Диагностика жүйесінің дәйектілігі мен сабақтастығы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Негізгі бөлім
І. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Білім сапасын диагностикалау мен мониторингілеу мәселесінің қазіргі
уақыттағы даму тенденциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Білім беру сапасын бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Білім сапасын бақылаудағы халықаралық тәжірибелер ... ... ... ... ..
ІІ. Жалпы білім беретін орта мектептің білім сапасын арттыруға арналған
тәжірибелік – эксперименталдық
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Диагностика мен мониторинг жүргізудің негізгі кезеңдері ... ... ... ...
2.2 Алынған мәліметтермен жұмыс істеудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...
2.3 Жалпы орта мектептің білім сапасын арттыруға арналған тәжірибелік –
эксперименталдық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Реферат
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол
жеткізіп, әлемдік ынтымақтастықтағы мемлекеттердің қатарына тұғыры биік
тәуелсіз, өз саясаты мен даму стратегиясын қалыптастырған ел ретінде мүше
болып енуі, дербес деп танылуы отандық білім берудің алдына жаңа міндеттер
мен талаптар қойып отыр. Білім берудің маңыздылығы сөз болған уақытта ең
алдымен білімнің сапасы да міндетті түрде алдыңғы қатардағы мәселелердің
біріне айналады. Білім беру сапасын арттырудың ең негізгі түрткі боларлық
нәтижеге бағытталған жүйесі диагностика мен мониторингілеумен тікелей
байланысты. Өйткені диагностика мен мониторингілеу арқылы білімнің даму
бағытын, білім мазмұнының мағынасы мен деңгейін анықтауға болады. Білім
беру мекемелерінде білім сапасын анықтауда тиімді механизмдерінің
болмауынан әкімшілік пен педагогикалық ұжым арасында білім беру үдерісін
реттеу қажеттілігінен қарама -қайшылық туындайды.
Осы қарама - қайшылық білім беруді арттыруға мүмкіндік беретін
басқарушылық шешімдер қабылдап білім сапасын арттыруда диагностика мен
мониторинг жүргізу механизмдерінің жеткіліксіздігін анықтады.
Осылайша, орта мектептің білім сапасын арттыру үшін диагностика мен
мониторингтің негізгі тәсілдерін оқу үдерісінің талаптарын ескере отырып
ұйымдастыру қажет. Осы мәселені маңыздылығы Диагностика мен мониторинг
мектептің білім сапасын арттырудың шарты ретінде деген тақырыпты таңдап
алуға түрткі болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы орта білім берудің сапасын диагностикалау
мен мониторингілеуді теориялық тұрғыдан қарастырып, практикалық тұрғыдан
анықтап және білім сапасын жетілдіру жолдарын тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасы
Зерттеу пәні: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын
диагностикалау мен мониторингілеу үдерісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептің
білім жүйесін диагностикалау мен мониторингілеуді мемлекеттік стандарт пен
мектепті бітуші түлектің моделі әдіснамалық тұрғыдан жетілдіріп ол
тәжірибеде іске асатын болса, онда мониторингілеу жүйесі мақсаттылық
сипатта болып, оқушылардың сапалы білім алуына негіз болып, жалпы орта
білім беретін мектептің білім сапасын артуына ықпал етеді, өйткені
диагностика мен мониторинглеудің мақсаттылыққа бағытталған жүйесі, түлектің
кәсіби маман болып қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеуді теориялық тұрғыдан талдау арқылы негіздеу.
2. Білім сапасын арттырудың мазмұндық құрылымдық моделін жасау.
3. Білім беру сапасын диагностикалау мен мониторингілеуді ұйымдастырудың
әдістемесін ұсыну және оның тиімділігін тәжірибелік жұмыстарда
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі мен әдістері: зерттеу мәселесі бойынша
аналитикалық, нормативті құжаттардың талаптарын анализдеу, басқарудың
теориялық, технологиялық жүйесін зерттеу, бақылау (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) диагностикалық, интервью, әңгімелесу, мәліметтерді салыстыру,
маман дайындаудың ерекшелігін модельдеу, статистикалық, ақпараттық
мәліметтерді жинап талдау, топтық тестілер, ойындар және т.б.
Диплом жұмысы 85 беттен, 19 кестеден, 2 сызбадан, 2-суреттен кіріспе,
негізгі бөлім, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттен, 4 қосымшадан тұрады.
Глоссарий
Диагностика – қандай да бір үдерістің жүру ағымын анықтап, нақты
нәтижелер алуды көздейді.
Интеллект – тұлғаның индивидуалды (ақыл ой) тәжірибесін ұйымдастырудың
спецификалық формасы.
Ақпарат - адамның немесе арнайы құрылғылардың қоршаған ортаны
қабылдауы туралы мәліметтер.
Сапа- белгіленген қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілетті
өнімдердің жиынтығы.
Басқару әдісі - басқарушылық тұлғадан тәуелсіз объективті талаптар мен
мүмкіндіктерге сайкес адамдардың жұмыс тобына ұйымдасу тәсілі.
Бақылау – белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін,
оларда тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын
нәтижелердің тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру.
Білім берудегі мониторинг – білім беру үдерісінің қалаған нәтижеге
немесе бастапқы ұйғарымға сәйкестігін айқындау мақсатындағы тұрақты
бақылау, қадағалау.
Мотив – тұлғаның белгілі бір әрекет үшін саналы түрде талаптануы. Ол
тұлғаның өзінің қоршаған жағдайын және алдына қойған мақсатын бағалау,
есептеу деңгейіне байланысты мазмұны анықталып қалыптаса бастайды.
Өзін - өзі бағалау – тұлғаның өзіне сындарлы көзқараспен қарап, өз
мүмкіндігін өмір талабына сайкес бағдарлай білуі, өз мақсатын нақтылау,
ойын түйіндеу қабілеттілігі.
Мониторинг – қандай да бір білім беру іс- әрекетінің нәтижелерін
педагогикалық болжайтын және бағалайтын зерттеудің циклдық үдерісі.
Білім беру технологиясы – оқушылар мен мұғалімдердің білім беру
үдерісін жоғары дәрежеге жету мақсатымен жобалау, жоспарлау, түзету жұмысы
бойынша бірлескен әрекеттер жүйесі.
Психологиялық - педагогикалық мониторинг - психологиялық –
педагогикалық мониторинг жүйесі білімнің объективті бағасының оқыту
үдерісінің жеке дара субъектісі ретінде, сонымен қатар оқушылар ұжымының
уақытша созылған аралықта тұтас қалыптасуына бағытталған үдеріс.
Педагогикалық технология – педагогикалық үдеріс пен оған қатысушылар
іс-әрекетінің құрауыш, кезең күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік
пен үздіксіздік қозғалысы.
Танымдық қызығушылық – ғылым жаңалықтарын, қоғамда болып жатқан
өзгерістерді танып білуге деген қызығушылық.
Психологиялық диагностика – тұлға дамуының индивидуалды
ерекшеліктерімен жетістіктерін анықтау әдісі.
Психологиялық педагогикалық диагностика – оқушылардың білім сапасына
әсер ететін оң және теріс факторлардың, оқушылар біліміндегі әр түрлі
ерекшеліктерді зерттеудің психологиялық - педагогикалық қағидалары мен
әдістерінің жиынтығы.
Әлеуметтік диагностика – тұлға дамуының әр түрлі әлеуметтік
факторларын зерттеу, анықтау әдістері, қоғам мен микросоциумның
педагогикалық потенциалын анықтау.
Педагогикалық басқару – қойылған мақсатқа сайкес педагогикалық
жағдайды, үдерісті немесе жүйелерді бір қалыптан екінші қалыпқа ауыстыру
үдерісі.
Басқару – рационалды жолды қолдана отырып, алға қойған мақсатқа жету
жолындағы нақтылы әрекет.
Басқарушылық ақпарат – ұйым ішінде және оның айналасында болып
жататын, басқарудың анықтылығын арта түсіретін үдерістер туралы мәліметтер
жиынтығы .
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол
жеткізіп, әлемдік ынтымақтастықтағы мемлекеттердің қатарына тұғыры биік
тәуелсіз, өз саясаты мен даму стратегиясын қалыптастырған ел ретінде мүше
болып енуі, дербес деп танылуы отандық білім берудің алдына жаңа міндеттер
мен талаптар қойып отыр. Сондықтын білім беруді дамыту мәселелері, білімнің
сапасы, жоғары және жалпы орта білім берудегі қалыптасқан дәстүрлерді
жетілдіріп, өткен тәжірибені ескеріп, шетел мемлекеттерінің білім беру
жүйесіндегі озық үлгілерімен ерекше тұстарын өзіміздің ұлттық білім беру
жүйемізге ендіру болашақтағы бастамасы игі жоспарлардың біріне айналмақ.
Білім берудің маңыздылығы сөз болған уақытта ең алдымен білімнің сапасы да
міндетті түрде алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналады. Білім сапасы
жайында қазіргі уақыттың өзінде ұстаздар, студенттер, жалпы оқу ағарту
ісіне қатысы бар адамдардың арасында кеңінен пікір таластар ұйымдастырылып,
ғылыми теориялық болжамдар көптеп айтылуда.
Соңғы жылдары білім сапасы елдің әлеуметтік - экономикалық дамуы мен
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі ретінде
қарастырылуда. Ал білім сапасын арттыруды қамтамасыз етуде бағалау
жүйесінің көмегімен оқушының білім сапасын объективті бағалау мүмкін болмай
отыр. Оқушы білімнің беріктігін, тереңдігін және білім, білік, дағдыларының
жүйелілігін, яғни оқығандық сапасын бағалауды педагогикалық диагностика мен
мониторингілеудің көмегімен іске асыруға болады. Білім беру мазмұнының
жаңарып, жаңа инновациялық білім беру технологиялары еніп, білім беру
мекемелерінің түрлерінің дамып ондағы инновациялық үдерістер мектепішілік
басқаруды талап етеді. Осыған байланысты білім сапасына диагностика мен
мониторинг жүргізу мәселесі жалпы орта білім беретін мектепті басқарудың
теориясы мен практикасында өте өзекті болып табылады.
Білім берудегі диагностика мен мониторингілеудің қолданылуы соңғы
уақытта кеңінен таралуда. Олардың жіктеліп дамулары да әрқилы. Білім беру
жүйесінің сапасын диагностикалау, болжам жасау, білімнің жай күйін тексеріп
көру үшін кеңінен пайдаланылады. Оқыту бағдарламаларының оның ішіндегі
әдістемелік нұсқаулардың білім беру ісіне қалай әсер етіп жатқандықтарын,
аймақтық білім берудің қарқынын анықтау үшін, сонымен қатар үздіксіз білім
берудің бағытын, жалпы білім беру, жоғары білім берудің сапасын
диагностикадан өткізіп, нақты міндеттер қоя білу үшін мониторингілеу
жүйесін қолдану заман талабынан, уақыт сұранысынан туындап отырған жағдай
болғандықтан, диагностика мен мониторингілеу жүйесіне ауқымды үдеріспен
қарау, айтарлықтай болжамдардың орындалу үшін маңызды факторлардың бірі
ретіндегі өлшемдерін елеп екшеу маңыздылығы арта түскен уақытта,
диагностика мен мониторингілеудің мазмұндылығы біршама жетіледі.
Әдістемелік нұсқаулардың бағыты аясында қолданудың негізгі ұстанымдары мен
даму бағыты аясында мониторингілеудің жүйесін, оның мазмұндылығы мен
маңыздылығын төмендетпейді, керісінше бұл жүйенің қарқыны білім сапасын
бағалау үшін әдіс - тәсілдерді жинақтауға мүмкіндік туғызады. Алайда
диагностика мен мониторингілеу жүйесінің ғылыми негізі жасалмаса, оны
гуманитарлық ғылымдардың негізінде қолдану қиынға түсері анық. Өйткені
мониторингілеу жүйесі білім беру саласына ғылымның басқа салаларынан
келгендіктен, білім берудегі мониторингілеу мүлдем басқаша болмаса да, оны
ғылымдар жүйесіндегі негізгі ұстанымдарды пайдаланып, педагогикалық
үдерістерге негіздеп, ерекшелігін ескеріп қолдану қажет.
Білім сапасын бақылауды диагностика мен мониторингілеу жүйесінсіз
ұйымдастыру мүмкін емес. Өйткені диагностика мен мониторингілеу жүйелерден
өзгешелігі сол бұл жүйе өзінің ғылыми сипатымен үнемі өзгерісті қажет етіп,
арнайы әдістермен толықтырылып отырады. [1].
Білім берудегі диагностика мен мониторинг бастапқы алғышарттарға
негізделген білім беру үдерісіндегі белгілі бір жүйені үнемі бақылап отыру
[2]. Білім беру сапасын арттырудың ең негізгі түрткі боларлық нәтижеге
бағытталған жүйесі диагностика мен мониторингілеумен тікелей байланысты.
Өйткені диагностика мен мониторингілеу арқылы білімнің даму бағытын, білім
мазмұнының мағынасы мен деңгейін анықтауға болады. Диагностика мен
мониторингілеудің үдерісін білім беруде қолдану ең алдымен білімнің
деңгейін тексеріп алудан басталатындықтан мәліметтерді жинақтау жүйесі
тиісті деңгейде өрбіп дамуы қажет. Олай болмаған жағдайда диагностика мен
мониторингілеудің мазмұны өзгеріп, қойылған мақсаттылығы жағынан жоспарлы
түрін ауытқып, өз даму бағытын айқындаудан бастау алса, өз жүйесінің
іргелілігін біртұтастығын қамтамасыз ететін бағыттағы даму үдерісімен
байланыста болады, аралас жүйелердің ішкі мағынасы арқылы болашақтағы
атқарылған іс - шаралардың үлгілері бүгіннен бастап жобалау, жоспарлау
негізі, құралдың алғышарттарындағы сипатымен белгіленеді. Ең алдымен
мониторингілеудің жүйелілік сипаттағы бағытын біліп алу маңыздылығы арта
түседі.
Жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үдерісіндегі кемшіліктер
оқушылардың білімдерін бағалаудағы жіберілген олқылықтар мен қателіктер,
оқу үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауынан болған нәтижелердің барлығы
үнемділік пен бағамдылықтың аясында дамып, сол арқылы жақсы сапалы білімге
қол жеткізу үдерісі, білімнің сапасын арттыруға бағытталған арнайы
шаралардың негізгілері білім беруді бағалап тексеру арқылы жүзеге асады.
[3].
Дегенмен білім беру қай кезде болмасын өзіндік өлшемдермен бірге
бағалануды қажет етеді. Олай болмаған жағдайда білім беруді дамытуға еш
мүмкіндік болмай, білімнің сапасы өте төмендеп кеткен жағдайларға жол
берілуі мүмкін.
Сондықтан білім сапасы ең алдымен қоғамның даму бағытын айқындайтын
модельдермен байланысты бола отырып, өзінің дамуындағы үдерістерді
қалыптастыру арқылы инновациялық процестер негізінде құралатын логикалық
құрылымдық ойлардың дамуына алып келеді.
Диагностика мен мониторингілеу жүйесінің маңыздылығы күн өткен сайын
өзінің қажеттілігін дәлелдеп отыр. Білім берудің дамуы ең алдымен сол
жүйедегі нақты болжамдарға тікелей байланысты, өйткені білім берудің
бүгінгі жай - күйін талқылап, оған нақты болжамдар жасау тек қана
диагностика мен мониторингілеу көмегімен жүзеге асатынын ескерсек, онда
білім берудегі диагностика мен мониторингілеудің қажеттілігін тез түсінуге
болады, әрине қандай да болмасын жүйені білім беру үдерісіне енгізу
оңайлықпен жүзеге аспайтыны белгілі. Сондықтан теориялық өлшемдердің
алғашқы шарттарын нақтылай түсетін ұғымдардың аздығынан ұстанымдар мен
құрылымдық қызметтердің өлшемдері де бір арнаға бағынышты болып өрби
түсетін ерекше тұстары да болады. Жоспарлайтын үдерістер мейлінше жүзеге
асыруды қамтамасыз етіп отырады. Қазіргі уақытта білім мекемелерінің
атқарып жатқан істері өте ауқымды. Біріншіден жалпы орта білім беретін
мектептердегі білім жүйесінде айтарлықтай өзгерістер жүріп жатыр. Білім
жүйесі оны арттудың, басқарудың мәселелерімен көптеген ғалымдар айналысып
жүргені белгілі және бұл мәселе олардың зерттеу объектілеріне айналған.
Мәселен, В.П. Беспалько, Е.В. Бондаревский, В.И.Загвязинский, В.С.
Гершунский, А.А. Греков, В.А. Караковский, Е.Г. Мартынова, Ю.А. Назаров,
Н.А. Селезнова, Н.Л. Селиванова, Н.К. Сергеева, В.В. Сериков, А.П.
Тряпицыной, И.Г. Фомичева және т.б. ғалымдарымыз орта мектептердегі білім
сапасын басқарудың теориялық алғышарттарын жасаған болса, Н.Ф. Бунакова,
Н.П. Корф, Н.М. Пирогов, К.Д. Ушинский және т.б. білім беруді ғылыми
сипатта басқарудың теориялық негіздерін жасаған. Әлеуметтік басқару
мәселелрімен кеңінен айналысқандар: В.Г. Афанасьев, Е.С.
Березняков, Ю.В. Васильев, Ю.А. Конаржевский, М.И. Кондаков, Т.И. Шамова
және т.б. Білім жүйесі және білім сапасын басқарудың теориялық негіздерін
жасағандар: Ю.С. Алферов, Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский, В.А.
Кораковский, Д.Ш. Матрос, А.М. Моисеев, М.М. Поташник, Е.А. Ямбург және
т.б.
Қазақстанда бұл мәселелемен А.П. Сейтешева, А.Ж. Караева, У.С.
Абдукаримова, Т.М. Ба ймолдаева, К.Ж. Каракулова, Н.Д. Хмель және т.б.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде педагогикалық
мониторинг мәселесімен А.Ж. Арыстанова, Б.А. Койшибаева, Г.К. Нургалиева,
А.Тажигулова және т.б. ғалымдар айнылысып жүр.
Диагностика мен мониторинг белгілі бір деңгейде мектеп білім беру
жүйесінде болды. Бұл бақылау жұмыстыры, эмтихандар, тексеру жұмыстары.
Алайда тәжірибе дәстүрлі мониторингтің формалары жеткілікті тиімсіз екенін
көрсетеді. Біздің көзқарасымыз бойынша оқушылардың қателерін, мұғалімдердің
жұмысына кері әсер етеін факторларды, оқушылардың үлгермеушілігінің себебін
анықтайтын негізгі факторларды айқындауға мүмкіндік беретін диагностикалық
функциялардың болмауы.
Диагностика мен мониторингті ұйымдастыру орта мектептегі оқу тәрбие
процесінің күйі туралы өңделген стандартталған әдіснамасыз мүмкін емес
екені анықталды.
Білім беруді диагностикалау мен мониторингілеу, ең алдымен сапаның
өлшемдеріне, сапа табиғатына байланысты білім беру деңгейінің өсуін
қамтамасыз ететін факторлардың азайғандығын хабардар етіп, ақпарат беретін
жүйе болып табылады. Диагностика мен мониторингілеудің нәтижесінде алынған
мәліметтер бүгінгі білім берудің даму бағытын айқындап, болашақта атқарылар
іс шараларға теориялық және практикалық негіз болып, білім беру сапасының
артуына қажетті жағдайлар жасайды.
Педагогикалық тәжірибеде кездесетін білім сапасын бағалау механизмінде
төмендегідей кемшіліктер кездеседі:
• Білім сапасы ұғымын түсінуге және оның механизмдерін білім
беру үдерісінде тәжірибеде қолдануға бірегей тәсілдердің
жоқтығы;
• Білім, білік, дағды деңгейін және білім сапасын өлшейтін бақылау
өлшемдік материалдардың жоқтығы;
• бақылау, диагностика, сараптама, ұғымдарының айырмашылығын
және осы ұғымдардың мониторинг ұғымымыен ұқсастығын
түсіндіретін ұғымдардың жеткіліксіздігі;
• Объективті ғылыми әдістерді және мониторингтік зерттеулерден
алынған статистикалық мәліметтерді мектеп әкімшілігінің
басқарушылық әрекетінде жеткіліксіз деңгейде қолданылуы;
• Білім сапасында келісімді индикаторлардың болмауы.
Осының барлығы мектеп жай - күйі туралы объективті мәліметтер алуға
және әртүрлі деңгейде: муниципиалды, аймақтық, және облыс аралық
салыстырмалы мәліметтер алуға кедергі келтіреді. Сәйкесінше осыдан келіп,
Білім беру мекемелерінде білім сапасын анықтауда тиімді механизмдерінің
болмауынан әкімшілік пен педагогикалық ұжым арасында білім беру үдерісін
реттеу қажеттілігінен қарама қайшылық туындайды.
Осы қарама қайшылық білім беруді арттыруға мүмкіндік беретін
басқарушылық шешімдер қабылдап білім сапасын арттыруда мониторинг жүргізу
механизмдерінің жеткіліксіздігін анықтады.
Осылайша, орта мектептің білім сапасын арттыру үшін диагностика мен
мониторингтің негізгі тәсілдерін оқу үдерісінің талаптарын ескере отырып
ұйымдастыру қажет. Осы мәселені маңыздылығы Диагностика мен мониторинг
мектептің білім сапасын арттырудың шарты ретінде деген тақырыпты таңдап
алуға түрткі болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы орта білім берудің сапасын диагностикалау
мен мониторингілеуді теориялық тұрғыдан қарастырып, практикалық тұрғыдан
анықтап және білім сапасын жетілдіру жолдарын тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасы
Зерттеу пәні: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын
диагностикалау мен мониторингілеу үдерісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептің
білім жүйесін диагностикалау мен мониторингілеуді мемлекеттік стандарт пен
мектепті бітуші түлектің моделі әдіснамалық тұрғыдан жетілдіріп ол
тәжірибеде іске асатын болса, онда мониторингілеу жүйесі мақсаттылық
сипатта болып, оқушылардың сапалы білім алуына негіз болып, жалпы орта
білім беретін мектептің білім сапасын артуына ықпал етеді, өйткені
диагностика мен монитиринглеудің мақсаттылыққа бағытталған жүйесі, түлектің
кәсіби маман болып қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Зерттеу міндеттері:
4. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеуді теориялық тұрғыдан талдау арқылы негіздеу.
5. Білім сапасын арттырудың мазмұндық құрылымдық моделін жасау.
6. Білім беру сапасын диагностикалау мен мониторингілеуді ұйымдастырудың
әдістемесін ұсыну және оның тиімділігін тәжірибелік жұмыстарда
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі мен әдістері: зерттеу мәселесі бойынша
аналитикалық, нормативті құжаттардың талаптарын анализдеу, басқарудың
теориялық, технологиялық жүйесін зерттеу, бақылау (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) диагностикалық, интервью, әңгімелесу, мәліметтерді салыстыру,
маман дайындаудың ерекшелігін модельдеу, статистикалық, ақпараттық
мәліметтерді жинап талдау, топтық тестілер, ойындар және т.б.
1.1. Білім сапасын диагностикалау мен мониторингілеу мәселесінің
қазіргі уақыттағы даму тенденциялары.
Қазіргі замана дамуы кезеңінде білім сапасына диагностика жасау өзекті
мәселе. Ол білім беру жүйесі оқыту процесіндегі ахауалдың статистикалық
және динамикалық сипаттамасын айқындауға арналған. Тағы да ол оқу үдерісі
немесе білім беру жүйесінің көлемі мен құрылымдық күрделілігіне байланысты
зерттеліп отырған білім деңгейі мен педагогикалық үдерістің нәтижесін сан
жағынан сипаттайтын критерийлер мен параметрлер кешенін анықтауға
негізделген.
Педагогикалық диагностика бұл бақылау түрлерінің жүйесі. Онда өлшемдік
тетіктер көмегімен оқу процесінің сандық, сапалық сипаттамасын белгілеп,
қол жеткен табыстарын анықтауға болады. Педагогикалық диагностиканың
мақсаты қай қырынан алғанда да сандық және сапалық көрсеткіштерді белгілеу,
бұл жүйедегі істердің нәтижелері әрі тиімді болуы үшін қажет. Білім
сапасына диагностика жасағанда оқыту процесінің нәтижесіне үңіліп, мамандар
даярлығына мониторинг жүргізбей болмайды. Немесе керісінше, өйткені сандық,
сапалық көрсеткіштерді жинау және байқап отыру объективті даму заңдылықтары
мен жүйедегі хал жағдайға бара бар бағалауды белгілеуге арналған база болып
табылады. Білімдегі сапа бағалаудың критерийлік базасы ұғымымен байланысты.
Педагогикалық диагностика ұғымын дұрыс түсіну үшін философия мен
психологиядағы диагностиканың жалпы теориясын қарастыруымыз қажет. өйткені
педагогикалық диагностика философия мен психологиядағы диагностиканың заңды
жалғасы болып табылады.
Диагностиканың әртүрлі ғылым саласында пайда болып тарихи
хронологиялық аспектіде қарастыратын болсақ, алғаш рет диагностика
термині антикалық дүниеде диагноз қоюшы деп шайқастан кейін қаза
тапқандар мен жаралыларды санайтын адамдарды атаған. Кейінірек қайта өрлеу
дәуірінде бұл термин ауруды айырып тану дегенді білдіретін медициналық
мағынаға ие болды. Орта ғасырларда айырып тануды зерттеумен Джон Локк
сияқты философтар ғана емес, танымал емшілер Әбу Әли Ибн Сина мен Гален де
айналысты. Алайда диагноздың теориясына ғылыми көзқарас ХШ ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады. Осы кезде поляк ғалымдары Т.Котарбинский, В.Ф. Чиж
және орыс дәрігері С.П.Боткин диагностиканы қолданбалы ғылымның бір түрі
деп жариялады. Дәл осы кезеңде диагностика ұғымы философиялық термин
ретінде пайдаланыла бастайды және психиатрия мен психологияда
диагностикалық әдістер енгізіле бастады. Қазіргі кезеңде диагностиканың
жалпы теориясы П.В.Копнин, И.Н.Осипов, Г.А.Рейнберг, Г.И.Цагеродцева және
Е.И.Чазованың еңбектерінде кездеседі. Төменде кестеде қазіргі таңдағы
ғалымдарымыздың диагностика туралы айтқан пікірлері көрсетілген.
1-кесте.
№ Автолар Анықтамалар
А.Ф. Ануфриев Объектінің ғылыми негізделген мақсатты болжам
негізінде жүзеге асатын нормаларға сәйкес келу
тұрғысындағы объектінің жай - күйін танытатын
ғылыми практикалық іс - әрекет; қалыпты қызмет
атқару жүйесінің жай күйін қолдау немесе
қайтару.
Б.П. Битинас Педагогикалық құбылыстар мен үдерістердің
тікелей көрсеткіщтерінің оптимальды
жиынтығының көрінуі
С.Верисловскиц, Н.В.... диагностика белгілі бір деңгейде кез
Зубрицкая, Л.Г. келген педагогикалық үдерісте кездеседі: сынақ
Петрявская формасында, әңгімелесу, мінездеме және т.б.,
бірақ олар оқу іс - әрекетінің субъектілері өз
әрекетіне бақылау немесе түзету, ал басқару
органдары жеке басқармалардың қызмет жүйесін
жетілдіре алмайтын тұрақты және дәлелді кері
байланыстың орнын баса алмайды.
Ю.З.Гильбух Диагностика бұл диагноз қоюдың теориясы мен
практикасы... объектіні оны бағалау мақсатында
тұтастай және жан жақты зерттеу.
К.М.Гуревич Диагностика бұл диагноз қою дегенді білдіреді.
И.В.Житко Объектінің белгілі бір белгілері және
критерилері бойынша күйін бағалау және тану
үшін пайдаланылатын формальды және формальды
емес әдістер, әлеуметтік ұйымдастырылған іс -
әрекет.
К.Зарипов Адам санасында болатын бейнелерден құралатын
күрделі танымдық үдеріс
В.Г.Казанович Бағалаудың жалпы категорияларының спецификалық
формасы, бағалаудың атрибуттық және
квалификациондық процедурасы.
Е.А.Михайлычев Педагогикалық жүйені сипаттайтын
элементтерінің күйін сипаттайтын белгілерді
анықтау, зерттеу; мүмкін болатын ауытқуларды
болжап, педагогикалық коррекция жолымен алдын
алу жолдарын жүзеге асыру және оның шарттары.
И.П.Подласый Зерттелініп отырған объект немесе үдеріс
туралы ақпарат алудың ортақ тәсілі.
Л.Ю. Сироткин, Диагностика мектептің оқу тәрбие іс әрекеті
А.Н.Хузиахметов үдерісін сапалы орындауға бағытталғн.
Диагностика жасау үдерісі, оны кезеңдерге бөлу ғалымдардың
еңбекетерінде әртүрлі көрініс тапқан.
Мысалы, Е.И. Воробьева диагностика жасау үдерісін мынадай кезеңдерге
бөледі: [4]
• Жүйенің жалпы және дәл қазіргі кездегі жағдайы туралы
мәліметтерді жинақтау;
• Үдерістің жүйенің үйлесімді жұмыс істеуін сипаттайтын, жүенің
негізгі параметрлері туралы ақпараттың болуы;
• Жүйенің нақты жағдайын оңтайлы анықтауға мүмкіндік беретін
ақпараттың екі немесе одан да көп түрін салыстыру;
• Басқару сигналын жасап шығару, яғни жүйені үйлесімді келтіру
үшін қажетті әсер ету;
• Болжау – егер киліксе және әртүрлі килігу тәсілдері қолданылса
немесе ештеңе килікпесе не болатынын алдын ала болжау;
• Практикалық тәсілдердің көмегімен жүйені басқару бағдарламасын
жүзеге асыру.
Диагностика жасау үдерісі кезеңдерінің екінші бір түрін Корч Ивонна
ұсынады: [5]
• Объектіні диагностикалық тексеру және диагностикалық
ақпаратттарды жинақтау;
• Мәліметтерді өңдеу және диагноздың болжамды түрін құрастыру;
• Диференциалды диагностика;
• Диагнозды негіздеу және бағалау;
• Объектіні қосымша тексеру және жеткіліксіз ақпаратттарды жинау.
Диагностика жасау үдерісін кезеңдерге бөлу көптеген ғаклымдардаң
еңбектеінде қарастырылған. Теориялық жұмыстарға жасалған салыстырмалы
сараптамадан, кезеңдердің сваны мен атауы әртүрлі болғанына қарамастан,
диагностика үдерісінің құрылымындағы негізгі заңдылықтар мен тәсілдер
сақталғандығын көреміз.
Диагностика нәтижесінде алынған білім объектінің қалыпты жағдайынан
ауытқуының алдын алуға, сондай ақ объектінің дамуын қамтамасыз етуге
пайдаланылады.
Біздің пікірімізше, педагогикалық диагностиканың пайда болуы
педагогикада тәжірибелік бағыттың пайда болуымен байланысты.
К. Ингемкамптың пікірінше, педагогикалық диагностика оқу - тәрбие
үдерісінің зерттеуді қамтамасыз етеді, сондай - ақ педагогикалық үдеріс
нәтижесінің алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. К.Ингемкамп қажетті
ғылыми критерийлерді сақтай отырып, мұғалім оқушыларды бақылайды және
сауалнама жүргізеді, бақылау мен сауалнамадан алынған мәлімметтерді өңдеп,
алынған нәтижені, оның себебін түсіндіру үшін немесе болашағын болжау үшін
хабарлайтын үдерісті педагогикалық диагностикалық әрекет ету деп атайды
[6]
Педагогикалық диагностиканың зерттеу объектісі педагогикалық үдеріс
болып табылады. Педагогикалық диагностика педагогикалық үдерістегі
өзгерістерді оқушы бойындағы өзгерістермен байланыстыра болжайды. Егер
психолог үшін педагогикалық үдеріс зерттеудің шарты болса, педагог үшін
зерттеу объектісі, демек педагогикалық үдерістің барлық құрам бөліктері
педагогикалық диагностиканың объектісі болып табылады.
Педагогикалық диагностиканың мәнін толық ашу үшін, оның психологиялық
және әлеуметтік диагностикадан айырмашылығын анықтау қажеттігі туындайды.
Диагностика психология саласында қолданыла басталуы Ф. Гальтон, Дж. Кеттел,
А.Бине, В.Анри, Т.Симрн, Э.Торндайк және т.б. есімдерімен тығыз байланысты.
Кейінірек психологиялық диагностиканы батыс ғалымдары З.Фрейд, К.Ясперс,
М.Хайдеггер және көрнекті орыс ғалымдары С.Л. Рубинштейн, Л.С.Выготский,
Б.Г. Ананьев және т.б. зерттеумен айналысты.
Б.П. Битинас педагогикалық диагностикаға оқыту мен тәрбиенің мақсатына
тікелей қатысы бар немесе сол мақсатқа жетуге қатысы бар диагностиканы
жатқызады. Ал әлеуметтік диагностика қоғамдағы жалпы тенденцияларды
зерттейді. [7] К.М. Гуревичтің пікірінше, психодиагностка жеке тұлғаның
потенциалды қабілетін бағалайтын тұлға психологиясының бір бөлігі болып
табылады. [8] Психодиагностика әдістерінің көпшілігі адамдарды топқа бөліп,
олардың арасындағы ерекшеліктерді анықтайтын дифференциялау немесе олардың
белгілі бір әлеуметтік өмірге бейімделуін анықтау не белгілі бір талапқа
сәйкес адамдарды іріктеу үшін қолданбалы мақсатта жүргізіледі. Бұл ретте,
диагностика түрлерінің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ашып көрсету
қажеттігі туындайды.
Педагогикалық диагностиканың мәнін атқаратын функциялары арқылы
таңдауға болады. Мысалы, Н.К. Голубьев пен Б.П.Битинас [9]педагогикалық
диагностиканың мынадай функцияларын анықтады:
1. Кері байланыс функциясы. Педагог өзінің іс әрекетін бақылауға
алып, педагогикалық үдеріс туралы мәліметтердің көмегімен,
тұлғаны қалыптастыру үдерісін басқаруға мүмкіндік алады.
2. Педагогикалық іс- әрекеттің нәтижелілігін бағалау функциясы. Ол
алынған педагогикалық нәтижелерді критерийлерлер мен
көрсеткіштер арқылы салыстыруға негізделген.
3. Тәрбиелеу функциясы. Диагностика жасау барысында педагог оқушы
туралы ақпарат алумен қатар, қалыптасқан қатынас жүйесінде
олардың іс- әрекетіне араласады.
4. Коммуникативтік және конструктивтік функциясы. Серіктесін танып
білу және түсінудегі тұлғааралық қатынасқа негізделеді. Бұл
функция диагностика оқушы мен мұғалімнің бірлескен іс
-әрекетінде жеке типологиялық ерекшеліктерді анықтаған кезде
ғана жүзеге асырылады.
5. Педагогикалық үдерістің қатысушыларын хабардар ету функциясы.
Яғни диагностиканың нәтижесін барлық мұғалімдер мен оқушыларға,
ата - аналарға хабарлау.
6. Диагностика жасалған объектінің даму перспективасын болжау
функциясы.
Демек, педагогикалық үдерісте қолданылатын диагностиканы
педагогикалық диагностика деп түсінген орынды.
Педагогикалық диагностиканы іске асырудағы негізгі принциптерді
анықтағанда, басты екі жолды бөліп қарауға болады.
Бірінші жолда диалектика заңы мен В.И.Ленин [10] негізін қалаған
диалектикалық таным принциптеріне негізделген гносеологияның әдіснамалық
талаптарына бағынады. Мұндай жолдың көрнекті өкілдерінің бірі Л.Н. Давыдова
[11] педагогикалық диагностиканы ұйымдастыруда педагог басшылыққа алуға
міндетті негізгі бес принципті ұсынады:
• Тұтастық принципі – педагогикалық диагностика жүргізілетін
объектіні өзара байланысқан құрам бөліктерден тұратын, біртұтас
жүйе ретінде қарастыру;
• Негізгі бөлім принципі зерттеліп отырған объектінің жұмыс
істеуіне ықпал ететін, негізгі бөлімді анықтау;
• Әділдік принципі педагог бағалаған кезде және қорытынды
жасағанда ғылыми тәсілді қолданылуы қажет;
• Детерминизм принципі педагогикалық құбылыстың себеп -салдарын
байланыстың көптүрлілігі заңдылығы және олардың өзара
бағыныштылығын ескеру;
• Анализ және синтез принципі педагогикалық диагностика
жүргізілетін объектінің мәнін анализ және синтез негізінде
түсінуге болады. Анализдің көмегімен оның қандай бөліктерден
құралғаны, қандай байланыстармен және қарым - қатынастарымен
сипатталатыны анықталады.
Екінші жолдың принциптеріне педагогика ғылымында бекітелген,
педагогикалық диагностикаға қойылатын негізгі талаптар жатады. Мұндай
жолдың ұстанушыларының бірі А.И.Кочетов [12] Негізгі алтауын таңдады:
• Диагностиканың мақсаттылық принципі балалардың рухани
дүниесіндегі негізгі объектілерді айқындау;
• Оқыту мен тәрбие берудің бірлігі принципі мұғалім оқу үдерісін
ұйымдастырғанда және әдістемесінде оқушының білім алуындағы
нәтижелерін барлық жағынан есепке алуы қажет. Ал тәрбие беру
үдерісі қатар жүреді;
• Ұжымды және тұлғалардың бірлігін зерттеу бірлігі принципі;
• Педагогикалық диагностиканың үздіксіздігі принципі балаларды
тәрбиелеу және дамыту үдерісі үздіксіз болғандықтан, ұжымды және
тұлғаны зерттеу тұрақты үдеріске айналады;
• Диагностиканың ғылымның даму деңгейіне сәйкестігі принципі
балаларды зерттегенде ғылымда мақұлданған және нақты мағлұмат
беретін әдістеді қолдану;
• Диагностиканың кешенді сипаты принципі оқушыларды зерттеуде
бірін бірі толықтырып, әрбір бала туралы анық мәлімет беретін
әдістер жүйесін қолдану.
Ғылым дамуының қазіргі желісінде мониторингілеудің қалыптасқан белгілі
бір түрі, бір бағытта дамып жатқан әдістемесі жоқ деп айтсақ та болады.
Мониторингілеу (лат. Monitor – ескертуші, бақылаушы) қоғамда және
қайсібір топтарында болып жатқан өзгерістерді жүйелі түрде өлшеу жүйесі.
2) адамның шаруашылық қарекетіне байланысты қоршаған ортаның жай
-күйін қадағалау, бағамдау және болжмадау [13].
Мониторингілеу жүйесін іргелі ғылымдарда әртүрлі пайымдаулар,
ұстанымдар бар. Бұл жүйенің жіктелуі де әрқилы болғандықтан, ғылымдар
жүйесі, танымдық деңгейлерімен салыстырып баға беріп жатады.
Мониторингілеудің кеңінен қолданылатын аймақтары экология, медицина,
саясат, экономика, әлеуметтану, сонымен қатар білім беру жүйесінде. Міне
осындай әдіснамалық негіздері қалыптасқан ғылымдарда мониторингілеу жүйесі
кеңінен қолданып, нәтижелер, статистикалық мәліметтер алуға көмектеседі.
Экологияда мониторингілеу жүйесін пайдалану өзіндік ерекшеліктерімен жүзеге
асады. Мониторингілеу жүйесін әр ғылым өзінің ырқына даму бағытына сай
пайдаланады. Дегенмен бұл жүйенің негізгі ұстанымы, логикалық құрылымы бір
деп тұжырымдауға болады. Олардың жіктелуі де әр түрлі. Әлеуметтану
ғылымдарында, қоғамның ойын, халықтың көзқарасын білу үшін арнайы сұрақ,
сауалнамалар жасалып жалпы мәліметтер жинақталады. [14] Бақылаудың
әдістерімен олардың өту деңгейлері де сан қилы болғандықтан арнайы
әдіснамалық бағытқа негізделген, даму құрылымымен жасалу жолдарының өзіндік
бейнесі қалыптасып, ғылыми үдерістердің тұрақталынып қалған маңызды
жақтарын жетілдіру арқылы қолданысқа ендіріп, содан кейін алынған
мәліметтердің логикасының заңдылықтарына бағытталған теорияларды
бірлестіктегі құрылымдарының оңтайлы үдерісті тұстары зерттеуді қажет етіп,
оның ғылымдарда қолданылуының ерекшелігіне байланысты шарттардың өзара
ықпалдасуымен қарым қатынасы арқылы жүзеге асуы болашақтың маңызды
мәселелері деген тұжырым жасауға болады. Білім берудегі мониторингілеудің
қолданылуы соңғы уақыттары кеңінен таралуда. Олардың жіктеліп, дамулары да
әрқилы. Мәселен, жалпы орта білім жүйесін мониторингілеу, білім беруді
мониторингілеу, мектептердің жұмыстарын, күрделі ғылыми зерттеулерді білім
беруді дамытудың алғышарттарын мониторингілеу және т.б. түрлері пайда
болып, дамиды. Енді мұндай жүйенің ғылыми негізі оқыту үдерістерін,
кемшіліктерді айқындап, теориялық тұрғыдан бағыттау үшін, білім сапасын
жетілдіру, арттыру мәселелерін толығымен орындау үшін қажетті жүйе
екендігін анықтауға болады. Мониторингілеудің ауқымы бақылауға қарағанда
өте кең болып келеді. Біріншіден, мониторингілеуді қолданудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Арнайы бағытталған мерзім ішінде оқыту формасының
түрлерін ұстанымдар мен әдіснамалық шарттарын болжап, білім беруді
дамытудың алғышарттарын бірлескен арнаға түсіру үшін ең алдымен осы жүйенің
пайда болуына негіз болған қажетті түрткілерді айқындап алу және нақтылау
керек.
Білім сапасы ең алдымен білім берудің әдістемесінің жіктелуіне тікелей
байланысты дамығандықтан, білім беру әрдайым бақылауды қажет етіп отырады
[15]. Белгілі бір жүйедегі бақылаудың түрлері, әдіснамалық негіздері
өзіндік ерекше тұстарымен дамып жетілуді қажет етеді. Өйткені білімге деген
көзқарас өзгерген уақытта диагностикалау мен мониторингілеу жүйесін
теориялық тұрғыдан негіздеу қажеттігі туындап, оның алғышарттары пайда
болуда. Сапаның мәні белгілі бір деңгейді талап ететіндіктен, сол талапқа
сай болып, оған жету жолдарын диагностика және мониторингілеу арқылы жүзеге
асыруға мүмкіндік аламыз. Сол себепті білім берудің ұйымдық құырылымдық
компоненттерін біржақтылы, бағдарланған жүйеге жақындату үшін оның негізгі
логикалық даму бағытын нақтылып, біліп алу қажет. Тәжірибелі ғалымдардың
қалыптасу барысында сапа мәселесі айтыла бастағандықтан, әр түрлі ғылымдар,
ол салада жүрген ғалымдар сапаның пайда болу табиғатына жетік мән бере
бастады. Өйткені сапаның негізгі шығу арнасын айқындап алмай әрі қарай даму
мүмкін болмағандықтан ғылымдар жүйесі өз теорияларына негіздеп сапа
философиясын негіздеп алуға тырысты. Сапа мағынасының сипаты мен
әдістемелік құралдары бірыңғай педагогикалық үдерістің желісімен дами
отырып, оқыту мәселесіндегі кемшіліктерді жою дәстүрлі орнын айқындап алып,
біртұтастылықты қамтамасыз ететін функционалды қызметтерді орындайтын
салыстырмалы жүйе ретіндегі бағыты ұстанымдары қалыптасқан алдыңғы
қатардағы озық үлгі. Дегенмен үлгі ретінде қарайтын болсақ, сапаның
қалыптасып дамуында айтарлықтай ерекшеліктер бар, оларға негізделген
өлшемдердің бірбағамдылығы, бірбеткейлігі және ұстанымдардың өзгешелігі
соны көрсетіп отырған тәрізді. Жалпы кез келген ғылымдар жүйесінде сапаның
мән мағынасын әртүрлі тұрғыдан баяндап, анықтама береді. Сапа ұғымы
өндірістік салаларда кеңінен қолданылып, мәселен шығарылған өнімнің сапасы,
оның кемшілік жіберілген тұстарын нақтылау үшін арнайы бақылау қажет болды.
Сол бақылауды қамтамасыз ететін белгілі бір арнаға, немесе теориялық
алғышарттарға негізделген бір жүйе керек болғандықтан, спаны бақылап, оны
бағалайтын, соның негізінде болашақ өнімнің ендігі деңгейі қандай болады
деген жорамалдар мен болжамдар жасау үшін, жүйелердің қалыптасып дамуы өте
маңызды орындардың бірін иеленіп отырды. өндірісте қалыптасқан дәстүрлі
бағыты бар жүйелердің ұстанымдарын, қолдану шарттарын, негізгі
технологиясын пайдалану үшін жасалатын негіздемелердің мағынасы, осы
өндірістік саладағы логиканы, яғни сапаның философиялық мәнін, оны
бақылаудың тұжырымдық сипатын гуманитарлық ғылымдарда пайдалану үдерісі
басымдау болған уақытта, сапаның деңгейін бақылайтын функционалды қызме
жүйесі қалыптасқан технологияларды аталмыш ғылымдар жүйесінің құрылымдық
мазмұнына енгізу алғышарттары қалыптасып дами бастады. Сондықтан бұл
жағынан алып қарағанда сапаның мағыналық сипатымен даму үдерісі айтарлықтай
іргелі ғылымдар жүесінде үлкен орын алып, білім беру аймағында кеңінен
қолданыла бастады. өйткені білім берудің мағынасы өндірістің жұмыс жасау
қарқынымен сабақтас болғандықтан екі аймақтың өзара бірін бірі толықтырар
жақтары да жоқ емес, олай дейтін себебіміз, білім беру жүйесінде
айтарлықтай өндірістің принциптері біршама қалыптасқан. Оқыту үдерісі,
оқыту технологиясы, білім мазмұны сонымен қатар білім беру үдерісін
бақылайтын белгілі логикалық жүйе, оқту үдерісні дұрыс ұйымдастру,
оқушыларды білім нәрімен сусындатып, кез келегн оқу мекемесінің алдында
тұрған жауапты іс шаралар, өзекті мәселер екені белгілі. Сондықтан
мектептің өзі бейне бір өндіріс сияқты болғандықтан, сапа мәселесі, сапаны
бақылаудың алғышартатры өндірістік аймақтан келетін логикаға сиымды. Жалпы
орта білім беретін мектептерде білім алушы субъектілер, сол оқу орнының
дайындап шығарған өнімі іспеттес.
Адамзат баласының пайда болып дамуынан бергі тарихқа көз жүгіртетін
болсақ, адам баласы өзінің білгендерін кейінгі ұрпақ санасына тәрбие, оқыту
арқылы беріп отырған және өздерінің үйреткен нәрселерін бақылап, баласының
жасаған ісінің сапасына мән беріп отырған. Сол кездің өзінде тәрбиеге
негізделген алғаш педагогикалық ойлар қалыптаса бастап, сонымен бірге
білімге деген көзқарастың өзгеру бағыты, деңгейі біршама нақтылана түсіп,
ұрпақтар жалғасындағы жүйелі білімнің маңызы бертін келе өзгергендігін айту
лазым. Бұл сапа тарихының философиялық мәнінің пайда болу ойын еншілеп
көрсеткен болсақ, ендігі кезекте сапаны бақылайтын диагнотикалау мен
мониторингілеу жүйесінің пайда болу алғышарттарына ситатама берейік.
Бүгінгі таңда мониторингілеуді қолданудың ерекшеліктері біршама
қалыптасып қалған уақытта мониторингілеу жүйесінің аясы кеңейе түсуде.
Мониторингілеу үдерісі білім беруде де кеңінен қолдану үстінде. Білім беру
жүйесін диагностикалауғ болжам жасау,білімнің жай күйін тексеріп көру үшін
қолданылады.
Оқыту бағдарламаларының, оның ішіндегі әдістемелік нұсқаулардың білім
беру ісіне қалай әсер етіп жатқандықтарын, аймақтық білім берудің қарқынын
анықтау үшін, сонымен бірге үздіксіз білім берудің бағытын, мектептік,
жалпы білім беру, жоғары білім берудің сапасын диагностикадан өткізіп,
нақты иіндеттер қоя білу үшін монитоингілеу жүйесін қолдану заман
талабынан, уақыт сұранысынан туындап отырған жағдай болғандықтан,
мониторингілеу жүйесіне жүйелілік үдеріспен қарау, айтарлықтай болжамдардың
орындалу үшін маңызды факторлардың бірі ретіндегі өлшемдерін елеп екшеу
маңыздылығы арта түскен уақытта, мониторингілеудің мазмұны біршама
өзгеріске ұшырап жатқандай. әдістемелік нұсқаулардың баяндылығы аясында
қолданудың негізіг ұстанымдары мен даму бағыты мониторингілеудің жүйесін,
оның мазмұндылығы мен маңыздылығын төмендетпейді, керісінше, бұл жүйенің
қарқыны өз жанынан білім сапасын бағалау үшін әдіс тәсілдерді жинақтап
қолданады, алайда бұл жүйенің ғылыми негізі жасалмаған болса, оның
теоиясын, гуманитарлық ғылымдардың негізінде қолдану қиынға түсері анық,
өйткені мониторингілеу жүйесі білім беру саласына, білім беру үдерісіне
ғылымның басқа айсақтарынан келегендіктен, білім берудегі мониторингілеу
мүлдем басқаша болмаса да, басқа ғылымдар жүйесіндегі негізгі ұстанымдарды
пайдаланып, педагогикалық сиптаттағы үдерістерге неізделіп, аталмыш
ғылымның маңыздылығын, ерекшелігін ескеріп, қолдану қажет. Білім үдерісінде
оқытудың әр түрлі сипатарымен түрлері,и технологиялары пайда болып даму
үстінде. Оқыту үдерісіндегі әрбір жаңашылдықтың пайда болуы сапа деңгейіне
өз әсерін тигізбей қоймайды, сондықтан мониторингілеудің негізігі мақсаты
білім үдерісіндегі негізге кемшіліктерді анықтап, оларды жоюдың ғылыми
теориялық негіздемесін жасау арқылы практикалық тұрғыдан жетілдіру. Кез
келген жаңашылдықты тексеру мониторингілеудің үлесіне тигендіктен,
жаңашылдықты бақылау мониторингілеудің ұғымы пайда бола бастады.
Мониторингілеудің ғылыми классификациясы да әртүрлі бағытқа
топтастырылғандықтан олардың қолдану бағыты да өзгеше болып қалыптасқан.
Білім сапасын бақылауды диагносика мен мониторингілеу жүйесі болмаса
ұйымдастыру мүмкін емес. [16]. Өйткені диагностика мен мониторингілеуді
басқа жүйелерден өзгешелігі сол, бұл жүйе өзінің ғылыми сипатымен үнемі
өзгерісті өажет етіп, арнайы әдістеремен толықтырылып отырады. Білім беру
қоғам қажеттіліктерінен тыс дамымайтындықтан, мониторингілеу жүйесі де,
үнемі заман талабынан туындаған мәселелердің қарқынын өз бойына жинақтап,
шешуге септігін тигізеді.
Білім берудегі диагностикалау мен мониторингілеу бастапқы
алғышарттарға негізделген білім беру үдерісіндегі белгілі бір жүйені үнемі
бақылап отыру. Білім беруді дамытудың ең негізгі түрткі боларлық нәтижеге
бағытталған жүйесі диагностикалаумен мониторингілеумен тікелей байланысты
болады. Өйткені білім берудегі мониторингілеу арқылы білімнің даму бағытын,
білім мазмұнының мағынасын, оның бүгңнгң уақыт талабына сай болуын біліп
алуға болады. Диагностика мен мониторингілеудің үдерісін білімнің деңгейін
тексеріп алудан басталатындықтан, мәліметтерді жинақтау жұмысы тиісті
деңгейде өрбіп дамуы қажет. Олай болмаған жағдайда диагностика мен
мониторингілеудің мазмұны өзгеріп, қойылған мақсаттылығы жағынан, жоспарлы
түрдегі табиғатынан қозғалып, өз даму бағытын айқындаудан бастау алатын
болса, өз жүйесінің іргелілігін, біртұтастылығын қамтамасыз ететін
бағыттағы даму үдерісінің тарихи сыңар жақтылығымен байланысты
болатындығын, аралас жүйелердің ішкі байланысы арқылы болашақтағы атқарылыр
іс шаралардың үолгілері бүгіннен бастап жобалау, жоспарлау негізі,
құралудың алғышарттарындағы сипатымен өзгешелігінің бұрынғы жүйеге
бағынышытылығы айқындала түсеетіні белегі болғандықтан, ең алдымен
мониторингілеудің жүйелілік сипататғы бағытын білім алу маңыздылығы арта
түсуде.
Жалпы орта білім беретін орта мектеп педагогикасы кез келген ғылымдар
сияқты эксперимент жасауды қажет етеді. [17].
Бұл, ғалымдардың пікірі бойынша орта мектеп педагогикасы үнемі бақылап
отыруды қажет етеді. Оқыту үдерісіндегі кемшіліктер, оқушылардың білімдерін
бағалаудағы жіберілген олқылықтар мен қателіктер мен қателіктер, оқу
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауынан болған нәтижелердің барлығы
үнемділікпен бағамдылықтың аясында дамып, сол арқылы жақсы сапалы білімге
қол жеткізу үдерісі, білімнің деңгейін көтеруге бағытталған арнайы
шаралардың негізгілері білмі беруді бағалап тексеру арқылы жүзеге асады
деген тұшымды ой айтады. [18]. Дегенменен білім беру қай кезде болмасын
өзіндік өлшемдермен бірге бағалануды қажет етеді. Олай болмаған жағдайда
білім беруді дамытуды еш мүмкіндік болмай, білімнің сапасы өте төмендеп
кеткен жағдайлар аз емес. Сондықтан білім сапасы ең алдымен қоғамның даму
бағытын айқындайтын модельдермен байланысты бола отырып, өзінің дамуындағы
бірбеткейлік үдерістерді қалыптастыру үдерісі арқылы инновациялық
процестерге төтеп беру мәселесі негізінде құралатын логикалық құрылымдық
ойлардың дамуына алып келді. Мониторингілеу үдерісінің мазмұны орта мектеп
білім мазмұнымен тікелей байланысып мағына жағынан астасып жатқан жағдайы
бар, сондықтан мониторингілеу жүйесінің бірқалыпты дамып, не болмаса артқа
қарай жылжуы білім беру мазмұнының күштілігімен өлшеніп соған пара пар
сипатта болып дамиды. Мониторингілеу жүйесінің маңыздылығын күн өткен сайын
өзінің қажеттілігін уақыт арқылы дәлеледеп отыр. Білім берудің дамуы ең
алдымен сол жүйедегі нақты болжамдарға тікелей байланысты, өйткені білім
берудің бүгінгі жай күйін талдап талқылап алмайынша болашаққа деген
ұмтылыс, не болмаса белгілі бір әдістемелік нұсқаулар жасап алумүмкін емес.
Ал ғылым мен білімнің жай күйін талқылау, оған нақты болжамдар жасау тек
қана мониторингілеудің көмегімен жүзеге асатынын ескеретін болсақ, онда
білім берудегі мониторингілеудің қажеттілігін тез арада түсіне қоюға
болатын шығар. Міне сондықтан аймақтық, қоғамдық қаеттіліктерді ескере
отырып дамитын мониторингілеу жүйесінің қарқыны білімнің даму бағытымен
айшықталып, сол арқылы нақты болжамдарға қол жеткізіп, қалыптасқан
жүйелердің біржақтылығын жүзеге асыратын өзектілігі мен маңыздылығы бірдей
болып дамитын жүйені қолданысқа енгізу уақыт сұранысы мен заман талабы
екендігі күн өткен сайын дәлелдене түсуде. Маңызды объективті шарттардың
бір кезекте өздерінің бағыты арқылы функционалдық білімдердің өзгешелігін
көрсеткісі келетін ұстанымдардың теориялық бағыттылығы, мейлінше солай
болуға тиіс екендігінің ғылыми, әдіснамалық көрсеткіштері болып, сол жүйені
арнайы бағыттағы үдерістерінің, заңдылықтарының логикалық құрылымы бір
сәттің өзінде объективті шындыққа жанаспайтын мәселелерді туындатуы әбден
мүмкін, сол себепті, әрқилы болып дамып жатқан жүйелердің ұғымдарын,
біріншіден нақтылап алу қажет, екіншіден туыстас жүйелердің озық үлгілерін
мейлінше жақындатып, соның негізінде ішкі құрылымын нақтылап алу үдерісі
баяндала түсуді керек етеді деп тұжырым жасауға болады. Ғылымда ондай
мәселелр ғалымдардың бастамасымен, теориялық болжамдармен нақтылана түсуі,
объективті заңдылықтарға бағынышты екендігін көрсетеді [19]. Ғылыми
білімнің мазмұнын айқындап беретін, мониторингілеу жүйесінің нақты көрініс
нақты байқалмайды, өйткені білім беру үдерісі асықпай дамуды қажет
етпейтіндіктен, мониторингілеу жүйесі де біршама ізденспен, белгілі
дәрежедегі нақтылықтың біртұтастылығын қамтамасыз ететінжүйеге жанасады,
олай болмаса мониторингілеудің алдыңғы қатарлы үлгісі өзінің теориялық
бірлестіктерімен ұштаса отырып, үдерістердің жетістіктерін статистикалық
мәліметтер арқылы жүзеге асырады, сол себепті мониторингілеудің түрлері өте
көп болған сайын олардың қолдану аясы да кеңейе түсіп, шынайы көріністің
бейнесін әртүрлі әдістер арқылы баян ететін ғылыми бағыттағы үдерістерге
ұласып жататын нақты болжамдардың шынайыллығын қамтамасыз етіп дами түседі.
әрине, қандай да болмасын жүйені білім беру үдерісіне, оқытудың
деігейлеріне енгізу оңтайлықпен жүзеге асатыны белгілі, сондықтан теориялық
өлшемдердің алғашқы шарттарын нақтылай түсетін ұғымдардың аздығынан,
ұстанымдар мен құрылымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Негізгі бөлім
І. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Білім сапасын диагностикалау мен мониторингілеу мәселесінің қазіргі
уақыттағы даму тенденциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Білім беру сапасын бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Білім сапасын бақылаудағы халықаралық тәжірибелер ... ... ... ... ..
ІІ. Жалпы білім беретін орта мектептің білім сапасын арттыруға арналған
тәжірибелік – эксперименталдық
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Диагностика мен мониторинг жүргізудің негізгі кезеңдері ... ... ... ...
2.2 Алынған мәліметтермен жұмыс істеудің
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ...
2.3 Жалпы орта мектептің білім сапасын арттыруға арналған тәжірибелік –
эксперименталдық жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Реферат
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол
жеткізіп, әлемдік ынтымақтастықтағы мемлекеттердің қатарына тұғыры биік
тәуелсіз, өз саясаты мен даму стратегиясын қалыптастырған ел ретінде мүше
болып енуі, дербес деп танылуы отандық білім берудің алдына жаңа міндеттер
мен талаптар қойып отыр. Білім берудің маңыздылығы сөз болған уақытта ең
алдымен білімнің сапасы да міндетті түрде алдыңғы қатардағы мәселелердің
біріне айналады. Білім беру сапасын арттырудың ең негізгі түрткі боларлық
нәтижеге бағытталған жүйесі диагностика мен мониторингілеумен тікелей
байланысты. Өйткені диагностика мен мониторингілеу арқылы білімнің даму
бағытын, білім мазмұнының мағынасы мен деңгейін анықтауға болады. Білім
беру мекемелерінде білім сапасын анықтауда тиімді механизмдерінің
болмауынан әкімшілік пен педагогикалық ұжым арасында білім беру үдерісін
реттеу қажеттілігінен қарама -қайшылық туындайды.
Осы қарама - қайшылық білім беруді арттыруға мүмкіндік беретін
басқарушылық шешімдер қабылдап білім сапасын арттыруда диагностика мен
мониторинг жүргізу механизмдерінің жеткіліксіздігін анықтады.
Осылайша, орта мектептің білім сапасын арттыру үшін диагностика мен
мониторингтің негізгі тәсілдерін оқу үдерісінің талаптарын ескере отырып
ұйымдастыру қажет. Осы мәселені маңыздылығы Диагностика мен мониторинг
мектептің білім сапасын арттырудың шарты ретінде деген тақырыпты таңдап
алуға түрткі болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы орта білім берудің сапасын диагностикалау
мен мониторингілеуді теориялық тұрғыдан қарастырып, практикалық тұрғыдан
анықтап және білім сапасын жетілдіру жолдарын тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасы
Зерттеу пәні: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын
диагностикалау мен мониторингілеу үдерісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептің
білім жүйесін диагностикалау мен мониторингілеуді мемлекеттік стандарт пен
мектепті бітуші түлектің моделі әдіснамалық тұрғыдан жетілдіріп ол
тәжірибеде іске асатын болса, онда мониторингілеу жүйесі мақсаттылық
сипатта болып, оқушылардың сапалы білім алуына негіз болып, жалпы орта
білім беретін мектептің білім сапасын артуына ықпал етеді, өйткені
диагностика мен мониторинглеудің мақсаттылыққа бағытталған жүйесі, түлектің
кәсіби маман болып қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеуді теориялық тұрғыдан талдау арқылы негіздеу.
2. Білім сапасын арттырудың мазмұндық құрылымдық моделін жасау.
3. Білім беру сапасын диагностикалау мен мониторингілеуді ұйымдастырудың
әдістемесін ұсыну және оның тиімділігін тәжірибелік жұмыстарда
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі мен әдістері: зерттеу мәселесі бойынша
аналитикалық, нормативті құжаттардың талаптарын анализдеу, басқарудың
теориялық, технологиялық жүйесін зерттеу, бақылау (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) диагностикалық, интервью, әңгімелесу, мәліметтерді салыстыру,
маман дайындаудың ерекшелігін модельдеу, статистикалық, ақпараттық
мәліметтерді жинап талдау, топтық тестілер, ойындар және т.б.
Диплом жұмысы 85 беттен, 19 кестеден, 2 сызбадан, 2-суреттен кіріспе,
негізгі бөлім, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттен, 4 қосымшадан тұрады.
Глоссарий
Диагностика – қандай да бір үдерістің жүру ағымын анықтап, нақты
нәтижелер алуды көздейді.
Интеллект – тұлғаның индивидуалды (ақыл ой) тәжірибесін ұйымдастырудың
спецификалық формасы.
Ақпарат - адамның немесе арнайы құрылғылардың қоршаған ортаны
қабылдауы туралы мәліметтер.
Сапа- белгіленген қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілетті
өнімдердің жиынтығы.
Басқару әдісі - басқарушылық тұлғадан тәуелсіз объективті талаптар мен
мүмкіндіктерге сайкес адамдардың жұмыс тобына ұйымдасу тәсілі.
Бақылау – белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін,
оларда тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын
нәтижелердің тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру.
Білім берудегі мониторинг – білім беру үдерісінің қалаған нәтижеге
немесе бастапқы ұйғарымға сәйкестігін айқындау мақсатындағы тұрақты
бақылау, қадағалау.
Мотив – тұлғаның белгілі бір әрекет үшін саналы түрде талаптануы. Ол
тұлғаның өзінің қоршаған жағдайын және алдына қойған мақсатын бағалау,
есептеу деңгейіне байланысты мазмұны анықталып қалыптаса бастайды.
Өзін - өзі бағалау – тұлғаның өзіне сындарлы көзқараспен қарап, өз
мүмкіндігін өмір талабына сайкес бағдарлай білуі, өз мақсатын нақтылау,
ойын түйіндеу қабілеттілігі.
Мониторинг – қандай да бір білім беру іс- әрекетінің нәтижелерін
педагогикалық болжайтын және бағалайтын зерттеудің циклдық үдерісі.
Білім беру технологиясы – оқушылар мен мұғалімдердің білім беру
үдерісін жоғары дәрежеге жету мақсатымен жобалау, жоспарлау, түзету жұмысы
бойынша бірлескен әрекеттер жүйесі.
Психологиялық - педагогикалық мониторинг - психологиялық –
педагогикалық мониторинг жүйесі білімнің объективті бағасының оқыту
үдерісінің жеке дара субъектісі ретінде, сонымен қатар оқушылар ұжымының
уақытша созылған аралықта тұтас қалыптасуына бағытталған үдеріс.
Педагогикалық технология – педагогикалық үдеріс пен оған қатысушылар
іс-әрекетінің құрауыш, кезең күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік
пен үздіксіздік қозғалысы.
Танымдық қызығушылық – ғылым жаңалықтарын, қоғамда болып жатқан
өзгерістерді танып білуге деген қызығушылық.
Психологиялық диагностика – тұлға дамуының индивидуалды
ерекшеліктерімен жетістіктерін анықтау әдісі.
Психологиялық педагогикалық диагностика – оқушылардың білім сапасына
әсер ететін оң және теріс факторлардың, оқушылар біліміндегі әр түрлі
ерекшеліктерді зерттеудің психологиялық - педагогикалық қағидалары мен
әдістерінің жиынтығы.
Әлеуметтік диагностика – тұлға дамуының әр түрлі әлеуметтік
факторларын зерттеу, анықтау әдістері, қоғам мен микросоциумның
педагогикалық потенциалын анықтау.
Педагогикалық басқару – қойылған мақсатқа сайкес педагогикалық
жағдайды, үдерісті немесе жүйелерді бір қалыптан екінші қалыпқа ауыстыру
үдерісі.
Басқару – рационалды жолды қолдана отырып, алға қойған мақсатқа жету
жолындағы нақтылы әрекет.
Басқарушылық ақпарат – ұйым ішінде және оның айналасында болып
жататын, басқарудың анықтылығын арта түсіретін үдерістер туралы мәліметтер
жиынтығы .
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол
жеткізіп, әлемдік ынтымақтастықтағы мемлекеттердің қатарына тұғыры биік
тәуелсіз, өз саясаты мен даму стратегиясын қалыптастырған ел ретінде мүше
болып енуі, дербес деп танылуы отандық білім берудің алдына жаңа міндеттер
мен талаптар қойып отыр. Сондықтын білім беруді дамыту мәселелері, білімнің
сапасы, жоғары және жалпы орта білім берудегі қалыптасқан дәстүрлерді
жетілдіріп, өткен тәжірибені ескеріп, шетел мемлекеттерінің білім беру
жүйесіндегі озық үлгілерімен ерекше тұстарын өзіміздің ұлттық білім беру
жүйемізге ендіру болашақтағы бастамасы игі жоспарлардың біріне айналмақ.
Білім берудің маңыздылығы сөз болған уақытта ең алдымен білімнің сапасы да
міндетті түрде алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналады. Білім сапасы
жайында қазіргі уақыттың өзінде ұстаздар, студенттер, жалпы оқу ағарту
ісіне қатысы бар адамдардың арасында кеңінен пікір таластар ұйымдастырылып,
ғылыми теориялық болжамдар көптеп айтылуда.
Соңғы жылдары білім сапасы елдің әлеуметтік - экономикалық дамуы мен
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі ретінде
қарастырылуда. Ал білім сапасын арттыруды қамтамасыз етуде бағалау
жүйесінің көмегімен оқушының білім сапасын объективті бағалау мүмкін болмай
отыр. Оқушы білімнің беріктігін, тереңдігін және білім, білік, дағдыларының
жүйелілігін, яғни оқығандық сапасын бағалауды педагогикалық диагностика мен
мониторингілеудің көмегімен іске асыруға болады. Білім беру мазмұнының
жаңарып, жаңа инновациялық білім беру технологиялары еніп, білім беру
мекемелерінің түрлерінің дамып ондағы инновациялық үдерістер мектепішілік
басқаруды талап етеді. Осыған байланысты білім сапасына диагностика мен
мониторинг жүргізу мәселесі жалпы орта білім беретін мектепті басқарудың
теориясы мен практикасында өте өзекті болып табылады.
Білім берудегі диагностика мен мониторингілеудің қолданылуы соңғы
уақытта кеңінен таралуда. Олардың жіктеліп дамулары да әрқилы. Білім беру
жүйесінің сапасын диагностикалау, болжам жасау, білімнің жай күйін тексеріп
көру үшін кеңінен пайдаланылады. Оқыту бағдарламаларының оның ішіндегі
әдістемелік нұсқаулардың білім беру ісіне қалай әсер етіп жатқандықтарын,
аймақтық білім берудің қарқынын анықтау үшін, сонымен қатар үздіксіз білім
берудің бағытын, жалпы білім беру, жоғары білім берудің сапасын
диагностикадан өткізіп, нақты міндеттер қоя білу үшін мониторингілеу
жүйесін қолдану заман талабынан, уақыт сұранысынан туындап отырған жағдай
болғандықтан, диагностика мен мониторингілеу жүйесіне ауқымды үдеріспен
қарау, айтарлықтай болжамдардың орындалу үшін маңызды факторлардың бірі
ретіндегі өлшемдерін елеп екшеу маңыздылығы арта түскен уақытта,
диагностика мен мониторингілеудің мазмұндылығы біршама жетіледі.
Әдістемелік нұсқаулардың бағыты аясында қолданудың негізгі ұстанымдары мен
даму бағыты аясында мониторингілеудің жүйесін, оның мазмұндылығы мен
маңыздылығын төмендетпейді, керісінше бұл жүйенің қарқыны білім сапасын
бағалау үшін әдіс - тәсілдерді жинақтауға мүмкіндік туғызады. Алайда
диагностика мен мониторингілеу жүйесінің ғылыми негізі жасалмаса, оны
гуманитарлық ғылымдардың негізінде қолдану қиынға түсері анық. Өйткені
мониторингілеу жүйесі білім беру саласына ғылымның басқа салаларынан
келгендіктен, білім берудегі мониторингілеу мүлдем басқаша болмаса да, оны
ғылымдар жүйесіндегі негізгі ұстанымдарды пайдаланып, педагогикалық
үдерістерге негіздеп, ерекшелігін ескеріп қолдану қажет.
Білім сапасын бақылауды диагностика мен мониторингілеу жүйесінсіз
ұйымдастыру мүмкін емес. Өйткені диагностика мен мониторингілеу жүйелерден
өзгешелігі сол бұл жүйе өзінің ғылыми сипатымен үнемі өзгерісті қажет етіп,
арнайы әдістермен толықтырылып отырады. [1].
Білім берудегі диагностика мен мониторинг бастапқы алғышарттарға
негізделген білім беру үдерісіндегі белгілі бір жүйені үнемі бақылап отыру
[2]. Білім беру сапасын арттырудың ең негізгі түрткі боларлық нәтижеге
бағытталған жүйесі диагностика мен мониторингілеумен тікелей байланысты.
Өйткені диагностика мен мониторингілеу арқылы білімнің даму бағытын, білім
мазмұнының мағынасы мен деңгейін анықтауға болады. Диагностика мен
мониторингілеудің үдерісін білім беруде қолдану ең алдымен білімнің
деңгейін тексеріп алудан басталатындықтан мәліметтерді жинақтау жүйесі
тиісті деңгейде өрбіп дамуы қажет. Олай болмаған жағдайда диагностика мен
мониторингілеудің мазмұны өзгеріп, қойылған мақсаттылығы жағынан жоспарлы
түрін ауытқып, өз даму бағытын айқындаудан бастау алса, өз жүйесінің
іргелілігін біртұтастығын қамтамасыз ететін бағыттағы даму үдерісімен
байланыста болады, аралас жүйелердің ішкі мағынасы арқылы болашақтағы
атқарылған іс - шаралардың үлгілері бүгіннен бастап жобалау, жоспарлау
негізі, құралдың алғышарттарындағы сипатымен белгіленеді. Ең алдымен
мониторингілеудің жүйелілік сипаттағы бағытын біліп алу маңыздылығы арта
түседі.
Жалпы орта білім беретін мектептердегі оқыту үдерісіндегі кемшіліктер
оқушылардың білімдерін бағалаудағы жіберілген олқылықтар мен қателіктер,
оқу үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауынан болған нәтижелердің барлығы
үнемділік пен бағамдылықтың аясында дамып, сол арқылы жақсы сапалы білімге
қол жеткізу үдерісі, білімнің сапасын арттыруға бағытталған арнайы
шаралардың негізгілері білім беруді бағалап тексеру арқылы жүзеге асады.
[3].
Дегенмен білім беру қай кезде болмасын өзіндік өлшемдермен бірге
бағалануды қажет етеді. Олай болмаған жағдайда білім беруді дамытуға еш
мүмкіндік болмай, білімнің сапасы өте төмендеп кеткен жағдайларға жол
берілуі мүмкін.
Сондықтан білім сапасы ең алдымен қоғамның даму бағытын айқындайтын
модельдермен байланысты бола отырып, өзінің дамуындағы үдерістерді
қалыптастыру арқылы инновациялық процестер негізінде құралатын логикалық
құрылымдық ойлардың дамуына алып келеді.
Диагностика мен мониторингілеу жүйесінің маңыздылығы күн өткен сайын
өзінің қажеттілігін дәлелдеп отыр. Білім берудің дамуы ең алдымен сол
жүйедегі нақты болжамдарға тікелей байланысты, өйткені білім берудің
бүгінгі жай - күйін талқылап, оған нақты болжамдар жасау тек қана
диагностика мен мониторингілеу көмегімен жүзеге асатынын ескерсек, онда
білім берудегі диагностика мен мониторингілеудің қажеттілігін тез түсінуге
болады, әрине қандай да болмасын жүйені білім беру үдерісіне енгізу
оңайлықпен жүзеге аспайтыны белгілі. Сондықтан теориялық өлшемдердің
алғашқы шарттарын нақтылай түсетін ұғымдардың аздығынан ұстанымдар мен
құрылымдық қызметтердің өлшемдері де бір арнаға бағынышты болып өрби
түсетін ерекше тұстары да болады. Жоспарлайтын үдерістер мейлінше жүзеге
асыруды қамтамасыз етіп отырады. Қазіргі уақытта білім мекемелерінің
атқарып жатқан істері өте ауқымды. Біріншіден жалпы орта білім беретін
мектептердегі білім жүйесінде айтарлықтай өзгерістер жүріп жатыр. Білім
жүйесі оны арттудың, басқарудың мәселелерімен көптеген ғалымдар айналысып
жүргені белгілі және бұл мәселе олардың зерттеу объектілеріне айналған.
Мәселен, В.П. Беспалько, Е.В. Бондаревский, В.И.Загвязинский, В.С.
Гершунский, А.А. Греков, В.А. Караковский, Е.Г. Мартынова, Ю.А. Назаров,
Н.А. Селезнова, Н.Л. Селиванова, Н.К. Сергеева, В.В. Сериков, А.П.
Тряпицыной, И.Г. Фомичева және т.б. ғалымдарымыз орта мектептердегі білім
сапасын басқарудың теориялық алғышарттарын жасаған болса, Н.Ф. Бунакова,
Н.П. Корф, Н.М. Пирогов, К.Д. Ушинский және т.б. білім беруді ғылыми
сипатта басқарудың теориялық негіздерін жасаған. Әлеуметтік басқару
мәселелрімен кеңінен айналысқандар: В.Г. Афанасьев, Е.С.
Березняков, Ю.В. Васильев, Ю.А. Конаржевский, М.И. Кондаков, Т.И. Шамова
және т.б. Білім жүйесі және білім сапасын басқарудың теориялық негіздерін
жасағандар: Ю.С. Алферов, Б.С. Гершунский, В.И. Загвязинский, В.А.
Кораковский, Д.Ш. Матрос, А.М. Моисеев, М.М. Поташник, Е.А. Ямбург және
т.б.
Қазақстанда бұл мәселелемен А.П. Сейтешева, А.Ж. Караева, У.С.
Абдукаримова, Т.М. Ба ймолдаева, К.Ж. Каракулова, Н.Д. Хмель және т.б.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде педагогикалық
мониторинг мәселесімен А.Ж. Арыстанова, Б.А. Койшибаева, Г.К. Нургалиева,
А.Тажигулова және т.б. ғалымдар айнылысып жүр.
Диагностика мен мониторинг белгілі бір деңгейде мектеп білім беру
жүйесінде болды. Бұл бақылау жұмыстыры, эмтихандар, тексеру жұмыстары.
Алайда тәжірибе дәстүрлі мониторингтің формалары жеткілікті тиімсіз екенін
көрсетеді. Біздің көзқарасымыз бойынша оқушылардың қателерін, мұғалімдердің
жұмысына кері әсер етеін факторларды, оқушылардың үлгермеушілігінің себебін
анықтайтын негізгі факторларды айқындауға мүмкіндік беретін диагностикалық
функциялардың болмауы.
Диагностика мен мониторингті ұйымдастыру орта мектептегі оқу тәрбие
процесінің күйі туралы өңделген стандартталған әдіснамасыз мүмкін емес
екені анықталды.
Білім беруді диагностикалау мен мониторингілеу, ең алдымен сапаның
өлшемдеріне, сапа табиғатына байланысты білім беру деңгейінің өсуін
қамтамасыз ететін факторлардың азайғандығын хабардар етіп, ақпарат беретін
жүйе болып табылады. Диагностика мен мониторингілеудің нәтижесінде алынған
мәліметтер бүгінгі білім берудің даму бағытын айқындап, болашақта атқарылар
іс шараларға теориялық және практикалық негіз болып, білім беру сапасының
артуына қажетті жағдайлар жасайды.
Педагогикалық тәжірибеде кездесетін білім сапасын бағалау механизмінде
төмендегідей кемшіліктер кездеседі:
• Білім сапасы ұғымын түсінуге және оның механизмдерін білім
беру үдерісінде тәжірибеде қолдануға бірегей тәсілдердің
жоқтығы;
• Білім, білік, дағды деңгейін және білім сапасын өлшейтін бақылау
өлшемдік материалдардың жоқтығы;
• бақылау, диагностика, сараптама, ұғымдарының айырмашылығын
және осы ұғымдардың мониторинг ұғымымыен ұқсастығын
түсіндіретін ұғымдардың жеткіліксіздігі;
• Объективті ғылыми әдістерді және мониторингтік зерттеулерден
алынған статистикалық мәліметтерді мектеп әкімшілігінің
басқарушылық әрекетінде жеткіліксіз деңгейде қолданылуы;
• Білім сапасында келісімді индикаторлардың болмауы.
Осының барлығы мектеп жай - күйі туралы объективті мәліметтер алуға
және әртүрлі деңгейде: муниципиалды, аймақтық, және облыс аралық
салыстырмалы мәліметтер алуға кедергі келтіреді. Сәйкесінше осыдан келіп,
Білім беру мекемелерінде білім сапасын анықтауда тиімді механизмдерінің
болмауынан әкімшілік пен педагогикалық ұжым арасында білім беру үдерісін
реттеу қажеттілігінен қарама қайшылық туындайды.
Осы қарама қайшылық білім беруді арттыруға мүмкіндік беретін
басқарушылық шешімдер қабылдап білім сапасын арттыруда мониторинг жүргізу
механизмдерінің жеткіліксіздігін анықтады.
Осылайша, орта мектептің білім сапасын арттыру үшін диагностика мен
мониторингтің негізгі тәсілдерін оқу үдерісінің талаптарын ескере отырып
ұйымдастыру қажет. Осы мәселені маңыздылығы Диагностика мен мониторинг
мектептің білім сапасын арттырудың шарты ретінде деген тақырыпты таңдап
алуға түрткі болды.
Зерттеудің мақсаты: жалпы орта білім берудің сапасын диагностикалау
мен мониторингілеуді теориялық тұрғыдан қарастырып, практикалық тұрғыдан
анықтап және білім сапасын жетілдіру жолдарын тексеру.
Зерттеу объектісі: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасы
Зерттеу пәні: жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын
диагностикалау мен мониторингілеу үдерісі
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептің
білім жүйесін диагностикалау мен мониторингілеуді мемлекеттік стандарт пен
мектепті бітуші түлектің моделі әдіснамалық тұрғыдан жетілдіріп ол
тәжірибеде іске асатын болса, онда мониторингілеу жүйесі мақсаттылық
сипатта болып, оқушылардың сапалы білім алуына негіз болып, жалпы орта
білім беретін мектептің білім сапасын артуына ықпал етеді, өйткені
диагностика мен монитиринглеудің мақсаттылыққа бағытталған жүйесі, түлектің
кәсіби маман болып қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Зерттеу міндеттері:
4. Жалпы орта білім беретін мектептің білім сапасын диагностикалау мен
мониторингілеуді теориялық тұрғыдан талдау арқылы негіздеу.
5. Білім сапасын арттырудың мазмұндық құрылымдық моделін жасау.
6. Білім беру сапасын диагностикалау мен мониторингілеуді ұйымдастырудың
әдістемесін ұсыну және оның тиімділігін тәжірибелік жұмыстарда
тексеру.
Зерттеудің әдіснамалық негізі мен әдістері: зерттеу мәселесі бойынша
аналитикалық, нормативті құжаттардың талаптарын анализдеу, басқарудың
теориялық, технологиялық жүйесін зерттеу, бақылау (қысқа мерзімді, ұзақ
мерзімді) диагностикалық, интервью, әңгімелесу, мәліметтерді салыстыру,
маман дайындаудың ерекшелігін модельдеу, статистикалық, ақпараттық
мәліметтерді жинап талдау, топтық тестілер, ойындар және т.б.
1.1. Білім сапасын диагностикалау мен мониторингілеу мәселесінің
қазіргі уақыттағы даму тенденциялары.
Қазіргі замана дамуы кезеңінде білім сапасына диагностика жасау өзекті
мәселе. Ол білім беру жүйесі оқыту процесіндегі ахауалдың статистикалық
және динамикалық сипаттамасын айқындауға арналған. Тағы да ол оқу үдерісі
немесе білім беру жүйесінің көлемі мен құрылымдық күрделілігіне байланысты
зерттеліп отырған білім деңгейі мен педагогикалық үдерістің нәтижесін сан
жағынан сипаттайтын критерийлер мен параметрлер кешенін анықтауға
негізделген.
Педагогикалық диагностика бұл бақылау түрлерінің жүйесі. Онда өлшемдік
тетіктер көмегімен оқу процесінің сандық, сапалық сипаттамасын белгілеп,
қол жеткен табыстарын анықтауға болады. Педагогикалық диагностиканың
мақсаты қай қырынан алғанда да сандық және сапалық көрсеткіштерді белгілеу,
бұл жүйедегі істердің нәтижелері әрі тиімді болуы үшін қажет. Білім
сапасына диагностика жасағанда оқыту процесінің нәтижесіне үңіліп, мамандар
даярлығына мониторинг жүргізбей болмайды. Немесе керісінше, өйткені сандық,
сапалық көрсеткіштерді жинау және байқап отыру объективті даму заңдылықтары
мен жүйедегі хал жағдайға бара бар бағалауды белгілеуге арналған база болып
табылады. Білімдегі сапа бағалаудың критерийлік базасы ұғымымен байланысты.
Педагогикалық диагностика ұғымын дұрыс түсіну үшін философия мен
психологиядағы диагностиканың жалпы теориясын қарастыруымыз қажет. өйткені
педагогикалық диагностика философия мен психологиядағы диагностиканың заңды
жалғасы болып табылады.
Диагностиканың әртүрлі ғылым саласында пайда болып тарихи
хронологиялық аспектіде қарастыратын болсақ, алғаш рет диагностика
термині антикалық дүниеде диагноз қоюшы деп шайқастан кейін қаза
тапқандар мен жаралыларды санайтын адамдарды атаған. Кейінірек қайта өрлеу
дәуірінде бұл термин ауруды айырып тану дегенді білдіретін медициналық
мағынаға ие болды. Орта ғасырларда айырып тануды зерттеумен Джон Локк
сияқты философтар ғана емес, танымал емшілер Әбу Әли Ибн Сина мен Гален де
айналысты. Алайда диагноздың теориясына ғылыми көзқарас ХШ ғасырдың басында
ғана қалыптаса бастады. Осы кезде поляк ғалымдары Т.Котарбинский, В.Ф. Чиж
және орыс дәрігері С.П.Боткин диагностиканы қолданбалы ғылымның бір түрі
деп жариялады. Дәл осы кезеңде диагностика ұғымы философиялық термин
ретінде пайдаланыла бастайды және психиатрия мен психологияда
диагностикалық әдістер енгізіле бастады. Қазіргі кезеңде диагностиканың
жалпы теориясы П.В.Копнин, И.Н.Осипов, Г.А.Рейнберг, Г.И.Цагеродцева және
Е.И.Чазованың еңбектерінде кездеседі. Төменде кестеде қазіргі таңдағы
ғалымдарымыздың диагностика туралы айтқан пікірлері көрсетілген.
1-кесте.
№ Автолар Анықтамалар
А.Ф. Ануфриев Объектінің ғылыми негізделген мақсатты болжам
негізінде жүзеге асатын нормаларға сәйкес келу
тұрғысындағы объектінің жай - күйін танытатын
ғылыми практикалық іс - әрекет; қалыпты қызмет
атқару жүйесінің жай күйін қолдау немесе
қайтару.
Б.П. Битинас Педагогикалық құбылыстар мен үдерістердің
тікелей көрсеткіщтерінің оптимальды
жиынтығының көрінуі
С.Верисловскиц, Н.В.... диагностика белгілі бір деңгейде кез
Зубрицкая, Л.Г. келген педагогикалық үдерісте кездеседі: сынақ
Петрявская формасында, әңгімелесу, мінездеме және т.б.,
бірақ олар оқу іс - әрекетінің субъектілері өз
әрекетіне бақылау немесе түзету, ал басқару
органдары жеке басқармалардың қызмет жүйесін
жетілдіре алмайтын тұрақты және дәлелді кері
байланыстың орнын баса алмайды.
Ю.З.Гильбух Диагностика бұл диагноз қоюдың теориясы мен
практикасы... объектіні оны бағалау мақсатында
тұтастай және жан жақты зерттеу.
К.М.Гуревич Диагностика бұл диагноз қою дегенді білдіреді.
И.В.Житко Объектінің белгілі бір белгілері және
критерилері бойынша күйін бағалау және тану
үшін пайдаланылатын формальды және формальды
емес әдістер, әлеуметтік ұйымдастырылған іс -
әрекет.
К.Зарипов Адам санасында болатын бейнелерден құралатын
күрделі танымдық үдеріс
В.Г.Казанович Бағалаудың жалпы категорияларының спецификалық
формасы, бағалаудың атрибуттық және
квалификациондық процедурасы.
Е.А.Михайлычев Педагогикалық жүйені сипаттайтын
элементтерінің күйін сипаттайтын белгілерді
анықтау, зерттеу; мүмкін болатын ауытқуларды
болжап, педагогикалық коррекция жолымен алдын
алу жолдарын жүзеге асыру және оның шарттары.
И.П.Подласый Зерттелініп отырған объект немесе үдеріс
туралы ақпарат алудың ортақ тәсілі.
Л.Ю. Сироткин, Диагностика мектептің оқу тәрбие іс әрекеті
А.Н.Хузиахметов үдерісін сапалы орындауға бағытталғн.
Диагностика жасау үдерісі, оны кезеңдерге бөлу ғалымдардың
еңбекетерінде әртүрлі көрініс тапқан.
Мысалы, Е.И. Воробьева диагностика жасау үдерісін мынадай кезеңдерге
бөледі: [4]
• Жүйенің жалпы және дәл қазіргі кездегі жағдайы туралы
мәліметтерді жинақтау;
• Үдерістің жүйенің үйлесімді жұмыс істеуін сипаттайтын, жүенің
негізгі параметрлері туралы ақпараттың болуы;
• Жүйенің нақты жағдайын оңтайлы анықтауға мүмкіндік беретін
ақпараттың екі немесе одан да көп түрін салыстыру;
• Басқару сигналын жасап шығару, яғни жүйені үйлесімді келтіру
үшін қажетті әсер ету;
• Болжау – егер киліксе және әртүрлі килігу тәсілдері қолданылса
немесе ештеңе килікпесе не болатынын алдын ала болжау;
• Практикалық тәсілдердің көмегімен жүйені басқару бағдарламасын
жүзеге асыру.
Диагностика жасау үдерісі кезеңдерінің екінші бір түрін Корч Ивонна
ұсынады: [5]
• Объектіні диагностикалық тексеру және диагностикалық
ақпаратттарды жинақтау;
• Мәліметтерді өңдеу және диагноздың болжамды түрін құрастыру;
• Диференциалды диагностика;
• Диагнозды негіздеу және бағалау;
• Объектіні қосымша тексеру және жеткіліксіз ақпаратттарды жинау.
Диагностика жасау үдерісін кезеңдерге бөлу көптеген ғаклымдардаң
еңбектеінде қарастырылған. Теориялық жұмыстарға жасалған салыстырмалы
сараптамадан, кезеңдердің сваны мен атауы әртүрлі болғанына қарамастан,
диагностика үдерісінің құрылымындағы негізгі заңдылықтар мен тәсілдер
сақталғандығын көреміз.
Диагностика нәтижесінде алынған білім объектінің қалыпты жағдайынан
ауытқуының алдын алуға, сондай ақ объектінің дамуын қамтамасыз етуге
пайдаланылады.
Біздің пікірімізше, педагогикалық диагностиканың пайда болуы
педагогикада тәжірибелік бағыттың пайда болуымен байланысты.
К. Ингемкамптың пікірінше, педагогикалық диагностика оқу - тәрбие
үдерісінің зерттеуді қамтамасыз етеді, сондай - ақ педагогикалық үдеріс
нәтижесінің алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. К.Ингемкамп қажетті
ғылыми критерийлерді сақтай отырып, мұғалім оқушыларды бақылайды және
сауалнама жүргізеді, бақылау мен сауалнамадан алынған мәлімметтерді өңдеп,
алынған нәтижені, оның себебін түсіндіру үшін немесе болашағын болжау үшін
хабарлайтын үдерісті педагогикалық диагностикалық әрекет ету деп атайды
[6]
Педагогикалық диагностиканың зерттеу объектісі педагогикалық үдеріс
болып табылады. Педагогикалық диагностика педагогикалық үдерістегі
өзгерістерді оқушы бойындағы өзгерістермен байланыстыра болжайды. Егер
психолог үшін педагогикалық үдеріс зерттеудің шарты болса, педагог үшін
зерттеу объектісі, демек педагогикалық үдерістің барлық құрам бөліктері
педагогикалық диагностиканың объектісі болып табылады.
Педагогикалық диагностиканың мәнін толық ашу үшін, оның психологиялық
және әлеуметтік диагностикадан айырмашылығын анықтау қажеттігі туындайды.
Диагностика психология саласында қолданыла басталуы Ф. Гальтон, Дж. Кеттел,
А.Бине, В.Анри, Т.Симрн, Э.Торндайк және т.б. есімдерімен тығыз байланысты.
Кейінірек психологиялық диагностиканы батыс ғалымдары З.Фрейд, К.Ясперс,
М.Хайдеггер және көрнекті орыс ғалымдары С.Л. Рубинштейн, Л.С.Выготский,
Б.Г. Ананьев және т.б. зерттеумен айналысты.
Б.П. Битинас педагогикалық диагностикаға оқыту мен тәрбиенің мақсатына
тікелей қатысы бар немесе сол мақсатқа жетуге қатысы бар диагностиканы
жатқызады. Ал әлеуметтік диагностика қоғамдағы жалпы тенденцияларды
зерттейді. [7] К.М. Гуревичтің пікірінше, психодиагностка жеке тұлғаның
потенциалды қабілетін бағалайтын тұлға психологиясының бір бөлігі болып
табылады. [8] Психодиагностика әдістерінің көпшілігі адамдарды топқа бөліп,
олардың арасындағы ерекшеліктерді анықтайтын дифференциялау немесе олардың
белгілі бір әлеуметтік өмірге бейімделуін анықтау не белгілі бір талапқа
сәйкес адамдарды іріктеу үшін қолданбалы мақсатта жүргізіледі. Бұл ретте,
диагностика түрлерінің ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ашып көрсету
қажеттігі туындайды.
Педагогикалық диагностиканың мәнін атқаратын функциялары арқылы
таңдауға болады. Мысалы, Н.К. Голубьев пен Б.П.Битинас [9]педагогикалық
диагностиканың мынадай функцияларын анықтады:
1. Кері байланыс функциясы. Педагог өзінің іс әрекетін бақылауға
алып, педагогикалық үдеріс туралы мәліметтердің көмегімен,
тұлғаны қалыптастыру үдерісін басқаруға мүмкіндік алады.
2. Педагогикалық іс- әрекеттің нәтижелілігін бағалау функциясы. Ол
алынған педагогикалық нәтижелерді критерийлерлер мен
көрсеткіштер арқылы салыстыруға негізделген.
3. Тәрбиелеу функциясы. Диагностика жасау барысында педагог оқушы
туралы ақпарат алумен қатар, қалыптасқан қатынас жүйесінде
олардың іс- әрекетіне араласады.
4. Коммуникативтік және конструктивтік функциясы. Серіктесін танып
білу және түсінудегі тұлғааралық қатынасқа негізделеді. Бұл
функция диагностика оқушы мен мұғалімнің бірлескен іс
-әрекетінде жеке типологиялық ерекшеліктерді анықтаған кезде
ғана жүзеге асырылады.
5. Педагогикалық үдерістің қатысушыларын хабардар ету функциясы.
Яғни диагностиканың нәтижесін барлық мұғалімдер мен оқушыларға,
ата - аналарға хабарлау.
6. Диагностика жасалған объектінің даму перспективасын болжау
функциясы.
Демек, педагогикалық үдерісте қолданылатын диагностиканы
педагогикалық диагностика деп түсінген орынды.
Педагогикалық диагностиканы іске асырудағы негізгі принциптерді
анықтағанда, басты екі жолды бөліп қарауға болады.
Бірінші жолда диалектика заңы мен В.И.Ленин [10] негізін қалаған
диалектикалық таным принциптеріне негізделген гносеологияның әдіснамалық
талаптарына бағынады. Мұндай жолдың көрнекті өкілдерінің бірі Л.Н. Давыдова
[11] педагогикалық диагностиканы ұйымдастыруда педагог басшылыққа алуға
міндетті негізгі бес принципті ұсынады:
• Тұтастық принципі – педагогикалық диагностика жүргізілетін
объектіні өзара байланысқан құрам бөліктерден тұратын, біртұтас
жүйе ретінде қарастыру;
• Негізгі бөлім принципі зерттеліп отырған объектінің жұмыс
істеуіне ықпал ететін, негізгі бөлімді анықтау;
• Әділдік принципі педагог бағалаған кезде және қорытынды
жасағанда ғылыми тәсілді қолданылуы қажет;
• Детерминизм принципі педагогикалық құбылыстың себеп -салдарын
байланыстың көптүрлілігі заңдылығы және олардың өзара
бағыныштылығын ескеру;
• Анализ және синтез принципі педагогикалық диагностика
жүргізілетін объектінің мәнін анализ және синтез негізінде
түсінуге болады. Анализдің көмегімен оның қандай бөліктерден
құралғаны, қандай байланыстармен және қарым - қатынастарымен
сипатталатыны анықталады.
Екінші жолдың принциптеріне педагогика ғылымында бекітелген,
педагогикалық диагностикаға қойылатын негізгі талаптар жатады. Мұндай
жолдың ұстанушыларының бірі А.И.Кочетов [12] Негізгі алтауын таңдады:
• Диагностиканың мақсаттылық принципі балалардың рухани
дүниесіндегі негізгі объектілерді айқындау;
• Оқыту мен тәрбие берудің бірлігі принципі мұғалім оқу үдерісін
ұйымдастырғанда және әдістемесінде оқушының білім алуындағы
нәтижелерін барлық жағынан есепке алуы қажет. Ал тәрбие беру
үдерісі қатар жүреді;
• Ұжымды және тұлғалардың бірлігін зерттеу бірлігі принципі;
• Педагогикалық диагностиканың үздіксіздігі принципі балаларды
тәрбиелеу және дамыту үдерісі үздіксіз болғандықтан, ұжымды және
тұлғаны зерттеу тұрақты үдеріске айналады;
• Диагностиканың ғылымның даму деңгейіне сәйкестігі принципі
балаларды зерттегенде ғылымда мақұлданған және нақты мағлұмат
беретін әдістеді қолдану;
• Диагностиканың кешенді сипаты принципі оқушыларды зерттеуде
бірін бірі толықтырып, әрбір бала туралы анық мәлімет беретін
әдістер жүйесін қолдану.
Ғылым дамуының қазіргі желісінде мониторингілеудің қалыптасқан белгілі
бір түрі, бір бағытта дамып жатқан әдістемесі жоқ деп айтсақ та болады.
Мониторингілеу (лат. Monitor – ескертуші, бақылаушы) қоғамда және
қайсібір топтарында болып жатқан өзгерістерді жүйелі түрде өлшеу жүйесі.
2) адамның шаруашылық қарекетіне байланысты қоршаған ортаның жай
-күйін қадағалау, бағамдау және болжмадау [13].
Мониторингілеу жүйесін іргелі ғылымдарда әртүрлі пайымдаулар,
ұстанымдар бар. Бұл жүйенің жіктелуі де әрқилы болғандықтан, ғылымдар
жүйесі, танымдық деңгейлерімен салыстырып баға беріп жатады.
Мониторингілеудің кеңінен қолданылатын аймақтары экология, медицина,
саясат, экономика, әлеуметтану, сонымен қатар білім беру жүйесінде. Міне
осындай әдіснамалық негіздері қалыптасқан ғылымдарда мониторингілеу жүйесі
кеңінен қолданып, нәтижелер, статистикалық мәліметтер алуға көмектеседі.
Экологияда мониторингілеу жүйесін пайдалану өзіндік ерекшеліктерімен жүзеге
асады. Мониторингілеу жүйесін әр ғылым өзінің ырқына даму бағытына сай
пайдаланады. Дегенмен бұл жүйенің негізгі ұстанымы, логикалық құрылымы бір
деп тұжырымдауға болады. Олардың жіктелуі де әр түрлі. Әлеуметтану
ғылымдарында, қоғамның ойын, халықтың көзқарасын білу үшін арнайы сұрақ,
сауалнамалар жасалып жалпы мәліметтер жинақталады. [14] Бақылаудың
әдістерімен олардың өту деңгейлері де сан қилы болғандықтан арнайы
әдіснамалық бағытқа негізделген, даму құрылымымен жасалу жолдарының өзіндік
бейнесі қалыптасып, ғылыми үдерістердің тұрақталынып қалған маңызды
жақтарын жетілдіру арқылы қолданысқа ендіріп, содан кейін алынған
мәліметтердің логикасының заңдылықтарына бағытталған теорияларды
бірлестіктегі құрылымдарының оңтайлы үдерісті тұстары зерттеуді қажет етіп,
оның ғылымдарда қолданылуының ерекшелігіне байланысты шарттардың өзара
ықпалдасуымен қарым қатынасы арқылы жүзеге асуы болашақтың маңызды
мәселелері деген тұжырым жасауға болады. Білім берудегі мониторингілеудің
қолданылуы соңғы уақыттары кеңінен таралуда. Олардың жіктеліп, дамулары да
әрқилы. Мәселен, жалпы орта білім жүйесін мониторингілеу, білім беруді
мониторингілеу, мектептердің жұмыстарын, күрделі ғылыми зерттеулерді білім
беруді дамытудың алғышарттарын мониторингілеу және т.б. түрлері пайда
болып, дамиды. Енді мұндай жүйенің ғылыми негізі оқыту үдерістерін,
кемшіліктерді айқындап, теориялық тұрғыдан бағыттау үшін, білім сапасын
жетілдіру, арттыру мәселелерін толығымен орындау үшін қажетті жүйе
екендігін анықтауға болады. Мониторингілеудің ауқымы бақылауға қарағанда
өте кең болып келеді. Біріншіден, мониторингілеуді қолданудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Арнайы бағытталған мерзім ішінде оқыту формасының
түрлерін ұстанымдар мен әдіснамалық шарттарын болжап, білім беруді
дамытудың алғышарттарын бірлескен арнаға түсіру үшін ең алдымен осы жүйенің
пайда болуына негіз болған қажетті түрткілерді айқындап алу және нақтылау
керек.
Білім сапасы ең алдымен білім берудің әдістемесінің жіктелуіне тікелей
байланысты дамығандықтан, білім беру әрдайым бақылауды қажет етіп отырады
[15]. Белгілі бір жүйедегі бақылаудың түрлері, әдіснамалық негіздері
өзіндік ерекше тұстарымен дамып жетілуді қажет етеді. Өйткені білімге деген
көзқарас өзгерген уақытта диагностикалау мен мониторингілеу жүйесін
теориялық тұрғыдан негіздеу қажеттігі туындап, оның алғышарттары пайда
болуда. Сапаның мәні белгілі бір деңгейді талап ететіндіктен, сол талапқа
сай болып, оған жету жолдарын диагностика және мониторингілеу арқылы жүзеге
асыруға мүмкіндік аламыз. Сол себепті білім берудің ұйымдық құырылымдық
компоненттерін біржақтылы, бағдарланған жүйеге жақындату үшін оның негізгі
логикалық даму бағытын нақтылып, біліп алу қажет. Тәжірибелі ғалымдардың
қалыптасу барысында сапа мәселесі айтыла бастағандықтан, әр түрлі ғылымдар,
ол салада жүрген ғалымдар сапаның пайда болу табиғатына жетік мән бере
бастады. Өйткені сапаның негізгі шығу арнасын айқындап алмай әрі қарай даму
мүмкін болмағандықтан ғылымдар жүйесі өз теорияларына негіздеп сапа
философиясын негіздеп алуға тырысты. Сапа мағынасының сипаты мен
әдістемелік құралдары бірыңғай педагогикалық үдерістің желісімен дами
отырып, оқыту мәселесіндегі кемшіліктерді жою дәстүрлі орнын айқындап алып,
біртұтастылықты қамтамасыз ететін функционалды қызметтерді орындайтын
салыстырмалы жүйе ретіндегі бағыты ұстанымдары қалыптасқан алдыңғы
қатардағы озық үлгі. Дегенмен үлгі ретінде қарайтын болсақ, сапаның
қалыптасып дамуында айтарлықтай ерекшеліктер бар, оларға негізделген
өлшемдердің бірбағамдылығы, бірбеткейлігі және ұстанымдардың өзгешелігі
соны көрсетіп отырған тәрізді. Жалпы кез келген ғылымдар жүйесінде сапаның
мән мағынасын әртүрлі тұрғыдан баяндап, анықтама береді. Сапа ұғымы
өндірістік салаларда кеңінен қолданылып, мәселен шығарылған өнімнің сапасы,
оның кемшілік жіберілген тұстарын нақтылау үшін арнайы бақылау қажет болды.
Сол бақылауды қамтамасыз ететін белгілі бір арнаға, немесе теориялық
алғышарттарға негізделген бір жүйе керек болғандықтан, спаны бақылап, оны
бағалайтын, соның негізінде болашақ өнімнің ендігі деңгейі қандай болады
деген жорамалдар мен болжамдар жасау үшін, жүйелердің қалыптасып дамуы өте
маңызды орындардың бірін иеленіп отырды. өндірісте қалыптасқан дәстүрлі
бағыты бар жүйелердің ұстанымдарын, қолдану шарттарын, негізгі
технологиясын пайдалану үшін жасалатын негіздемелердің мағынасы, осы
өндірістік саладағы логиканы, яғни сапаның философиялық мәнін, оны
бақылаудың тұжырымдық сипатын гуманитарлық ғылымдарда пайдалану үдерісі
басымдау болған уақытта, сапаның деңгейін бақылайтын функционалды қызме
жүйесі қалыптасқан технологияларды аталмыш ғылымдар жүйесінің құрылымдық
мазмұнына енгізу алғышарттары қалыптасып дами бастады. Сондықтан бұл
жағынан алып қарағанда сапаның мағыналық сипатымен даму үдерісі айтарлықтай
іргелі ғылымдар жүесінде үлкен орын алып, білім беру аймағында кеңінен
қолданыла бастады. өйткені білім берудің мағынасы өндірістің жұмыс жасау
қарқынымен сабақтас болғандықтан екі аймақтың өзара бірін бірі толықтырар
жақтары да жоқ емес, олай дейтін себебіміз, білім беру жүйесінде
айтарлықтай өндірістің принциптері біршама қалыптасқан. Оқыту үдерісі,
оқыту технологиясы, білім мазмұны сонымен қатар білім беру үдерісін
бақылайтын белгілі логикалық жүйе, оқту үдерісні дұрыс ұйымдастру,
оқушыларды білім нәрімен сусындатып, кез келегн оқу мекемесінің алдында
тұрған жауапты іс шаралар, өзекті мәселер екені белгілі. Сондықтан
мектептің өзі бейне бір өндіріс сияқты болғандықтан, сапа мәселесі, сапаны
бақылаудың алғышартатры өндірістік аймақтан келетін логикаға сиымды. Жалпы
орта білім беретін мектептерде білім алушы субъектілер, сол оқу орнының
дайындап шығарған өнімі іспеттес.
Адамзат баласының пайда болып дамуынан бергі тарихқа көз жүгіртетін
болсақ, адам баласы өзінің білгендерін кейінгі ұрпақ санасына тәрбие, оқыту
арқылы беріп отырған және өздерінің үйреткен нәрселерін бақылап, баласының
жасаған ісінің сапасына мән беріп отырған. Сол кездің өзінде тәрбиеге
негізделген алғаш педагогикалық ойлар қалыптаса бастап, сонымен бірге
білімге деген көзқарастың өзгеру бағыты, деңгейі біршама нақтылана түсіп,
ұрпақтар жалғасындағы жүйелі білімнің маңызы бертін келе өзгергендігін айту
лазым. Бұл сапа тарихының философиялық мәнінің пайда болу ойын еншілеп
көрсеткен болсақ, ендігі кезекте сапаны бақылайтын диагнотикалау мен
мониторингілеу жүйесінің пайда болу алғышарттарына ситатама берейік.
Бүгінгі таңда мониторингілеуді қолданудың ерекшеліктері біршама
қалыптасып қалған уақытта мониторингілеу жүйесінің аясы кеңейе түсуде.
Мониторингілеу үдерісі білім беруде де кеңінен қолдану үстінде. Білім беру
жүйесін диагностикалауғ болжам жасау,білімнің жай күйін тексеріп көру үшін
қолданылады.
Оқыту бағдарламаларының, оның ішіндегі әдістемелік нұсқаулардың білім
беру ісіне қалай әсер етіп жатқандықтарын, аймақтық білім берудің қарқынын
анықтау үшін, сонымен бірге үздіксіз білім берудің бағытын, мектептік,
жалпы білім беру, жоғары білім берудің сапасын диагностикадан өткізіп,
нақты иіндеттер қоя білу үшін монитоингілеу жүйесін қолдану заман
талабынан, уақыт сұранысынан туындап отырған жағдай болғандықтан,
мониторингілеу жүйесіне жүйелілік үдеріспен қарау, айтарлықтай болжамдардың
орындалу үшін маңызды факторлардың бірі ретіндегі өлшемдерін елеп екшеу
маңыздылығы арта түскен уақытта, мониторингілеудің мазмұны біршама
өзгеріске ұшырап жатқандай. әдістемелік нұсқаулардың баяндылығы аясында
қолданудың негізіг ұстанымдары мен даму бағыты мониторингілеудің жүйесін,
оның мазмұндылығы мен маңыздылығын төмендетпейді, керісінше, бұл жүйенің
қарқыны өз жанынан білім сапасын бағалау үшін әдіс тәсілдерді жинақтап
қолданады, алайда бұл жүйенің ғылыми негізі жасалмаған болса, оның
теоиясын, гуманитарлық ғылымдардың негізінде қолдану қиынға түсері анық,
өйткені мониторингілеу жүйесі білім беру саласына, білім беру үдерісіне
ғылымның басқа айсақтарынан келегендіктен, білім берудегі мониторингілеу
мүлдем басқаша болмаса да, басқа ғылымдар жүйесіндегі негізгі ұстанымдарды
пайдаланып, педагогикалық сиптаттағы үдерістерге неізделіп, аталмыш
ғылымның маңыздылығын, ерекшелігін ескеріп, қолдану қажет. Білім үдерісінде
оқытудың әр түрлі сипатарымен түрлері,и технологиялары пайда болып даму
үстінде. Оқыту үдерісіндегі әрбір жаңашылдықтың пайда болуы сапа деңгейіне
өз әсерін тигізбей қоймайды, сондықтан мониторингілеудің негізігі мақсаты
білім үдерісіндегі негізге кемшіліктерді анықтап, оларды жоюдың ғылыми
теориялық негіздемесін жасау арқылы практикалық тұрғыдан жетілдіру. Кез
келген жаңашылдықты тексеру мониторингілеудің үлесіне тигендіктен,
жаңашылдықты бақылау мониторингілеудің ұғымы пайда бола бастады.
Мониторингілеудің ғылыми классификациясы да әртүрлі бағытқа
топтастырылғандықтан олардың қолдану бағыты да өзгеше болып қалыптасқан.
Білім сапасын бақылауды диагносика мен мониторингілеу жүйесі болмаса
ұйымдастыру мүмкін емес. [16]. Өйткені диагностика мен мониторингілеуді
басқа жүйелерден өзгешелігі сол, бұл жүйе өзінің ғылыми сипатымен үнемі
өзгерісті өажет етіп, арнайы әдістеремен толықтырылып отырады. Білім беру
қоғам қажеттіліктерінен тыс дамымайтындықтан, мониторингілеу жүйесі де,
үнемі заман талабынан туындаған мәселелердің қарқынын өз бойына жинақтап,
шешуге септігін тигізеді.
Білім берудегі диагностикалау мен мониторингілеу бастапқы
алғышарттарға негізделген білім беру үдерісіндегі белгілі бір жүйені үнемі
бақылап отыру. Білім беруді дамытудың ең негізгі түрткі боларлық нәтижеге
бағытталған жүйесі диагностикалаумен мониторингілеумен тікелей байланысты
болады. Өйткені білім берудегі мониторингілеу арқылы білімнің даму бағытын,
білім мазмұнының мағынасын, оның бүгңнгң уақыт талабына сай болуын біліп
алуға болады. Диагностика мен мониторингілеудің үдерісін білімнің деңгейін
тексеріп алудан басталатындықтан, мәліметтерді жинақтау жұмысы тиісті
деңгейде өрбіп дамуы қажет. Олай болмаған жағдайда диагностика мен
мониторингілеудің мазмұны өзгеріп, қойылған мақсаттылығы жағынан, жоспарлы
түрдегі табиғатынан қозғалып, өз даму бағытын айқындаудан бастау алатын
болса, өз жүйесінің іргелілігін, біртұтастылығын қамтамасыз ететін
бағыттағы даму үдерісінің тарихи сыңар жақтылығымен байланысты
болатындығын, аралас жүйелердің ішкі байланысы арқылы болашақтағы атқарылыр
іс шаралардың үолгілері бүгіннен бастап жобалау, жоспарлау негізі,
құралудың алғышарттарындағы сипатымен өзгешелігінің бұрынғы жүйеге
бағынышытылығы айқындала түсеетіні белегі болғандықтан, ең алдымен
мониторингілеудің жүйелілік сипататғы бағытын білім алу маңыздылығы арта
түсуде.
Жалпы орта білім беретін орта мектеп педагогикасы кез келген ғылымдар
сияқты эксперимент жасауды қажет етеді. [17].
Бұл, ғалымдардың пікірі бойынша орта мектеп педагогикасы үнемі бақылап
отыруды қажет етеді. Оқыту үдерісіндегі кемшіліктер, оқушылардың білімдерін
бағалаудағы жіберілген олқылықтар мен қателіктер мен қателіктер, оқу
үдерісінің дұрыс ұйымдастырылмауынан болған нәтижелердің барлығы
үнемділікпен бағамдылықтың аясында дамып, сол арқылы жақсы сапалы білімге
қол жеткізу үдерісі, білімнің деңгейін көтеруге бағытталған арнайы
шаралардың негізгілері білмі беруді бағалап тексеру арқылы жүзеге асады
деген тұшымды ой айтады. [18]. Дегенменен білім беру қай кезде болмасын
өзіндік өлшемдермен бірге бағалануды қажет етеді. Олай болмаған жағдайда
білім беруді дамытуды еш мүмкіндік болмай, білімнің сапасы өте төмендеп
кеткен жағдайлар аз емес. Сондықтан білім сапасы ең алдымен қоғамның даму
бағытын айқындайтын модельдермен байланысты бола отырып, өзінің дамуындағы
бірбеткейлік үдерістерді қалыптастыру үдерісі арқылы инновациялық
процестерге төтеп беру мәселесі негізінде құралатын логикалық құрылымдық
ойлардың дамуына алып келді. Мониторингілеу үдерісінің мазмұны орта мектеп
білім мазмұнымен тікелей байланысып мағына жағынан астасып жатқан жағдайы
бар, сондықтан мониторингілеу жүйесінің бірқалыпты дамып, не болмаса артқа
қарай жылжуы білім беру мазмұнының күштілігімен өлшеніп соған пара пар
сипатта болып дамиды. Мониторингілеу жүйесінің маңыздылығын күн өткен сайын
өзінің қажеттілігін уақыт арқылы дәлеледеп отыр. Білім берудің дамуы ең
алдымен сол жүйедегі нақты болжамдарға тікелей байланысты, өйткені білім
берудің бүгінгі жай күйін талдап талқылап алмайынша болашаққа деген
ұмтылыс, не болмаса белгілі бір әдістемелік нұсқаулар жасап алумүмкін емес.
Ал ғылым мен білімнің жай күйін талқылау, оған нақты болжамдар жасау тек
қана мониторингілеудің көмегімен жүзеге асатынын ескеретін болсақ, онда
білім берудегі мониторингілеудің қажеттілігін тез арада түсіне қоюға
болатын шығар. Міне сондықтан аймақтық, қоғамдық қаеттіліктерді ескере
отырып дамитын мониторингілеу жүйесінің қарқыны білімнің даму бағытымен
айшықталып, сол арқылы нақты болжамдарға қол жеткізіп, қалыптасқан
жүйелердің біржақтылығын жүзеге асыратын өзектілігі мен маңыздылығы бірдей
болып дамитын жүйені қолданысқа енгізу уақыт сұранысы мен заман талабы
екендігі күн өткен сайын дәлелдене түсуде. Маңызды объективті шарттардың
бір кезекте өздерінің бағыты арқылы функционалдық білімдердің өзгешелігін
көрсеткісі келетін ұстанымдардың теориялық бағыттылығы, мейлінше солай
болуға тиіс екендігінің ғылыми, әдіснамалық көрсеткіштері болып, сол жүйені
арнайы бағыттағы үдерістерінің, заңдылықтарының логикалық құрылымы бір
сәттің өзінде объективті шындыққа жанаспайтын мәселелерді туындатуы әбден
мүмкін, сол себепті, әрқилы болып дамып жатқан жүйелердің ұғымдарын,
біріншіден нақтылап алу қажет, екіншіден туыстас жүйелердің озық үлгілерін
мейлінше жақындатып, соның негізінде ішкі құрылымын нақтылап алу үдерісі
баяндала түсуді керек етеді деп тұжырым жасауға болады. Ғылымда ондай
мәселелр ғалымдардың бастамасымен, теориялық болжамдармен нақтылана түсуі,
объективті заңдылықтарға бағынышты екендігін көрсетеді [19]. Ғылыми
білімнің мазмұнын айқындап беретін, мониторингілеу жүйесінің нақты көрініс
нақты байқалмайды, өйткені білім беру үдерісі асықпай дамуды қажет
етпейтіндіктен, мониторингілеу жүйесі де біршама ізденспен, белгілі
дәрежедегі нақтылықтың біртұтастылығын қамтамасыз ететінжүйеге жанасады,
олай болмаса мониторингілеудің алдыңғы қатарлы үлгісі өзінің теориялық
бірлестіктерімен ұштаса отырып, үдерістердің жетістіктерін статистикалық
мәліметтер арқылы жүзеге асырады, сол себепті мониторингілеудің түрлері өте
көп болған сайын олардың қолдану аясы да кеңейе түсіп, шынайы көріністің
бейнесін әртүрлі әдістер арқылы баян ететін ғылыми бағыттағы үдерістерге
ұласып жататын нақты болжамдардың шынайыллығын қамтамасыз етіп дами түседі.
әрине, қандай да болмасын жүйені білім беру үдерісіне, оқытудың
деігейлеріне енгізу оңтайлықпен жүзеге асатыны белгілі, сондықтан теориялық
өлшемдердің алғашқы шарттарын нақтылай түсетін ұғымдардың аздығынан,
ұстанымдар мен құрылымдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz