқындалды.
Сабақтарда және сабақтан тыс қызметте мұғалім мен дарынды оқушының
бірлесе іске асыру деп аталатын 2-секцияның жұмысына 50 мұғалім қатысты
(жұмыс мектептердің оқыту тілдеріне сәйкес 2 секция бойынша
жүргізілді).Дарынды балаларға білім беру сапасын көтеруде қолда бар
мүмкіндіктердің беті ашылды, әр мектепте өзіне тән, көп жағдайда
жинақталған бірегей іскерліктің бар екенін дәлелдей отырып, әр мектеп
өзінің жұмыс тәжәрибесін көрсете білді.
3-секция Балалар мен жасөспірімдер дайындылығының психологиясы деп
аталды. Мұнда дарындылық феномені диагносткасының, қабілетті дамытудың,
оқушылардың шығармашылықпен ойлана білуінің әдістері ұсынылды. Секция
жұмысына 30-дан астам мұғалім қатысты. Фестиваль дарынды балалармен жұмыс
істейтін мектеп педагогтарының шығармашылық әлеуметінің деңгейін көрсетті.
Дарынды балаларды бөлектеп оқыту,20 ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап
Европа елдерінде айқын қоғамдық сипат алып, біріңғай саралап білім беру
ринципі арқылы жүзеге асырылды. Дарынды балаларды іріктеу және бөлектеп
оқыту, о баста интеллектуалдық, ақыл-ой жағынан ерекше дарынды балаларды
ғана өз алдына оқыту бағытында жүргізіліп, кейін ол жаппай балаларды өз
қабілетіне қарай топтап білім беру принципіне ауысты.
Дарынды балаларға білім беруді, әр ғылымның бүгінгі даму дәрежесіне
сәйкес жүргізу, бір жағынан, қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді
болса, екінші жағынан, ерекше дарынды балалардың өзіндік интеллектуалдық
дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Бүгінгі таңда, дарынды балалардың қабілеттерін жоғарғы деңгейде
қанағаттандыратындай білім беру, көптеген өркениетті елдерде саралап оқыту
принципінің негізінде одан әрі дамытылуда. Ол Франция, Америка, Германия,
Англия, Жапония т.б. елдердің білім беру жүйесінде қазір жоғарғы деңгейде
жүргізілуде[4].
Білім және ғылым қызметкерлерінің Республикалық II – съезінде
сөйлеген сөзінде Президент бүгінгі таңда жалпы білім берудің алдында тұрған
міндеттердің бірі Дарынды балалармен жұмыс істейтін мектептерді дамытуға
ерекше көңіл бөлу екендігі, ал ол Қазақстанның одан әрі дамуына ықпал
ететін болады деп көрсеткен еді.
Сонымен қатар, қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру
жүйесінің алдына дарынды балаларды оқыту үрдісін технологияландыру
мәселесін қойып отыр.
Осындай табиғи сұраныстарға орай оқытудың әртүрлі технологиялары
жасалып, мектеп тәжірибесіне енгізілуде. Мысалы: академик В.И.Монаховтың
технологиясы, В.К.Дьяченконың ұжымдық оқыту әдісі, М.М.Жанпейсованың
оқытудың модельді технологиясы және профессор Ж.А.Қараевтың білім беру
жүйесін ақпараттандырумен қатар оқушылардың өскелең оқу тәрбие үрдісін
түгелдей терең дараландырып жаңаша білім алуына, өздігінен іздену сезімін
ояту, дарындылықпен талапқа жол ашуға бағытталған технологияларын атап
көрсетуге болады. Қараев технологиясының құндылығы:
1) 100% үлгерім;
2) жоғары деңгейлі тапсырмаларды орындау арқылы дарынды баланы таңдауға
мүмкіндік береді;
3) оқушы 2 аламын деп қорықпайды, керісінше тапсырманың жауабына
жоғарғы ұпай жинау арқылы ынтасы артады. Оқушыға 4 деңгейлі тапсырма
беріледі;
4) оқушы оқу материалын өзі меңгереді, ал ұстаз өз пәнінен жұмыс дәптерін
жасайды;
5) педагогикалық технология орта мектеп жүйесін ақпараттандыру принципін
сақтай отыра жүргізіледі.
Педагогикалық технология мектептегі білім беру жүйесінің алдына келелі
міндеттер қойып, оларды шешу үшін оқытудың мазмұны мен құралдарына әдіс-
тәсілдеріне, ұйымдастыру түрлеріне өзгерістер енгізуді талап етеді.
Оқытудың мазмұнына енетін өзгерістер:
- оқу пәндерін интеграциялау;
- білім мазмұнын модельдеу;
- білімді ізгілендіру;
- білімнің өмірдегі қолданылуы
Оқыту мазмұнын жетілдірудің бір жолы ретінде көлемді тараулар мен
тақырыптарды іріленген бөліктерге (модельдерге) біріктіріп оқыту жүзеге
асырылып келеді.
Ірілендірудің өзі 20 ғасырдың екінші жартсында өмір талабынан пайда
болды. Математика пәндерін оқытуда бұл мәселені П.М.Эрдниев, В.Ф.Шаталов,
ал орта мектептегі химияны оқытуда химияны ірілендіріп оқыту әдістемесін
П.Д.Васильева, дәріс, семинар жүйесін қолданудың негізін Н.П.Гузик,
Л.И.Штепа негіздеді.
Көптеген мәліметтер бойынша дарынды балалар кемелденген,
бейімделгіш өз еркімен жұмыс істей алатын болғанмен де көптеген
педагогтар әлуметтік-эмоционалдық саланың даму бағдарламасын ұсынады.
Бұл бағдарламалар коррекциялайтын, дамытушы, интегративті болып
келеді. Коррекциялау бағдарламасы эмоционалдық және тәртіп жағынан
қиындық көріп жүрген дарынды балаларға арналады. Дамытуты бағдарлама
эмоционалдық жағдайдың жақсаруы үшін құрылған, онда рольдік және
сензититивті тренингтер, шағын топтардағы талдау пайдаланылады.
Интегративті бағдарламалар эмоционалдық және танымдық компоненттерді
біріктіреді. Оларды былай болуга болады: өмірлік мақсаттарды талдауға
және самоактуализация проблемаларын зерттеуге бағытталған.
Балалардың шығармашылық қабілетін, интелектуалдық инициативасын,
ой-санасын, әлуметтік адаптация, әлуметтік жауапкершілік және лидерлік
қасиеттерін дамытуға көп көңіл бөлу керек. Дарынды балаларды арнайы
оқыту қарапайым бағдарламаны кеңейту немесе жасы үлкен арналған
тапсырмалар енгізумен шектелмейді.
Резинулли 1977ж. дарынды балаларды оқытудың сапалық
ерекшеліктерін талдай отырып оларға арналған бағдарламаның мазмұны
қалыптасқан бағдарламадан мүлдем өзгеше, яғни білімді игерудің
стиліне сәйкес болу керектігін, сонымен қатар оқылатын тақырыптың
негізіне терең байлауға ұмтылысын шектеуге болмайтындығы туралы
жазды.
Дарынды балаларға арналған барлық бағдарламалардың негізгі
бөлігін когнитивтік және аффективті процестердің жүйелі түрде дамуы
құрайды.
Каплан 1980 дарынды балаларды оқытудың төмендегі әдістемесін
ұсынады:
Оқушылардың ұсынған материалы жалпы оқу бағдарламасынан асып түседі
және жаңа және ерекше сапаға ие.
Мүмкіндіктер: Оқушыларға қарапайым оқу бағдарламасынан өзге
қосымша уақыт пен материалдар негізінде кең алқымдағы іс-шарамен
айналасу және тереңірек зерттеу мүмкіндігі беріледі.
Дамыту: Оқушылар ең алдымен өздерінің қызығушылығы мен қажеттігіне
жауап беретін оқыту курстарымен айналысады.
Дарынды балаларға арналған оқу жоспарлары үйлесімді болу мүмкін
емес, себебі әр бала жеке-дара тұлға. Төменде дамытуға арналған
кейбір манызды қабілеттер келтірілген.
Танымдық қабілеттер мен дағдылар
Үлкен көлемдегі ақпаратпен таныс.
- Игерілген материалдарды жаңаға ауыстыру
- Себепті – терлеу байланыстарын бекіту.
- Жасырын байланыстар мен тәуелділіктерді анықтау
- Қорытынды жасай білу
- Ақпаратты интеграциялау және синтездей алу
- Күрделі проблемаларды шешуге қатысу
- Ақпаратты ұйымдастыру
- Күрделі идеяларды тез қабылдап алу.
- Нәзік айырмашылықтарды көру қабілеті
- Қарама-қайшылықтарды сезіну
- Ақпаратты іздеудің альтернативтік жолын пайдалану
- Жағдайдың анализі
- Процеспен қатар нәтижені де бағалай білу
- Туынды жағдайларды көре білу.
- Пікір алысу.
- Гипотеза құру.
- Идеяларды практикада пайдалану.
- Өзгеріске ( жаңаруға) қабілетті
- Ойдың сыншылдығы
- Білімге құштарлық
Шығармашылық қабілеттер
- Сурет салу
- Дивергендік ой-сана
- Ойлау мен әртүрлі істерге бейімділік
- Тез олау
- Ерекше идеяларды айта алу қабілеті, жаңа нәрселер (заттар) ойлап
шығару қабілеті
- Елестету қабілеті бай
- Әртүрлі (құбылыстарды) заттарды қабылдау
- Жоғары эстетикалық құндылық
- Дамыған интуиция
Эмоционалдық саланың ерекшеліктері
- Шынайы Мен концепциясы
- Басқаларды сыйлау
- Адамдарға деген эмпатикалық көзқарас
- Басқалардың ерекшеліктерін түсіну, қабылдау
- өзіне-өзі талдау қабілеті
- Сынды төзімдікпен қабылдау
- Идеяларымен бөлісуге дайын
- Тапсырмаларды орындаудағы тиянақтылық
- Мінездегі және ойлаудағы тәуелсіздік
- Марапаттауды күтудегі төзімділік
- Жарысқа түсу (жарысты қабылдау)
- Әділ – аспақты сезіну қабілеті
- Өнегелі проблемаларды талдаудағы сергектік
- Күші мен қабілеттеріне сенімді
- Ішкі мотивация
Кесте 1
Кесте 2
Дарын дегеніміз адам бойында негізінен ана сүтімен, ата тегімен
даритын құбылыс. Дарын – адамның белгілі бір дүниеге психологиялық
қабілеттілігі. Осы қабілетті дер кезінде анықтап, оны одан әрі дамыта білу
қажет. Жалпы адам баласы табиғатында қабілетсіз болмайды. Біреулердің
қабілеті жоғары, екінші біреулердің қабілеті орташа, ал үшінші біреулердің
қабілеті төмен болады. Өз қабілетіне сай бала көздеген мақсатына қол
жеткізе алады.
Дарындылық данышпандыққа жеткізген деп халық бекер айтпаған. Әлемдегі
аты шулы данышпандықтардың бәрі балалықты бастан кешірген, бірақ ешбір адам
анадан данышпан болып тумайды, тек қабілет иесі, дарын иесі болып дүниеге
келеді. Демек, осы дарын иесін шеберлікке жеткізетін қоғам, мектеп. Әрине
өте сирек те болса, өмірде дарынджылықтың туа пайда болатын жағдайы
кездеседі. Әлемнің ірі композиторы Моцарт 4 жасында күрделі музыкалық
шығармалар жаза бастаған. Бетховен тас құлақ саңырау бола тұра ұлы
музыкаларды жазған. Мұндай дарын иелері өте сирек кездеседі. Дегенмен адам
қабілетінің дамуына мектептегі оқу мен білімнің, тәрбиенің маңызы зор.
Психологиялық зерттеулердің анықтағанындай, бала қабілеті, санасы,
өмірге көзқарасы әр түрлі. Мұғалімнің басты міндеті осы ерекшелікті дұрыс
түсіне білуде жатыр. Педагогика ғылымының талабы бойынша мұғалім, ұстаз жан-
жақты сауатты, мәдениетті болуы тиіс. Яғни, мұғалімнің психологиялық
танымы, сезімі, көзқарасы ерекше болып, осы қасиеттеріне сүйене отырып,
мұғалім ата-ананы, алдындығы балаларды дұрыс танып, қарым-қатынасты дұрыс
жолға қоюы мұғалімнің жоғары маман иесі екендігінің белгісі. Оның үстіне
бала бойындағы ерекшелікті, қабілетті мұғалім танып, соған бағыттап білім
мен тәрбие берсе баланың болашағының ірге тасы дұрыс қаланады.
1.1 Дарынды балаларды оқыту ерекшеліктерінің теориялық негіздері
Бүгінгі жаңа ғасыр мектептерінің алдында тұрған көп міндеттердің ең
бастыларының бірі – дарынды балалармен жұмыс. Осы балаларға тән қасиеттер:
зеректік, өз бетімен өсу, даму, біліктілік, білімділік. Сондықтан мұғалім
дарынды балалармен жұмыс істеуге дайын болу керек, ол тек өз білімін,
тәжірибесін беріп қоймай, жан-жақты болуға оқушыны икемдеу керек.Тіпті
керек жерде мұғалім өз көзқарасын өзгертіп, дарынды оқушымен қарым-қатынас
жасаудың жаңа түрлерін іздестіруі керек. Мұның бәрі мұғалімнің жеке
қасиеттерінен басқа, кәсіптік өсуін керек етеді. Яғни, әдістемелік жұмыстың
жаңа түрлерін іздеуге мәжбүр етеді. Дарындылықтың өз табиғатына тән
ерекшеліктері болады. Ғалымдар дарындылықтың туа біткен сондай-ақ жүре
пайда болатын сипаты жөніндегі көзқарасты қуаттайды.
Мамандардың пікірі бойынша дарынды балаларға арналған оқу
бағдарламалары орта қабілеті бар балаларға арналған бағдарламадан өзгеше
болуға тиісті. Сонымен қатар, бұл өзгешелік оқытылатын материалдың
көлемінің үлкендігімен немесе білім-біліктілік процестің жоғары темпінен
анықталмайды. Дарынды балалар әлемнің ерекше бөлігін құрайды, сондықтан
оларға өзгеше оқыту процесі қажет екендігін ескерген дұрыс[5]. Көбінесе
дарынды балалар өзіндік қабілеттері мен диапозондары және жеке мінездері
бір-біріне ұқсамайды. Бағдарламада танымдық процестердің дамуы және
таңдалынып алынған жұмыс стильінің кейбір дағдылары арасындағы
айырмашылықтар ескеріледі. Дегенмен дарынды балалардың кейбір ортақ
қасиеттері де бар, сондықтан оқу бағдарламаларында осы жағдайлар ескерілуге
тиіс. Ортақ қасиеттерге, ерекшеліктерге мыналар жатады:
- принциптің, түсініктің жағдайдың мағынасын тез қабылдау қасиеті. Бұл
ерекшелік пысықтауға арналған материалдың және тақырыптың кеңдігін талап
етеді;
- проблеманың ұтымды жағынан көңіл бөлу және оларды шешуге ұмтылу
қажеттігі. Дәстүрлі оқытуда бұл қажеттілік сирек қанағаттандырылады,
оған арнайы оқу бағдарламаларында өзіндік жұмыстар, ашық типтегі
тапсырмалар, қажетті танымдық қабілеттерін дамыту арқылы жүзеге асыру
қажет;
- түсініктерді ескеру, талдау және ұсыну қабілеті арнайы оқу
бағдарламаларында жоғары танымдық процестердің мақсаты түрде дамуы бұл
қабілеттерді сапалы жаңа деңгейге көтерді және белгілі жағдайдың шексіз
қайталануынан сақтайды;
- өз замандастарына ұқсас еместігін түсінуден туған мазасыздық, қобалжу.
Оқу бағдарламасына аффектілік компоненттің кіруі балаға өзін және
басқаларды түсінуге мүмкіндік береді, өзінің ойларын ашық көрсетуге сонымен
қатар өзін және басқаларды қабылдауға үйретеді.
Дарынды балаларды оқытудың әртүрлі формада іске асатын сан түрлі
стратегиялары бар.
Бұл үшін арнайы бағдарламалар жасалынады. Дарынды балаларды оқытудың
негізгі бағыттарына темппен байытуды, толықтыруды жылдамдату жатады.
Дарынды баланы қарапайым сыныпта оқыту біршама уақыт өткеннен кейін
оның сыныптастарының істеріне бейімделуі себепті олардан айырмашылығы
болмай қалуға әкеліп соғады. Ол жұмыстарының сапасын және санын мұғалімнің
күнделігіне сәйкес орындай бастайды.
Жылдамдату әдісін пайдаланып оқушыларды оқу бағдарламасына
бағыттаудың негізгі талаптары болып мыналар саналады:
- оқушының жылдамдату қызығушылығы, нақты қызығушылық және жылдамдату
қолданылатын сферада жоғары қабілет таныту;
- кемелденген әлеуметтік – эмоцианалдық жағдай;
- ата-аналардың келісімі, бірақ олардың қатысуға белсенділік танытуы міндет
емес;
- жылдамдату математикаға және шет тілдерге қабілеті бар балаларды оқытудың
ең жақсы стратегиясы болып табылады.
Жылдамдатудың бірнеше ұйымдастыру формалары бар:
Мектепке ерте бару, қарапайым сыныптағы жеке бағдарлама бойынша жылдамдату,
басқа сыныптағы оқыту (өзінен жасы үлкен балалармен бірге оқыту), сыныптан-
сыныпқа секіру, арнайы оқу бағдарламалары бар және таңдалынып алынған
балалар тобынан құралған профильдік сыныптар.
Оқытудағы байыту стратегиясы білім кеңістігін кеңейтуге бағытталған.
Дарынды бала тез дамып кетпейді, ол дәстүрлік курстарға қосымша материал
алады, ойлау қабілетін, креативтілігін дамытады, өз бетімен жұмыс істеуге
дағдыланады.
Дамыту стратегиясы бірнеше бағытты қарастырады: ой-өрісін кеңейтеді,
өзін-өзі тану және қоршаған орта туралы білім; осы білімдерді тереңдету
және білім алудың құрал – жабдықтарын дамыту.
Қосымша материал мен одан күрделірек мазмұнға арналған байыту
бағдарламасы білімнің нақты көбеюіне және ақыл-ойдың дамуына бағытталады.
Осындай бағдарламалардың мысалы ретінде тақырып, проблема немесе жеке
дағдылар бойынша мини курстар болып табылады.
Оқытудың модулдік жүйесін пайдалану оқытудың дайындық сапасын жақсартып,
оқушы білімін бағалаудағы сабақтастықты қамтамасыз етеді және білім сапасын
арттыруға ықпал жасайды.Бұл жүйемен оқыту барысында оқушы жыл бойы барлық
тақырыптар бойынша үздіксіз жұмыс істеуіне мәжбүр. Сондықтан оқушылардың
білімін бағалауда субъективті қателердің болуына жол бермейді.
Бағалаудың бір түрі – рейтинг. Рейтинг арқылы оқушылардың жұмыстың қандай
түрімен айналысқандығы туралы толық мағлұмат алып отыруға болады. Рейтинг
– білім мен біліктіліктің, оқушының жеке басындағы сапалылығының жиынтығы.
Ұпайлар саны жинақтала бергенде қорытынды бағаның көтерілуіне мүмкіндік
беріледі. Оқушының әртүрлі жұмыстарын саралап өткізу (тыңдап-түсіну, жазу,
сөйлеу, оқу), оны рейтинг арқылы бақылау оқушының не жақсы, не нашар
қабылдағанын бірден аңғартады. Мұғалім рейтингшілік жүйе арқылы сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін, интелектілік деңгейін білуге
болады.
Мұғалім сабақта ашық өзара қатынастарды қамтамасыз етуге, оқушыларды
сұрақ қоюға, оған жауап іздеуге, бірлесе білім алуда жауапты бірігіп
әзірлеуге, мәселені талқылауды үйретуге тиіс. Бұл әдістің бір түрі –
жобалау. Жобалау жұмысы ойлана білуді үйретіп, белсенділікке баулиды. Соның
нәтижесінде оқушы өз білімін, түсінгенін белсенді ойлау тұрғысына сөйлеу,
жазу арқылы жеткізеді. Бұл мұғалімге оқушының жеке басына көбірек көңіл
аударуға және оқушының тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады. Жеке
ерекшеліктері анықталып болған соң, оларды дамыту жұмыстары басталады.
Яғни, баланың мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, ғылыми негіздеуге жоспар
құрылады[6].
Жұмысты жүйелі түрде ұйымдастыру: оқу бағдарламасын жасау, жаңа
технология мүмкіндіктерін пайдалану, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік бақылаулар жүзгізудің арнайы әдістері болуы, сыныптан тыс
шараларды өз дәрежесінде өткізу, өз бетіндік білім алуға жетелу. Апталық
жүктемеге міндетті түрде мән берілуі керек. Тапсырмалар бала жасына,
деңгейіне сай болсын. Түпкі нәтижеге жету жолында білім мен тәжірибені
ұштастыра білуі керек. Жалпы мектеп үшін қазір дарынды балаларды даралап,
саралап оқыту әдістері қойылуда.
Ж.Қараевтың “Деңгейлеп оқыту” әдісі бойынша 4-ші деңгей тапсырмаларын
берген уақытта мұғалім бала ерекшелігіне сай құруға болады. Сол кезде
шартты даралау қолданылады да, баланың бөліп алынғаны басқаларға елеусіз
болып қалады. Осы жерде мұғалімге үлкен міндет жүктеледі: мұғалім
тапсырманы алған білімді жаңғыртатын, эвристикалық ізденіс тәсілдерін
қажет ететін, зерттеу элементін пайдаланатындай етіп құруы керек. Тесттік
формада тапсырма беруде де зерттеленуші бойындағы қабілетті басты назарда
ұстау қажет. Тапсырмалар ойлауға, талдап-жинақтауға, абстрактілеуге
құрылады. Бұларды ақыл-ой гимнастикасы деп те атауға болады. Жеке тұлғаға
баға берілетін сыныптан тыс шаралардың ұйымдастырылуы: пәндік олимпиадалар,
байқаулар, клубтар, үйірмелер, секциялар. Жоғарыда айтып өткендей, түпкі
нәтижеде оқушы өздігінен ізденеді, зерттеу жүргізеді, теорияны тәжірибе
арқылы талдауға талпынады.
Оқу-тәрбие үрдісіне қабілет, білім, дағды, ептілік сияқты психологиялық
ұғымдарды өз мәнінде түсіне алмау мұғалімдерді педагогикалық қателерге
ұшыратуы мүмкін. Мұғалім оқушы өзгешеліктеріне зер сала білуі керек.
Мұғалімнің жеке бір шығармашылық табысы болса тіпті жақсы. Мысалы :
орындаушылық, сурет өнері немесе музыкадан.
Бала әрекетіндегі, қимылындағы саналы күштерді ақырын, нәзік түрде
шақырып, оятып отыру керек. Мысалы: ол сурет салып отырғанда, бояумен жұмыс
істегенде, баланың санасын оятатын мақсат қоя білген жөн. Қызыл түспен
басымырақ сурет салынса, көгілдір түспен не салар едің деген сияқты
сұрақтар қойып, жетелеген жөн.
Дарынды балалармен жұмыс барысында мұғалім әр қырынан көрінуі керек.
Алдымен кәсіптік қабілеті күшті болуы керек:
1. Бақылау жүргізу қабілеті. Тест анықтауда, бағдарлама құра білуі.
2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс
істеу бағдарламасын құра білуі.
3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білу.
4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті
талдаудағы ептілік.
5. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі.
6. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы.
7. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі.
Мұғалім оқыту барысында кездесетін терминдермен, ұғымдармен таныс болуы
керек.
Дарынды оқушымен жұмыс істейтін әрбір мұғалімнің көкейінде мынадай
сан қилы сұрақтар тұрары сөзсіз. “Дарындылық, данышпандақ, қабілеттілік
дегеніміз не?”, “Дарындылықтың пайда болу негізінде қандай себеп жатыр:
қоршаған орта ма, тұқымқуалаушылық па, әлде тәрбие ме?”, “Оқушы
дарындылығын, оның әлеуметті қабілетін қалай анықтауға болады?”,
“Дарындылықты анықтайтын психодиагностикалық әдістемелердің қайсысы
нәтижелірек, қайсысы тиімдірек?”, “Неліктен кейбір адамдардың (Паскаль,
Моцарт, Гаус, Гете, Архимед, т.с.с.) қабілеті ерте жасынды байқалады, ал
тағы басқа біреулердікі (Ньютон, Гегель Дарвин, Менделеев, Декарт, т.с.с.)
ересек жаста пайда болады?”. Осы сұрақтарға талмай жауап іздеп және соны
таба білген мұғалім ғана дарынды оқушымен нәтижелі жұмыс жасай алмақ.
Оқушы дарындылығының дамуы, қабілетінің ашылуы көбіне мұғалімнің
кәсіби біліктілігіне және оның тұлғалық қасиетіне байланысты екені айдан
анық.
Көбіне “Дарынды оқушы – бұл жақсы оқитын оқушы” деген пікір
қалыптасқан. Белгілі ағылшын психологі П. Торранстың зерттеулері бұл
пікірдің мұғалімдер арасында да жиі кездесетінін анықтады. Оларға оқуда
қиыншылық туғызбайтын, тәртіпті, ұйымшыл, білімді, тұрақты, ұғымтал, өз
ойын нақты және түсінікті жеткізе алатын оқушылар көбірек ұнайды. Ал
қисынсыз сұрақтар қоятын, өз жұмысымен ғана айналысатын, тәуелсіз, көбіне
түсінбеушілік туғызатын, қияли, әр нәрсеге көзқарасы бөлек оқушылар
ұнамайды. П.Торранстың зерттеуі нақ осы қасиеттер оқушының шығармашылық
дарындылығын көрсететінін және оның нашар оқитын оқушылардың арасында да
аз емес екендігін айқындаған. Сондықтан мұғалімдер осы зерттеудің нәтижесін
есте ұстағандары жөн.
Дарынды оқушымен жұмыстың негізгі мақсаты – олардың шығармашылық
жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқа
жету оқу бағдарламасын тереңдетіп оқыту және оқушының танымдық
белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады.
Қабілет деген не? Қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілеттің өзі
жалпы және арнаулы болып 2-ге бөлінеді. Қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін
адамда тиісті білім жүйесі икемдік пен дағды болуы керек. Қабілеттің
дамуында адамның туыстан берілетін анатомиялық-физиологиялық белгісі ерекше
орын алады. Іс-әрекетті шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз
ететін қабілеттің жоғарғы түрін дарындылық деп атайды.
Қабілеттілік – адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс
істеу арқылы қалыптасатын қасиет. Қабілеттің дамуының табиғи негізін
құрайтын нышандардың жинағы – дарындылық.
Баланың дарындылығы оның жоғарғы жүйке саласының туа біткен қасиетімен
тығыз байланысты. Балаға белгілі бір жұмысты ойдағыдай атқару мүмкіншілігін
қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысу қызметтің сол саласында талант
деп атайды[7].
Сонымен талантты адам дегеніміз білікті шығармашылықпен жұмыс жасайтын
адам. Дарынды балаларды іздеу, оларды оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін
бүгінгі күні өте қажет, себебі дарынды бала басқаға қарағанда көп пайда
әкеледі. Әрбір талантты адам еңбекке бейім, ол шығармашылық тапқырлықпен
жігерлі еңбек етеді.
2. Елімізде балалардың дарындылығын дамыту бағдарламалары
Қазір әртүрлі елдерде дарынды балаларға әлеуметтік, психологиялық
және педагогикалық көмек берудің арнайы бағдарламалары жасалып,
қолданылуда. Дамыған елдерде, сондай- ақ біздің мемлекетімізде де дарынды
балаларды анықтау және диагностикалау жүргізіліп жатыр. Әрі мұндай жобалар
жасалып қолданылуда. Мұнда дарынды, оқуды ерекше қабылдайтын және
шығармашыл балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімдерді дайындауға ерекше көңіл
бөлінеді. Педагог ерекше оқу бағдарламаларын игеріп қана қоймау керек, өз
оқушыларының дарындылығына жекеленген қатынас тауып, оның әрбіреуінен
жекедаралықты көру керек. Бізде осындай педагогтар көп пе, бізде олар
дайындала ма? Дарындылықтың арнайы түрлерімен қатар, олардан едәуір
ауқымды, ақылдың абыройы қажет болатын, бар жерде көрінетін ақыл- ой
дарындылығы бар екендігін өмір үнемі көрсетуде. Енді, біздің қоғамымыздың
дамуының қазіргі сатысында ерекше интеллект белгілері бар және сол арқылы
өз құрдастарын басып озатын балаларға көңіл бөлу мектептердің көкейкесті
міндеті.
Қазақстан Республикасының Президентінің Дарынды балаларға арналған
мектептерге мемлекеттік қолдау көрсету мен дамыту туралы жарлығына сәйкес
талантты жастарды қолдау мен дамыту мақсатындағы ҚР Үкіметінің 1998 жылғы
24 наурыздағы № 256 қаулысымен Республикалық ғылыми- практикалық Дарын
орталығы ашылды. Осы мәселені шешу үшін стратегиялық бағдарлама жасалған.
Соңғы жылдары қосымша білім беру мекемелерінің жүйесі арта
түскендігін айта кету жөн. Аудандар мен қалаларда балалар
шығармашылықтарының орталықтары, спорттық-демалыс орталықтары, туризм және
экскурсия орталықтары құрылуда, қызығушылықтары бойынша құрылған үйірмелер
саны да көбейіп келеді. Егер 2000 - 2003 оқу жылында 75 мектептен тыс
ұйым болса, 2003 - 2004 оқу жылында олардың саны 85-ке жеткен. Қосымша
білім берумен қамтылған балалар құрамы осы кезеңде 2,1 мың адамға
артқан. Дегенмен, қосымша білім беру мекемелерінің мүмкіншіліктері
оқушылар саны мен олардың сұраныстарын қанағаттандыра алмауда.
Облыстың қосымша білім беру жүйесінде де шешімін таппай отырған
мынадай проблемалар бар:
- баланың демалысын, бейімділігін, дарындылығын, қызығушылығын
т.б. қанағаттандыруға тегін қызмет көрсететін, кеңінен пайдалануға болатын
мектептен тыс ұйымдар жүйесінің қысқаруы;
- мектептен тыс мекемелерде материалдық және ақпараттық
базалардың жетіспеуі;
- көп жағдайларда қосымша білім беру мекемелері қызметтерінің
мазмұндары мен технологиялары балалар мен жасөспірімдердің мүдделеріне,
уақыт талабына толық сәйкес келе бермеуі.
Психологиялық педагогикалық әдебиеттерге жүргізілген талдау
балалардың дарындылығын дамыту мәселесінің өзектілікке 1975 жылы
таланттар және дарынды балалардың Бүкіләлемдік кеңесі құрылды. 1988 жылы
Еуропа Кеңесінде үкіметтік емес кеңестік ұйым статусына ие Евроталант
ассоциациясы құрылды. Ол 22 мемлекеттің зерттеушілерін, педагогтарын,
кәсіпкерлерін және мемлекеттік қызметкерлерін біріктіріп дарынды
балалармен жұмыс принципі сәйкес заңдылық актылары және еуропа елдерінің
білім беру тәжірибесінің негізі болуын қарастырады. Әлеуметтік тапсырысты
шартты түрде қоғамдық, аймақтық, ұжымдық және индивидуалды деп бөлуге
болады.
Қазақстан үшін дарынды балаларға қамқорлық – тек қана психологиялық-
педагогикалық емес сонымен бірге әлеуметтік мәселе. Олардың қабілеттерін
дамыту еліміздің болашақ кадрлық базисін, интеллеуалдық және шығармашылық
потенциалын қамтамасыз ету құралы ретінде қарастырылады.
Білім туралы Заңнын 3 бабында білім беру саласындағы мемлекеттік
саясаттың принципіне: тұлғаның білімділігін және дарындылықты дамытуды
стимулдау жатқызылған. Бұл – нағыз гуманизм принципі, әр тұлғаның
ерекшелігін, оның қайталанбастығын мойындауда көрінеді.
1989 жылы КСРО-да Дарынды балалар Мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Одақтың ыдырауына байланысты бағдарламаны ары қарай жүзеге
асыруды Қазақстанда білім беру Министрлігінің білім беру Комитетіндегі
Дарын Республикалық ғылыми практикалық орталық Президенттің Дарынды
балаларға арналған мектептерді дамыту және мемлекеттік қолдау бұйрығына
сәйкес үкіметтің 24.03.1998 жылғы қаулысына байланысты өз басшылығына
алды. Дарын Республикалық ғылыми практикалық орталық дарынды балалармен
жұмыс жасайтын білім беру мекемелерінің мәселенің теориялық өңдеуін
және іс-әрекетін бағыттап отырады. Аймақтық деңгей дарынды балалармен
жұмыс жасауда факторлар кешенін есепке алады: аймақтың экономикалық
мамандануы тұрғындардың ұлттық құрамы, гемографиялық процестер және тағы
басқалар жиынтығы аймақтың білім беру жүйесінің құрылымдық ерекшеліктерін
анықтайды.
Ақмола облысы балалардың дарындылығын дамыту жұмысына
зейінділікпен қарады. Бұған жаңа типті оқу мекемелері, олардың іс-
әрекетін ұйымдастырушылық әдістемелік қолдау, әртүрлі деңгейдегі пәндік
олимпиадалар нәтижелері дәлел бола алады. Ұжымдық және индивидуалды
тапсырыстар әртүрлі әлеуметтік топтардың, ата-аналардың және оқушылардың
өздерінің білім қажеттіліктеріне деген айырмашылықтарымен шартталады.
Бүгінгі күнде бұл қажеттіліктердің құрылымы кейбір пәндерді тереңдетіп
оқытумен көрінетін лицейлер, гимназиялар, мектептер және сыныптарға
деген сұраныстан байқалады[8].
Дарынды балаларға қолдау көрсету бағдарламаларын жүзеге асыруда
шешілмей жатқан бірқатар проблемалар бар:
- балалар дарындылығының құзыретті диагностика жүйесінің жоқтығы
(әсіресе ауылдық жерлерде);
- дарынды балаларды оқытып, дамыту мазмұны мен технологиясының,
ұйымдастыру негізінің әзірленбеуі;
- облыста Дарын эксперименталдық алаңдарының аздығы;
- балалардың дарындылығын дамытуда білім беру мекемелерінің
қызметінде балабақша-мектеп-жоғары оқу орны жүйесінде сабақтастықтың
жоқтығы;
- басқа елдердің осы бағыттағы іс-тәжірибелерін тиімді зерттеп,
пайдаланудың жеткіліксіздігі.
Балалардың дарындылығын дамыту
- әртүрлі әдістердің кең спектрі негізінде балалар дарындылығын анықтау мен
диагностикалаудың кешенді ұстанымдарын іске асыру;
- дарынды балаларды оқытуды ұйымдастыруда үш түрлі нұсқаны кеңінен
қолдану:
- жекелей оқыту – дарынды балаларды оқытатын арнайы білім мекемелерін құру;
- дәстүрлі оқу орындарында (балабақшада немесе мектепте) дарынды балалар
үшін арнайы қоса-жекеше оқыту топтары (сыныптар);
- қоса оқыту – дарынды балаларды табиғи ортада, яғни өз құрдастарынан
оқшауламай бірге оқыту;
- жеделдетілген оқыту қарқынына бағытталған арнайы топтар мен сыныптар құру
арқылы ақыл-ой, әлеуметтік және дене дамуының деңгейі жоғары балалар үшін
нақты білім беру мекемелерінің мүмкіндіктерін есекеріп жеделдету
стратегиясын қолдану;
- дарынды балаларды дамыту проблемаларын шешуге бағытталған, дәстүрлі оқу
жоспарын арнайы біріккен курстармен толықтыратын көлденеңінен кеңейту
шаралар жүйесін енгізу;
- дарынды балаларды оқытуда оқу процесін дараландыру, проблемалық оқыту,
танымдық әрекетін ұйымдастыруда оқушылардың бастамасын қалыптастыру
мақсатында зерттеу ұстанымдары принципін іске асыру;
- пәндер бойынша олимиадалар, интеллектаулдық-шығармашылық ойындар,
конкурстар, зерттеу жобалар, фестивальдар мен жарыстардың рәсімі мен
мазмұнын жетілдіру;
- балабақша-мектеп-колледж-жоғары оқу орны дарынды балаларды оқыту
жүйесінде үздіксіздікті жүзеге асыру;
- Дарынды балалар облыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz