Ұйым активтерінің баланс валютасындағы үлесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Дебиторлық берешектер есебінің теориялық аспектісі және ұйымның техника-
экономикалық сипаттамасы
1.1. Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері
1.2. Казхром ТҰК-ң бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
1.3. Казхром ТҰК-ң көрсеткіштеріне технико-экономикалық сипаттама
2. Казхром ТҰК-ң дебиторлық берешектер есебі
2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
2.2. Есеп беруге тиіс тұлғалардың есебі
2.3. Өзге де дебиторлық берешектер есебі
3. Дебиторлық берешекті аудиторлық тексеру әдістемесі және талдауы
3.1. Дебиторлық берешек аудиті және талдауының мақсаты, ақпарат көздері
3.2. Дебиторлық берешектің ішкі аудиті
3.3. Дебиторлық берешектердің қозғалысын талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі күні бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең бір басты орынды
алады. Ол өндірістің, айналымның, бөлудің және тұтынудың үрдісін көрсетеді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипатттайды және басқарушылық шешімді
қабылдауға басты әсер етеді. Қазақстанда нарықтық қатынастардың
енгізілуімен бірге экономикалық субьектілердің қаржылық қорытынды есебін
пайдаланушылардың қажеттіліктерін ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу
түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз бақылау жүйесі жақсарып келеді, сондай-
ақ, бұл салада кәсіби мамандар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.
Жерінің қазба байлығы мол, экономикалық потенциалы аса жоғары деңгейде
танылған Қазақ елінің кең байтақ аймақтарында орналасқан ұйымдардың немесе
шаруашылық қызметін жүргізуші субьектілердің көптеген құқықтық түрлері өз
қызметін атқарып келеді.
Қандай да болмасын жаңадан құрылып, қалыптаса бастайтын экономикалық
үрдістің түпкі мақсаты – материалдық өндіріс пен халықтың сұранысы мен
ұсынысына жауап берерлік және бәсекелестік тұрғыдағы өнімдер өндіріп,
қызметтер көрсету болып табылады. Сапалы дәрежеде өнімдер өндіріп,
қызметтер көрсетіп, мұның өзін үлкен бәсекелестік жағдайға келтіру үшін
әртүрлі көздерден қаржы жұмсалады және жұмсалған қаржыны тиімді басқару
қажеттігі туындайды. Экономикалық жүйені тиімді басқару мен шешім қабылдау
процесіне қажетті ақпараттар қалыптастырушы бухгалтерлік есеп жүйесі болып
табылады. Салалық нұсқау ережелер және жоғарыдан түскен әдістемелер
негізінде, сондай-ақ мемлекет тарапынан күштеп бақылау қою мақсатымен
қалыптасқан консервативтік бағыттағы бухгалтерлік есеп бұл күндері қайта
құру, реформалау және халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сай әрі
қарай жетілдіру мақсатына түсті.
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық
түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-әрекеттің
күтілетін нәтижесін, яғни табыстылығын қамтамасыз етуі тиіс.
Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше
көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе,
елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде оның шетел инвесторларымен қарым-қатынасының нығаюы
кезеңінде маңызды болып саналады.
Демек, нарықтық экономиканың күрделі даму тұсында ұйымдардың
материалдық, қаржылық және басқа да ресурстарын мен құндылықтарын тиімді
пайдалану және оны барынша үнемдеу басты мәселе болуға тиісті. Бұл әрине,
дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп жүйесі, жедел талдау және бақылау
арқылы орындалатынын естен шығармауымыз қажет. Сол себептен қазіргі күні
ұйымдардың дебиторлық берешектері есебі мен аудиті зерттеуді және
жетілдіруді қажет ететін күрделі мәселенің негізіне айналып отырғаны
бәрімізге мәлім.
Сондықтан, бұл дипломдық жұмыстың мақсаты болып нарықтық қатынастар
жағдайында ұйымдардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу есебі мен аудитін жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру болып
саналады.
Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттер алдымызға қойылып
отыр:
- дебиторлық бершектердің экономикалық мәнін ашу;
- ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайына сипаттама беру;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебінің
ерекшеліктерін қарастыру;
- ұйымда сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу
операцияларын аудиттеуді зерттеу және жетілдіруге байланысты ұсыныстар
беру;
- есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу есебін зерттеу;
- басқа да дебиторлар есебі мен аудитін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып Казхром ТҰК саналады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Дебиторлық берешектер есебінің теориялық аспектісі және ұйымның
технико-экономикалық сипаттамасы
1.1 Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері
Дебиторлық берешектер - ол қарыз сомасы, ұйымға басқа заңды
және жеке тұлғалардың түсімі, сәйкесінше халықаралық және
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарымен ұйымға сатып
алушылардан түсетін түсім деп анықталады.
Дебиторлық берешек ұйымның активі болып табылады. Ол заңдық құқықтармен
және иелік ету құқығымен байланысты.
Активтерге салынған алдағы кезең экономикалық табысы - бұл
потенциалды, ұйымның ақша – қаражаттарының ағымына тура және жанама
салым. Яғни, дебиторлық берешектер – бұл алдағы кезеңнің экономикалық
табыстары, активке орналастырылған және заңдық құқықтары бар, иелік
ету құқығын қосқанда. Активтерді бұлайша түсіну, дебиторлық берешектерді
қоса алғанда, көпжерінде шетелдік көзқарастар критериіне ұқсас.
Мысалы, қаржылық есеп стандартарын ұйымдастыру бірлестігіне ұқсас
дебиторлық берешектер үш әсерлі сипаттамаға ие:
- ол алдағы кезең табыстарын құрайды, ақша – қаражаттардың өсімін
тура және жанама тәсілмен құру;
- активтер ресурстар ретінде көрсетіледі, оларды ұйым басқарады.
Соның өзінде алу құқықтарына немесе потенциалды қызметке заңның
болуы немесе оларды алуға заңдық кепілдеме болу керек.
Мысалға, активтің сатылуын көрсеткен кезде сатушыда дебиторлық
берешек қалыптасады. Сату - сатып алу туралы келісімшарт алдағы кезең
табыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ егер сатып алушы
дебиторлық берешекті жабу үшін қажетті соманы салмаса, нарықтық
құнмен бекітілген пайыз болып анықталып, онда сатушы өз ресурстарының
бақылауын жоғалтады, потенциалды іс - әрекетпен, нәтижесінде активтер
актив болмай қалады.
Қазіргі уақытта ұйымның бақылауының астында тұрған бірақ, алдағы
кезеңде алынатын пайда активтерге жатқызылмайды. Соның өзінде
күтпеген кезең болып бухгалтердің ойы саналады, ол бір немесе
басқада шаруашылық операция болатындығы жайлы келісім шартқа қол қойу
арқылы ұйымның алдағы кезең табыстарын орнатады, ол бухгалтердің
қол астына түседі. Тағы бір маңызды жай болып саналатын ол
ұйымның активтерін көрсетуге маңынздылығы жеткілікті ме жеткіліксіз бе
бұны бухгалтер анықтайды. Көп жағдайда маңыздылық мәселенің
аяқталғандығын білдіреді.
Сонымен активтерді есептеудегі айтылғандардың бір мінездемесі шет-
елдік есеп жүйесінде болмайды, олай болса бұл обьект активболып
саналмайды.
Нәтижесінде жоғарыда көрсетілгендердің бізге осы уақытта жүріп жатқан
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесі,
стандарттар мен типтік шоттар жоспарын қосқанда, бухгалтерлік есеп
Халықаралық стандарттарға белгілі бір дәрежеде икемделген.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес дебиторлық
берешектер төмендегілер болып саналады:
- ағымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- дебиторлық берешек, ішкі топтың шаруашылық және еншілес Казхром ТҰК-
дар арасындағы операциялардан туындайтын нәтиже;
- ұйымның қарыз тұлғаларының дебиторлық берешектері;
- басқа да дебиторлық берешектері.
Ағымдағы активтерге дебиторлық берешектер толығымен қосылуы мүмкін,
егер бір жыл ішінде алынбаса сома ашық болса сонымен қатар дебиторлық
берешек ұзақ мерзімді активтердің қатарына бір жылдан артық уақыт
тұрса онда ол ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер қатарына
қосылады.
Дебиторлық берешектер – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық
емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор берешегі – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда
болады.
1.2. Казхром ТҰК-ң бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Нарықтық экономикаға өту барлық басқару жүйесін өзгеріске
ұшырауына алып келді. Кез – келген басқару жүйесі сәйкесінше белгілі
бір мәліметтерге сәйкес орнықтырылады. Ұйымның кез–келген түрінде
мәлімет-тер жүйесінің негізін бухгалтерлік есеп құрастырады.
Ұйымдарды иелік етудің түрлі меншік түрлерінің пайда болуы,
нарықтық құрылымның пайда болуы, яғни әр ұйымның есеп саясаты
болуы керек. Есеп саясаты - бухгалтерлік есеп принциптері бойынша
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау
жолдарын айтады.
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай – ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
- ұйымның қаржы – шаруашылық қызметін объективті көрсету;
- ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру.
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – ұйымның табыстары мен шығыстары олардың келіп түсуіне
немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте көрсетіледі.
2. Үздіксіздік – яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады. Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір
қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамданады.
3. Түсініктілік – қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдала-
нушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауды
және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды
болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім
қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға
негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның мүліктік және қаржы
жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп
саясатын қалыптастыруға база болып саналады.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа)
қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп
шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті
өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. “Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы” Қазақстан Республикасының заңы мен бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық
және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат
нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу
тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу
технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызда мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
- меншік нысаны мен құықтық-ұйымдастырушылық нысаны;
- салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және т.б.);
- қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа;
- салық салу жүйесі мен арақатынасы (әртүрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық салудан босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы ;
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша );
- материалдық базасының болуы;
- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының біліктілігі және
басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық
деңгейі;
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп
саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болуы қажет.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері және тағы
сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастыратын уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
- негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері;
- материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын
есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
- шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару)
есептеу әдістері;
- өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляцияла жүйесі;
- жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі;
- дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
- аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
- материалдық қорларды бағалау есептеу әдістері;
- негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
- курстық айырманы есептеу;
- тағы да басқалар.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдың ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
- нормативтік әдіс;
- өндірістік өңдеу сатысы;
- тапсырыстық әдіс.
Үстеме шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Үстеме шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде аталған
әдістерді пайдалана алады:
- өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
шығындар;
- тікелей шығындардың жалпы сомасы;
- материалдық шығындардың сомасы;
- сметалық мөлшерлеме;
- өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте
қолданылатын тіркелімдердің мазмұны және бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері
коммерциялық құпия болып есептеледі.
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытында дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол турал түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі
мүмкін:
- Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
- бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы
да басқа.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының , еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелеоінің өзіндік бухгалтерлік есеп
саясатын таңдауына құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған
өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларында жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша
жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды есеп
туралы шығарылған шешім және таза табысты бөлу тәртібі жазылады. Сонымен
қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп
саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса)
жазылады.
Казхром серіктестігінде бухгалтерлік есеп журнал - ордерді формада
жүргізіледі. Казхром ТҰК-да негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар
есебі стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар типтік
формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген сәтінде
стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес компанияның негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару компания төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдарды түгендеу ұйымның басшысының өкімімен жылына
бір рет өткізіледі.
Ұйымда негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін компания активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Казхром ТҰК-да құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау Казхром
ТҰК-да негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс немесе
ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
- сатып алу бағасы;
- бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі № 2 Қорлар есеп стандартына сәйкес
жүзеге асырылады. Олардың есебі қойма карточкаларында және типтік
құжаттарда жүргізіледі. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны оларды
сатып алу, транспорттық –дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн
әдісімен бағаланады. Сатып алынған тез тозатын заттар, инструменттер, төсек
жабдықтары, арнайы киімдер, қорғану заттары эксплуатацияға берілгенге дейін
1350 Басқадай материалдар шотының Қоймадағы көп ретті пайдаланылатын
заттар аралық шотында есепке алынады. Ал пайдалану мерзімі бір жылдан
жоғары заттар негізгі құралдар ретінде 2420 Инструменттер, өндірістік және
шаруашылақ инвентарлары шотында есепке алынады.
Казхром ТҰК-да өндіріс шығындарын есепке алу үшін 8110 Негізгі
өндіріс 8310 Көмекші өндіріс, 8410 Үстеме шығындар шоттары ашылған.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді рыноктік бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар
1-Қаржы есептілігін ұсыну IAS – та белгіленген. Оны қолдану
аясы мыналарды қамтиды:
- есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
- есептік бағалауларды өзгерту;
- алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
бөлімнен тұрады: жалпы бөлім; ұйымдастыру бөлімі; әдістемелік бөлім
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз
етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептілігінің барлық талаптары мен түсіндірмелер жөніндегі тұрақты
комитеттің түсіндермелеріне жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде
сәйкесітігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Меніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс. ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай – ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерияның жұмысын ретке
келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға,
жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде
жұмысты едәуір оңайландырады.
1.3. Казхром ТҰК-ң көрсеткіштеріне технико-экономикалық сипаттама
Казхром ТҰК алғаш рет 1998 жылдың 22 сәуірінде мемлекеттің
меншігіндегі қаражаттары негізінде өз қызметін бастады. Алматы облыстық
Әділет басқармасында №220-1 куәлікпен мемлікеттік тіркеуден өтті.
Казхром ТҰК өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңдылықтарына
және Ұйымның жарғысына сүйене отырып атқарады. Ұйымның жеке балансы, банкте
есеп айырысу шоты, өзінің толық атауы жазылған мөрі бар.
Қазіргі уақыттағы компанияның атқаратын қызметтерін төмендегіше
көрсетуге болады:
- пайдалы қазбаларды барлау;
- пайдалы қазбаларды бағалау;
- пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу;
- пайдалы қазбалардан шикізаттар мен минералдық ресурстар дайындау және
өткізу;
- барлау және бағалау активтерін монтаждау, дәнекерлеу және
электортехникалық жұмыстар;
- құрылыс, жөндеу, безендіру мен құрастыру жұмыстары;
- заңда қарастырылған өзге де қызметтерді жүзеге асыру.
Ұйымның ресурстық әлеуетпен толық қамтамасыз етілуі қызмет көрсету
процесіне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан, ең алдымен, ұйымның ресурстық әлеуетін талдауға тоқтала
кеткен жөн. Демек, зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған Казхром ТҰК-нің
қаржылық-экономикалық жағдайына сипаттама беру үшін алдыменен, ұйымның
баланс активтері мен олардың қалыптасу көздеріне талдау жүргізген жөн.
Балансты талдау бұл кәсіпорынның игілігіндегі капиталды орналастыру
жөніндегі мәліметтен тұрады. Әрбір орналастырылған капитал түріне баланстың
жеке баптары сәйкес келеді. Осы берілгендер бойынша, кәсіпорынның
активтерінде қандай өзгеріс болғанын, қай бөлігі кәсіпорынның жылжымайтын
мүлігін түзетінін (құрайтынын), қандай бөлігі айналым құралдары, оның
ішінде өндіріс және айналым сферасындағыларды белгілеуге болады.
Баланс активінің негізгі белгісі болып олардың өтімділік деңгейі
саналады, яғни нақтылай ақшаға айналу жылдамдылығы. Осы белгісі бойынша
барлық баланс активтері ұзақ мерзімді (немесе негізгі капитал) және
ағымдағы активтер (айналым) болып бөлінеді. Кәсіпорынның баланс активтерін
талдау негізгі және айналым құралдарының құрамын, құрылымын және
динамикасын талдаудан бастаған жөн.
1 кесте - Казхром ТҰК-нің ұзақ мерзімді активтерінің құрамы мен құрылымы
Өндіріс құралдары2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі,теңге үлесі,теңге үлесі,
% % %
Негізгі құралдар 9 203 176 88 9 331 907 88,2 +128 731 + 1,4
Материалдық емес 1 255 430 12 1 245 810 11,8 -9 620 -0,76
активтер
Барлығы 10 458 606 100 10557717 100 +99 111 +0,95
Баланс валютасы 10 597 750 - 10 624 357 - - -
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Зерттеу жүргізілген Казхром ТҰК-ның ұзақ мерзімді активтері
құрамында жоғары үлес салмақты негізгі құралдар алып отыр. Жалпы ұйым
вагондар мен темір жолдарды жөндеу және және оларды ағымдағы күтіп ұстаумен
айналысады. Сондықтан да олардың негізгі өндірістік құралдарының үлес
салмағы жоғары болу себебін осымен түсіндіруге болады. Зерттеу жүргізіліп
отырған ұйымда негізгі құралдардың құны 2010 жылдың аяғында 2009 жылмен
салыстырғанда 128731 теңгеге немесе 1,4 пайызға жоғарылап отырғанын
байқадық, ал материалдық емес активтерге келетін болсақ, онда оның құны
9260 теңгеге не болмаса 0,76 пайызға төмендеп отыр.
Соның нәтижесінде компанияның ұзақ мерзімді активтерінің жалпы құны
2010 жылдың аяғында 2009 жылға қарағанда 99111 теңгеге, яғни 0,95 пайызға
жоғарылап отыр. Бұл әрине кәсіпорын үшін жағымды көрсеткіш болып
саналмайды, бірақ тек бұл кестенің мәліметтері негізінде ұйымның қаржылық
жағдайына бірден баға беру қиын.
Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс ваютасындағы үлесін анықтау
үшін төмендегі 2 кестенің мәліметтеріне көз салайық.
2 кесте - Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс валютасындағы үлесі
Өндіріс құралдары2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, % теңге үлесі, үлесі,
% %
Негізгі құралдар 9 203 176,087,40 9 331 907,0 87,67 -0,27
Материалдық емес 1 255 430,011,92 1 245 810,0 11,70 -0,22
активтер
Баланс валютасы 10 528 750 99,32 10 644 357,0 99,37 +0,05
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Сонымен, жоғарыдағы екінші кестеден байқағанымыздай зерттеу жүргізіліп
отырған Казхром ТҰК бойынша жалпы баланс жиынтығында ұзақ мерзімді
активтердің ішінде негізгі құралдардың үлесі соңғы екі жылда да жоғары
үлесті алып отыр. Егер ұйымның 2009 жылы негізгі құралдарының үлесі 87,4
пайызға тең болған болса, 2010 жылы ол көрсеткіш 87,67 пайызды құрап, жалпы
баланс валютасындағы негізгі құралдардың үлесі 2010 жылы өткен жылмен
салыстырғанда 0,27 пайызға төмендеп отыр. Демек, ұйымның жаңадан қабылдаған
өндірістік құрал жабдықтарының құны жоғарылағанымен, олардың жалпы баланс
валютасындағы үлесі төмендеп отырғанын анықтап отырмыз.
Егер 2 кестедегі мәліметтерді диаграммаға түсіретін болсақ, онда
төмендегідей нәтижені алуға болады.
1 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы ұзақ мерзімді активтердің үлесі
(%)
Зерттеу жүргізіліп отырған ұйым бойынша баланс валютасын талдауды
әріқарай жалғастыру үшін, осы ұйымның ағымдағы ативтерінің құрамы мен
құрылымына және оның баланс валютасындағы үлесіне сипаттама беру қажет.
Кәсіпорынның ағымдағы активтері оның қаржылық жағдайына айтарлықтай
деңгейде тәуелді болып келеді. Айналым капиталының тұрақты құрылымы өнімнің
өтімділігінің тұрақтылығын куәлендіреді. Соған байланысты зерттеу
жүргізілген ұйымның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымына төмендегі 3
кесте арқылы талдау жүргіземіз.
Төменде берілген 3 кестенің мәліметтерін талдай отырып, біз зерттеу
жүргізілген ұйымның ағымдағы активтерінің жалпы құны 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда 2932,0 теңгеге немесе 4,4 пайызға төмендегенін анықтадық.
Соның ішінде ақша қаражаттары 48,6 пайызға, тауарлық материалдық
құндылықтары 4,67 пайызға төмендесе, ал қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары
есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда 41,43 пайызға жоғарылап отыр.
3 кесте - Казхром ТҰК-ның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы
Ағымдағы активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі, теңге үлесі, теңге үлесі,
% % %
Ақша қаражаттары 467,0 0,68 240,0 0,36 -227,0 -48,6
Қысқа мерзімді 1 325,0 1,9 1 874,0 2,81 +549,0 +41,43
дебиторлық берешектер
Тауарлық-материалдық 67 780,0 97,42 64 526,0 96,83 -3254,0 -4,67
қорлар
Барлығы 69 572,0 100 66 640,0 100 -2932,0 -4,4
Ескерту * – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Нарықтық қатыныстардың дамуы және экономикалық потенциалдың өсуі
кәсіпорындардың инвестициалық қызметін кеңейте түседі. Белгілі жобаға
капитал сала отырып, кәсіпорын салынған капитал орнын толтыруды ғана емес,
сонымен қатар одан пайда алуды да жоспарлайды. Кез-келген инвестициалық
шешім кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен инвестициялық қызметте мақсатқа
сәйкес қатысуын, инвестиция көлемі және қаржыландыру көздерін, әртүрлі
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауға бағытталуы тиіс. Біз зерттеу
жұмысы жүргізіп отырған ұйымда инвестициялық жобалар жүргізілмейді, соған
байланысты олардың ұзақ мерзімді инвестициялық салымдары жоқ.
Енді ұйымның баланс валютасындағы ағымдағы активтерінің үлесін анықтау
үшін төмендегі 4 кестенің мәліметтеріне талдау жүргізу қажет.
4 кесте - Казхром ТҰК-нің ағымдағы активтерінің баланс валютасындағы
үлесі
Өндіріс құралдары 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, %теңге үлесі, үлесі,
% %
Ақша қаражаттары 467,0 0,0045 240,0 0,0022 -0,0023
Қысқа мерзімді 1 325,0 0,013 1 874,0 0,018 +0,005
дебиторлық
берешектер
Тауарлық-материалдық67 780,0 0,65 64 526,0 0,60 -0,05
қорлар
Баланс валютасы 10 528 750,00,68 10 644 357,0,63 -0,05
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Зерттеу жұмысы жүргізілген ұйым бойынша ағымдағы активтердің баланс
валютасындағы үлесіне талдау жүргізудің негізінде біз ұйымның материалдық
құндылықтары жоғары үлесті алып отырғанын анықтадық. Бірақ есепті жылы
барлық қысқа мерзімді активтердің үлесі жалпы баланс валютасында төмендеп
отырғанын байқадық, соның ішінде ақша қаражаттары мен материалдық
қорларының үлес салмағы төмендеп отыр. Осы кестедегі көрсеткіштерді
диаграммаға түсіретін болсақ, онда төмендегідей нәтиже алуға болады.
2 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы ағымдағы активтердің үлесі (%)
Кәсіпорынның өндірістік нәтижелеріне және қаржылық жағдайына өндірістік
қорлардың сапасы үлкен әсерін тигізеді. Қорлардың көптеп жиналуы
кәсіпорынның белсенділігі төмендеуіне, айналым капиталы айналымдылығы-ның
бәсеңдеуіне, нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайы нашарлауына септігін
тигізеді.
Сонымен қатар мүлікке салық көбейеді, өтімділікке байланысты да
мәселелер туады, жарамсыз шикізат және материалдар көлемі мен қоймадағы
шығындарда біршама артады. Кері жағдайдың барлығы да, кәсіпорын қызметінің
соңғы нәтижесіне әсері тигізбей қоймайды. Дегенмен, өндірістік қорлардың
жетіспеуі (шикізат, материал, отын), сонымен қатар кәсіпорынның қаржы
жағдайында да жағымсыз әсер етуі мүмкін, соның ішінде жылдам жеткізуге
байланысты шикізаттар мен материалдарға деген бағаны жоғарылатады, пайданың
мөлшері азаяды. Сондықтан да әрбір кәсіпорын өндіріс процесінің
үздіксіздігін қамтамаыз ету үшін қажетті ресурстардың тиімді қорын
жасақтауы қажет. Ол үшін өндірістік қорлардың динамикасын зерттеп, жоспарлы
қажеттіліктің нақты қалдықпен сәйкестігін анықтап алу керек.
Кез келген іс-әрекет ету аясында бизнес ақша қаражаттарының нақты бір
сомасымен басталады, яғни сол қаражатқа өнімді өндіру және сатуға қажетті
ресурстар алынады. Капитал айналым шеңберінің үш сатысынан өтеді: дайындық,
өндірістік және өткізу.
Бірінші сатыда кәсіпорын өзіне қажетті негізгі қорлар мен өндірістік
запастарды сатып алады.
Екінші сатыда қаражаттардың бір бөлігі өндіріске запастар түрінде
түссе, екінші бөлігі еңбек ақыға, салық төлеуге, әлеуметтік сақтандыру
төлемдеріне және басқа да шығындарды жабуға жұмсалады. Бұл саты дайын өнім
өндірумен аяқталады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылып, кәсіпорынға алғашқы сомадан алынатын
пайда мөлшеріне артық сома келіп түседі.
Егер неғұрлым капитал тезірек айналса, соғұрлым кәсіпорын көп өнім
сатып, белгілі бір кезең ішінде жұмсалған капитал мөлшерінде өнім өндіріп
пайда табады дегенді білдіреді. Қаражаттардың кез-келген сатылардың
біреуінде кідіріп қалуы капитал айналымын тежеп, қосымша қаржы тартуды
талап етеді және кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауына әкеліп
соқтырады.
Ендігі талдауымызды ұйымның қысқа және ұзақ мерзімді активтерінің
баланс валютасындағы алатын орнына сипаттама берумен жалғастырамыз.
5 кесте - Ұйым активтерінің баланс валютасындағы үлесі
Активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, %теңге үлесі, үлесі,
% %
Ұзақ мерзімді 10 99,32 10 557 717,099,37 +0,05
активтер 458 606,0
Ағымдағы активтер 69 572,0 0,68 66 640,0 0,63 -0,05
Баланс валютасы 10 528 750,100 10 644 357,0100 -
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Жоғарыдағы 5 кестенің мәліметтеріне талдау жүрзетін болсақ, онда
ұйымның баланс валютасында соңғы екі жылда да жоғары үлесті ұзақ мерзімді
активтердің құны алып отырғанын анық көреміз. Егер 2009 жылы баланс
валютасындағы негізгі құралдардың үлес салмағы 99,32 пайыз болатын болса,
2010 жылы 99,37 пайызға дейін жоғарылаған. Ал ағымдағы активтердің үлес
салмағы баланс валютасына есептегенде оның үлесі 0,05 пайызға төмендегенін
анықтап отырмыз.
Демек, ұйымның активтерінің жалпы баланс валютасындағы деңгейін
төмендегі диаграммаға келтіріп, көрсетуге болады.
3 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы активтерінің үлесі (%)
Айналымдылықтың жеделдетілуі қосымша қаржылық ресурстарсыз-ақ өнім
өндіру көлемін арттырады. Бұдан басқа, пайда сомасы да артады. Егер өнімді
өндіру мен сату шығынды болса, қаражаттар айналысының тездетілуі қаржылық
нәтижелердің нашарлауын тудырады, яғни капиталды жеп қояды деген сөз.
Зерттеу жұмысы жүргізілген ұйымның баланс бөліміндегі актив
көрсеткіштеріне талдау жүргіздік, енді ұйымның мүліктерінің қалыптасу
көздеріне талдау жүргізу үшін, алдыменен мүліктердің қалыптасу көздеріне
анықтама беріп өткен жөн.
Мүліктердің қалыптасу көздерінің ең негізгісі бұл меншікті капитал.
Капитал - бұл пайда табу мақсатымен өз қызметін жүзеге асыру үшін
шаруашылық жүргізуші субъектінің қолында бар қаражаттары. Кәсіпорынның
капиталы меншікті және тартылған көздерден қалыптасады.
Қаржыландырудың негізгі көзі меншікті капитал болып табылады. Оның
құрамына жарғылық капитал, резервтік капитал, қосымша төленбеген капитал,
бөлінбеген пайда және басқа да түсімдер кіреді.
Жауапкершілігі шектелген Казхром ТҰК-дар үшін жарғылық капитал болып
меншік иелерінің үлесі сомалар, ал жалға алынған кәсіпорындар үшін – оның
қызметкерлері салымдарының сомасы саналады. Құрылтайшылардың салымдары
ақшалай, мүліктік және материалдық емес активтер түрінде де болуы мүмкін.
Қосымша төленбеген капитал мүлікті қайта бағалау немесе акцияның
нарықтық бағасынан артық бағада сатылуы нәтижесінде қалыптасады. Жинақтау
қоры кәсіпорынның пайдасы, амортизациялық аударымдар және мүліктің бір
бөлігін сату есебінен құрылады. Пайда есебінен жинақтау қоры, тұтыну қоры
және резервтік қор құрылады. Мұнда бөлінбеген пайданың қалдығы болуы да
мүмкін. Сонымен бірге қосымша акциялары шығарылады. Мақсатты бағытталған
және арнайы қаржыландыру қаражаттары – бұл қайтарымсыз түрде алынған
құндылықтар, қайтарылатын және қайтарыл-майтын әлеуметтік соманы
қаржыландыруға бағытталған бюджеттік ассигнациялар.
Тартылған капитал – бұл банк несиелері, зайымдар, кредиторлық
берешектер, лизинг, коммерциялық қағаздар және т.б. Тартылған капитал ұзақ
және қысқа мерзімді болып бөлінеді.
Кәсіпорын капиталы негізгі құралдарды сатып алуға, өндірістік және
өндірістік емес сипаттағы объектілерді салуға, шикізаттарды, отын,
энергия, еңбекақы төлеуге, салықтарды төлеуге, несиелер бойынша пайыздарды
жабуға, дивидендтерді төлеуге жұмсалады. Яғни, капитал ұзақ мерзімді
активтерге де, ағымдағы активтерге де салынуы мүмкін. Ұзақ мерзімді
активтер әдетте меншікті капитал мен банктердің ұзақ мерзімді несиелері
және займдары есебінен қалыптасады. Ағымдағы активтер меншікті және
тартылған қаражаттар есебінен қаржыландырылады.
Сонымен, кәсіпорын мүліктерінің қалыптасу көздерін талдаудың негізгі
міндеттері болып мыналар саналады:
- меншікті және тартылған капитал құрамында қандай өзгерістерін
анықтау;
- айналымдағы ұзақ және қысқа мерзімді қарыздық қаражаттардың үлесін
анықтау.
Демек, зерттеу жұмысы жүргізілген Казхром ТҰКнің капитал көздерінің
құрамы мен құрылымынв төмендегі 6 кесте арқылы талдау жүргізуге болады.
6 кесте - Ұйымның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
Активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, % теңге үлесі, үлесі,
% %
Меншікті капитал 7 149 022 67,9 6 912 446 64,94 -2,96
Қарыз капиталы 3 379 728 32,1 3 731 911 35,06 +2,96
Баланс валютасы 10 528 750,100 10 644 357,0 100 -
0
Ескерту * - кесте ұйымның есеп мәліметтері негізінде дайындалды
Зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған Казхром ТҰК-нің капитал көздерінің
құрамы мен құрылымына және оның өзгерісіне жүргізілген талдаудың
нәтіижесінде, біз қарастырылып отырған шаруашылық субъектісі бойынша баланс
валютасының жалпы сомасында қарыз соңғы екі жылда да меншікті капиталдың
үлесі жоғары екенін анықтап отырмыз. Егер 2009 жылы меншікті капитал жалпы
баланс валютасында 67,9 пайызды алған болса, ал 2010 жылы оның үлес салмағы
64,94 пайызды құрап отыр.
Демек, жоғарыдағы берілген кесте мәліметтерін біз диаграмма түрінде
көрсететін болсақ, онда төмендегідей суретті көруге болады.
4 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы активтердің қалыптасу көздерінің
үлесі (%)
Осыған байланысты біз зерттеу жүргізілген компанияның тәуелсіздік
коэфициенті төменгі көрсеткішті беріп, ұйымның тартылған қаражаттарға
жоғары деңгейде тәуелді екенін айта аламыз. Яғни, ұйымның соңғы жылдары
ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттемелері барынша жоғарылап, керісінше
меншікті капиталының құны 9291,7 теңгеге немесе 5,45 пайызға төмендегенін
аңғарып отырмыз.
Ұйымның капитал көздерінің құрылымына талдау жүргізу үшін төмендегі 7
кестенің мәліметтеріне сипаттама беру қажет.
7 кесте – Казхром ТҰК-ның меншікті капитал құрылымы
Капитал көздері 2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі,теңге үлесі,теңге үлесі,
% % %
Шығарылған капитал4 936 966,0 69,05 5 036 812,072,87 +99846,0+20,25
Резервтік капитал 493 196,0 6,9 503 681,0 7,28 +10485,0+2,1
Бөлінбеген пайда 1 718 860,0 24,05 1 371 953,019,85 -346069,-20,1
(зиян) 0
Барлығы 7 149 022,0 100 6 912 446,0100 -236576,-3,3
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Казхром ТҰК-нің меншікті капитал құрамы мен құрылымына талдау жасай
отырып, біз бұл ұйымның меншікті капитал көлемі 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда 3,3 пайызға төмендегенін анықтадық. Ұйымның жарғылық қоры
есепті жылы 20,25 пайызға жоғарылаған. Ал, ұйымның бөлінбеген пайдасына
келетін болсақ, онда кәсіпорын соңғы екі жылда да өзінің шаруашылық
қызметін пайдамен аяқтап отырғанын көрсетеді. Дегенмен де, 2010 жылы алған
пайда мөлшері 2009 жылға қарағанда 346069,0 теңгеге немесе 20,1 пайызға
дейін төмендеп отыр.
Бұл кестеден, біз компания үшін өз қызметтерінен түсетін пайда көлемін
барынша жоғарылатып, меншікті капиталдың құнын болашақта өсіру үшін,
барынша қызмет ауқымын ұлғайтып, өндірістік технологияны жандандыру қажет
деп санаймыз.
Жоғарыда берілген 7 кестенің мәліметтерін кестеге түсіретін болсақ,
онда төмендегідей нәтиже алуға болады.
5 сурет – Ұйымның меншікті капитал құрылымы (%)
Демек, жоғарыдағы суреттен біз ұйымның меншікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Дебиторлық берешектер есебінің теориялық аспектісі және ұйымның техника-
экономикалық сипаттамасы
1.1. Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері
1.2. Казхром ТҰК-ң бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
1.3. Казхром ТҰК-ң көрсеткіштеріне технико-экономикалық сипаттама
2. Казхром ТҰК-ң дебиторлық берешектер есебі
2.1. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
2.2. Есеп беруге тиіс тұлғалардың есебі
2.3. Өзге де дебиторлық берешектер есебі
3. Дебиторлық берешекті аудиторлық тексеру әдістемесі және талдауы
3.1. Дебиторлық берешек аудиті және талдауының мақсаты, ақпарат көздері
3.2. Дебиторлық берешектің ішкі аудиті
3.3. Дебиторлық берешектердің қозғалысын талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазіргі күні бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең бір басты орынды
алады. Ол өндірістің, айналымның, бөлудің және тұтынудың үрдісін көрсетеді,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипатттайды және басқарушылық шешімді
қабылдауға басты әсер етеді. Қазақстанда нарықтық қатынастардың
енгізілуімен бірге экономикалық субьектілердің қаржылық қорытынды есебін
пайдаланушылардың қажеттіліктерін ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу
түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз бақылау жүйесі жақсарып келеді, сондай-
ақ, бұл салада кәсіби мамандар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.
Жерінің қазба байлығы мол, экономикалық потенциалы аса жоғары деңгейде
танылған Қазақ елінің кең байтақ аймақтарында орналасқан ұйымдардың немесе
шаруашылық қызметін жүргізуші субьектілердің көптеген құқықтық түрлері өз
қызметін атқарып келеді.
Қандай да болмасын жаңадан құрылып, қалыптаса бастайтын экономикалық
үрдістің түпкі мақсаты – материалдық өндіріс пен халықтың сұранысы мен
ұсынысына жауап берерлік және бәсекелестік тұрғыдағы өнімдер өндіріп,
қызметтер көрсету болып табылады. Сапалы дәрежеде өнімдер өндіріп,
қызметтер көрсетіп, мұның өзін үлкен бәсекелестік жағдайға келтіру үшін
әртүрлі көздерден қаржы жұмсалады және жұмсалған қаржыны тиімді басқару
қажеттігі туындайды. Экономикалық жүйені тиімді басқару мен шешім қабылдау
процесіне қажетті ақпараттар қалыптастырушы бухгалтерлік есеп жүйесі болып
табылады. Салалық нұсқау ережелер және жоғарыдан түскен әдістемелер
негізінде, сондай-ақ мемлекет тарапынан күштеп бақылау қою мақсатымен
қалыптасқан консервативтік бағыттағы бухгалтерлік есеп бұл күндері қайта
құру, реформалау және халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сай әрі
қарай жетілдіру мақсатына түсті.
Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық, еңбек және қаржылық
түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік іс-әрекеттің
күтілетін нәтижесін, яғни табыстылығын қамтамасыз етуі тиіс.
Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше
көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе,
елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде оның шетел инвесторларымен қарым-қатынасының нығаюы
кезеңінде маңызды болып саналады.
Демек, нарықтық экономиканың күрделі даму тұсында ұйымдардың
материалдық, қаржылық және басқа да ресурстарын мен құндылықтарын тиімді
пайдалану және оны барынша үнемдеу басты мәселе болуға тиісті. Бұл әрине,
дұрыс ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп жүйесі, жедел талдау және бақылау
арқылы орындалатынын естен шығармауымыз қажет. Сол себептен қазіргі күні
ұйымдардың дебиторлық берешектері есебі мен аудиті зерттеуді және
жетілдіруді қажет ететін күрделі мәселенің негізіне айналып отырғаны
бәрімізге мәлім.
Сондықтан, бұл дипломдық жұмыстың мақсаты болып нарықтық қатынастар
жағдайында ұйымдардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп
айырысу есебі мен аудитін жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру болып
саналады.
Осы мақсатты орындау барысында төмендегідей міндеттер алдымызға қойылып
отыр:
- дебиторлық бершектердің экономикалық мәнін ашу;
- ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайына сипаттама беру;
- сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебінің
ерекшеліктерін қарастыру;
- ұйымда сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу
операцияларын аудиттеуді зерттеу және жетілдіруге байланысты ұсыныстар
беру;
- есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу есебін зерттеу;
- басқа да дебиторлар есебі мен аудитін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың объектісі болып Казхром ТҰК саналады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Дебиторлық берешектер есебінің теориялық аспектісі және ұйымның
технико-экономикалық сипаттамасы
1.1 Дебиторлық берешектің экономикалық мәні, маңызы және түрлері
Дебиторлық берешектер - ол қарыз сомасы, ұйымға басқа заңды
және жеке тұлғалардың түсімі, сәйкесінше халықаралық және
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарымен ұйымға сатып
алушылардан түсетін түсім деп анықталады.
Дебиторлық берешек ұйымның активі болып табылады. Ол заңдық құқықтармен
және иелік ету құқығымен байланысты.
Активтерге салынған алдағы кезең экономикалық табысы - бұл
потенциалды, ұйымның ақша – қаражаттарының ағымына тура және жанама
салым. Яғни, дебиторлық берешектер – бұл алдағы кезеңнің экономикалық
табыстары, активке орналастырылған және заңдық құқықтары бар, иелік
ету құқығын қосқанда. Активтерді бұлайша түсіну, дебиторлық берешектерді
қоса алғанда, көпжерінде шетелдік көзқарастар критериіне ұқсас.
Мысалы, қаржылық есеп стандартарын ұйымдастыру бірлестігіне ұқсас
дебиторлық берешектер үш әсерлі сипаттамаға ие:
- ол алдағы кезең табыстарын құрайды, ақша – қаражаттардың өсімін
тура және жанама тәсілмен құру;
- активтер ресурстар ретінде көрсетіледі, оларды ұйым басқарады.
Соның өзінде алу құқықтарына немесе потенциалды қызметке заңның
болуы немесе оларды алуға заңдық кепілдеме болу керек.
Мысалға, активтің сатылуын көрсеткен кезде сатушыда дебиторлық
берешек қалыптасады. Сату - сатып алу туралы келісімшарт алдағы кезең
табыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ егер сатып алушы
дебиторлық берешекті жабу үшін қажетті соманы салмаса, нарықтық
құнмен бекітілген пайыз болып анықталып, онда сатушы өз ресурстарының
бақылауын жоғалтады, потенциалды іс - әрекетпен, нәтижесінде активтер
актив болмай қалады.
Қазіргі уақытта ұйымның бақылауының астында тұрған бірақ, алдағы
кезеңде алынатын пайда активтерге жатқызылмайды. Соның өзінде
күтпеген кезең болып бухгалтердің ойы саналады, ол бір немесе
басқада шаруашылық операция болатындығы жайлы келісім шартқа қол қойу
арқылы ұйымның алдағы кезең табыстарын орнатады, ол бухгалтердің
қол астына түседі. Тағы бір маңызды жай болып саналатын ол
ұйымның активтерін көрсетуге маңынздылығы жеткілікті ме жеткіліксіз бе
бұны бухгалтер анықтайды. Көп жағдайда маңыздылық мәселенің
аяқталғандығын білдіреді.
Сонымен активтерді есептеудегі айтылғандардың бір мінездемесі шет-
елдік есеп жүйесінде болмайды, олай болса бұл обьект активболып
саналмайды.
Нәтижесінде жоғарыда көрсетілгендердің бізге осы уақытта жүріп жатқан
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесі,
стандарттар мен типтік шоттар жоспарын қосқанда, бухгалтерлік есеп
Халықаралық стандарттарға белгілі бір дәрежеде икемделген.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес дебиторлық
берешектер төмендегілер болып саналады:
- ағымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемдер;
- алынуға тиісті шоттар;
- дебиторлық берешек, ішкі топтың шаруашылық және еншілес Казхром ТҰК-
дар арасындағы операциялардан туындайтын нәтиже;
- ұйымның қарыз тұлғаларының дебиторлық берешектері;
- басқа да дебиторлық берешектері.
Ағымдағы активтерге дебиторлық берешектер толығымен қосылуы мүмкін,
егер бір жыл ішінде алынбаса сома ашық болса сонымен қатар дебиторлық
берешек ұзақ мерзімді активтердің қатарына бір жылдан артық уақыт
тұрса онда ол ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер қатарына
қосылады.
Дебиторлық берешектер – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық
емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор берешегі – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық берешек іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда
болады.
1.2. Казхром ТҰК-ң бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Нарықтық экономикаға өту барлық басқару жүйесін өзгеріске
ұшырауына алып келді. Кез – келген басқару жүйесі сәйкесінше белгілі
бір мәліметтерге сәйкес орнықтырылады. Ұйымның кез–келген түрінде
мәлімет-тер жүйесінің негізін бухгалтерлік есеп құрастырады.
Ұйымдарды иелік етудің түрлі меншік түрлерінің пайда болуы,
нарықтық құрылымның пайда болуы, яғни әр ұйымның есеп саясаты
болуы керек. Есеп саясаты - бухгалтерлік есеп принциптері бойынша
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы,
яғни алғашқы бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық
(жарғылық және басқа) қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау
жолдарын айтады.
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай – ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
- ұйымның қаржы – шаруашылық қызметін объективті көрсету;
- ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру.
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – ұйымның табыстары мен шығыстары олардың келіп түсуіне
немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте көрсетіледі.
2. Үздіксіздік – яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады. Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір
қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамданады.
3. Түсініктілік – қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдала-
нушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауды
және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды
болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім
қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға
негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның мүліктік және қаржы
жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп
саясатын қалыптастыруға база болып саналады.
Бухгалтерлік есеп принциптері бойынша кәсіпорынның есеп саясаты деп
ұйымның бухгалтерлік есепті жүргізу әдісінің жиынтығын, яғни алғашқы
бақылау, құндық өлшеу, ағымдағы топтау мен шаруашылық (жарғылық және басқа)
қызметтің фактілерін жинақтап қорытындылау жолдарын айтады.
Бухгалтерлік есепті жүргізу әдістеріне шаруашылық қызмет фактілерін
топтау мен бағалау әдістері, активтердің құнын есептеу, құжат айналымын
қабылдауды ұйымдастыру, түгендеу (инвентаризациялау), бухгалтерлік есеп
шоттарын қолдану әдістері, бухгалтерлік есептің тіркелім жүйесі, мәліметті
өңдеу мен басқа да сәйкес әдістер мен амалдар кіреді.
Ұйымның өзінің есеп саясатын өңдеу мүмкіндігі мен қажеттілігі
бухгалтерлік есеп пен басқа екінші деңгейлі нормативтік құжаттар бойынша
баптарда (стандарттарда) қарастырылған бухгалтерлік есептің кез келген
мәселелерін шешудің көп түрлілігімен анықталады. “Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есеп беру туралы” Қазақстан Республикасының заңы мен бухгалтерлік
есеп принциптерінде кәсіпорын өзінің есеп саясатын құруы барысында бұйрық
немесе жарлық бойынша қажетті құжаттар тізімін бекітуі керек екендігі
көрсетілген. Бұл бекітілген құжаттардың қатарына мыналар жатады:
- бухгалтерлік есептің уақтылы және есеп берудің толық тиісті
талаптарына сәйкес жүргізілуі;
- бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізуде қолданылатын синтетикалық
және аналитикалық шоттарының жұмыс жоспары;
- алғашқы есеп құжаттарының типтік нысандары;
- ұйымның ішкі бухгалтерлік қорытынды есеп құрудағы құжат
нысандары;
- актив пен міндеттемелер түгендеуін (инвентаризациясын) өткізу
тәртібі;
- актив пен міндеттемелерді бағалау әдістері;
- құжат айналымы ережелері мен есеп ақпараттарын өңдеу
технологиясы;
- шаруашылық операцияларды бақылау тәртібі;
- бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға қажетті басқа шешімдер.
Кәсіпорынның қабылдаған есеп саясаты сол ұйымдағы бухгалтерлік есептің
маңызда мәселелерінің бірі.
Ұйымның есеп саясатын таңдауы мен негіздеуіне келесі негізгі факторлар
әсер етеді:
- меншік нысаны мен құықтық-ұйымдастырушылық нысаны;
- салалық қызметінің түрі (өнеркәсіп, құрылыс, сауда, көлік, ауыл
шаруашылығы және т.б.);
- қызметінің көлемі, жұмысшылары мен қызметкерлерінің орташа
тізімдік саны және тағы басқа;
- салық салу жүйесі мен арақатынасы (әртүрлі салық түрлері бойынша
жеңілдіктер немесе салық салудан босату, салық мөлшері және тағы
басқа);
- қаржы-шаруашылық қызметін дамыту стратегиясы ;
- ұйымның ақпараттық қамсыздандыру жүйесі (оның тиімді әрекетіне
қажетті барлық бағыттары бойынша );
- материалдық базасының болуы;
- кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының біліктілігі және
басшылардың экономикалық батылдылығы, ынталылығы мен тапқырлық
деңгейі;
Кез келген ұйымның өзінің қызметін іске асыру үшін таңдап бекіткен есеп
саясаты толықтылық, уақыттылық, сақтық, қарама-қайшылықсыздығы мен
орындылық талаптарына сай болуы қажет.
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының әдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу әдістері және тағы
сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды тұлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастыратын уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
- негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу
әдістері;
- материалдық емес активтеріне амортизациялық аударым сомасын
есептеу және оларды есептен шығару жолдары;
- шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу (апару)
есептеу әдістері;
- өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляцияла жүйесі;
- жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату
әдісі;
- дайын өнімдерді кіріске алудың есебі;
- аяқталмаған өндірісті анықтау және бағалау жолдары;
- материалдық қорларды бағалау есептеу әдістері;
- негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру;
- курстық айырманы есептеу;
- тағы да басқалар.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдың ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
- нормативтік әдіс;
- өндірістік өңдеу сатысы;
- тапсырыстық әдіс.
Үстеме шығындарды калькуляциялау объектілері арасында тарату әдісі.
Үстеме шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде аталған
әдістерді пайдалана алады:
- өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
шығындар;
- тікелей шығындардың жалпы сомасы;
- материалдық шығындардың сомасы;
- сметалық мөлшерлеме;
- өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Қазақстан
Республикасының заңы бойынша кәсіпорындардағы бухгалтерлік есепте
қолданылатын тіркелімдердің мазмұны және бухгалтерлік ішкі есеп мәліметтері
коммерциялық құпия болып есептеледі.
Кәсіпорынның есеп саясаты осы ұйымның құрылған уақытында дайындалады.
Оны дайындаумен кәсіпорынның бас бухгалтері немесе арнайы есеп
(экономикалық) бөлімі айналысады. Дайындалған есеп саясатын кәсіпорынның
басшысы өзінің бұйрығымен немесе өкімімен бекітеді.
Бұйрықтың құрамында есеп саясатының есеп беру жылына қабылданған барлық
пункттерінің мазмұны толық ашылып жазылады. Сонымен қатар әр пунктке
тоқтала келіп қандай нормативтік құжат бойынша немесе қандай заң негізінде
есеп саясатының дайындалғандығы көрсетіледі. Қазақстан Республикасының
заңдарымен қатар есеп саясатын дайындауда ұйымның ішкі құжаттары негізге
алынған болса (лауазымды тұлғалар туралы, ішкі ережелер, бұйрықтар мен
өкімдер тағы да басқа) міндетті түрде ол турал түсініктеме берілуі қажет.
Кәсіпорынның есеп саясатына енгізілген өзгертулер осы ұйымның басқару
құжаттарымен, яғни бұйрық, өкім немесе қаулыларымен рәсімделуі қажет.
Ұйымның қабылдап бекіткен есеп саясаты сол кәсіпорынның қызмет атқаруы
барысында қолданылады. Оған өзгеріс енгізу мынадай жағдайларда жүргізілуі
мүмкін:
- Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы заңының өзгеруіне сәйкес;
- бухгалтерлік есеп бойынша нормативтік актілердің өзгеруі
салдарынан;
- жаңа бухгалтерлік есеп стандартына көшуге байланысты және тағы
да басқа.
Кәсіпорынның бухгалтерлік есепті жүргізу жолдары ұйымның есеп
саясатының дайындалған кезінде таңдалып алынады. Бұл есеп саясаты
кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде олардың орналасқан орындарына
қарамастан қолданылады. Ұйымның филиалдарының , еншілес және тәуелді
серіктестерінің және тағы басқа бөлімшелеоінің өзіндік бухгалтерлік есеп
саясатын таңдауына құқығы жоқ.
Бас кәсіпорын қаржылық қызметінің бөлімшелерін есеп саясатындағы болған
өзгерістер туралы алдын ала қамтамасыз етуі қажет.
Ұйымдардың түсініктеме жазуларында жыл бойы орындалған жұмыстар бойынша
жасалынған қаржылық талдаудың мәтінімен қатар бухгалтерлік қорытынды есеп
туралы шығарылған шешім және таза табысты бөлу тәртібі жазылады. Сонымен
қатар осы түсініктеме жазуда кәсіпорынның келесі жылға қабылдаған есеп
саясаты (егер оған, яғни есеп беру жылына өзгерістер енгізілген болса)
жазылады.
Казхром серіктестігінде бухгалтерлік есеп журнал - ордерді формада
жүргізіледі. Казхром ТҰК-да негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар
есебі стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар типтік
формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген сәтінде
стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес компанияның негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару компания төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдарды түгендеу ұйымның басшысының өкімімен жылына
бір рет өткізіледі.
Ұйымда негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін компания активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Казхром ТҰК-да құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау Казхром
ТҰК-да негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс немесе
ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
- сатып алу бағасы;
- бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі № 2 Қорлар есеп стандартына сәйкес
жүзеге асырылады. Олардың есебі қойма карточкаларында және типтік
құжаттарда жүргізіледі. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны оларды
сатып алу, транспорттық –дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн
әдісімен бағаланады. Сатып алынған тез тозатын заттар, инструменттер, төсек
жабдықтары, арнайы киімдер, қорғану заттары эксплуатацияға берілгенге дейін
1350 Басқадай материалдар шотының Қоймадағы көп ретті пайдаланылатын
заттар аралық шотында есепке алынады. Ал пайдалану мерзімі бір жылдан
жоғары заттар негізгі құралдар ретінде 2420 Инструменттер, өндірістік және
шаруашылақ инвентарлары шотында есепке алынады.
Казхром ТҰК-да өндіріс шығындарын есепке алу үшін 8110 Негізгі
өндіріс 8310 Көмекші өндіріс, 8410 Үстеме шығындар шоттары ашылған.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді рыноктік бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар
1-Қаржы есептілігін ұсыну IAS – та белгіленген. Оны қолдану
аясы мыналарды қамтиды:
- есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
- есептік бағалауларды өзгерту;
- алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
бөлімнен тұрады: жалпы бөлім; ұйымдастыру бөлімі; әдістемелік бөлім
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз
етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептілігінің барлық талаптары мен түсіндірмелер жөніндегі тұрақты
комитеттің түсіндермелеріне жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде
сәйкесітігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Меніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс. ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай – ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерияның жұмысын ретке
келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға,
жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде
жұмысты едәуір оңайландырады.
1.3. Казхром ТҰК-ң көрсеткіштеріне технико-экономикалық сипаттама
Казхром ТҰК алғаш рет 1998 жылдың 22 сәуірінде мемлекеттің
меншігіндегі қаражаттары негізінде өз қызметін бастады. Алматы облыстық
Әділет басқармасында №220-1 куәлікпен мемлікеттік тіркеуден өтті.
Казхром ТҰК өзінің қызметін Қазақстан Республикасының заңдылықтарына
және Ұйымның жарғысына сүйене отырып атқарады. Ұйымның жеке балансы, банкте
есеп айырысу шоты, өзінің толық атауы жазылған мөрі бар.
Қазіргі уақыттағы компанияның атқаратын қызметтерін төмендегіше
көрсетуге болады:
- пайдалы қазбаларды барлау;
- пайдалы қазбаларды бағалау;
- пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу;
- пайдалы қазбалардан шикізаттар мен минералдық ресурстар дайындау және
өткізу;
- барлау және бағалау активтерін монтаждау, дәнекерлеу және
электортехникалық жұмыстар;
- құрылыс, жөндеу, безендіру мен құрастыру жұмыстары;
- заңда қарастырылған өзге де қызметтерді жүзеге асыру.
Ұйымның ресурстық әлеуетпен толық қамтамасыз етілуі қызмет көрсету
процесіне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан, ең алдымен, ұйымның ресурстық әлеуетін талдауға тоқтала
кеткен жөн. Демек, зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған Казхром ТҰК-нің
қаржылық-экономикалық жағдайына сипаттама беру үшін алдыменен, ұйымның
баланс активтері мен олардың қалыптасу көздеріне талдау жүргізген жөн.
Балансты талдау бұл кәсіпорынның игілігіндегі капиталды орналастыру
жөніндегі мәліметтен тұрады. Әрбір орналастырылған капитал түріне баланстың
жеке баптары сәйкес келеді. Осы берілгендер бойынша, кәсіпорынның
активтерінде қандай өзгеріс болғанын, қай бөлігі кәсіпорынның жылжымайтын
мүлігін түзетінін (құрайтынын), қандай бөлігі айналым құралдары, оның
ішінде өндіріс және айналым сферасындағыларды белгілеуге болады.
Баланс активінің негізгі белгісі болып олардың өтімділік деңгейі
саналады, яғни нақтылай ақшаға айналу жылдамдылығы. Осы белгісі бойынша
барлық баланс активтері ұзақ мерзімді (немесе негізгі капитал) және
ағымдағы активтер (айналым) болып бөлінеді. Кәсіпорынның баланс активтерін
талдау негізгі және айналым құралдарының құрамын, құрылымын және
динамикасын талдаудан бастаған жөн.
1 кесте - Казхром ТҰК-нің ұзақ мерзімді активтерінің құрамы мен құрылымы
Өндіріс құралдары2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі,теңге үлесі,теңге үлесі,
% % %
Негізгі құралдар 9 203 176 88 9 331 907 88,2 +128 731 + 1,4
Материалдық емес 1 255 430 12 1 245 810 11,8 -9 620 -0,76
активтер
Барлығы 10 458 606 100 10557717 100 +99 111 +0,95
Баланс валютасы 10 597 750 - 10 624 357 - - -
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Зерттеу жүргізілген Казхром ТҰК-ның ұзақ мерзімді активтері
құрамында жоғары үлес салмақты негізгі құралдар алып отыр. Жалпы ұйым
вагондар мен темір жолдарды жөндеу және және оларды ағымдағы күтіп ұстаумен
айналысады. Сондықтан да олардың негізгі өндірістік құралдарының үлес
салмағы жоғары болу себебін осымен түсіндіруге болады. Зерттеу жүргізіліп
отырған ұйымда негізгі құралдардың құны 2010 жылдың аяғында 2009 жылмен
салыстырғанда 128731 теңгеге немесе 1,4 пайызға жоғарылап отырғанын
байқадық, ал материалдық емес активтерге келетін болсақ, онда оның құны
9260 теңгеге не болмаса 0,76 пайызға төмендеп отыр.
Соның нәтижесінде компанияның ұзақ мерзімді активтерінің жалпы құны
2010 жылдың аяғында 2009 жылға қарағанда 99111 теңгеге, яғни 0,95 пайызға
жоғарылап отыр. Бұл әрине кәсіпорын үшін жағымды көрсеткіш болып
саналмайды, бірақ тек бұл кестенің мәліметтері негізінде ұйымның қаржылық
жағдайына бірден баға беру қиын.
Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс ваютасындағы үлесін анықтау
үшін төмендегі 2 кестенің мәліметтеріне көз салайық.
2 кесте - Ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің баланс валютасындағы үлесі
Өндіріс құралдары2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, % теңге үлесі, үлесі,
% %
Негізгі құралдар 9 203 176,087,40 9 331 907,0 87,67 -0,27
Материалдық емес 1 255 430,011,92 1 245 810,0 11,70 -0,22
активтер
Баланс валютасы 10 528 750 99,32 10 644 357,0 99,37 +0,05
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Сонымен, жоғарыдағы екінші кестеден байқағанымыздай зерттеу жүргізіліп
отырған Казхром ТҰК бойынша жалпы баланс жиынтығында ұзақ мерзімді
активтердің ішінде негізгі құралдардың үлесі соңғы екі жылда да жоғары
үлесті алып отыр. Егер ұйымның 2009 жылы негізгі құралдарының үлесі 87,4
пайызға тең болған болса, 2010 жылы ол көрсеткіш 87,67 пайызды құрап, жалпы
баланс валютасындағы негізгі құралдардың үлесі 2010 жылы өткен жылмен
салыстырғанда 0,27 пайызға төмендеп отыр. Демек, ұйымның жаңадан қабылдаған
өндірістік құрал жабдықтарының құны жоғарылағанымен, олардың жалпы баланс
валютасындағы үлесі төмендеп отырғанын анықтап отырмыз.
Егер 2 кестедегі мәліметтерді диаграммаға түсіретін болсақ, онда
төмендегідей нәтижені алуға болады.
1 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы ұзақ мерзімді активтердің үлесі
(%)
Зерттеу жүргізіліп отырған ұйым бойынша баланс валютасын талдауды
әріқарай жалғастыру үшін, осы ұйымның ағымдағы ативтерінің құрамы мен
құрылымына және оның баланс валютасындағы үлесіне сипаттама беру қажет.
Кәсіпорынның ағымдағы активтері оның қаржылық жағдайына айтарлықтай
деңгейде тәуелді болып келеді. Айналым капиталының тұрақты құрылымы өнімнің
өтімділігінің тұрақтылығын куәлендіреді. Соған байланысты зерттеу
жүргізілген ұйымның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымына төмендегі 3
кесте арқылы талдау жүргіземіз.
Төменде берілген 3 кестенің мәліметтерін талдай отырып, біз зерттеу
жүргізілген ұйымның ағымдағы активтерінің жалпы құны 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда 2932,0 теңгеге немесе 4,4 пайызға төмендегенін анықтадық.
Соның ішінде ақша қаражаттары 48,6 пайызға, тауарлық материалдық
құндылықтары 4,67 пайызға төмендесе, ал қысқа мерзімді дебиторлық қарыздары
есепті жылы өткен жылмен салыстырғанда 41,43 пайызға жоғарылап отыр.
3 кесте - Казхром ТҰК-ның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы
Ағымдағы активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі, теңге үлесі, теңге үлесі,
% % %
Ақша қаражаттары 467,0 0,68 240,0 0,36 -227,0 -48,6
Қысқа мерзімді 1 325,0 1,9 1 874,0 2,81 +549,0 +41,43
дебиторлық берешектер
Тауарлық-материалдық 67 780,0 97,42 64 526,0 96,83 -3254,0 -4,67
қорлар
Барлығы 69 572,0 100 66 640,0 100 -2932,0 -4,4
Ескерту * – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Нарықтық қатыныстардың дамуы және экономикалық потенциалдың өсуі
кәсіпорындардың инвестициалық қызметін кеңейте түседі. Белгілі жобаға
капитал сала отырып, кәсіпорын салынған капитал орнын толтыруды ғана емес,
сонымен қатар одан пайда алуды да жоспарлайды. Кез-келген инвестициалық
шешім кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен инвестициялық қызметте мақсатқа
сәйкес қатысуын, инвестиция көлемі және қаржыландыру көздерін, әртүрлі
инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауға бағытталуы тиіс. Біз зерттеу
жұмысы жүргізіп отырған ұйымда инвестициялық жобалар жүргізілмейді, соған
байланысты олардың ұзақ мерзімді инвестициялық салымдары жоқ.
Енді ұйымның баланс валютасындағы ағымдағы активтерінің үлесін анықтау
үшін төмендегі 4 кестенің мәліметтеріне талдау жүргізу қажет.
4 кесте - Казхром ТҰК-нің ағымдағы активтерінің баланс валютасындағы
үлесі
Өндіріс құралдары 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, %теңге үлесі, үлесі,
% %
Ақша қаражаттары 467,0 0,0045 240,0 0,0022 -0,0023
Қысқа мерзімді 1 325,0 0,013 1 874,0 0,018 +0,005
дебиторлық
берешектер
Тауарлық-материалдық67 780,0 0,65 64 526,0 0,60 -0,05
қорлар
Баланс валютасы 10 528 750,00,68 10 644 357,0,63 -0,05
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Зерттеу жұмысы жүргізілген ұйым бойынша ағымдағы активтердің баланс
валютасындағы үлесіне талдау жүргізудің негізінде біз ұйымның материалдық
құндылықтары жоғары үлесті алып отырғанын анықтадық. Бірақ есепті жылы
барлық қысқа мерзімді активтердің үлесі жалпы баланс валютасында төмендеп
отырғанын байқадық, соның ішінде ақша қаражаттары мен материалдық
қорларының үлес салмағы төмендеп отыр. Осы кестедегі көрсеткіштерді
диаграммаға түсіретін болсақ, онда төмендегідей нәтиже алуға болады.
2 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы ағымдағы активтердің үлесі (%)
Кәсіпорынның өндірістік нәтижелеріне және қаржылық жағдайына өндірістік
қорлардың сапасы үлкен әсерін тигізеді. Қорлардың көптеп жиналуы
кәсіпорынның белсенділігі төмендеуіне, айналым капиталы айналымдылығы-ның
бәсеңдеуіне, нәтижесінде кәсіпорынның қаржылық жағдайы нашарлауына септігін
тигізеді.
Сонымен қатар мүлікке салық көбейеді, өтімділікке байланысты да
мәселелер туады, жарамсыз шикізат және материалдар көлемі мен қоймадағы
шығындарда біршама артады. Кері жағдайдың барлығы да, кәсіпорын қызметінің
соңғы нәтижесіне әсері тигізбей қоймайды. Дегенмен, өндірістік қорлардың
жетіспеуі (шикізат, материал, отын), сонымен қатар кәсіпорынның қаржы
жағдайында да жағымсыз әсер етуі мүмкін, соның ішінде жылдам жеткізуге
байланысты шикізаттар мен материалдарға деген бағаны жоғарылатады, пайданың
мөлшері азаяды. Сондықтан да әрбір кәсіпорын өндіріс процесінің
үздіксіздігін қамтамаыз ету үшін қажетті ресурстардың тиімді қорын
жасақтауы қажет. Ол үшін өндірістік қорлардың динамикасын зерттеп, жоспарлы
қажеттіліктің нақты қалдықпен сәйкестігін анықтап алу керек.
Кез келген іс-әрекет ету аясында бизнес ақша қаражаттарының нақты бір
сомасымен басталады, яғни сол қаражатқа өнімді өндіру және сатуға қажетті
ресурстар алынады. Капитал айналым шеңберінің үш сатысынан өтеді: дайындық,
өндірістік және өткізу.
Бірінші сатыда кәсіпорын өзіне қажетті негізгі қорлар мен өндірістік
запастарды сатып алады.
Екінші сатыда қаражаттардың бір бөлігі өндіріске запастар түрінде
түссе, екінші бөлігі еңбек ақыға, салық төлеуге, әлеуметтік сақтандыру
төлемдеріне және басқа да шығындарды жабуға жұмсалады. Бұл саты дайын өнім
өндірумен аяқталады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылып, кәсіпорынға алғашқы сомадан алынатын
пайда мөлшеріне артық сома келіп түседі.
Егер неғұрлым капитал тезірек айналса, соғұрлым кәсіпорын көп өнім
сатып, белгілі бір кезең ішінде жұмсалған капитал мөлшерінде өнім өндіріп
пайда табады дегенді білдіреді. Қаражаттардың кез-келген сатылардың
біреуінде кідіріп қалуы капитал айналымын тежеп, қосымша қаржы тартуды
талап етеді және кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлауына әкеліп
соқтырады.
Ендігі талдауымызды ұйымның қысқа және ұзақ мерзімді активтерінің
баланс валютасындағы алатын орнына сипаттама берумен жалғастырамыз.
5 кесте - Ұйым активтерінің баланс валютасындағы үлесі
Активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, %теңге үлесі, үлесі,
% %
Ұзақ мерзімді 10 99,32 10 557 717,099,37 +0,05
активтер 458 606,0
Ағымдағы активтер 69 572,0 0,68 66 640,0 0,63 -0,05
Баланс валютасы 10 528 750,100 10 644 357,0100 -
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Жоғарыдағы 5 кестенің мәліметтеріне талдау жүрзетін болсақ, онда
ұйымның баланс валютасында соңғы екі жылда да жоғары үлесті ұзақ мерзімді
активтердің құны алып отырғанын анық көреміз. Егер 2009 жылы баланс
валютасындағы негізгі құралдардың үлес салмағы 99,32 пайыз болатын болса,
2010 жылы 99,37 пайызға дейін жоғарылаған. Ал ағымдағы активтердің үлес
салмағы баланс валютасына есептегенде оның үлесі 0,05 пайызға төмендегенін
анықтап отырмыз.
Демек, ұйымның активтерінің жалпы баланс валютасындағы деңгейін
төмендегі диаграммаға келтіріп, көрсетуге болады.
3 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы активтерінің үлесі (%)
Айналымдылықтың жеделдетілуі қосымша қаржылық ресурстарсыз-ақ өнім
өндіру көлемін арттырады. Бұдан басқа, пайда сомасы да артады. Егер өнімді
өндіру мен сату шығынды болса, қаражаттар айналысының тездетілуі қаржылық
нәтижелердің нашарлауын тудырады, яғни капиталды жеп қояды деген сөз.
Зерттеу жұмысы жүргізілген ұйымның баланс бөліміндегі актив
көрсеткіштеріне талдау жүргіздік, енді ұйымның мүліктерінің қалыптасу
көздеріне талдау жүргізу үшін, алдыменен мүліктердің қалыптасу көздеріне
анықтама беріп өткен жөн.
Мүліктердің қалыптасу көздерінің ең негізгісі бұл меншікті капитал.
Капитал - бұл пайда табу мақсатымен өз қызметін жүзеге асыру үшін
шаруашылық жүргізуші субъектінің қолында бар қаражаттары. Кәсіпорынның
капиталы меншікті және тартылған көздерден қалыптасады.
Қаржыландырудың негізгі көзі меншікті капитал болып табылады. Оның
құрамына жарғылық капитал, резервтік капитал, қосымша төленбеген капитал,
бөлінбеген пайда және басқа да түсімдер кіреді.
Жауапкершілігі шектелген Казхром ТҰК-дар үшін жарғылық капитал болып
меншік иелерінің үлесі сомалар, ал жалға алынған кәсіпорындар үшін – оның
қызметкерлері салымдарының сомасы саналады. Құрылтайшылардың салымдары
ақшалай, мүліктік және материалдық емес активтер түрінде де болуы мүмкін.
Қосымша төленбеген капитал мүлікті қайта бағалау немесе акцияның
нарықтық бағасынан артық бағада сатылуы нәтижесінде қалыптасады. Жинақтау
қоры кәсіпорынның пайдасы, амортизациялық аударымдар және мүліктің бір
бөлігін сату есебінен құрылады. Пайда есебінен жинақтау қоры, тұтыну қоры
және резервтік қор құрылады. Мұнда бөлінбеген пайданың қалдығы болуы да
мүмкін. Сонымен бірге қосымша акциялары шығарылады. Мақсатты бағытталған
және арнайы қаржыландыру қаражаттары – бұл қайтарымсыз түрде алынған
құндылықтар, қайтарылатын және қайтарыл-майтын әлеуметтік соманы
қаржыландыруға бағытталған бюджеттік ассигнациялар.
Тартылған капитал – бұл банк несиелері, зайымдар, кредиторлық
берешектер, лизинг, коммерциялық қағаздар және т.б. Тартылған капитал ұзақ
және қысқа мерзімді болып бөлінеді.
Кәсіпорын капиталы негізгі құралдарды сатып алуға, өндірістік және
өндірістік емес сипаттағы объектілерді салуға, шикізаттарды, отын,
энергия, еңбекақы төлеуге, салықтарды төлеуге, несиелер бойынша пайыздарды
жабуға, дивидендтерді төлеуге жұмсалады. Яғни, капитал ұзақ мерзімді
активтерге де, ағымдағы активтерге де салынуы мүмкін. Ұзақ мерзімді
активтер әдетте меншікті капитал мен банктердің ұзақ мерзімді несиелері
және займдары есебінен қалыптасады. Ағымдағы активтер меншікті және
тартылған қаражаттар есебінен қаржыландырылады.
Сонымен, кәсіпорын мүліктерінің қалыптасу көздерін талдаудың негізгі
міндеттері болып мыналар саналады:
- меншікті және тартылған капитал құрамында қандай өзгерістерін
анықтау;
- айналымдағы ұзақ және қысқа мерзімді қарыздық қаражаттардың үлесін
анықтау.
Демек, зерттеу жұмысы жүргізілген Казхром ТҰКнің капитал көздерінің
құрамы мен құрылымынв төмендегі 6 кесте арқылы талдау жүргізуге болады.
6 кесте - Ұйымның активтерінің қалыптасу көздерінің құрамы мен құрылымы
Активтер 2009 ж 2010 ж Ауытқу
(+, -)
теңге үлесі, % теңге үлесі, үлесі,
% %
Меншікті капитал 7 149 022 67,9 6 912 446 64,94 -2,96
Қарыз капиталы 3 379 728 32,1 3 731 911 35,06 +2,96
Баланс валютасы 10 528 750,100 10 644 357,0 100 -
0
Ескерту * - кесте ұйымның есеп мәліметтері негізінде дайындалды
Зерттеу жұмысы жүргізіліп отырған Казхром ТҰК-нің капитал көздерінің
құрамы мен құрылымына және оның өзгерісіне жүргізілген талдаудың
нәтіижесінде, біз қарастырылып отырған шаруашылық субъектісі бойынша баланс
валютасының жалпы сомасында қарыз соңғы екі жылда да меншікті капиталдың
үлесі жоғары екенін анықтап отырмыз. Егер 2009 жылы меншікті капитал жалпы
баланс валютасында 67,9 пайызды алған болса, ал 2010 жылы оның үлес салмағы
64,94 пайызды құрап отыр.
Демек, жоғарыдағы берілген кесте мәліметтерін біз диаграмма түрінде
көрсететін болсақ, онда төмендегідей суретті көруге болады.
4 сурет – Ұйымның баланс валютасындағы активтердің қалыптасу көздерінің
үлесі (%)
Осыған байланысты біз зерттеу жүргізілген компанияның тәуелсіздік
коэфициенті төменгі көрсеткішті беріп, ұйымның тартылған қаражаттарға
жоғары деңгейде тәуелді екенін айта аламыз. Яғни, ұйымның соңғы жылдары
ағымдағы және ұзақ мерзімді міндеттемелері барынша жоғарылап, керісінше
меншікті капиталының құны 9291,7 теңгеге немесе 5,45 пайызға төмендегенін
аңғарып отырмыз.
Ұйымның капитал көздерінің құрылымына талдау жүргізу үшін төмендегі 7
кестенің мәліметтеріне сипаттама беру қажет.
7 кесте – Казхром ТҰК-ның меншікті капитал құрылымы
Капитал көздері 2009 ж 2010 ж Ауытқу (+, -)
теңге үлесі,теңге үлесі,теңге үлесі,
% % %
Шығарылған капитал4 936 966,0 69,05 5 036 812,072,87 +99846,0+20,25
Резервтік капитал 493 196,0 6,9 503 681,0 7,28 +10485,0+2,1
Бөлінбеген пайда 1 718 860,0 24,05 1 371 953,019,85 -346069,-20,1
(зиян) 0
Барлығы 7 149 022,0 100 6 912 446,0100 -236576,-3,3
0
Ескерту* – кесте ұйымның қаржылық есептілік мәліметтері негізінде
жасалынды
Казхром ТҰК-нің меншікті капитал құрамы мен құрылымына талдау жасай
отырып, біз бұл ұйымның меншікті капитал көлемі 2010 жылы 2009 жылмен
салыстырғанда 3,3 пайызға төмендегенін анықтадық. Ұйымның жарғылық қоры
есепті жылы 20,25 пайызға жоғарылаған. Ал, ұйымның бөлінбеген пайдасына
келетін болсақ, онда кәсіпорын соңғы екі жылда да өзінің шаруашылық
қызметін пайдамен аяқтап отырғанын көрсетеді. Дегенмен де, 2010 жылы алған
пайда мөлшері 2009 жылға қарағанда 346069,0 теңгеге немесе 20,1 пайызға
дейін төмендеп отыр.
Бұл кестеден, біз компания үшін өз қызметтерінен түсетін пайда көлемін
барынша жоғарылатып, меншікті капиталдың құнын болашақта өсіру үшін,
барынша қызмет ауқымын ұлғайтып, өндірістік технологияны жандандыру қажет
деп санаймыз.
Жоғарыда берілген 7 кестенің мәліметтерін кестеге түсіретін болсақ,
онда төмендегідей нәтиже алуға болады.
5 сурет – Ұйымның меншікті капитал құрылымы (%)
Демек, жоғарыдағы суреттен біз ұйымның меншікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz