Диктант мәтінінің мазмұндылығы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары туралы әдістемелік
еңбектерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..5
2 Эксперименталды
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8
2.1 Түрлі жазба жұмыстарының өткізу жолдары мен
әдістемесі ... ... ... ... ..8
2.1.1 Жазба жұмыстары, оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.1.2 Жазба жұмыстарын өткізу
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.1.2.1 Диктантты өткізудің өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..9
2.1.2.2 Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытудағы
мазмұндаманың

түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .20
2.1.2.3 Жазба жұмыстар жүйесіндегі шығарманың алатын
орны ... ... ..25
2.1.2.4 Жазба жұмыстарының бір түрі –
жаттығу ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Жазба жұмыстары – оқушы сауаттылығын арттырудың бір жолы ... ... ... 41

3.1 Оқушылардың жазба жұмыстарында кездесетін қателер түрлері,
оларды болдырмаудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Жазба жұмыстардың оқушы білімін, сауаттылығын арттырудағы

орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тілінен оқытылатын курс мектепте
тіл ғылымының негізінен теориялық білім беріп қана қоймайды, оның
күнделікті өмірде қолданылатын практикалық жағынан да ескереді.
Тіл ұстарту – баланың ойлау процесімен байланысты әрі психологиялық
фактор, әрі тіл білімінің зерттеу объектілерінің бірінен саналады.
Баланың тілін дамыту, жеке сөздердің басын біріктіріп, сауатты сөйлеуге
баулу – психология мен тіл ғылымының заңдылықтарымен тығыз байланысты
құбылыс.
Зерттеудің әдістанымдық негіздері. Тіл ұстарту оқушы тілін
дамытудың, сауатты жазудың негізі болып саналады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Жазба жұмыстарының түрлері және оны
өткізу жолдарын зерттеу барысында мына төмендегі мәселе ғылыми шешімін
тапты:
- Жазба жұмыстарының түрлеріне және жеке – жеке сипаттама берілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жалпы білім беретін мектептерде
өтілетін қазақ тілі пәні тілдік материалдарды меңгерумен бірге оқушылардың
сөздік қорын байыту, дамыту жұмыстарымен тығыз байланыстырыла оқытылады.

Жазу мен айту – бір-біріне байланысты нәрсе. Сабақ барысында оқушының
ауызша сөйлеуі бағдарлама аясында өтілген теориялық материалдарды дәлелдеу,
ережелерді айту мақсатында болады.
Оқушының жазбаша тілін дамытуда, ойды байланыстырып құрастыруда,
сөздерді орынды тіркестіріп, дұрыс жазуға дағдыландыруда жазба жұмыстарының
алар орны айрықша. Қазақ тілі сабағының басты міндеттерінің бірі оқушы
сауаттылығын арттыру екендігін ескерсек, бұл мақсат жазба жұмыстары арқылы
жүзеге аспақ.
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым :
1.Жалпы орта мектепте қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары мен
оларды өткізу жолдарына тоқталу.
2.Әдіскер – ғалымдардың жазба жұмыстары туралы пікірлерін негізге алып,
әдістемелік мұраларына тарихи шолу жасау.
3.Мектептегі іс-тәжірибеме және баспасөз бетінде жарияланған ұстаздар
тәжірибесіне сүйеніп, жазба жұмыстарда оқушылардың жіберген қателеріне және
оларды болдырмау мақсатындағы жүргізілетін жұмыс түрлеріне талдау жасау .
4.Жазба жұмыстардың маңыздылығын,оқушының білім деңгейінде алар орнын
айқындау.
Зерттеу нысаны. Жазба жұмыстары және оны өткізу жолдарының қазіргі
қазақ тіліндегі түрлері, мағынасы мен қызметін зерттеуге арналды. Ғылыми
талдауда әдеби тілдің нормасына жататын нақты тілдік деректер нысана
болды.
Зерттеудің әдістері. Жұмысты жазу барысында жазба жұмыстарының
өткізілуі, салыстыру әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан
және қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеу жұмысының қазақ тіліндегі
жазба жұмыстарының түрлері және оны өткізу жолдарын анықтау арқылы
жасалған теориялық тұжырымдар тілдің морфология, синтаксис, сөзжасам
салаларын оқыту әдістемесіне кішігірім үлес қосуы оның теориялық маңызын
көрсетеді.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысын қазақ тілі мен
әдебиет пәні мұғалімдеріне, жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде жазба жұмыстарына арналған курстар мен семинарларға
дайындау барысында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

1 Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары туралы әдістемелік еңбектерге
шолу

Мектепте қазақ тілін оқыту мәселелері қазақтың көрнекті педагогі
Ыбырай Алтынсариннің есімімен байланысты. Оның қаламынан туған: Қазақ
хрестоматиясы, Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы,
Мақтубат атты кітаптары тұңғыш қазақ оқулықтары ретінде тарихта қалды.
Қазақ балаларының ана тілінде сауат ашу жұмысын дыбыстық әдіс бойынша
үйреткен.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ ғалымдары еңбектерінде жазба жұмыстары
арнайы сөз болмағанмен, сауатты жазуға үйрету жолдары қарастырылған. Сол
кезеңдегі тіл мамандарының алдындағы мақсат – елді сауаттандыру, оқу
құралдары мен оқулықтар жазу, орфография мен пунктуация ережелерін ұсыну,
түйіндей айтқанда, практикалық мәселелерді жүзеге асыру болды.
Қазақ тіл білімінің, оқыту әдістемесінің іргетасын қалаған ғалым
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы Орынборда басылып шыққан Тіл–құрал
еңбегінде: Сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай керек
болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек.
Сөздің жүйесін қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында
қалай өзгеріп, қалайша біріне-бірі қиындасып, жалғасатын дағдысын білу
керек, - деген тұжырым жасаған.
Ғалым сөйлеу мен жазуға айрықша мән беріп, жазудың өзіндік заңдылықтары
мен ойды көркемдеп жазудағы ерекшелігін сөздің өзгеріске ұшырайтын
дағдыларын білуді еске салады.[1. 142]
Ол Қай әдіс жақсы? атты мақаласында: Сауаттылық негізі жазу
екендігін сауаттылықтың шыққан жолы да көрсетеді. Сауаттылықты оқу
мұқтаждығы тудырмаған, жазу мұқтажы тудырған.
Сауаттау әдісі дегеніміз – соны білдіруге жұмсалатын түрлі әдістердің
шумағы болады, - деп сауаттылық шарты жазу екендігін баса айтқан.[2.362]

Қазақтың профессионал лингвисі, алғашқы профессор Құдайберген Қуанұлы
Жұбанов мектеп оқушыларының сауаттылығын арттыруда фонетикалық принципті
ұсынып: Емле негізіне қожа сол тілдің жаратылыс заңы болуға керек.
Тіліміздің жаратылысына қарасақ, емле дыбыс негізді болуға керек, -
деген.[3.32-34]
Құдайберген Жұбанов буын мәселесіне де ерекше көңіл бөлген. Буын
жүйесін оқушыларға терең ұғындырмай, сауатты жазу мүмкін еместігін былайша
ескертеді: Қазақ тілінің табиғатын дұрыс тану үшін буын жүйесін жете білу
керек. Буынды жақсы білмесең, емлені де білмейсің.
Оқушылардың емле қателерін талдап қарағанда қатенің көбісі осы буын
жүйесін дұрыс ұға алмағаннан келгені байқалады .[4.5]
Өткен ғасырдың 20 – жылдары көпшілік назарын аударған мәселе –
мектептерде ана тілін қалай оқыту, әліппе мен емлені тіліміздің заңдылығына
лайықты қайта құру, сол арқылы жазу ісін бір жүйеге келтіру, емле
ережелерін жасау жұмыстары жүргізілді.
Осы орайда ғалым Қажым Басымұлының жазған еңбектерін атаған жөн. Қажым
Басымұлының емле, орфография жөнінде:
Әріп, емле, термин мәселесін көңілдегідей шешейік,Бас әріптің
жазылатын орындары, Емлемізді түзеу туралы,Қысқарған сөздерді дұрыс
жаза білейік, Орфографияны жөндеу туралы сияқты өзекті мақалалары жарық
көрген.
Ол: Оқуды жеңілдету, оңай сауаттандыру, сөйлеу – жазу тілін бір
қалыпқа түсіру тіліміздің өркендеуіне, мәдениетіміздің гүлдене беруіне жол
белгілейтін ірі мәселе болып саналады, - деп жазған.[5.3-4]
1940 жылы Ғали Бегалиевтің Бастауыш мектепте қазақ тілінің
методикасы, 1950 жылы Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері деген еңбектері шыққан. Бұл – бастауыш мектеп мұғалімдеріне
арналған оқу құралдары.
Ғалым Сейіл Жиенбаевтың орта мектеп оқытушылары мен педагогикалық
училище студенттеріне көмекші құрал ретінде жазған Қазақ тілінің
методикасы (бірінші басылымы – 1941 ж, екінші басылымы – 1946 ж.)
оқулығының құндылығы күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.
Ана тілі методикасының педагогикалық негіздері, талдау үлгілері, жазу
жұмыстары т.б. қарастырылады.
ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап қазақ тілінің орфографиясы ғылыми әрі
әдістемелік жағынан терең зерттеле бастады. Орфография туралы әдістемелік
еңбек жазған – Кәшен Жолымбетов. Ғалым 1958 жылы 5-6 класс оқушыларында
кездесетін орфографиялық қателерді түзету және болдырмау жолдары. 5-7
класс оқушыларының ана тілінен өз бетімен жұмыс жүргізуі үшін қосымша
тапсырмалар (1961). Қазақ орфографиясын оқытудың негізі (1962), Қазақ
тілін оқыту методикасы (1991) еңбектерінде орфографияны оқытудың негізгі
принциптері мен әдіс-тәсілдеріне тоқталған.
И.Ұйықбаевтың 1959 жылы Қазақ тілін оқыту мәселелері атты
мұғалімдерге көмекші құралы жарық көрді. Бұл кітапта қазақ тілі
орфографиясын үйрену, бірге жазылатын сөздердің емлесі т.б. айтылады.
Сонымен байланысты орындалатын жазба жұмыстарын ұсынған. Емле мәселесін
И.Ұйықбаев Қазақ тілі орфографиясын оқыту жөнінде методикалық нұсқауында
(1962 ж) сөз еткен. Бұл – дауысты мен дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесін
оқытуға арналған еңбек.
Тыныс белгілерді оқыту әдістемесін зерттеген – Шәріп Әуелбаев. Оның
Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған құрылымдық
схемалары (1971), Пунктуацияның қиын мәселелері (1977) сияқты еңбектері
жарыққа шыққан.
Ә.Алдамұратов Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру
психологиясы (1983 ж) еңбегінде оқушыларға қазақ тілі грамматикасының
ұғымдарын меңгерту мәселелерін психология ғылымы тұрғысынан қарастырған.
Автор жазба жұмыстар мен оның психологиялық мәселелеріне тоқталады.
Оқушылардың жазба жұмыстарын зерттеуде 5-6 сыныптардағы сөз таптарын оқыту
материалдарына сүйенген.
Тіл маманы Бибігүл Кәтенбаеваның Сауатты жазуға керек дағды (1992ж)
мақаласын да айтқан жөн. Аталған мақалада оқушылардың жазба жұмыстарында
жиі жіберілетін кемшіліктерді көрсетеді.
Қорыта келгенде жазу мен айту – бір – біріне байланысты нәрсе. Сабақ
барысында оқушының ауызша сөйлеуі бағдарлама аясында өтілген теориялық
материалдарды дәлелдеу ережелерді айту мақсатында қазақтың көрнекті
педагогі Ыбырай Алтынсариннің есімімен байланысты. Ол Қазақ
хрестоматиясы, қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы,
Мактубат атты тұңғыш оқулықтары ретінде тарихта қалды.
ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ ғалымдары еңбектерінде жазба жұмыстары
арнайы сөз болғанмен, сауатты жазуға үйрету жолдары қарастырылған.

2. Эксперименталды бөлім
2.1 Түрлі жазба жұмыстарының өткізу жолдары мен әдістемесі
2.1.1 Жазба жұмыстары, олардың түрлері

Оқушы ойын дұрыс құрастырып сөйлей білумен қатар, айтылған ойды мұқият
тыңдай білуі қажет. Тыңдау дағдысы дұрыс қалыптасқан оқушының сөйлеу тілі
де, жазу стилі де жатық болады. Жазба жұмыстарын орындау барысында мұндай
дағды үрдістері қажет-ақ.
Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары дегеніміз –оқулықтардағы
теориялық тілдік материалдар негізінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне
қарай, педагогикалық принциптермен тығыз байланыста жүргізілетін
дағдыландыру жұмыстары.
Берілген білім практикада түрлі жұмыстар арқылы бекітіліп, тексеріліп
отырады. Қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстарының негізгі түрлері :
1. диктант
2. мазмұндама
3. шығарма
4. сыныпта және үйде орындалатын жаттығулар.
Мұғалім қазақ тілінен жүргізілетін жазба жұмыстары арқылы тілдік
ұғымдарды меңгеруге дағдыландырып қоймай, оқушылардың дүниетанымын, білімін
кеңейтіп, әдеби мұраларды зерделей, сөз қадірін ұғынуға жетелейді.
Осыған орай, мұғалімнің міндеті - оқушының өз ой-пікірін еркін,
сауатты, мазмұнды түрде, жазбаша баяндауға үйрету. Оқулықтағы жаттығулармен
қатар оқушылардың зердесін көтеріп, дамытып отыратындай қосымша танымдық
материалдарды беруі тиіс.
Жалпы орта білімнің бірінші сатысы бастауыш сыныптарда оқушылардың жас
ерекшеліктеріне лайықталып, диктант, мазмұндама, шығарма, жаттығу
жұмыстары жүргізіледі. Оқушының бастауыш сыныптарда осылайша іргетасы
қаланған білім көлемі негізгі 5-9 және 10-11 сыныптарда тілдік
материалдармен кеңейе түседі.
Мұғалім жазба жұмыстарында сабақтың білімдік, дамытушылық, тәрбиелік
мақсаттарын естен шығармағаны жөн. Жазба жұмыстары мынадай төрт бағытты
қамтиды:
1. орфографиялық, пунктуациялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру.
2. оқушыға әдеби тіл нормасын игерту, сөздік қорларын кеңейту.
3. оқушының өз ойын нақты, дәл байланыстыра жаза білу қабілетін
дамыту.
4. шығармашылық ізденіске баулу.
Жазбаша жұмыстарда оқушының шығармашылық ізденісін, білімге құштарлығын
арттыру, дүниетанымын кеңейту, белгілі бір икемділікке баулитын жұмыстар
орындалады. Сонымен бірге анықтамалар мен қағидаларды жазба жұмыстарда
дұрыс қолдана білуге әдеттендіру, оқушының іскерлік дағдыларын қалыптастыру
мақсат етіледі. Оқушыларға ана тілі грамматикасының, орфографиясы мен
пунктуациясының негіздерін жете меңгерту үшін, әрбір сыныпта түрлі жазба
жұмыстары жүргізіледі.
Оқушы ой өрісінің терең болуы мұғалімнің теориялық, әдістемелік білім
деңгейіне, ұстаздық шеберлігі мен қабілетінің жоғары болуына байланысты.
Шәкіртті әдеби тілде жатық, мәдени сөйлеп, сауатты жаза білуге, пікірін
еркін айтып жеткізуге, ойын дәлелдей сөйлеуге дағдыландыру тіл пәні
мұғалімінің шығармашылық жұмысының жемісі болмақ.
Сонымен, жазба жұмыстары дегеніміз – оқулықтардағы теориялық тілдік
материалдар негізінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай,
педагогикалық принцептермен тығыз байланыста жүргізілетін дағдыландыру
жұмыстары.
Қазақ тілінде жазба жұмысының төрт түрі бар. Олар оқушылардың
шығармашылық ізденісін, білімге құштарлығын арттыру, белгілі бір
икемділікке баулитын жұмыстар болып саналады.

2.1.2 Жазба жұмыстарын өткізу әдістемелері
2.1.2.1 Диктантты өткізудің өзіндік ерекшеліктері

Мектепте тіл сабағында өткізілетін жазба жұмыстарының бір түрі диктант
болып табылады.
Диктант латын тілінің дикто деген сөзінен шыққан, естіртіп айту
деген мағынаны білдіреді. Диктант оқушылардың сауаттылығын сынау үшін
өткізіледі. Диктант естіген және көрген мәтіндерін дұрыс жазуға үйретеді.
Белгілі әдістемеші - ғалымдардың сабақты дидактикалық мақсатына қарай
бірнеше түрге бөліп жүргені мәлім. Диктант жазбаша бақылау-тексеру сабағына
жатады. Сонымен бірге диктантты өзінің алдына қоятын мақсат, мазмұны
жағынан қайталау, жинақтау немесе білім сапасын анықтау сабағы деп те
атауға болады.
Ана тілі сабағы жүргізілетін сыныптардың барлығынан диктант
алынады.Диктант өткізудің өзіндік ерекшелігі, жолы, тәсілі бар. Оған да
әдістемелік шеберлік керек.
Диктант өзінің мақсатына жету үшін, мәтініне қойылатын төмендегідей
талаптарды ескеру қажет:
1. Диктант мәтінінің мазмұндылығы.
2.Өтілген ережелерге сай келуі, мәтіннен тиісті орфограммалардың ұшырасуы.
3.Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болумен қатар, білім беретіндей
болуы.
4.Диктанттар жинағынан, көркем әдебиеттерден, газет-журналдардан алынып,
оқушылардың таным-түсінігін қалыптастыратындай болуы, авторы көрсетілгені
жөн.
5.Диктантты ұйымдастыру жұмысы дұрыс жолға қойылуы керек.
Әдіскерлер диктантты бірнеше түрлерге жіктеп, өткізу жолдарына
түсініктеме берген. С.Рахметова диктанттың бастауыш сыныптардағы мынадай
түрлерін көрсеткен:[6.133-134]
1. Ескерту диктанты.
2. Іріктеу диктанты.
3. Түсіндіру диктанты (сөздік диктанты, үнсіз диктант).
4. Творчестволық диктант.
5. Ерікті диктант.
6. Бақылау немесе тексеру диктанты.
Бастауыш сыныптарда кемінде айына бір рет диктант жазу ұсынылуы тиіс.
И.Ұйықбаев, Д.Әлімжанов, Б.Кәтенбаева, А.Ошқаровтардың авторлығымен
1969 ж. шыққан Қазақ тілі методикасының мәселелері атты еңбекте
диктанттың төмендегідей түрлерін ұсынған:
1.Түсіндірме диктант.
2. Терме диктант.
3. Өздік диктант.
4.Творчестволық диктант.
5.Сөздік диктанты.
6.Өзімді тексеремін диктанты.
Түсіндірме диктант белгілі бір грамматикалық ережелерге байланысты
жүргізіледі. Ең алдымен ережені түсіндіріп алып, содан соң ережеге сай
келетін сөйлемдерді айтып, оқушыларға жаздырады. Ол түсіндірме диктанттың
есту арқылы болатын түріне (құлақ жаттықтыру) жатады. Мұның көру арқылы
болатын түрі де бар (көз жаттықтыру). Кітаптан бір үзінді алып, сыныптағы
барлық оқушыларға оны оқытып, оқығанын жатқа жаздырады немесе тақтаға
ережеге байланысты орфограммалары бар сөйлемдерді жаздырып, олардың емлесін
түсіндіріп болғаннан кейін, тақтаға жазғанды жауып немесе өшіріп, оны
оқушыларға жатқа жаздыртады. Сонан соң тақтадағы жабулы сөйлем ашылады,
оқушылар қателерін түзетеді. Көру диктантына 15-20 минут ғана уақыт
бөлінеді.
Түсіндірме диктанттың есту және көру арқылы болатын түрлерін
араластырып жүргізуге болады. Диктанттың бұл түрінің сөздердің
орфограммаларын есте қалдыруға, жазып үйретуге зор пайдасы бар. Көру
диктанты төменгі сыныптарда, ал жоғары сыныптарда есту арқылы болатыны
көбірек өткізіледі.
Түсіндірме диктанты кейде ескерту диктанты деп те аталады. Бұл
оқушылардың өтілген материалдардан алған білімін жетілдіре түсуге себін
тигізеді.Түсіндірме диктантын жаздырардан бұрын мәтін талданып, объект
сөздер ерекшеленеді, түсініктер беріледі. Оқушылар керек етсе, қиын сөздер
тақтаға жазылады. Мұны сыныпта оқушыларға бір-біріне тексертуге де болады.
Диктанттың бұл түрін кез-келген тақырыптан кейін алуға болады.
Мысалы: 5-сыныпта сөйлемнің бірыңғай мүшелерін өткенде, бірыңғай мүшелердің
арасына үтір қойылатынын айтып, осыған байланысты бірнеше сөйлемдер
жаздыруға болады.
Суыр бөрік, сұр тонды жүргінші үнсіз, жым-жырт сұр тастардың қат-қабат
шыңына кірді. Ол қысқа мұртты, өткір көзді, сұлу жүзді, қара күрең жігіт
еді. Қызылбалақтың сілкінуі тегі ерекше болатын. Оқыс сілкініп қалғанда
атты да, адамды да еріксіз елең еткізіп қалушы еді
Бұл уақыттарда Абай күндізгі, кешкі уақытының көбінде кітап оқиды.
Кітапхананың ұзынша оқу бөлмесінде жұрт толып отыр екен. Абай кітапқа
үңілген жандарды байқады. Әр жастағы, әр алуан киімді еркек-әйелдер, жас
оқушылар мен қыздар да көрінеді. Абайды танитын әжімді жүзді, шоқша бурыл
сақалды, жұпыны киімді қарт кітапханашы жымия күлді (М.Әуезов).

Терме диктант
Терме диктантта мәтін ішінен өтілген ережеге байланысты сөздер, сөз
тізбектері немесе жеке сөйлемдерді теріп жазады. Терме диктант мәтінінің
көлемі аз болады.
Терме диктант фонетиканы, лексиканы және грамматиканы пысықтау үшін өте
керек,баланың ақыл-ойының дамуына көмектеседі. Оқушыларға бір мәтін беріп,
оның ішінен сөз тұлғаларының бірін теріп жазыңдар деп, тапсырма беруге
болады.
Мысалы, 8-сыныпта оқушыларға мына мәтінді оқып шығып, етістіктерден
болған баяндауыштарды бастауыштармен қоса теріп жазыңдар деп тапсырылды.
Терме диктант
Үй ішінде Қанышты өзінше баулыды. Жасы онға толған баласын есі кірген
адамға жорыды. Бұған баланың зеректігі мен ұғымталдығы да себеп болды.
Сабағын әзірлеп бітіргеннен кейін әкесі Қанышты қасына отырғызып алады да,
қисса-дастандар оқытады. Өзі тапжылмаған қалпы бас шұлғи тыңдайды. Бұдан
басқа ұлы бабасы Бұқар жыраудың жыр-толғауларын да жатқа айтқызады.
Осылайша Қаныштың көкейінде талай дастандардың сарыны сақталып қалды.
Әсіресе әкесі үзбей оқытатын Едіге жырының оқиғасы жадында өшпестей
жатталды
Саналы бидің үзбей жыр-дастан айтқызуының мәнісі – баласының ана тілін
меңгеруіне себін тигізудің тәсілі еді..
Қаныш туған халқының салт-дәстүріне, өлең өнеріне, мәдени мұраларына
қаныға берді. Сүйіспеншілігі тасқындады. Қариялар сөзіне құлақ түре жүріп,
қазақтың таралым шежіресінен де көп жайларды білді.
Сырғыған жылдар Қанышты ширатып, жаңа-жаңа белестерге өрмелетті.Қаныш
төрт сатылы мектепті екі жылда тәмамдады. Уақыт та шапқан аттай зымырап өте
шықты (Қ.Толыбаев. Қаныш Сәтбаевтың балалық шағы кітабынан).
Терме диктанты арқылы оқушылардың грамматикалық категориялар мен
формаларды қалай білетінін байқауға болады.
Өздік диктант
Бұл диктант бұрыннан білетін мәтінді жатқа жазу үшін қолданылады. Ол
оқушылардың логикалық ойын дамытады. Өздік диктанттар оқушылардың есте
сақтау қабілетін де арттырады. Оқушылар өздері жатқа білетін өлең шумақтары
мен прозалық сөздерді қағазға түсіреді. Өздік диктантқа алынатын мәтін күні
бұрын хабарланады.
Объект сөздер мен тыныс белгілеріне назар аударылуы ескертіледі. Ол
үшін оқушылар мәтінді түгел жатқа білуі тиіс. Жазба жұмысының бұл түрі
оқушылардың мәтінге байланысты орфограммалар мен тыныс белгілерін өздігінен
қоя білу дағдыларын нығайта түсу үшін керек.

Шығармашылық диктант
Бұл диктант оқушылардың өз беттерімен жазған жұмыстарында қателер
жібермеуге дағдыландыру, өз ойларын сауатты жазуға машықтандыру мақсатында
жүргізіледі. Диктанттың бұл түрі түсіндірме диктантқа өте ұқсас. Мұнда
мәтінді не сөйлемді оқушылардың өздері ойлап толықтырады.
Шығармашылық диктант та оқушылардың логикалық ойын дамытады. Мұны
өткізгенде, сөйлем құрау, сөздерді сөйлемге енгізу сияқты мәтіндер
ұсынылады. Бұл көбінесе жаттығу түрінде жүргізіледі. Кейде сөйлемдегі
сөздердің орындарын ауыстырып, оларды орын-орындарына қойып жазу
тапсырылады. Егер сөздер түгел атау тұлғада алынып, олардың байланысын
келтіріп, сөйлем құрау тапсырылса, мұндай жұмыстың оқушыларға тигізер
пайдасы зор болады.
Оқушылардың құрастырған сөйлемдерін оқытып, қателерін өздеріне
тапқызған дұрыс.
Мұғалім тақтаға жеке сөздерді жазып, соларды келтіріп сөйлемдер
құрастырып жаздырады немесе тақырып беріп, сол сөздерді қатыстыра шығарма
жаздырады.
Мысалы: көктем, халық, ақ, наурыз, мейрам, дәстүр деген сөздерді
келтіріп, сөйлем құраңдар немесе осы сөздерді қатыстырып,Наурыз мейрамы
деген тақырыпқа шығарма жазыңдар деген сияқты тапсырма беруге болады.
Суретпен жұмыс та жүргізуге болады. Тілдің барлық салаларында
өткізіледі. Шығармашылық диктант сабақты жинақтау, қорытындылау кезінде
қолданылады. Шығармашылық диктант оқушыларды мазмұндама, шығарма жазуға
үйретеді.
Еркін диктант немесе ерікті диктант
Бұл оқушыларға сөздің жасалуы мен грамматикалық ерекшеліктерін
үйрету мақсатында жүргізіледі. Диктанттың бұл түрі оқушылардың тілін
байытады, дұрыс жазуға машықтандырады. Мұғалім диктант мәтінін тұтас оқып
шығады. Мәтіндегі объект сөздерге назар аударылады.
Оларды оқушылардың өздеріне тапқызған дұрыс, кейде мұғалім өзі
көмектеседі. Содан кейін объект сөздер тақтаға жазылады. Диктант мәтіні
тағы бір оқылады, біреуіне мазмұны айтқызылады. Оқушылар тақтаға жазылған
сөздерді пайдаланып, мәтінді өздігінен жазып шығады.
Оқушылар еркін диктант жазғанда, мәтіннің жалпы желісін сақтап отыру
керек. Мәтіндегі сөздерді дәл келтірмегенімен, синонимін таба білуге
үйренеді. Еркін диктант мазмұндама, шығарма жазуға әзірлейді. Болашақта
лекция (дәріс), баяндаманы жазуға, оқыған кітабын конспектілеуге
дағдыландырады. Оқушылар сөйлемді өз еркінше құрайтындықтан, еркін диктант
деп аталады.
Сөздік диктант
Сөздік диктант жеке сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс жазуға үйрету үшін
қолданылады. Бұл диктант түрі іздету диктанты деп те аталады. Мұны барлық
сыныптарда өткізуге болады. Сөздік диктанты оқушылардың сөздік қорын
байытуға, сөйлеу тілін дамытуға, сауаттылығын арттыруға көмектеседі.
Сөздік диктантында кейбір сөздердің жазылуына ерекше назар аударылады.
Мысалдар көбіне салыстырмалы болып келеді. Сөздік диктанттың нормасы
мынадай: 5-сыныпқа -15 сөз, 6-сыныпқа-20 сөз, 7-сыныпқа-25 сөз, 8-сыныпқа
-30 сөз.[4.69]
Сөздік диктантта оқушыларға төмендегідей сөздер мен сөз тіркестерінің
дұрыс жазылуын түсіндіріңдер деп ұсынуға болады.
Мысалы: жылт - жылт алтын, жылытып жіберді, қарағым келмес, әй,
қарағым, далада, дала да, мал ма? малма т.б.
Шолу диктанты
Бұл диктант бұрын оқып кеткен тақырыптарды пысықтау үшін
қолданылады.Диктант мәтінінде өтілген ережелерге байланысты орфограммалар
жеткілікті түрде болуға тиіс. Өтілген ережелерді қайталау мақсаты
көзделеді. 9-сыныпта синтаксис бөліміне қатысты мынадай шолу диктантын
жаздыруға болады. Бұл мәтінде сөйлем мүшелері, сөйлемнің айтылу мақсатына
қарай, құрылысына қарай түрлері,оқшау сөздерден қаратпа сөздер қамтылған.
Немере
Ақай әкесіне өкпелеп көрген жоқ еді. Өйткені әкесі оның сұрағанын
беріп, тілегін орындайтын. Осыған орай Ақай сабақты жақсы оқитын.
Оқығанмен, мұны әкесіне айтып мақтанбайтын.
Бір күні Ақайдың үйіне ауылдағы әжесі келді. Кешке үй іші тегіс
дастарқан басына жиналған кезде әжесі:
- Ал, Ақайжан, қалай оқып жатырсың?- деп сұрады.
Ақай аузын ашып үлгіргенше, әкесі былай деп жауап береді:
- Не қалайы бар, оқу деген аты болмаса,бұлардікі әлі былдырақ қой.
Бұл жауап Ақайдың меселін қайтарып тастады. Өйтпегенде ше? Ақай
әжесіне дәптерлерін ашып, алып жүрген жақсы бағаларын көрсетейін деп отыр
еді. Оның бүгін де мектептен әкелген бір төрт, үш бестігі бар болатын.
Енді оған үндемей қалуға тура келді, өйткені үлкен кісіні, өз әкесін
өтірікші етуге болмайды.
Ол аузы бұртиып, әкесіне қарап еді, әкесі мұны елемегендей әрі қарап
кетіпті. Ақа й ыза болды.
Осы кезде көзі күлімдеп мамасы орнынан тұрды. Ол кітап шкафынан үлкен
бір кітапты алды да, ұлының алдына әкеліп қойды.
- Ақайжан, айналайын, әжеңе Қобыландыны оқып берші жақсылап,-деді
мамасы.
Ашуланып отырған Ақай алғашында көңілсіз бастағанмен, лезде-ақ даусын
түзеп алды. Мектептегідей нәшіне келтіріп, мүдіріссіз зулата жөнелді.
(Н.Серәлиев)
Бақылау диктанты
Бұл диктант бір тақырыпты өткеннен кейін жүргізіледі. Тақырып бойынша
оқушыларға сұрақтар беріліп, олардың ұғымы қорытылады. Соңынан бақылау
диктанты алынады. Бақылау диктанты орфография, пунктуация және
грамматикадан оқушылардың білімін сынау үшін жүргізіледі.
Мектепте бақылау диктанты басқаларынан гөрі жиірек алынады. Бақылау
диктантының мәтіні тұтас немесе құрамалы болуға тиіс. Диктанттың құрамалы
мәтіні мағына жағынан жақын не әр түрлі болып келген сөйлемдерден іріктеліп
алынады. Оқушыларға тұтас мәтінді жаздырған жеңіл болады.
Бақылау диктанты екі мақсатта жүргізіледі:
а) тақырыптық бақылау диктанты
ә) тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты
Тақырыптық бақылау диктанты оқушылардың белгілі бір тақырыптан алған
білімдерін сынау үшін алынады. Сол тақырыпқа байланысты сөздер мол
беріледі.
Тоқсандық немесе жылдық бақылау диктанты үшін алынған мәтін тоқсан
ішінде не жыл бойында өтілген материалды қамтиды. Бір мәтінде барлық
тақырыптардың қамтылуы мүмкін емес, негізгі материалдар ескерілгені жөн.
Мұны жаздырғанда мәтін тұтас бір рет оқылады. Диктант мазмұнын қалай
түсінгендіктері байқалады. Содан соң жеке-жеке сөйлемдер жаздырылады. Әр
сөйлем екі рет оқылады. Ұзақ сөйлем дауыс жігі бойынша бөлініп оқылады.
Мәтінді оқығанда орфоэпиялық принцип сақталынады. Мәтінді жаздырып
болған соң, тағы бір рет оқылады. Әр сыныпта жүргізілетін диктанттың сөз
саны Қазақ тілі методикасының мәселелерінде[1] былай көрсетілген:
Төменгі класс оқушыларына қарағанда, жоғары сынып оқушылары анағұрлым
шапшаң жазады. Осыған қарағанда, диктанттың сөз саны мына мөлшерде болуға
тиіс: 5 сыныпқа - 90-100, 6 сыныпқа - 110-120, 7 сыныпқа - 130-140 сөз, 8
сыныпқа - 150-160 сөз беріледі.[8. 16-18]
Диктант 5-8 сыныпта 40-45 минут жүргізіледі.
Жалпы білім беретін орта мектептің Қазақ тілі (5-11 сыныптарға
арналған) бағдарламасына сүйенсек:
Оқушылардың сауаттылығын есепке алып, білімін бағалау оқу жылының басы
мен соңында және әрбір тоқсанда жүргізілетін бақылау диктанттарының сөз
саны мынадай нормаларда белгіленген: 5 сынып үшін - 90-100 сөз, 6 сынып
үшін - 100-110 сөз, 7 сынып үшін -110-120 сөз, 8 сынып үшін - 120-140 сөз,
9 сынып үшін - 140-160 сөз, қажетіне қарай 10 сынып үшін - 170-
180 сөз, 11 сынып үшін - 190-200 сөз беріледі.
Ертеректе шыққан әдістемелік әдебиет пен бағдарламада көрсетілген әр
сыныптағы диктанттың сөз саны арасында өзгеріс байқалады. Уақыт талабына
сай, оқушының жазба жұмыстарындағы сөз саны да біртіндеп өскенін көреміз.
5-9 сынып оқушыларының диктанттарын бағаларда мұғалім мыналарды
басшылыққа алады:
Диктанттағы орфографиялық және тыныс белгілік қателері жеке
есептеледі. Баға жалпы қойылады.
5 деген баға қатесі жоқ немесе орфографиялық жеңіл 1 қатеге немесе
тыныс белгісінен 1 қатесі бар диктанттарға қойылады. 00; 10; 01.
4 деген баға емледен 3, тыныс белгісінен 3 қатесі бар немесе емледен
2, тыныс белгісінен 4 қатесі бар, немесе емледен 1, тыныс белгісінен 5
қатесі бар диктанттарға қойылады. 33; 24; 15.
3 деген баға емледен 4, тыныс белгісінен 5 қатесі бар, емледен 5,
тыныс белгісінен 6 қатесі бар немесе емледен 3, тыныс белгісінен 8 қатесі
бар диктанттарға қойылады. 45; 56; 38.
2 деген баға емледен 9, тыныс белгісінен 5 қатесі бар, емледен 8,
тыныс белгісінен 9 қатесі бар диктанттарға қойылады. 95; 89.
1 деген баға қате саны 2 деген бағаға көрсетілген мөлшерден асып
кеткен диктантқа қойылады.
Диктантқа екі баға қойылады, бірі - диктантқа, екіншісі – диктантпен
қосымша жүргізілетін грамматикалық тапсырмаларға қойылады. Грамматикалық,
лексикалық, орфографиялық қосымша тапсырмаларды бағалауда мыналар
басшылыққа алынады:
5 деген баға толығымен дұрыс орындалған жұмысқа қойылады.
4 деген баға тапсырманың кем дегенде ¾ бөлігі дұрыс орындалған
жұмысқа қойылады.
3 деген баға тапсырманың кем дегенде ½ бөлігі дұрыс орындалған
жұмысқа қойылады.
2 деген баға тапсырманың жартысынан азы дұрыс орындалған жұмысқа
қойылады.
1 деген баға орындалмаған немесе түгелдей дұрыс орындалмаған
жұмысқа қойылады.
Өзімді тексеремін диктанты
Өзімді тексеремін диктанты - әрбір оқушының білім дәрежесін білу үшін,
оқушымен жеке дара жұмыс жүргізу үшін және сөздерді дұрыс жазуға
дағдыландыру үшін жүргізіледі. Бұл диктантта оқушы мұғалімнен күдікті
жерлерін сұрап алып, қате жазылған сөздерін түзеп отырады.
Өзімді тексеремін диктанты үйрету-тексеру сипатында болады. Бұл диктант
оқушының өз кемшіліктерін білуге, оларды болдырмауға мүмкіндік жасайды.
Өзімді тексеремін диктантында мұғалім мәтінді оқиды, оқушылар оны жазады.
Олар өздеріне жазылуы күдікті жерлердің астын сызып, оларды кейін
мұғалімнен сұрап алады. Күмәнді жерлердің астын сызып отыру оқушыларға
ұмытып қалмау үшін керек.
Оқушылардың диктантта жазылуы күдікті жерлерді мұғалімнен сұрағаны үшін
баға қойылмайды.
Диктант жүргізіліп болған соң, мұғалім оқушылардың барлық сұрақтарына
жауап беріп болған соң, дәптерлерін тексеруге жинап алады.
Бұл диктантты тексергеннен кейін, оның қорытындысының негізінде әрбір
оқушымен жұмыс істеу жолдары белгіленеді.
Диктанттың бақылау диктантынан басқасын жаттығу немесе тіл дамыту
диктанттары деп те атайды.
Диктантқа әдеби тілмен жазылған көркем мәтін алу керек. Онда өтілген
тақырыптарға байланысты орфограммалар болу қажеттігін жоғарыда
ескерткенбіз. Әрбір сөйлемде екі-үш орфограммадан болғаны дұрыс. Өтілмеген
тақырыпқа (ережеге) байланысты орфограммалар, түсніксіз сөздер болмау
керек. Егер оқушыға таныс емес түсініксіз сөздер кездессе, оны тақтаға
жазып қоюға болады. Диктант орфоэпия нормасымен оқылады. Біраз сөздер қалай
жазылса, солай айтыла бермейді. Мұндай жағдайларды айтып, үйретіп
отырғанның артығы болмайды.
Мұғалім диктантты бір орында тұрып, ашық дауыспен оқу керек. Ең
бірінші диктант мәтіні бір рет оқылады. Бұл оқушылардың мәтін мазмұнын
түсінуіне әсер етеді. Содан соң әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бес-жеті
сөзден құралған сөйлемді бір рет, он-он бір сөзден құралған сөйлемді үш рет
оқуға болады.
Диктант жаздыру барысында орташа жылдамдықпен жазатын баланы тірек етіп
алу қажет. Жылдамдық оқушылардың бәрі үлгеріп жазатындай болуы керек. Жеке
сөйлемдерді жазып болған оқушы мұғалімге қарап отыруы тиіс. Мәтінді
жаздыру үстінде мұғалім тарапынан оқушыларға айтылатын тыңдап алыңдар,
осы сөйлемді қайталаймын деген ескертпе сөздерді жиі пайдалануға
болмайды. Кейбір балалар мәтінмен бірге жазып та қояды.
Диктант жазылып болғанннан кейін, мәтінді тағы бір оқып өткен дұрыс.
Оқушылар мұғалімнің оқығанына ілесіп, мәтінді тексеріп, қалып қойған
сөздерді жазып, қойылмай қалған тыныс белгілерін қойып шығады.
Диктантта қосымша грамматикалық, орфографиялық тапсырмалар да беріледі.
Диктант мәтінінің соңғы сөйлеміне морфологиялық немесе синтаксистік талдау
жасатылады. Егер фонетикаға қатысты тақырып болса, бір сөзге фонетикалық
талдау не үндестік заңдарына қатысты тапсырма беруге болады.
Белгілі әдіскер-ғалым Иманғали Ұйықбаев:
Оқушылардың өз бетімен мәтінді тағы да қарап шығуына уақыт берудің
қажеті жоқ. Өйткені бір-бірінен сұрау, бірінің жазғанына екіншісінің
қарауы, өз ара ақылдасу көбейіп кетеді де, әрбір оқушының сауаттылығының
қандай екендігін дәл білу өте қиын болады.
Сондықтан мұғалім диктантты ақырғы рет оқып шыққаннан кейін, оқушылар
дәптерін оқытушыға бірден тапсыру керек. Диктантты жинап алған соң,
оқушылардың Мына сөз қалай жазылады, мына жерге қандай тыныс белгісі
қойылады? деген сияқты сұрақтарына мұғалім толық жауап беріп, керек болса,
тақтаға жазып көрсету керек, әйтпесе оқушылар ол сұрақтарын мұғалім
диктантты тексеріп әкелгенше, ұмытып қалуы мүмкін.
Темірді қызған кезде соқ дегендей, балалардың білуге құмартып, сұрап
тұрған кезінде түсіндіріп айтудың орасан зор маңызы бар, өйткені бала
білгісі келіп, ынталанып тұрғанда, айтқанды және жазғанды өте жақсы ұғып
алады, - дейді.[4.16]
Көпшілік ұстаздар оқушылардың өзі жазған диктант мәтінін қарап,
тексеруіне 5 минут уақыт бөледі. Мұндай жағдайда кейде оқушы өзіне күмән
тудырып, дұрыс жазған сөздерін сызып немесе тыныс белгілерін жөнсіз қоя
салады. Мұндай жағдайды болдырмас үшін, мұғалім мәтінді соңғы рет оқығаннан
кейін, жинап алған жөн.
Диктант дәптерін жинаудың да қалыптасқан тәртібі бар. Сынып кезекшісі
жинайды немесе соңғы партадағы оқушы алға қарай ұсынады.
Еліміздің оқу орындарының, мектеп-гимназияларының оқыту жүйесінде
модульдік оқыту технологиясы, сын тұрғысынан ойлауды дамыту әдістемелері
қолданылып жүр. Олардың мақсаты – оқушыларға білім, білік дағдыларын
қалыптастыру ғана емес, жеке тұлғаның қалыптасуына жол ашу.
Аталған жаңаша оқыту әдістемелері бұрыннан қалыптасқан жазба
жұмыстарынан сырт айналып өтпейді. Диктант, мазмұндама, шығарма, суретпен
жұмыс сияқты жазба жұмыстарының түрлері міндетті түрде орындалып отырады.
Мәселен, модульдік оқыту технологиясы оқу циклі ретінде үш құрылымды
бөліктен: кіріспеден, сөйлесу бөлімінен және қорытынды бөлімнен тұрады. Оқу
модулінің қорытынды бөлімі - бақылау. Оқушы білімін бақылаудың формасы
ретінде тестілік тапсырмалар, сынақтармен қатар, жазба жұмыстары диктант,
шығарма, мазмұндама жұмыстары жүргізіледі.
М.М.Жанпейісова модульдік оқыту технологиясының оқыта үйрету
ойындарында оқушылардың өз ара диктант жазу жұмысын ойын түрінде
ұсынған.[16. 63] Ол Бір-біріне диктант жүргізу деп аталады.
Балалар 4 адамнан топтарға бөлінеді. Әрқайсысына мәтіні (диктант) бар
карточка беріледі. Карточкалар нөмірленген (1, 2, 3, 4). Оқушылар мына
сызбада көрсетілгендей жұп-жұбымен отырады:

1
2
3
4

Балалар әр жұпта өз мәтіндерін оқып, серігіне жазғызады да,
тексереді. Артынан жұптар серігімен алмасады. Ойын барысында үш жұп құрамы
алмасады.

1 2
тұзсыз тұссыз
қашса қашша
сөз сөйлеу сөс сөйлеу

Оқушылар таблицадағы сөздердің дұрыс жазылуы мен дұрыс айтылуын
салыстыра отырып, ережесін өздері айтады.
Оқулықтағы жаттығу көлемімен шектеліп қалмай, жаттығуды түрлендіріп
отыру қажет.Мысалы, берілген дыбыстарға тиісті дауысты дыбыстар қосып, буын
құрап сөз жасаңдар:
а) с, т, қ – ас, ат, ақ;
ә) к, л, б – көк, ал, би;
б) м, к, т – ем, ек, ти;
Әрқайсысының аты екі бітеу буыннан ғана құралған құстардың атын
жазыңдар. (Тарғақ, торғай, байғыз, бүркіт, кептер,тұйғын, қызғыш, сұңқар,
құзғын).
Мұндай жаттығулар ойын түрінде болғанымен, оқушыларды шапшаң ойлауға,
тапқырлыққа баулиды.
Тәжірибелі педагог, білікті ғалым Нұрша Алжанбайқызы Оразахынова көп
жылдардан бері Тілдік материалдарды сатылай комплексті талдай оқыту
әдістемесін зерттеп келеді. Осы әдістемеге сүйеніп, жаттығудағы сөйлем
ішіндегі сөзге немесе жекелеген бір сөзге сатылай талдау жасатуға болады.
Мысалы:
Берілген сөзге комплексті сатылай талдау жасаңдар.
Е л д і ң

Сөзде қанша дыбыс,
қанша әріп бар?
Дауысты дыбысқа талдау
жасаңыз.
Дауыссыз дыбысқа талдау
жасаңыз.
Қанша буынды сөз?

Буынның түріне қарай
ажыратыңыз.
Қандай буынды сөз?

Буын үндестігі бар ма?

Дыбыс үндестігінің қай түрі бар?
Түсіндіріңіз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.