Оқушылардың тілін дамыту үшін бір тақырыпқа бірнеше мәтін алған дұрыс
Жоспар:
І. Кіріспе бөлім
1. Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық
сипаттамасы.
ІІ. Негізгі бөлім
І Тарау
1.1. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен
жұмысты ұйымдастыру жолдары.
1.2. Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
ІІ Тарау
2.1. Қазақ тілі оқулықтарында Мәтін тақырыбынан теориялық және
практикалық білімнің берілу жайы.
2.2. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бітіру жұмысының нысаны
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты – ана тілінің
қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін меңгерген, қарым-
қатынастық біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті
меңгерген тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу, – деп тұжырымдалған [3. 7.].
Ал пәннің мақсатын орындау үшін онда берілген теориялық тақырыптарды
оқушыларға саналы меңгерту керек. Қазақ тілінен оқытылатын ең маңызды
тақырып ол – мәтін. Сондықтан, Жалпы білім беретін орта мектептердің
қазақ тілі сабақтарында мәтінді меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру
жұмысының негізгі объектісі – орта мектептегі қазақ тілі сабақтарында
жеке тұлғаны қалыптастыруды мақсат ететін түрлі бағыттағы жаттығулар мен
тапсырмаларды орынды ұйымдастырып, бүгінгі күнгі заман талабына сай
оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді жүргізу арқылы оқушылардың сана-сезімін
байытып, белсенділігін арттыруды және олардың ой-өрістерін дамытып,
шығармашылыққа төселдіруді мақсат ете отырып, Мәтін тақырыбын меңгерту
барысында ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Бітіру жұмысының өзектілігі.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері тақырыбы - жекелеген авторлардың өзіндік
көзқарастарын білдіретін мақалалар түрінде берілгенімен арнайы зерттелмеген
тың тақырып. Қазақ тілі сабақтарында жүйелі жүргізілетін жұмыстардың
оқушылардың ой - өрістерін дамытудағы маңызы зор екендігінде. Мазмұны
әр түрлі қоғамдық тақырыптарға арналған шығармашылық деңгей тапсырмаларының
Мәселен, шалқыған Арал теңізі неге тартылды? Ойтолғау жазыңыздар, немесе
суретке қарап мәтін құраңыз оқушының сана-сезімінің толысып, өзіндік
пікірінің қалыптасуына, дүниетанымдық көзқарасының артуына, оларды
еңбекке, ізденіске жетелеуде тигізер пайдасы көп. Ұлттық тәрбиені халық
моралі саласында қалыптасқан тарихи дәстүрлерді меңгермей жүзеге асыру
мүмкін емес. Халықтық тәрбиенің қайнар көзіне, халық педагогикасы мен
дәстүрлеріне қайта оралу заманның жай ағымы ғана емес, ол - өткір
қажеттілік, өйткені мәдениеттің дәстүрлі түрлерін танып-білу арқылы адам
оның рухани бастауына терең бойлайды, туған елінің өзіндік ерекшелігін
аялап, сақтауға үйренеді. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың ой-өрістерін
дамыту мақсатында жүргізілетін жұмыстар жүйесі оқушылардан жаңа тұрпатты,
жеке тұлғалы азаматты қалыптастыра отырып, оларды адамгершілікке,
еңбексүйгіштікке, ізденіске, ұлтжандылыққа т. б. ізгілік қасиеттерге баулу
мәтін арқылы жүзеге асады. Әртүрлі тәрбиелік мақсаттағы мәтіндерді жақсы
меңгерту арқылы оқушы бойында ізгі қасиеттер қалыптасады. Мұның өзі
жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында
мәтінді меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру жұмысының мақсаты ретінде
оқыту үрдісінде жас ұрпақты ұлтжанды, өз елін, жерін, тілін, ділін, дінін
жанындай сүйетін, халқымыздың тарихи құндылықтарын, әдет – ғұрпын, салт –
дәстүрін қадірлей білетін дара тұлға етіп тәрбиелеуде қазақ тілі
сабақтарында оқытылатын мәтіннің өзіндік ерекшелігін ескере отырып түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы меңгерту көзделеді. Міндеті - жалпыбілімдік орта
мектептегі жетінші сынып оқушыларына Қазақ тілі пәнінен берілген Мәтін
тақырыбын меңгертуде тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану бағытында зерттеу
жұмысын жүргізу болып саналады.
Бітіру жұмысының дереккөздері.
Бітіру жұмысының дереккөздері ретінде негізінен әр жылдарда жарық
көрген тілші-ғалымдар еңбектері, қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламалары,
әдістемелік нұсқаулары пайдаланылды. Сондай-ақ, халықаралық, республикалық
конференциялар материалдары жинақтарында, мерзімді баспасөз бетінде
жарияланған әдіскер-ғалымдардың, маман оқытушылардың, ғылыми
қызметкерлердің және тәжірибелі мұғалімдердің пікірлері ескерілді.
Бітіру жұмысының әдістері.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру жұмысының тиімділік дәрежесін
анықтауда кешенді түрде бірнеше әдістер пайдаланылды. Бітіру жұмысында
салыстырмалы әдістері, қазақ тілі оқулықтарының тапсырмадағы мәтін түзу
және жаттығулардағы әдеби тіл нормасының дұрыс берілу қызметтерін тануда
стильдік талдау әдістері, контекстік талдау, жүйелеу, саралау әдістері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Жұмыстың кіріспе бөлімінде мәтіннің және оның негізін құрайтын
элементтердің лингводидактикалық сипаттамасы беріледі. Жұмыстың негізгі
бөлімі екі тараудан тұрады. Оның бірінші таруында жалпы білім беретін орта
мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмысты ұйымдастыру жолдары
сипатталады. Сондай-ақ, қазіргі кезде бүгінгі оқушы, ертеңгі болашағымыз
болып табылатын жас ұрпақтың тәрбиесіне бағытталған идеялық мұрат-
шығармашылықпен жұмыс істеу, жаңа тұрпатты жеке тұлға қалыптастыру болса,
жұмыстың негізгі бөлімінде осы мәселелерге қол жеткізу үшін мәтінді
меңгертуде қарастырылатын жұмыстар жүйесі талданады. Мектепте мәтінді
меңгертудің кейбір ерекшеліктері ескеріліп, қазақ тілі сабақтарында
мәтіннен берілген әр түрлі жұмыстарды дұрыс орындату арқылы оқушыларды
шығармашылыққа баулудың қажеттілігі қамтылады. Жұмыстың екінші тарауында
Қазақ тілі оқулықтарында Мәтін тақырыбынан теориялық және практикалық
білімнің берілу жайы, ондағы мәтінді меңгертуге арналған шығармашылық
тапсырмалардың, практикалық жаттығулардың оқу-әдістемелік жағы, мәтінді
меңгертудегі әдіс-тәсілдер тиімділігі талданады. Бітіру жұмысының
құрылымы кіріспе мен негізгі бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық
сипаттамасы
Мәтін (текст) – тіл білімінің нысаны ретінде ХХ ғасырдың соңғы 20-30-
жылдарында қарастырыла бастады. Мәтін (текст) –тіл бірліктерінің барлық
басқа түрлерінен өзгеше келетін, өзіндік ерекшелігі мол бірлік ретінде
танылады. Мәтіннің мазмұндық және құрылымдық қырларын қарастыратын сала –
мәтін лингвистикасы (лингвистика текста) деп танылады.
Бұл жаңа саланың тіл білімінде қарыштап дамуы, қазақ тіл білімінде де күн
тәртібіне қойылуы, мәтіннің өзіндік табиғатын қарастыру – тек лингвистика
үшін ғана емес, тілді оқыту процесі үшін де маңызды екендігі анықталады.
Осындай мақсаттардан келіп, қазақ тілін мектепте (ана тілі ретінде) оқыту
әдістемесінде Мәтін туралы түсінік беру, мәтіннің жасалу жолдары мен
өзіндік ішкі табиғи заңдылықтарын оқушыларға таныту жолдарының айқындалуы
қажет деп танылады. Мәтін туралы түсінік беруде мәтіннің дыбыстан,
фонемадан, сөзден, лексемадан, морфемадан, сөйлемнен (жай сөйлем, құрмалас
сөйлем), абзацтан дербес түрде келетін ерекшеліктер бар екендігі, сондықтан
да мәтінді жеке тану керек екендігі нақты мысалдармен, талдаудың көптеген
түрлерімен ұғындырылады. Мәтіннің өзіндік белгілерін жекелеген фактілер
арқылы түсіндіріп, сол жеке белгілердің барлығы бірігіп келіп, біртұтас
мағынаны – мәтін табиғатын санасында орнықтыратындай күйде оқытылуы
керек.
Егер осыған дейін жаттығуларды көп ретте жекелеген дыбыстар мен жекелеген
сөздер, сөйлемдердің қызметін, формасын тану үшін ғана мәтін етіп құратын
болса, ендігі кезекте әрбір тіл бірлігінің қызметі – өзінен жоғары тұрған
тіл бірліктерін жасау үшін бағытталғанын, нәтижесінде нақты айқын айтылатын
ой-мәтін түрінде келетінін түсіндіру болады.
Сонда мәтінді қолданудың екі жақты тиімділігі бар екенін көреміз,
біріншіден, дыбыс, фонема, сөз, лексема, морфема, сөйлемдердің қызметін
мәтін ішінде тану мүмкіндігі бар, екіншіден, солардың тұтасқан қызметінің
нәтижесінде ерекше тіл бірлігі – мәтіннің композициясы құрылатынын таныту
мүмкіндігі бар.
Осы жерде әрдайым мұғалімдердің назарында тұратын мәселелер бар. Ол көп
жағдайда мәтін дегенді оқу және әдістемелік әдебиеттерде біз термин
ретінде емес, дыбысты, фонеманы, сөзді, лексеманы, морфеманы, сөйлемдерді,
т.б. тіл құбылыстарын танытуда, меңгертуде пайдаланатын материал ретінде
қолданып жүргендігіміз. Шындығында, ол дәстүрмен ғана қалыптасып кеткен
жағдай емес. Тілдің кіші бірліктерінің құрылымын түсіндіруде дербес форманы
алу мүмкін болғанымен, оның (тіл бірлігінің) мағынасын анықтауда, қалай
болғанда да, мәтін қажет екенін түйсінгендіктен туындаған қажеттілік.
Ендігі әдістемелік бағыт – бір жағынан, тілдің кіші бірліктерін
танытудағы мәтіннің қызметін тану, екінші жағынан, мәтіннің өзіндік
табиғатын қоса танытумен байланысты болып отырғанын атап кетеміз. Қазақ
тілі сабақтарында қолданылатын барлық дидактикалық материалдар (сөздік
диктант болсын, жаттығу мәтіндері болсын, т.б.) мәтінге жатады. Шын
мәнісінде мәтін деп әр жерден терілген сөздер жиынтығы мен іріктелген
сөйлемдерді атауға мүлде болмайды. Барлық уақытта оқушының ойында белгілі
бір мазмұн туралы тұтас ой қалыптасуы керек. Ал белгілі бір грамматикалық
тақырыпты меңгеру барысында келтірілетін жекелеген сөйлемдер тек белгілі
бір тілдік фактіні дәлелдеу үшін уақытша қызмет етіп тұрған сияқты
екендігі мұғалімге де белгілі. Байланысқан мәтін деген сөзді
мұғалімдердің қолданбағаны дұрыс. Өйткені, байланыспайтын мәтін мәтін емес.
Сондықтан да мәтін еместі мәтін деп, ал шын мәтінді байланысқан мәтін
деп жалған термин қолданып, оқушының санасына қажетсіз жүкті арқалатуға
болмайды.
Синтаксистің кейбір тақырыптарын оқыту барысында, міндетті түрде, оны
бекітілетін жаттығулар орындатылады. Осы ретте қазақ тілі мұғалімдері
оқушылармен Берілген жаттығулардың табиғатында белгілі бір тұтастық бар
ма? Ол тұтастық мағыналық-құрылымдық жағынан қалай көрініп тұр? Жалпы
мәтін деп нені айтушы едік? деген сияқты (алғашқы сабақтарда мәтін
туралы түсінік берілгені белгілі) сұрақтарды әрдайым қойып, оқушыларға
жауап іздетіп отырғаны дұрыс. Осы сұрақ-жауаптардан соң Бүгін біз өткелі
отырған Жай сөйлем осы мәтіннің құрылымында қандай қызмет атқарып тұр?
Тұлғалық және мағыналық қызметтерінің ерекшеліктерін осы мәтін бойынан
іздеп көрейік деген жаңа бағыттағы тапсырмалар жүйесімен жалғасып кетеді.
Жалпы мәтінмен екі бағытта жұмыс істеледі: біріншісі – тілдік бағытта,
екіншісі – сөйлеу бағытында (речевое направление). Соңғысы – тіл дамыту,
тіл ұстарту, мазмұндама жазғызу, шығарма жазғызу, стилистикалық талдау
бағытында.
Бірақ, мұғалім қай бағытта жұмыс істегенде де есіне тұтатын мәселесі –
бұл екі бағыттың ешуақытта бірінен-бірінің бөлінбеуі. Тіл бірлігін
танытуда, міндетті түрде, ол бірліктің сөйлеуде (речь) қалай қолданылып
тұрғанын танытпай өте алмайтыны белгілі. Ал сөйлеудегі қызметін танытуда –
оның қандай тіл бірлігі деп аталатынын айтпай тағы да тұра алмайтыны
сөзсіз. Мұғалім бұл жағдайды келесі сабақтарда ескеруі дұрыс.
Тілдік бірліктердің стилистикалық бояулары, сөздер мен грамматикалық
тұлғалардың экспрессивтік-мағыналық ерекшеліктері жұмсалым кезінде сан
түрлі қарым-қатынасқа түсу арқылы сөздің әр алуан мағынасын толықтай
бейнелеп, сөйлеушінің ойын дәл, қажетті арнада жеткізеді. Сөздің мазмұны,
қарым-қатынастың жағдайы мен аумақ-көлемі, бағыт-бағдары әр түрлі
болатындықтан, тілдік тұлғалардың бір-біріне ықпалы мен тіркесім сипаты да
түрліше болады. Бірақ ол айырмашылықтар жалпыланған, типтенген тұрпатқа ие,
сондықтан олардың негізгі ерекшеліктерін айқындап зерттеуге мүмкіндік
туады. Тілдің іс жүзіндегі қызметін зерттеген кезде тілдік түлғалардың
стилистикалық мүмкіндіктерін жақсы білуден өзге, тілдік қолданыстың
типтенген формалары мен мәтін түрлерін, тілдік шығармалардың өзіндік болмыс-
бітімін де жақсы білу керек. Тілдік құралдардың қолданыс кезіндегі
өзгерісін, ауысу-түйісулерін не анықтайды десек, оларды ең алдымен тілден
тысқары жайттар анықтайды. Сөзді қолдану кезінде оған әр түрлі жағдайлар
әсер етеді. Тілден тысқары жағдайларды мазмұндық және қатысымдық деп бөлуге
болады. Мазмұндық жағын, сөздің неге арналғандығы, дәлірек айтқанда, нақты
тақырыбы анықтаса, қатысымдық жағын сөйлеуші мен қабылдаушының арасындағы
жағдай анықтайды. Мұңда сөйлеушінің алдына қойған мақсат-мұраты, сондай-ақ
тыңдаушы жақтың ерекшеліктері, білімдік, мәдени, жасы жағынан деңгей-
дәрежесі ескеріледі. Тілден тысқары жағдайлар тілдік және стилистикалық
құралдарды таңдауға негіз болады. Соңғылары мәтіннің жалпы сипатын, оның
стилін қалыптастырады.
Мәтінтануда оның пішімдік жағын зерттеумен ғана шектелуге болмайтыны
белгілі. Әрине, жекелеген тілдік элементтердің стильдік бояуы мәнмәтінсіз
де айқындалып тұрады (мысалы: шаһар, ғарыш, самғау т.б.), сөздік
тұлғалардың көпшілігінің стильдік мәнерлілігі сонымен қатар мәтіннің
ұйымдасу ерекшелігінен, оның құрылымынан туындайды. Бұл әсіресе, сөздің
мағыналық-стилистикалық мүмкіндігі ерекше белсенділікке ие көркем
поэтикалық мәтіндерде айқын байқалады. Бұл жағдай көркем емес мәтіндерге де
тән. Көркем мәтінге ең жақыны, әрине, көркем публицистикалық шығармалар. Ал
көркем әдебиет пен публицистикадан алыстап, ресми немесе ғылыми саладағы
қарым-қатынасқа ойысқан сайын сөзқолданым қатандап, дәлдікке,
қарапайымдылыққа ұмғыла түседі.
Мәтіндік деңгейде стилистикалық талдаудың әдіснамалық негізін шығарманың
өзара тығыз байланысты және диалектикалық қатынаста болатын пішімі мен
мазмұнының бірлігі туралы қағида құрайды. Белгілі бір мақсатқа орай,
пішімнің жекелеген жақтарын бөліп алып талдауға болады, бірақ соның өзінде
оның мазмұнмен байланысын, түрлі мәтіндердегі олардың өзара қатынасын
ескермеуге болмайды. Маңыздылығы жағынан мазмұн алғашқы орында, алайда ол
пішімнің көмегімен бейнеленіп қабылданады (көрінеді немесе естіледі). Пішім
мен мазмұн категорияларының көріну сипаты мәтіннің түріне байланысты
әрқалай. Пішім мен мазмұнның өзіндік ерекшеліктері мол ең күрделі қарым-
қатынасы мен байланысы көркем мөтіндерде көрінеді. Мұнда ең күрделі әрі
қиыны — мәтіннің құрылымдық ерекшеліктерін мазмұндық категориялармен
(тақырыбы мен идеясымен) сабақтастырып талдау. Стилистикалық талдау арқылы
мазмұнның белгілі бір пішімге ие болуы – мәтіннің құрылымы анықталады.
Мұнда тілдік фактілер бір-бірімен байланыссыз, жеке-жеке алынбайды, қарым-
қатынасы (сәйкесуі) ескеріледі. Мәтіннің құрылымдық-композициялық негізі
құрылымдық тәсілдері стилистикалық талдаудың арқауы болады. Сол арқылы
шығарманың негізгі ойын, басты идеясын толық әрі терең түсінуге мүмкіндік
туады. Мәтін — әр түрлі сапаға ие бөлшектерінің сан қилы қарым-
қатынастарынан тұратын күрделі құрылым. Оның жалпы да негізгі
категорияларына мазмұн мен пішім жатса, олардың да өз ұғым-категориялары
бар. Алғашқысының негізгі ұғымдарына тақырып пен мазмұнның өзі жатады.
Мазмұн — болмыстағы құбылыстар, деректер, бұлар тақырыпты ашу үшін тілдік
қырнап-жонуға түседі, яғни тілдік жағынан игеруге алынады. Бір тақырыптың
өзі әр түрлі материалда ашыла беруі мүмкін. Көркем мәтіндерден басқаларында
тақырып ары қарай дамытылатын тезис түрінде көрінеді. Оларда тақырып
мәтіннің басында айтылады, тіпті мәтіннің аты тақырыпты белгілейді. Мысалы,
ғылыми мақаланың атынан-ақ онда не туралы айтылатынын түсінеміз. Ал газет
материалдарында тақырып пен мазмұнның қатынасы күрделене түседі. Газетте
таным нысаны туралы айтылып қана қоймайды, оқырманға әсер ету де көзделеді.
Сондықтан мұндағы қатысымдық-психологиялық жағдай тақырып ұғымының мәнін
бұрынғыдан анағұрлым күрделендіреді.
Пішім категориясының негізгі ұғымдарына композиция мен тіл жатады.
Тақырып пен мазмұн сияқты бұлар да өзара тығыз байланысты, белсенді қарым-
қатынаста. Олардың қарым-қатынасының нәтижесінде жаңа ұғымдар пайда болады.
Мысалы, тақырып пен мазмұнның қарым-қатынасынан идея, тақырып пен
композицияның қарым-қатынасынан сюжет пайда болса, композиция мен тілдің
қарым-қатынасынан тәсіл пайда болады. Осылардың бәрінің қарым-қатынасы
мәтін құрылымын жасайды. Мәтінді стилистикалық таңдау жоғарыдағы
компоненттердің бірімен шектелмейді, олардың арасыңдағы байланыстар мен
қарым-қатынастарды ашуға, демек, мәтін құрылымын талдауға бағытталады.
Мәтінді тұтастай стилистикалық талдау үшін оның қандай элементтерден
құралғанын, оның құрылымының негізін не құрайды, бітім-бейнесін нелер
жасайды — осылардың бәрінің ара салмағын анықтау керек.
Мәтіннің негізін құрайтын элементтердің қатарына ең алдымен тақырыптың
мазмұнын ашатын ұғымдар кіреді және сол ұғымдарды байланыстыратын, олардың
арасындағы қарым-қатынастарды ашатын амал-тәсілдері болады. Тақырыптың
мәнін ашатын ұғымдар мен олардың байланыстары мәтіннің логикалық негізін
құрап, мәтін мазмұнын болмыспен байланыстырып тұрады.
Мәтін негізін құрайтын элементтердің келесі түрін стильқұраушы деп атауға
болады. Белгілі бір мазмұнды әр түрлі тәсілдермен беруге болады. Ол үшін
грамматикалық деңгейде болсын, лексика-фонетикалық деңгейде болсын тілдік
құралдардың кең жүйесі пайдаланылады. Олардың қайсысын пайдалану автордың
алдына қойған мақсатына, тыңдаушыға (оқырманға) қатынасына т.б. жағдайларға
байланысты. Алдыңғылары мәтіннің мазмұндық жағын құраса, соңғылары пішімдік
жағын құрайды. Бұлар мәтінді оқығанда, оны талдағанда бірден көзге көрініп
тұратын жағы болса, В.В.Одинцов мәтіннің одан да теренде жатқан құрылымдық
тәсілдері болатынын айтады [6.145]. Ол нақтылы құрылған мәтінде көрініп,
оның тілдік мәнерін, стильдік ерекшелігін анықтайды. Стильқұраушы және
құрылымдық тәсілдер бірлікте көрінеді. Көркем және публицистикалық стильдің
кей түрінде олар эмоциональды-бейнелі құрылымдар жасап, мәтіннің
экспрессивтілігін, эмоционалдығын бейнелесе, ғылыми және әсіресе, ресми іс-
қағаздары мәтінінде олардың рационалды-логикалық құрылымын жасап, мәтіннің
логикалық негізін құрап тұрады.
Кез келген мәтін даралық мәнге ие бола тұра (өйткені, оны белгілі бір
жағдайларға байланысты жеке адам тудырады) оларға жалпы сипаттар да тән.
Өте жалпылама мәндегі ортақ белгілер негізгі функциональды стильдерді
құрайды: ғылыми, ресми, публицистикалық т.б. Сонымен қатар бір стильге тән
мәтіндердің де бір-бірінен айырмашылықтары болады. Мысалы, ғылыми мәтіннің
сол саладағы мамандар мен көпшілікке арналған түрлері бірдей емес. Әр
стильге тән олардың ортақ жақтары мен айырмашылықтарын мәтін мазмұнын
бейнелейтін стиль түзуші тілдік құралдар мен мәтін түзуші құрылымдық
тәсілдер анықтайды. В.В.Виноградов былай дейді: Исследование разных жанров
и типов устной и письменной речи, имеющих широкое распространение в
общественной практике, естественно, тесно связывается с исследованием форм
и видов монологической и диалогической речи. При таком исследовании
раскрываются и общие конструктивные свойства монолога и диалога и
стилистические различия между разными их композиционными типами [7.17].
Стилішілік айырмашьглықтар мәтіннің жанрлық түрлерін анықтайды. Соған
қарағанда тақырыптық материалдарды сұрыптап, оларға белгілі бір пішім беру,
сұрыптау, орналастыру тәсілдері жанрлық ерекшелікті құрайтын сияқты. Жанр
тікелей болмысты бейнелемейді, ал оған деген шығармашылық қатынасты
бейнелейді. Ол — болмысты бейнелеудің тәсілі, оны игерудің көлемі мен
өзіндік ерекшелігі [8.7]. Жанр белгілі бір функциональды стиль ауқымында
айқындалатындықтан, сол жанрға тән шығарманың тілдік құрамы да мәнді қызмет
атқарады. Мысалы, газеттің әр түрлі жанрларында (мақала, көркем очерк,
интервью, пікірталас, репортаж) негізгі жүкті газет лексикасы көтеріп
тұрғанымен, тақырыпқа, автордың міндетіне т.б. әр түрлі жағдайларға
байланысты оларда ғылыми терминдер де, көркем не ауызекі тұрмыстық сөздер
де қодданыла беруі мүмкін. Жанрдың сипатын олардан өзге тілдік құралдардың
байланысындағы, бір-бірімен қатынасындағы ерекшеліктер анықтайды. Өйткені,
олардың бәрі белгілі бір көзқарас тұрғысынан ұйымдасып жұмсалады, сол
арқылы мәтін бір бүтіндікке, тұтастыққа ие болады.
Мәтін түзуші (адам) болмыстағы белгілі бір оқиға, дерек, құбылыстарды
сұрыптап таңдаумен қатар, оны қабылдаушыға қалай жеткізу жағын ойластырады,
сөзді, оның құрылымын, тілдік құралдардың түрлерін сол тұрғыдан
ұйымдастырады. Бұл орайда коммуникативтік мақсаттылықтың рөлі ерекше.
Коммуникативтік мақсаттылық автор пайдаланған тілдік құралдардың қызметін,
мәтін құрылымындағы олардың міндетін анықтайды. Коммуникативтік мақсаттылық
жай мәтіндерге ғана емес, көркем мәтіндерге де тән. Мәтінді, оның әр түрлі
жақтарын, ерекшеліктерін зерттегенде мәтін құраушы түзілімдердің қызметіне
басты көңіл болінеді, өйткені мәтіннің мазмұны дәл солар арқылы емес,
басқаша да берілуі мүмкін. Коммуникативтік мақсаттылықты анықтауда авторлық
көзқарасты, авторлық бағалауды (автор бейнесін) түсінудің маңызы зор.
Соңғылары әр түрлі жанрдағы мәтін түрлерінде ашық (тікелей) түрде емес,
жасырьн да берілуі мүмкін. Автор бейнесінің барынша ашық көрінуі
публицистикалық мәтіндерде айрықша орын алады, ол тіпті сол жанрдың
ерекшелігін құрайды. Мәтіннің мазмұндық-логикалық құрылымы болатыны сияқты
композициялық құрылымы да болады. Мәтіннің барлық мазмұндық және пішімдік
элементтерінің басын біріктіріп жинақтау, бір бүтін етіп құрастыру оңай
емес екені белгілі. Сол жинақтаудың өзі мәтінді, оның мазмұнын бейнелеуге
қызмет етіп, оның жалпы сипаты мен жекелеген ерекшеліктерін анықтайды.
Композицияның күрделі, күрделі емес жай түрлері де болады. Композиция
күрделі болған сайын оның қабылдаушыға әсері де күшті болды. Композицияны
күрделендіре отырып, автор сөздің әсер ету күшін арттырады, оны сенімді,
қызғылықты етеді, жай баяндау маңызды өзгерістердің нәтижесінде белгілі бір
композициялық түрге енеді.
Тақырыпты және оған қатысты маңызды ұғымдарды әр түрлі тәсілмен ашуға
болады. Көркем емес мәтіндердің композициялық түрлері осыған байланысты
анықталады. Алдымен оның басты екі түрі туралы айтуға болады: егер автор
шынайы-тарихи деректердің ізбе-ізділігін баяндауды мақсат етсе,
ретроспективалық (тарихи шолу түріндегі) баяндауды, ал мәселенің мәнісін
жүйелік-логикалық байланыстары мен қарым-қатынастарын ашу тұрғысынан
түсіндіргісі келсе, жүйелік-логикалық баяндауды тандап алады. Бұлардың
қайсысын таңдау, біріншіден, баяндау нысанының өзіне тікелей байланысты
болса, екіншіден, автордың алдына қойған мақсатына, үшіншіден,
қабылдаушының дайындығына байланысты.
Баяндаудың сипаты баяндаудың түрін анықтайды. Ретроспективалық баяндаудың
үш түрі бар: ұзындық өлшемдегі, қатарластық өлшемдегі және көп қырлы
өлшемдегі баяндаулар. Алғашқысында деректердің табиғи ізбе-ізділігі және
жалпы тақырып пен оны дәлелдеп түсіндіруші сипаттаулардың арасында тура,
тікелей қатынас орнайды. Қатарластыққа негізделген композицияда
жоғарыдағығы қосымша, салыстырылушы оқиға, деректердің арасындағы
қатынастарға ие болып келеді. Ал сан алуан (көп қырлы) өлшемді композицияда
ондай байланыстардың қатары өсе түседі. Жүйелі-логикалық баяндау мынадай
композициялық түрлерді қалыптастырады: индукциялық, традукциялық және
дедукциялық. Индукция жекелеген мысалдарды келтіре отырып, одан жалпы
қорытыңды жасауға әкелсе, дедукция керісінше жалпы мәселенің қойылысынан
басталып, оның жекелеген маңызды жерлері одан кейін ашылып сипатталады.
Мұндай баяндау ресми және ғылыми сөйлеу түрлеріне тән. Ал традукцияның мәні
оның ұғымдардың арасындағы көптеген кеңістік, мезгілдік, шарттық т.б.
қатынастарды ашуында жатыр. Бұл ойталқы түріндегі баяндауға тән. Соңдықтан
мұңдай баяндаулар көбіне публицистикалық және ғылыми-көпшілік стильдің
жанрларына тән болып келеді.
Әрине, жоғарыдағы композициялық түрлер мен баяндаулар нақтылы мәтін
(сөйлеу) түрлерінде сан алуан мәнерлегіш сапаларға ие болып, түрлі әдіс-
тәсілдер арқылы күрделеніп, өзгерістерге ұшырайды. Ол үшін баяндаудың әр
түрлі әдістері пайдаланылады. Мысалы, ұзыңдық өлшемге негізделген
композицияда жалпы жайлар мен нақты деректердің қатынасы әр түрлі
жүйелілікте берілуі мүмкін. Айталық, белгілі бір тарихи оқиға өзінің табиғи
өту кезеңдері бойынша немесе керісінше, соңғы нәтижесі алдымен баяндалып,
оның себептері кейін беріледі. Соңғысында оқиғалардың өтуіңдегі реттіліктің
бұзылуы себепті туатын шиеленісті жағдай қызығушылықты арттыратын әдіс
(форма) болып табылады. Оқырманның көңілін аудару үшін оқиғалар
тізбегіндегі кейбір буындарды алып тастап үзіп баяндау да хабарлаудың
жылдамдығын арттыратын тәсілдердің бірі. Сондай-ақ, кейбір жерлеріне
айрықша қөңіл бөліп, ден қойып баяндау немесе қосымша артық үстемелер қосып
баяндау — бұлар да автордың алдына қойған коммуникативтік мақсатына
байланысты жүзеге асырылатын тәсілдер. Ал қатарластыққа құрылған және коп
қырлы құрылымдарда қарама-қарсылыққа негізделген әдіс-тәсілдер жиі
қолданылады. Баяндаудың ретроспективалық түріңде оны күрделендірудің
жоғарыдағыдай әдіс-тәсілдері қолданылады.
Жүйелік-логикалык баяндау түрінде де оны күрделендірудің өзіндік әдіс-
тәсілдері бар. Алдымен проблемалық баяндау әдісін атауға болады. Мұнда ең
басыңда шешілуге тиісті мәселе риторикалық сұрақ түріңде не қаңдай да бір
баламалы формада беріледі. Одан әрі қарай оны шешу үшін деректемелер,
дәлелдемелер дамытыла баяндалады.
Композицияның одан басқа түрлерінде, мысалы, сатылыда – баяндау
бөліктерінің өзара жүйелі иерархиялық қатынастарын қатаң сақтауға құрылады.
Автор мәселенің алғышарттарын алға тарта, оны негіздей отырып, одан
қорытынды шығарады, мұның өзі баяндау желісінің одан әрі дамуына негіз
болады. Егер мұндай баяндау мәселенің маңызды тұстарын қайталай көрсетуге,
экспрессивтілікке құрылса, онда бір орталыққа шоғырлаңдыру, топтау әдісін
қолданғаңдығы туралы айтуға болады. Мұндай тәсіл үгіт-насихат, сендіру
сөздерінде қатаң логикалық пен экспрессивтілікті, қайталамалықты ұштастыра
жүргізуге септігін тигізеді.
Баяндау композициясын күрделендіріп күшейтуде жоғарыдағы баяндау түрлері
бір-бірімен ұштастырыла, араластырыла жүргізіледі.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен
жұмысты ұйымдастыру жолдары.
Тілді оқытып, үйретудің сапасын арттыру әр түрлі жағдайларға байланысты.
Соның бірі – қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру.
Мәтін ғылыми тұрғыда сұрыпталған, өңделген болуы тиіс. Сабаққа қолданылатын
мәтін оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне бейімделініп
(адаптированный), немесе бейімделінбей (неадаптированный) де алынуы мүмкін.
Мәтінді сұрыптағанда мынадай факторлардың кешенді жүйесін ескерген жөн:
оқушылардың сөздік қорында актив сөздер мен түсіндірме терминдердің ауқымы;
лексикограмматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің
қиындық деңгейін анықтау критериі; мәтіннің семантикалық моделін құру
мүмкіндігі; мәтінде ойлау-танымдық мәннің болуы; контекстік көркемдік пен
жанрлық шектеулік; тақырыптық принцип; мәтіннің композициялық-мәндік
құрылымы мен стилі. Осы факторларға негізделіп, белгілі бір тақырып бойынша
сараланған мәтіндер бір модуль құрады. Осындай бірнеше модуль болуы мүмкін.
Атап айтқанда, әрбір модуль мазмұны жағынан бірін-бірі толықтыратын
бірнеше мәтін жиынтығынан тұрады. Мәселен, Адам және оны қоршаған орта
модуліне Отбасы, Туыс-туғандар, Оқу орны, Оқу тобы, Досым сияқты
тақырыптағы мәтіндер жиынтығы кіреді. Бұл мәтіндер мазмұнын түсініп, ұғыну
көп жағдайда оның дұрыс сұрыпталынып берілуіне байланысты. Сондай-ақ, мәтін
мазмұнын түсіну, оның ішіндегі негізгі және жанама ойдың бөліну заңдылығын
айыра білумен айқындалады. Сондықтан, тілді оқытып, үйретудің кез-келген
кезеңінде мұғалім оқушыларға оның құрылымдық элементтерін қайсысы негізгі,
қайсысы қосымша ойды беріп тұрғанын түсіндіріп көрсеткен дұрыс. Мәтінді
толық және дәл ұғыну оның ішіндегі сөздердің мән-мағынасын түсініп, білуге
де байланысты. Әрбір модульге енген мәтіндер соңында сөздің материалы
берілуі тиіс. Және де бұл сөздер талданып, оқушылардың арнайы дәптерлеріне
жазылуы қажет.
Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет. Сөздің
мағынасын түсіну оқушылардың мектептегі қазақ тілі сабақтарында меңгерген
білім деңгейіне, сөздік қорына байланысты болмақ.
Сөздің нақтылы мағынасын сөйлем контексінде ғана түсініп байқауға
болады. Себебі жеке тұрғанда бір мағына беретін сөз, сөйлем ішінде кейде
басқа мағына береді. Қазақ тілінде мұндай жағдай жиі кездеседі. Бұл ана
тіліміздің синтаксистік құрылысындағы ерекшелікке байланысты. Мысалы, сын
есімдер сөйлемде пысықтауыштың қызметін атқарса, үстеудің сұрағына жауап
береді. Керісінше, үстеу сөйлемде анықтауыш қызметін атқарып, сын есім
сұрағына жауап беретіні көзделді. Сөз мағынасының бұлай өзгеруі оның
сөйлемдегі тұрған орнына байланысты. Сонымен қатар, сөз өзінің бастапқы
мағынасында емес, ауыспалы мағынасында да қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдай
әсіресе, көркем әдебиеттен алынған мәтіндерде жиі кездеседі. Сондықтан,
көркем әдебиеттен алынған мәтіндер бейімделінген (адаптированный) болуы
тиіс. Сабаққа қажетті мәтін осылай ғылыми тұрғыдан сұрыпталынып алынған
соң, онымен жүргізілетін жұмыс мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. мәтінмен жұмыстың алдындағы кезең;
2. мәтінмен жұмыс кезеңі;
3. мәтін соңындағы жұмыс кезеңі.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай
бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға (единица) мен сөйлесім үлгілерінің
дифференциялау, оларды мәтінде танып, айыра білу және бірден
семантизациялауға жаттықтыру, тілдік сезімталдықты қалыптастыру және әр
түрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ
түрлерін, т.б.) меңгерту.
Келесі, мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы
мен құрылымын трансформациялау жаттығулары орындалады. Сондай-ақ, мәтін
ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр
түрлі тәсілмен орындатуға болады. Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша
ұйымдастырылады: оқығанның мазмұнын айту; мәтін бойынша сұраққа жауап беру;
жоспар жасату; бірнеше бөлімге бөлдіру; негізгі, жанама ойды таптыру,
қорытынды жасату. Осылардың бәрі оқыған мәтіннің мазмұнын меңгеріп,
мағынасын оқушылардың толық түсінуіне арналған жұмыстар. Мәтін мағынасын
оқушылардың толық түсінуі дегеніміз не? Жалпы алғанда, оқушылар мәтіннің
мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Бұл жеке
сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсінікті болады деген жалпы
пайымдау. Мәтіндер әр түрлі (бейімделген, бейімделмеген) болады. Сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы кейде мәтін контексіндегі мағынасымен бір бола
бермейтіні белгілі. Сондықтан, мәтіндегі ойды түсіну үшін онда берілген
сөздердің тура мағынасымен қатар ауыспалы мағынасын да білу қажет.
Жекелеген сөздердің мағыналары (тура мағына) белгілі бола тұрса да кейде
тұтас сөйлемнің мағынасын оқушыларға ұғындыру қиын болуы мүмкін. Дегенмен,
кей жағдайда мәтін ішіндегі сөздердің бірлі-жарымы түсініксіз болса да,
оның жалпы мазмұнын оқушылар түсініп жатады. Мысалы, 1643 жылдың қысында
қалмақтар қалың қолмен келіп қазақтарға қарсы соғыс ашады. Бұл сөйлемдегі
қалың қолмен тіркесінің мағынасын кейбір орта буын сыныптарының оқушылары
толық түсінбесе де, сөйлемнің жалпы мазмұнын ұғады. Әрине, бұл жерде
мұндай сөздерді түсіндірмесе де болады деген пікір тумаса керек. Керісінше,
оларды оқушылар біліп, түсініп отырса, сөйлемнің, сондай-ақ, сол сөйлем
қолданылып тұрған мәтіннің жалпы көркемделген мазмұны айқындала түседі.
Яғни, мұғалім сөздердің ауыспалы мағынасын түсіндіріп отыруы қажет. Сонда
ғана сөйлем мағынасы, одан мәтін мазмұны түсінікті болады.
Келесі мәтін соңынан жүргізілетін жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтін
мазмұнының негізгі элементтерін, танымдық құндылығын айқындауға, мәтінге
түсініктеме беруді үйретуге (интерпретация) бағытталған жұмыстар
жүргізіледі. Бірақ мәтінмен жұмыс осы үш кезеңмен ғана шектеліп қалмай,
тілді оқытып үйретуде басқа тәсілдермен бірлікте, тығыз байланыста
ұштастырыла жүргізілуі тиіс. Дұрыс сөйлеу үлгісін қалыптастыру үшін
мәтіннің рөлі зор. Оқушының тілін дамыту, сөйлеу қабілетін қалыптастыру
ауызекі сөйлеу, сөздер мен сөз тіркестерін жатқа айту, суретпен түрлі жұмыс
түрлерін жүргізу, сұрақ-жауап түрлерімен жұмыс т.б. жұмыстар. Жоғары
сыныптарда оқушылардың ойлау қабілетін арттыру бағытында мәтінмен жұмысты
түрлендіре өткізіледі. Мұғалім оқушылармен дыбыстармен, сөздіктермен жұмыс,
сөздік қорын толықтыру, ережемен жұмыс, сөйлей білуге дағдыландыру, сұраққа
жауап бергізу сияқты мәтінмен жұмыс түрлерін жүргізе отырып, пәнаралық
байланысты жетілдіру, оқушыларды шығармашылыққа баулу мақсатын көздеп және
оқушыларды жұмыс істеу қабілеттеріне, білім деңгейлеріне қарай топқа бөліп,
әр топқа лайықты тапсырма беріп отыруы қажет.
Мәтiнмен жұмыс дегенiмiз – сабақ үстiнде өтiлетiн әр түрлi жұмыстардың
жиынтығынан құралады. Мысалы:
А) қазақ тiлiнiң ерекше дыбыстарымен жұмыс;
В) жаңа сөздермен жұмыс;
С) тіл дамыту;
Д) ауызша сөйлей бiлуге дағдыландыру.
Мәтiнмен жұмыс iстеу кезiнде оқушыларды жұмыс iстеудiң алғашқы
қадамы (түрi) – мәтiндi дұрыс оқи бiлуге дағдыландыру керек. Ол үшiн
мұғалiм төмендегiдей қағидаларға сүйенуi қажет:
А) қазақ тiлiне тән дыбыстардың айтылуы, жазылуы;
В) мәнерлеп оқуы;
С) дауыстап оқуы;
Д) сөйлемдi мазмұнына, айтылуына қарай дауыс ырғағымен оқуы;
Е) кезекпен, араласып оқуы.
Мiне, осындай қағидаларды пайдалана отырып, дұрыс оқуға дағдыландыруға
және шапшаң оқуға жаттықтыруға болады. Ол үшін тақтадан көрсете отырып,
ережесін қайталата түсіндіреміз:
Айтылатын ойдың, пікірдің, әңгіменің қағазға жазылған түрі мәтін деп
аталады. Мысалы,
Ауызша тіл жазбаша тіл
Мәтін
Шағын көлемді
Тарау, бөлім, тақырыптар
Сөз, сөз тіркестері, сөйлем
Мәтiн – оқушыны оқуға үйретудiң негiзгi құралы, ол ойын, тiлiн дамытады,
тәрбиелейдi, қазақша сөйлеуге үйретедi. Осыған орай мәтiнге мынадай
талаптар қойған дұрыс:
1. Мәтiн оқушының бiлiмiне, түсiнiгiне сай алынуы қажет. Ол жеңiлден
ауырға бiрте-бiрте күрделенiп отырады.
2. Мәтiннiң мазмұны оқушыны қызықтыратындай болуы тиiс, сонда ғана
оны оқушы тез меңгередi.
3. Мәтiндердiң тәрбиелiк мәнi болуға тиiс. Оқушыларды достыққа,
бiрлiкке, адамгершiлiкке тәрбиелейтiн мәтiндердiң мәнi зор.
4. Мәтiндер қазақ халқының мәдениетiмен, әдет-ғұрыптарымен таныстыру
қызметiн атқару тиiстi.
Мәтiнмен жұмыс iстеу мұғалімнің жан-жақты iзденуiн, дайындалуын қажет
етедi. Мұғалім барлық жұмыс түрлерiн қадағалап отыруы тиiс. Мысалы,
мұғалім мәтiндi оқи отырып, оқушыларға таныс, бiлетiн сөздердi бөлiп алып,
оларға сөз тiркестерiн, сөйлемдердi жазғызады. Оқушылар бұл тапсырманы
толық орындайды. Жазған сөйлемдердi мұғалім оқытады.
Келесi кезекте мәтiндi қайтадан оқып, оқушыларға түсiнiксiз таныс емес
сөздердi тапқызып, оларды оқып, тақтаға (кейiн дәптерге) жазғызады. Бұл
таныс емес сөздердiң аудармасын берiп, мағынасын түсiндiредi және мысалдар
айтылып жазылады.
Мұғалім таныс емес сөздердiң айтылуын, жазылуын, мағынасын
түсiндiргеннен кейiн, оқушыларға бұл сөздермен сөз тiркестерiн, сөйлемдердi
құрастыруды тапсырады.
Өткен сабақта берiлген сөздердi қатыстырып, байланыстырып отыруы керек.
Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады.
Мәтiн бойынша сұрақтар қойып, оларға жауап бергiзу арқылы мәтiндi
диалогқа (сұхбатқа) айналдыруға да болады. Мәтiн бойынша жоспар құру тиiмдi
деп ойлаймыз. Себебi, жоспар жасау мәтiндi жақсы түсiнуге, ойын жүйелi
түрде жеткiзуге көмектеседi.
Мәтiннiң мазмұнын толық түсiну оның құрамында таныс емес күрделi лексика
мен тiркестер болмауын қажет етедi. Мұнда мәтiннiң мағынасы оқушыға
ұғынықты болып, оқушы оны сөйлеу процесiнде қолданады. Мәтiндi толық түсiну
үшiн арнайы тапсырмалар берiледi, олар оқылады.
Мәтінді оқытып болғаннан кейін оқушылар өз пікірлерін айтады, мәтіннің
соңындағы сұрақ-жауап тапсырмасын оқып, танысады. Бұл пікірлесу әдісі оқушы
білімін тереңдетуге, сөйлей білу дағдысын дамытуға алып келеді. Олар:
1. Мәтінді мәнерлеп, анық түсініп оқу;
2. Мәтін бойынша сөз, сөз тіркестері, антоним, омоним, синоним
сөздіктерін пайдалана білу;
3. Мәтін бойынша сұрақ-жауап жұмысы, диалог құрастыру, жоспар жасауға
үйрену;
4. Мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме бере білуге үйрену;
5. Мәтіндегі сөз мағыналарының түрленіп отыратындығына көңіл бөлу;
6. Шығарманың мазмұнын айтып үйрену, суреттеу, қорытынды жасай білуге
дағдыландыру;
7. Мәтін бойынша синтаксистік, морфологиялық тапсырмаларды меңгеру;
8. Өлеңді қара сөз түрінде жаздырып үйрету, т.б.
Осындай тапсырмалар арқылы оқушылар мәтiндi меңгередi. Бұл
тапсырмаларды орындау барысында мұғалім бақылау жүргiзедi, жiберген
қателерiн үнемi дер кезiнде түзетiп отыруы тиiс.
Мұғалім сабақты дұрыс ұйымдастыруда, мәтін арқылы ауызекі сөйлеуге
үйрету, топтық, жеке, даралап және саралап оқыту немесе қарапайым
мазмұндағы түрлері ұйымдастырылады. Сыныптағы топтар мәтінді оқи отырып әр
түрлі тапсырмалар орындаса, бәрі мәселені шешуге ат салысса, бірге отырып
барлығы тақырыпты меңгереді, сол арқылы жұмыстың әрі ұжымдық, фонтальді
топтық түрлері іске асады. Ұжымдық іс-әрекетте берілген сұрақты талқылауға
өзінің жұмысын ұйымдастыруға өзінің пікірін қысқаша айтуға, басқаның ой-
түйінін толықтыруға үйренеді. Мәтіндерді өткенде диалог құрудың тиімділігі
еркеше. Диалогтік, сұхбат, пікірталас түрлерін ұйымдастыру тәсілдері
әлемдік педагогикалық тәжірибеде кең өріс алған. Олардың қатарында
Дөңгелек стол Форум Симпозиум т.б. Мәтінмен жұмыс жүргізуде Ой
қозғау топтастыру, ішіне-сыртына стратегиясын пайдаланудың ролі зор.
Сөз мағынасын түсіндіру, ашу, нақтылау – мәтінмен жұмыс істеудің
негізгі үлкен бөлігі. Сондықтан мәтінді талдау жұмысына үлкен мән бере
отырып, оқушының сөздік қорын, сөз қолдану, сөйлем құрау дағдыларын
қалыптастыруға көбірек көңіл бөлінуі керек.
Профессор М.Балақаев көрсеткендей: Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі,
жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді
дәл айту шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық, сауаттылық[9.26]
екендігін ескеріп, әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып мәтін арқылы
оқушының тілін дамытып қана қоймай, шебер, мәдениетті сөйлеу дағдыларын да
қалыптастырып отыру қажет.
Орыс тілді мектептегі қазақ тілі сабағын жүргізудегі мәселенің бірі - тіл
дамыту. Оқушылардың қазақ тілін үйренуі – танымдық процесс, соның
нәтижесінде олар ана тілінен басқа да тілді меңгере алады. Өзге үлттың
тілін оқыту, әрине оңай емес. Оқу материалын оқушыларға түсіндіру, түрлі
мәліметтер беру мүғалімнің міндеті. Бірақ, сабақтың мақсаты мұнымен
шектелмек емес. Оқушының өз бетімен жұмыс істеуі, ізденуі тіл үйренуде
неғұрлым нәтижелі болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Олардың тілді
меңгеруге талпынысы еліктеумен тығыз байланысты. Қазақ тілін шет тілі
ретінде оқытқанда сөйлеу үлгісі -мәтінге сүйенеміз, әрі оны тіл дамыту
мақсатында пайдалану мумкіндігі бар. Тіл дамыту оқушының актив сөздік
қорының баюы мен жүйеленуіне әсер етеді: оқушының сөздік қоры белгілі
дәрежеге сай келмесе, ауызекі сөйлеу тілі мазмұнды да мәнерлі болуы мүмкін
емес. Қазақ тілі сабағының бір мақсаты сөйлеу тілін қалыптастыру десек, оны
мәтін жұмысын ұйымдастыру барысында жүзеге асыруға болады.
Тілді оқыту әдістемесінде "мәтін" деген үғым "кең" және "тар" көлемде
түсіндіріледі. Мектеп оқулықтарында мәтін ұгымы "кең" көлемде беріледі.
"Мәтін – мазмұны мен грамматикалық жағынан байланысқан сөйлемдер тобы"
[10.6]. Сонда сөйлеу тіліне қатыстының бәрін мәтін дейміз бе? Мәтін болу
үшін кімге арналғандығы, қандай мақсатта қолданылатындығы, белгілі бір
жағдайды көрсетуді көздейтіндігі сияқты белгілері болуы керек. Мәтінге
осындай барынша "тар" көлемдегі ұғым беріліп жүр. Мәселен, төмендегі
мәтінді қарастырайық:
Біздің сынып
Біздің сынып жарық және жылы. Сыныпта электр шамы бар. Сыныптың есіктері
ақ сырмен сырланған. Есіктің тұтқасы да әдемі. Мектептің кітапханасы үлкен.
Кітапханада қызық кітаптар көп.
Егер мектеп оқулықтарында берілген анықтама тұрғысынан қарасақ, бұл –
мәтін: мұнда бір топ сөйлем бар, сөйлемдер мазмұны мен грамматикалық
жағынан байланысты. Ал "тар" ұғымдағы анықтама тұрғысынан алсақ, мәтін
емес. Кім құрастырды, қандай мақсатта, кімге арналған екендігі беймәлім.
Жоғарғы анықтамалардың қатар жүргеніне қарамастан мәтінге берілген "тар"
ұғымдағы анықтаманы әдістемелік тұрғыдан өзекті деп есептейміз. Шындығында,
анықтамада қарым-қатынас, сөйлеу туралы сөз болуы – пікірлер дұрыстығының
белгісі. Берілген үзіндіде тек қарым-қатынастық "қасиет" болса ғана ол –
мәтін. Мәтін – тіл үйретудің негізгі бірліктерінің бірі деп ойлаймыз. Бірақ
оқушылардың тілін дамытудағы мәтінмен жұмыс жөнінде әр түрлі кезқарастар
бар. Кейбір әдіскерлер балалардың монологтік тілін дамытуда мәтінмен
жұмысты нәтижелі болады деп есептемейді, өйткені оқушы тілінің дәлелділігі
(мотивированность) сияқты сипаты ескерілмейді. Енді бір топ әдіскерлер
монологтік тілді үйрету мен дамыту негізі мәтін деген пікірді қуаттайды.
Мәтіннің қарым-қатынастық қызметі жоніндегі пікірлердің әр түрлі болуы
монологтік тілдің психологиялық табиғатына байланысты болуы мүмкін. Мәтін
бойынша жұмыс істеу мүмкіншілігі болғанда ғана сабақтағы тіл дамыту туралы
сөз қозғауға болады деп есептейміз. Оқушылардың тілін дамыту үшін бір
тақырыпқа бірнеше мәтін алған дұрыс. Тіл үйретудің алғашқы кезеңінде көлемі
шағын, мазмұны күрделі емес арнайы құрастырылған мәтіндер арқылы жұмыс
істеу тиімді болмақ, лексикалық материалдың қызметі жөнінде ұғым бере
отырып, сөйлеуге дайындаймыз.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді пайдалану тек тіл дамыту жұмыстары үшін
ғана пайдалы емес, ол окушының көру зейінін дамытады, оқу мәнерін
жақсартады, сауатты жазу дағдыларында қалыптастырады. Тіл дамыту жұмысының
сапалы болуы тандалған мәтінге көп байланысты. Мәтіндегі мәліметтің жаңа,
қайталанбаған болуы оқушының қызығушылығы мен ойлау қабілетін арттырып,
сөздік қорының баюына жол ашады. Сондықтан мәтін тандауға мазмұнының
қызғылықты, оқушы түсінігіне сай болуын ойластырумен қатар, танымдық,
тәрбиелік мәнін естен шығармаған жөн. Мәтін бойынша жұмыс істеу барысында
оқушының тілі баюымен қатар, грамматикалық формаларды түсініп меңгереді,
синтаксистік конструкцияларды ажырататын болады, мәнерлеп оқу, сөйлеу
дағдылары қалыптасады, ол үшін тапсырмалар белгілі бір жүйеде жүргізілуі
қажет. Мәтін бойынша берілетін тапсырманы мәтінмен танысқанға дейін, анализ-
талдау барысында немесе мәтінмен танысқан соң беру тиімді. Сонымен,
тапсырманы орындау уақытына қарай үш топқа бөліп қарастырамыз:
қабылдау қиындықтарын жою мақсатындағы мәтінмен танысқанға дейінгі
тапсырма;
мазмұнын түсіндіруге, түсінуге көмектесетін мәтін ішілік тапсырма;
мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырма;
а) мәтін бойынша байланыстырып сөйлеуге дайындық ретінде репродуктивтік
сипаттағы;
ә) байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру мақсатындағы тапсырмалар.
Мысалы, мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырмалар:
Мәтінді оқыңыз. Мысалда қанша кейіпкер бар?
Мәтінді рөлге бөліп оқыңыздар.
Мәтін мазмүнына сүйеніп, сұрақтарға жауап беріңіздер. Қыран әлемге не деп
жар салады?
4. Қаздың бойында қандай қасиеттер бар? Мәтіннен зат есімдерді тауып, қай
септікте түрғандығын анықтаңыз.
5. Тиісті жерге жалғауларды жалғаңыз. Қыран... сергі, әлем...жар салды,
су... жүземін, жер... жүремін, жүн... ұшып көрген емес, қыран сұңқар...
айтты, қасиеттің... айтшы.
6. Мақал-мәтелдерді оқып, мазмұнын түсіндіріңіз. Жаттап алыңыздар.
Бүркіттен қыран құс болмас,
Сұңқардан сұлу құс болмас.
7. Мәтіннен сұңқардың сөзін тауып оқыңыздар.
Қорыта айтқанда, дұрыс тандалған (кысқа мазмұнды, оқиғасы қызғылықты,
грамматикалық материалға сай, оқушы қабылдауына лайық) мәтін, нақтылы
іріктелген тапсырмалар жұмыс жүйелі жүргізілгенде оқушы тілін дамытатыны
сөзсіз
Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
Ғалымдар әдістемелік тұрғыдан келгенде мәтіннің өзіне тән белгілерін
меңгертуде мыналар алынғаны тиімді болады деп санайды:
• Сөйлеу түрі;
• Сөйлеу формасы;
• Сөйлеу стилі;
• Жанры;
• Сөйлеудің функционалдық-мағыналық типі (сөйлеу тәсілі);
• Сөйлеудің эмоционалдығы мен экспрессивтілігі.
1) Сөйлеу түрі дегенде, оның ауызша немесе жазбаша екендігі
қарастырылады. Ауызша мәтін – уақытпен байланысты болса, жазбаша мәтін –
кеңістікпен байланысты болады. Ауызша мәтіндер синтаксистік құрылымы
жағынан жазбашаға қарағанда, анағұрлым қарапайымдау, эллипсистігі байқалып,
мағыналық құрылымы нақпа-нақ келіңкіремейтіндігімен, экспрессивтік
элементтері мол болып келетіндігімен ерекшеленеді.
Жазба мәтінде мәтінді құраушы бірліктердің арасындағы байланыстырушы
элементтер айқын білініп, формалық көрсеткіштері мүмкіндігінше анық
көрсетіледі. Жазба мәтіндегі мазмұн мүмкіндігінше толыққанды болуға,
логикалық ой желісі үзілмей, сақталып отыруға, лексикалық құнарлылығы терең
болып, басқа да тілдік формалардың мол болуына мүмкіндік беретіндей күйде
жасалады.
2) Сөйлеу формасы. Қарым-қатынас жасау формасына сәйкес, мәтіндер
монологтік, диалогтік болып бөлінеді. Бұл жерде сөйлеудің түрі мен
формалары бірігіп келіп, жазбаша мәтінде де монолог пен диалог болатыны,
ауызша мәтінде де монолог пен диалог болатыны анықталады.
3) Мәтіннің қандай да бір стильде құрылатыны белгілі. Оқыту
барысында функционалдық стильдердің ауызекі сөйлеу стилі, ғылыми, ресми
іс қағаздар, публицистикалық және көркем әдеби түрі қолданылады. Осы
стильдердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері белгілі. Олардың мәтіндегі
өзіндік құрылымы бірден көрініп тұруы да мүмкін, көп ретте публицистикалық
және көркем әдеби стильдерді айыра алмау байқалады. Сондықтан да
мәтіндердің стильдерін таныту бағытында жүргізілетін жұмыстардың өзіндік
жүйесі болады.
4) Мәтіннің жанрлық ерекшеліктері де танылуды қажет ететін аспекті.
Жанр, негізінде, функционалдық стильдермен тығыз астасып жатады.
Байланыстылықты мынадай кесте арқылы көрсетуге болады:
Стильдер Жанрлар
Ғылыми стиль Оқу мазмұны берілген мәтіндер: мақалалар,
монографиялар, (үзінділер), баяндамалар, хабарламалар,
рефераттар, шолулар, аңдатпалар.
Ресми стиль. Өтініш, мінездеме, түсініктеме, іс-қағазы, ресми
Графия құттықтау, хабарландыру, сауалнама, өмірбаян,
ұсыныстар, т.б.
Публицистикалық Хроника, ақпарат, хабар, мақалалар, очерк, фельетон
стиль
Көркем стиль Өлең, поэмалар, ертегі, әңгіме, роман (үзінді)
5) Мәтіннің келесі белгісі – сөйлеудің функционалдық типі. Сөйлеуде
сипаттама, хабарлама, ойтолғау түрлері қолданылатыны белгілі. Бұлардың
әрқайсысының жеке ерекшеліктерін таныта отырып, осындай мәтіндер құрата
білуге баулу үшін әрбір сөйлеу типтерінің құрылымдық-жүйелік заңдылықтарын
анықтау қажет болады.
6) Мәтіннің келесі бір маңызды белгісі – оның эмоционалдық
тұрғыдан бояулы болып келетіндігі. Бұл жағынан, ғалымдардың пікірінше, а)
ресми, ә) ресми емес, б) бейтарап мәтіндер болып бөлінеді. Экспрессивті
мәтіндердің өзі экспрессивті-стилистикалық белгілері бар және бейтарап
мәтіндер болып бөлінеді. Осының ішіндегі экспрессивті-стилистикалық белгісі
бар мәтіндерге көркем, публицистикалық, ауызекі сөйлеу, ғылыми
(пікірталастар), құттықтау, қарсы алу сөзі сияқты ресми мәтіннің түрлері
жатады. Ал бейтарап мәтіндерге ғылыми, ресми іс-қағаздар,
публицистикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе бөлім
1. Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық
сипаттамасы.
ІІ. Негізгі бөлім
І Тарау
1.1. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен
жұмысты ұйымдастыру жолдары.
1.2. Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
ІІ Тарау
2.1. Қазақ тілі оқулықтарында Мәтін тақырыбынан теориялық және
практикалық білімнің берілу жайы.
2.2. Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері
ІІІ. Қорытынды
ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бітіру жұмысының нысаны
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Қазақ тілі пәнін оқытудың мақсаты – ана тілінің
қоғамдық әлеуметтік мәнін түсінген, тілдің қызметін меңгерген, қарым-
қатынастық біліктілігі дамыған, сөз мәдениетінің талаптарына сай іскерлікті
меңгерген тұлға даярлауға мүмкіндік туғызу, – деп тұжырымдалған [3. 7.].
Ал пәннің мақсатын орындау үшін онда берілген теориялық тақырыптарды
оқушыларға саналы меңгерту керек. Қазақ тілінен оқытылатын ең маңызды
тақырып ол – мәтін. Сондықтан, Жалпы білім беретін орта мектептердің
қазақ тілі сабақтарында мәтінді меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру
жұмысының негізгі объектісі – орта мектептегі қазақ тілі сабақтарында
жеке тұлғаны қалыптастыруды мақсат ететін түрлі бағыттағы жаттығулар мен
тапсырмаларды орынды ұйымдастырып, бүгінгі күнгі заман талабына сай
оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді жүргізу арқылы оқушылардың сана-сезімін
байытып, белсенділігін арттыруды және олардың ой-өрістерін дамытып,
шығармашылыққа төселдіруді мақсат ете отырып, Мәтін тақырыбын меңгерту
барысында ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарын жүргізу.
Бітіру жұмысының өзектілігі.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері тақырыбы - жекелеген авторлардың өзіндік
көзқарастарын білдіретін мақалалар түрінде берілгенімен арнайы зерттелмеген
тың тақырып. Қазақ тілі сабақтарында жүйелі жүргізілетін жұмыстардың
оқушылардың ой - өрістерін дамытудағы маңызы зор екендігінде. Мазмұны
әр түрлі қоғамдық тақырыптарға арналған шығармашылық деңгей тапсырмаларының
Мәселен, шалқыған Арал теңізі неге тартылды? Ойтолғау жазыңыздар, немесе
суретке қарап мәтін құраңыз оқушының сана-сезімінің толысып, өзіндік
пікірінің қалыптасуына, дүниетанымдық көзқарасының артуына, оларды
еңбекке, ізденіске жетелеуде тигізер пайдасы көп. Ұлттық тәрбиені халық
моралі саласында қалыптасқан тарихи дәстүрлерді меңгермей жүзеге асыру
мүмкін емес. Халықтық тәрбиенің қайнар көзіне, халық педагогикасы мен
дәстүрлеріне қайта оралу заманның жай ағымы ғана емес, ол - өткір
қажеттілік, өйткені мәдениеттің дәстүрлі түрлерін танып-білу арқылы адам
оның рухани бастауына терең бойлайды, туған елінің өзіндік ерекшелігін
аялап, сақтауға үйренеді. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың ой-өрістерін
дамыту мақсатында жүргізілетін жұмыстар жүйесі оқушылардан жаңа тұрпатты,
жеке тұлғалы азаматты қалыптастыра отырып, оларды адамгершілікке,
еңбексүйгіштікке, ізденіске, ұлтжандылыққа т. б. ізгілік қасиеттерге баулу
мәтін арқылы жүзеге асады. Әртүрлі тәрбиелік мақсаттағы мәтіндерді жақсы
меңгерту арқылы оқушы бойында ізгі қасиеттер қалыптасады. Мұның өзі
жұмыстың өзектілігін дәлелдейді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында
мәтінді меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру жұмысының мақсаты ретінде
оқыту үрдісінде жас ұрпақты ұлтжанды, өз елін, жерін, тілін, ділін, дінін
жанындай сүйетін, халқымыздың тарихи құндылықтарын, әдет – ғұрпын, салт –
дәстүрін қадірлей білетін дара тұлға етіп тәрбиелеуде қазақ тілі
сабақтарында оқытылатын мәтіннің өзіндік ерекшелігін ескере отырып түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы меңгерту көзделеді. Міндеті - жалпыбілімдік орта
мектептегі жетінші сынып оқушыларына Қазақ тілі пәнінен берілген Мәтін
тақырыбын меңгертуде тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану бағытында зерттеу
жұмысын жүргізу болып саналады.
Бітіру жұмысының дереккөздері.
Бітіру жұмысының дереккөздері ретінде негізінен әр жылдарда жарық
көрген тілші-ғалымдар еңбектері, қазақ тілі оқулықтары мен бағдарламалары,
әдістемелік нұсқаулары пайдаланылды. Сондай-ақ, халықаралық, республикалық
конференциялар материалдары жинақтарында, мерзімді баспасөз бетінде
жарияланған әдіскер-ғалымдардың, маман оқытушылардың, ғылыми
қызметкерлердің және тәжірибелі мұғалімдердің пікірлері ескерілді.
Бітіру жұмысының әдістері.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінді
меңгертудің әдіс-тәсілдері атты бітіру жұмысының тиімділік дәрежесін
анықтауда кешенді түрде бірнеше әдістер пайдаланылды. Бітіру жұмысында
салыстырмалы әдістері, қазақ тілі оқулықтарының тапсырмадағы мәтін түзу
және жаттығулардағы әдеби тіл нормасының дұрыс берілу қызметтерін тануда
стильдік талдау әдістері, контекстік талдау, жүйелеу, саралау әдістері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы:
Жұмыстың кіріспе бөлімінде мәтіннің және оның негізін құрайтын
элементтердің лингводидактикалық сипаттамасы беріледі. Жұмыстың негізгі
бөлімі екі тараудан тұрады. Оның бірінші таруында жалпы білім беретін орта
мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмысты ұйымдастыру жолдары
сипатталады. Сондай-ақ, қазіргі кезде бүгінгі оқушы, ертеңгі болашағымыз
болып табылатын жас ұрпақтың тәрбиесіне бағытталған идеялық мұрат-
шығармашылықпен жұмыс істеу, жаңа тұрпатты жеке тұлға қалыптастыру болса,
жұмыстың негізгі бөлімінде осы мәселелерге қол жеткізу үшін мәтінді
меңгертуде қарастырылатын жұмыстар жүйесі талданады. Мектепте мәтінді
меңгертудің кейбір ерекшеліктері ескеріліп, қазақ тілі сабақтарында
мәтіннен берілген әр түрлі жұмыстарды дұрыс орындату арқылы оқушыларды
шығармашылыққа баулудың қажеттілігі қамтылады. Жұмыстың екінші тарауында
Қазақ тілі оқулықтарында Мәтін тақырыбынан теориялық және практикалық
білімнің берілу жайы, ондағы мәтінді меңгертуге арналған шығармашылық
тапсырмалардың, практикалық жаттығулардың оқу-әдістемелік жағы, мәтінді
меңгертудегі әдіс-тәсілдер тиімділігі талданады. Бітіру жұмысының
құрылымы кіріспе мен негізгі бөлімдерден, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттердің тізімінен тұрады.
Мәтіннің және оның негізін құрайтын элементтердің лингводидактикалық
сипаттамасы
Мәтін (текст) – тіл білімінің нысаны ретінде ХХ ғасырдың соңғы 20-30-
жылдарында қарастырыла бастады. Мәтін (текст) –тіл бірліктерінің барлық
басқа түрлерінен өзгеше келетін, өзіндік ерекшелігі мол бірлік ретінде
танылады. Мәтіннің мазмұндық және құрылымдық қырларын қарастыратын сала –
мәтін лингвистикасы (лингвистика текста) деп танылады.
Бұл жаңа саланың тіл білімінде қарыштап дамуы, қазақ тіл білімінде де күн
тәртібіне қойылуы, мәтіннің өзіндік табиғатын қарастыру – тек лингвистика
үшін ғана емес, тілді оқыту процесі үшін де маңызды екендігі анықталады.
Осындай мақсаттардан келіп, қазақ тілін мектепте (ана тілі ретінде) оқыту
әдістемесінде Мәтін туралы түсінік беру, мәтіннің жасалу жолдары мен
өзіндік ішкі табиғи заңдылықтарын оқушыларға таныту жолдарының айқындалуы
қажет деп танылады. Мәтін туралы түсінік беруде мәтіннің дыбыстан,
фонемадан, сөзден, лексемадан, морфемадан, сөйлемнен (жай сөйлем, құрмалас
сөйлем), абзацтан дербес түрде келетін ерекшеліктер бар екендігі, сондықтан
да мәтінді жеке тану керек екендігі нақты мысалдармен, талдаудың көптеген
түрлерімен ұғындырылады. Мәтіннің өзіндік белгілерін жекелеген фактілер
арқылы түсіндіріп, сол жеке белгілердің барлығы бірігіп келіп, біртұтас
мағынаны – мәтін табиғатын санасында орнықтыратындай күйде оқытылуы
керек.
Егер осыған дейін жаттығуларды көп ретте жекелеген дыбыстар мен жекелеген
сөздер, сөйлемдердің қызметін, формасын тану үшін ғана мәтін етіп құратын
болса, ендігі кезекте әрбір тіл бірлігінің қызметі – өзінен жоғары тұрған
тіл бірліктерін жасау үшін бағытталғанын, нәтижесінде нақты айқын айтылатын
ой-мәтін түрінде келетінін түсіндіру болады.
Сонда мәтінді қолданудың екі жақты тиімділігі бар екенін көреміз,
біріншіден, дыбыс, фонема, сөз, лексема, морфема, сөйлемдердің қызметін
мәтін ішінде тану мүмкіндігі бар, екіншіден, солардың тұтасқан қызметінің
нәтижесінде ерекше тіл бірлігі – мәтіннің композициясы құрылатынын таныту
мүмкіндігі бар.
Осы жерде әрдайым мұғалімдердің назарында тұратын мәселелер бар. Ол көп
жағдайда мәтін дегенді оқу және әдістемелік әдебиеттерде біз термин
ретінде емес, дыбысты, фонеманы, сөзді, лексеманы, морфеманы, сөйлемдерді,
т.б. тіл құбылыстарын танытуда, меңгертуде пайдаланатын материал ретінде
қолданып жүргендігіміз. Шындығында, ол дәстүрмен ғана қалыптасып кеткен
жағдай емес. Тілдің кіші бірліктерінің құрылымын түсіндіруде дербес форманы
алу мүмкін болғанымен, оның (тіл бірлігінің) мағынасын анықтауда, қалай
болғанда да, мәтін қажет екенін түйсінгендіктен туындаған қажеттілік.
Ендігі әдістемелік бағыт – бір жағынан, тілдің кіші бірліктерін
танытудағы мәтіннің қызметін тану, екінші жағынан, мәтіннің өзіндік
табиғатын қоса танытумен байланысты болып отырғанын атап кетеміз. Қазақ
тілі сабақтарында қолданылатын барлық дидактикалық материалдар (сөздік
диктант болсын, жаттығу мәтіндері болсын, т.б.) мәтінге жатады. Шын
мәнісінде мәтін деп әр жерден терілген сөздер жиынтығы мен іріктелген
сөйлемдерді атауға мүлде болмайды. Барлық уақытта оқушының ойында белгілі
бір мазмұн туралы тұтас ой қалыптасуы керек. Ал белгілі бір грамматикалық
тақырыпты меңгеру барысында келтірілетін жекелеген сөйлемдер тек белгілі
бір тілдік фактіні дәлелдеу үшін уақытша қызмет етіп тұрған сияқты
екендігі мұғалімге де белгілі. Байланысқан мәтін деген сөзді
мұғалімдердің қолданбағаны дұрыс. Өйткені, байланыспайтын мәтін мәтін емес.
Сондықтан да мәтін еместі мәтін деп, ал шын мәтінді байланысқан мәтін
деп жалған термин қолданып, оқушының санасына қажетсіз жүкті арқалатуға
болмайды.
Синтаксистің кейбір тақырыптарын оқыту барысында, міндетті түрде, оны
бекітілетін жаттығулар орындатылады. Осы ретте қазақ тілі мұғалімдері
оқушылармен Берілген жаттығулардың табиғатында белгілі бір тұтастық бар
ма? Ол тұтастық мағыналық-құрылымдық жағынан қалай көрініп тұр? Жалпы
мәтін деп нені айтушы едік? деген сияқты (алғашқы сабақтарда мәтін
туралы түсінік берілгені белгілі) сұрақтарды әрдайым қойып, оқушыларға
жауап іздетіп отырғаны дұрыс. Осы сұрақ-жауаптардан соң Бүгін біз өткелі
отырған Жай сөйлем осы мәтіннің құрылымында қандай қызмет атқарып тұр?
Тұлғалық және мағыналық қызметтерінің ерекшеліктерін осы мәтін бойынан
іздеп көрейік деген жаңа бағыттағы тапсырмалар жүйесімен жалғасып кетеді.
Жалпы мәтінмен екі бағытта жұмыс істеледі: біріншісі – тілдік бағытта,
екіншісі – сөйлеу бағытында (речевое направление). Соңғысы – тіл дамыту,
тіл ұстарту, мазмұндама жазғызу, шығарма жазғызу, стилистикалық талдау
бағытында.
Бірақ, мұғалім қай бағытта жұмыс істегенде де есіне тұтатын мәселесі –
бұл екі бағыттың ешуақытта бірінен-бірінің бөлінбеуі. Тіл бірлігін
танытуда, міндетті түрде, ол бірліктің сөйлеуде (речь) қалай қолданылып
тұрғанын танытпай өте алмайтыны белгілі. Ал сөйлеудегі қызметін танытуда –
оның қандай тіл бірлігі деп аталатынын айтпай тағы да тұра алмайтыны
сөзсіз. Мұғалім бұл жағдайды келесі сабақтарда ескеруі дұрыс.
Тілдік бірліктердің стилистикалық бояулары, сөздер мен грамматикалық
тұлғалардың экспрессивтік-мағыналық ерекшеліктері жұмсалым кезінде сан
түрлі қарым-қатынасқа түсу арқылы сөздің әр алуан мағынасын толықтай
бейнелеп, сөйлеушінің ойын дәл, қажетті арнада жеткізеді. Сөздің мазмұны,
қарым-қатынастың жағдайы мен аумақ-көлемі, бағыт-бағдары әр түрлі
болатындықтан, тілдік тұлғалардың бір-біріне ықпалы мен тіркесім сипаты да
түрліше болады. Бірақ ол айырмашылықтар жалпыланған, типтенген тұрпатқа ие,
сондықтан олардың негізгі ерекшеліктерін айқындап зерттеуге мүмкіндік
туады. Тілдің іс жүзіндегі қызметін зерттеген кезде тілдік түлғалардың
стилистикалық мүмкіндіктерін жақсы білуден өзге, тілдік қолданыстың
типтенген формалары мен мәтін түрлерін, тілдік шығармалардың өзіндік болмыс-
бітімін де жақсы білу керек. Тілдік құралдардың қолданыс кезіндегі
өзгерісін, ауысу-түйісулерін не анықтайды десек, оларды ең алдымен тілден
тысқары жайттар анықтайды. Сөзді қолдану кезінде оған әр түрлі жағдайлар
әсер етеді. Тілден тысқары жағдайларды мазмұндық және қатысымдық деп бөлуге
болады. Мазмұндық жағын, сөздің неге арналғандығы, дәлірек айтқанда, нақты
тақырыбы анықтаса, қатысымдық жағын сөйлеуші мен қабылдаушының арасындағы
жағдай анықтайды. Мұңда сөйлеушінің алдына қойған мақсат-мұраты, сондай-ақ
тыңдаушы жақтың ерекшеліктері, білімдік, мәдени, жасы жағынан деңгей-
дәрежесі ескеріледі. Тілден тысқары жағдайлар тілдік және стилистикалық
құралдарды таңдауға негіз болады. Соңғылары мәтіннің жалпы сипатын, оның
стилін қалыптастырады.
Мәтінтануда оның пішімдік жағын зерттеумен ғана шектелуге болмайтыны
белгілі. Әрине, жекелеген тілдік элементтердің стильдік бояуы мәнмәтінсіз
де айқындалып тұрады (мысалы: шаһар, ғарыш, самғау т.б.), сөздік
тұлғалардың көпшілігінің стильдік мәнерлілігі сонымен қатар мәтіннің
ұйымдасу ерекшелігінен, оның құрылымынан туындайды. Бұл әсіресе, сөздің
мағыналық-стилистикалық мүмкіндігі ерекше белсенділікке ие көркем
поэтикалық мәтіндерде айқын байқалады. Бұл жағдай көркем емес мәтіндерге де
тән. Көркем мәтінге ең жақыны, әрине, көркем публицистикалық шығармалар. Ал
көркем әдебиет пен публицистикадан алыстап, ресми немесе ғылыми саладағы
қарым-қатынасқа ойысқан сайын сөзқолданым қатандап, дәлдікке,
қарапайымдылыққа ұмғыла түседі.
Мәтіндік деңгейде стилистикалық талдаудың әдіснамалық негізін шығарманың
өзара тығыз байланысты және диалектикалық қатынаста болатын пішімі мен
мазмұнының бірлігі туралы қағида құрайды. Белгілі бір мақсатқа орай,
пішімнің жекелеген жақтарын бөліп алып талдауға болады, бірақ соның өзінде
оның мазмұнмен байланысын, түрлі мәтіндердегі олардың өзара қатынасын
ескермеуге болмайды. Маңыздылығы жағынан мазмұн алғашқы орында, алайда ол
пішімнің көмегімен бейнеленіп қабылданады (көрінеді немесе естіледі). Пішім
мен мазмұн категорияларының көріну сипаты мәтіннің түріне байланысты
әрқалай. Пішім мен мазмұнның өзіндік ерекшеліктері мол ең күрделі қарым-
қатынасы мен байланысы көркем мөтіндерде көрінеді. Мұнда ең күрделі әрі
қиыны — мәтіннің құрылымдық ерекшеліктерін мазмұндық категориялармен
(тақырыбы мен идеясымен) сабақтастырып талдау. Стилистикалық талдау арқылы
мазмұнның белгілі бір пішімге ие болуы – мәтіннің құрылымы анықталады.
Мұнда тілдік фактілер бір-бірімен байланыссыз, жеке-жеке алынбайды, қарым-
қатынасы (сәйкесуі) ескеріледі. Мәтіннің құрылымдық-композициялық негізі
құрылымдық тәсілдері стилистикалық талдаудың арқауы болады. Сол арқылы
шығарманың негізгі ойын, басты идеясын толық әрі терең түсінуге мүмкіндік
туады. Мәтін — әр түрлі сапаға ие бөлшектерінің сан қилы қарым-
қатынастарынан тұратын күрделі құрылым. Оның жалпы да негізгі
категорияларына мазмұн мен пішім жатса, олардың да өз ұғым-категориялары
бар. Алғашқысының негізгі ұғымдарына тақырып пен мазмұнның өзі жатады.
Мазмұн — болмыстағы құбылыстар, деректер, бұлар тақырыпты ашу үшін тілдік
қырнап-жонуға түседі, яғни тілдік жағынан игеруге алынады. Бір тақырыптың
өзі әр түрлі материалда ашыла беруі мүмкін. Көркем мәтіндерден басқаларында
тақырып ары қарай дамытылатын тезис түрінде көрінеді. Оларда тақырып
мәтіннің басында айтылады, тіпті мәтіннің аты тақырыпты белгілейді. Мысалы,
ғылыми мақаланың атынан-ақ онда не туралы айтылатынын түсінеміз. Ал газет
материалдарында тақырып пен мазмұнның қатынасы күрделене түседі. Газетте
таным нысаны туралы айтылып қана қоймайды, оқырманға әсер ету де көзделеді.
Сондықтан мұндағы қатысымдық-психологиялық жағдай тақырып ұғымының мәнін
бұрынғыдан анағұрлым күрделендіреді.
Пішім категориясының негізгі ұғымдарына композиция мен тіл жатады.
Тақырып пен мазмұн сияқты бұлар да өзара тығыз байланысты, белсенді қарым-
қатынаста. Олардың қарым-қатынасының нәтижесінде жаңа ұғымдар пайда болады.
Мысалы, тақырып пен мазмұнның қарым-қатынасынан идея, тақырып пен
композицияның қарым-қатынасынан сюжет пайда болса, композиция мен тілдің
қарым-қатынасынан тәсіл пайда болады. Осылардың бәрінің қарым-қатынасы
мәтін құрылымын жасайды. Мәтінді стилистикалық таңдау жоғарыдағы
компоненттердің бірімен шектелмейді, олардың арасыңдағы байланыстар мен
қарым-қатынастарды ашуға, демек, мәтін құрылымын талдауға бағытталады.
Мәтінді тұтастай стилистикалық талдау үшін оның қандай элементтерден
құралғанын, оның құрылымының негізін не құрайды, бітім-бейнесін нелер
жасайды — осылардың бәрінің ара салмағын анықтау керек.
Мәтіннің негізін құрайтын элементтердің қатарына ең алдымен тақырыптың
мазмұнын ашатын ұғымдар кіреді және сол ұғымдарды байланыстыратын, олардың
арасындағы қарым-қатынастарды ашатын амал-тәсілдері болады. Тақырыптың
мәнін ашатын ұғымдар мен олардың байланыстары мәтіннің логикалық негізін
құрап, мәтін мазмұнын болмыспен байланыстырып тұрады.
Мәтін негізін құрайтын элементтердің келесі түрін стильқұраушы деп атауға
болады. Белгілі бір мазмұнды әр түрлі тәсілдермен беруге болады. Ол үшін
грамматикалық деңгейде болсын, лексика-фонетикалық деңгейде болсын тілдік
құралдардың кең жүйесі пайдаланылады. Олардың қайсысын пайдалану автордың
алдына қойған мақсатына, тыңдаушыға (оқырманға) қатынасына т.б. жағдайларға
байланысты. Алдыңғылары мәтіннің мазмұндық жағын құраса, соңғылары пішімдік
жағын құрайды. Бұлар мәтінді оқығанда, оны талдағанда бірден көзге көрініп
тұратын жағы болса, В.В.Одинцов мәтіннің одан да теренде жатқан құрылымдық
тәсілдері болатынын айтады [6.145]. Ол нақтылы құрылған мәтінде көрініп,
оның тілдік мәнерін, стильдік ерекшелігін анықтайды. Стильқұраушы және
құрылымдық тәсілдер бірлікте көрінеді. Көркем және публицистикалық стильдің
кей түрінде олар эмоциональды-бейнелі құрылымдар жасап, мәтіннің
экспрессивтілігін, эмоционалдығын бейнелесе, ғылыми және әсіресе, ресми іс-
қағаздары мәтінінде олардың рационалды-логикалық құрылымын жасап, мәтіннің
логикалық негізін құрап тұрады.
Кез келген мәтін даралық мәнге ие бола тұра (өйткені, оны белгілі бір
жағдайларға байланысты жеке адам тудырады) оларға жалпы сипаттар да тән.
Өте жалпылама мәндегі ортақ белгілер негізгі функциональды стильдерді
құрайды: ғылыми, ресми, публицистикалық т.б. Сонымен қатар бір стильге тән
мәтіндердің де бір-бірінен айырмашылықтары болады. Мысалы, ғылыми мәтіннің
сол саладағы мамандар мен көпшілікке арналған түрлері бірдей емес. Әр
стильге тән олардың ортақ жақтары мен айырмашылықтарын мәтін мазмұнын
бейнелейтін стиль түзуші тілдік құралдар мен мәтін түзуші құрылымдық
тәсілдер анықтайды. В.В.Виноградов былай дейді: Исследование разных жанров
и типов устной и письменной речи, имеющих широкое распространение в
общественной практике, естественно, тесно связывается с исследованием форм
и видов монологической и диалогической речи. При таком исследовании
раскрываются и общие конструктивные свойства монолога и диалога и
стилистические различия между разными их композиционными типами [7.17].
Стилішілік айырмашьглықтар мәтіннің жанрлық түрлерін анықтайды. Соған
қарағанда тақырыптық материалдарды сұрыптап, оларға белгілі бір пішім беру,
сұрыптау, орналастыру тәсілдері жанрлық ерекшелікті құрайтын сияқты. Жанр
тікелей болмысты бейнелемейді, ал оған деген шығармашылық қатынасты
бейнелейді. Ол — болмысты бейнелеудің тәсілі, оны игерудің көлемі мен
өзіндік ерекшелігі [8.7]. Жанр белгілі бір функциональды стиль ауқымында
айқындалатындықтан, сол жанрға тән шығарманың тілдік құрамы да мәнді қызмет
атқарады. Мысалы, газеттің әр түрлі жанрларында (мақала, көркем очерк,
интервью, пікірталас, репортаж) негізгі жүкті газет лексикасы көтеріп
тұрғанымен, тақырыпқа, автордың міндетіне т.б. әр түрлі жағдайларға
байланысты оларда ғылыми терминдер де, көркем не ауызекі тұрмыстық сөздер
де қодданыла беруі мүмкін. Жанрдың сипатын олардан өзге тілдік құралдардың
байланысындағы, бір-бірімен қатынасындағы ерекшеліктер анықтайды. Өйткені,
олардың бәрі белгілі бір көзқарас тұрғысынан ұйымдасып жұмсалады, сол
арқылы мәтін бір бүтіндікке, тұтастыққа ие болады.
Мәтін түзуші (адам) болмыстағы белгілі бір оқиға, дерек, құбылыстарды
сұрыптап таңдаумен қатар, оны қабылдаушыға қалай жеткізу жағын ойластырады,
сөзді, оның құрылымын, тілдік құралдардың түрлерін сол тұрғыдан
ұйымдастырады. Бұл орайда коммуникативтік мақсаттылықтың рөлі ерекше.
Коммуникативтік мақсаттылық автор пайдаланған тілдік құралдардың қызметін,
мәтін құрылымындағы олардың міндетін анықтайды. Коммуникативтік мақсаттылық
жай мәтіндерге ғана емес, көркем мәтіндерге де тән. Мәтінді, оның әр түрлі
жақтарын, ерекшеліктерін зерттегенде мәтін құраушы түзілімдердің қызметіне
басты көңіл болінеді, өйткені мәтіннің мазмұны дәл солар арқылы емес,
басқаша да берілуі мүмкін. Коммуникативтік мақсаттылықты анықтауда авторлық
көзқарасты, авторлық бағалауды (автор бейнесін) түсінудің маңызы зор.
Соңғылары әр түрлі жанрдағы мәтін түрлерінде ашық (тікелей) түрде емес,
жасырьн да берілуі мүмкін. Автор бейнесінің барынша ашық көрінуі
публицистикалық мәтіндерде айрықша орын алады, ол тіпті сол жанрдың
ерекшелігін құрайды. Мәтіннің мазмұндық-логикалық құрылымы болатыны сияқты
композициялық құрылымы да болады. Мәтіннің барлық мазмұндық және пішімдік
элементтерінің басын біріктіріп жинақтау, бір бүтін етіп құрастыру оңай
емес екені белгілі. Сол жинақтаудың өзі мәтінді, оның мазмұнын бейнелеуге
қызмет етіп, оның жалпы сипаты мен жекелеген ерекшеліктерін анықтайды.
Композицияның күрделі, күрделі емес жай түрлері де болады. Композиция
күрделі болған сайын оның қабылдаушыға әсері де күшті болды. Композицияны
күрделендіре отырып, автор сөздің әсер ету күшін арттырады, оны сенімді,
қызғылықты етеді, жай баяндау маңызды өзгерістердің нәтижесінде белгілі бір
композициялық түрге енеді.
Тақырыпты және оған қатысты маңызды ұғымдарды әр түрлі тәсілмен ашуға
болады. Көркем емес мәтіндердің композициялық түрлері осыған байланысты
анықталады. Алдымен оның басты екі түрі туралы айтуға болады: егер автор
шынайы-тарихи деректердің ізбе-ізділігін баяндауды мақсат етсе,
ретроспективалық (тарихи шолу түріндегі) баяндауды, ал мәселенің мәнісін
жүйелік-логикалық байланыстары мен қарым-қатынастарын ашу тұрғысынан
түсіндіргісі келсе, жүйелік-логикалық баяндауды тандап алады. Бұлардың
қайсысын таңдау, біріншіден, баяндау нысанының өзіне тікелей байланысты
болса, екіншіден, автордың алдына қойған мақсатына, үшіншіден,
қабылдаушының дайындығына байланысты.
Баяндаудың сипаты баяндаудың түрін анықтайды. Ретроспективалық баяндаудың
үш түрі бар: ұзындық өлшемдегі, қатарластық өлшемдегі және көп қырлы
өлшемдегі баяндаулар. Алғашқысында деректердің табиғи ізбе-ізділігі және
жалпы тақырып пен оны дәлелдеп түсіндіруші сипаттаулардың арасында тура,
тікелей қатынас орнайды. Қатарластыққа негізделген композицияда
жоғарыдағығы қосымша, салыстырылушы оқиға, деректердің арасындағы
қатынастарға ие болып келеді. Ал сан алуан (көп қырлы) өлшемді композицияда
ондай байланыстардың қатары өсе түседі. Жүйелі-логикалық баяндау мынадай
композициялық түрлерді қалыптастырады: индукциялық, традукциялық және
дедукциялық. Индукция жекелеген мысалдарды келтіре отырып, одан жалпы
қорытыңды жасауға әкелсе, дедукция керісінше жалпы мәселенің қойылысынан
басталып, оның жекелеген маңызды жерлері одан кейін ашылып сипатталады.
Мұндай баяндау ресми және ғылыми сөйлеу түрлеріне тән. Ал традукцияның мәні
оның ұғымдардың арасындағы көптеген кеңістік, мезгілдік, шарттық т.б.
қатынастарды ашуында жатыр. Бұл ойталқы түріндегі баяндауға тән. Соңдықтан
мұңдай баяндаулар көбіне публицистикалық және ғылыми-көпшілік стильдің
жанрларына тән болып келеді.
Әрине, жоғарыдағы композициялық түрлер мен баяндаулар нақтылы мәтін
(сөйлеу) түрлерінде сан алуан мәнерлегіш сапаларға ие болып, түрлі әдіс-
тәсілдер арқылы күрделеніп, өзгерістерге ұшырайды. Ол үшін баяндаудың әр
түрлі әдістері пайдаланылады. Мысалы, ұзыңдық өлшемге негізделген
композицияда жалпы жайлар мен нақты деректердің қатынасы әр түрлі
жүйелілікте берілуі мүмкін. Айталық, белгілі бір тарихи оқиға өзінің табиғи
өту кезеңдері бойынша немесе керісінше, соңғы нәтижесі алдымен баяндалып,
оның себептері кейін беріледі. Соңғысында оқиғалардың өтуіңдегі реттіліктің
бұзылуы себепті туатын шиеленісті жағдай қызығушылықты арттыратын әдіс
(форма) болып табылады. Оқырманның көңілін аудару үшін оқиғалар
тізбегіндегі кейбір буындарды алып тастап үзіп баяндау да хабарлаудың
жылдамдығын арттыратын тәсілдердің бірі. Сондай-ақ, кейбір жерлеріне
айрықша қөңіл бөліп, ден қойып баяндау немесе қосымша артық үстемелер қосып
баяндау — бұлар да автордың алдына қойған коммуникативтік мақсатына
байланысты жүзеге асырылатын тәсілдер. Ал қатарластыққа құрылған және коп
қырлы құрылымдарда қарама-қарсылыққа негізделген әдіс-тәсілдер жиі
қолданылады. Баяндаудың ретроспективалық түріңде оны күрделендірудің
жоғарыдағыдай әдіс-тәсілдері қолданылады.
Жүйелік-логикалык баяндау түрінде де оны күрделендірудің өзіндік әдіс-
тәсілдері бар. Алдымен проблемалық баяндау әдісін атауға болады. Мұнда ең
басыңда шешілуге тиісті мәселе риторикалық сұрақ түріңде не қаңдай да бір
баламалы формада беріледі. Одан әрі қарай оны шешу үшін деректемелер,
дәлелдемелер дамытыла баяндалады.
Композицияның одан басқа түрлерінде, мысалы, сатылыда – баяндау
бөліктерінің өзара жүйелі иерархиялық қатынастарын қатаң сақтауға құрылады.
Автор мәселенің алғышарттарын алға тарта, оны негіздей отырып, одан
қорытынды шығарады, мұның өзі баяндау желісінің одан әрі дамуына негіз
болады. Егер мұндай баяндау мәселенің маңызды тұстарын қайталай көрсетуге,
экспрессивтілікке құрылса, онда бір орталыққа шоғырлаңдыру, топтау әдісін
қолданғаңдығы туралы айтуға болады. Мұндай тәсіл үгіт-насихат, сендіру
сөздерінде қатаң логикалық пен экспрессивтілікті, қайталамалықты ұштастыра
жүргізуге септігін тигізеді.
Баяндау композициясын күрделендіріп күшейтуде жоғарыдағы баяндау түрлері
бір-бірімен ұштастырыла, араластырыла жүргізіледі.
Жалпы білім беретін орта мектептердің қазақ тілі сабақтарында мәтінмен
жұмысты ұйымдастыру жолдары.
Тілді оқытып, үйретудің сапасын арттыру әр түрлі жағдайларға байланысты.
Соның бірі – қазақ тілі сабақтарында мәтінмен жұмысты ұтымды ұйымдастыру.
Мәтін ғылыми тұрғыда сұрыпталған, өңделген болуы тиіс. Сабаққа қолданылатын
мәтін оқушының психофизиологиялық ерекшелігіне бейімделініп
(адаптированный), немесе бейімделінбей (неадаптированный) де алынуы мүмкін.
Мәтінді сұрыптағанда мынадай факторлардың кешенді жүйесін ескерген жөн:
оқушылардың сөздік қорында актив сөздер мен түсіндірме терминдердің ауқымы;
лексикограмматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің
қиындық деңгейін анықтау критериі; мәтіннің семантикалық моделін құру
мүмкіндігі; мәтінде ойлау-танымдық мәннің болуы; контекстік көркемдік пен
жанрлық шектеулік; тақырыптық принцип; мәтіннің композициялық-мәндік
құрылымы мен стилі. Осы факторларға негізделіп, белгілі бір тақырып бойынша
сараланған мәтіндер бір модуль құрады. Осындай бірнеше модуль болуы мүмкін.
Атап айтқанда, әрбір модуль мазмұны жағынан бірін-бірі толықтыратын
бірнеше мәтін жиынтығынан тұрады. Мәселен, Адам және оны қоршаған орта
модуліне Отбасы, Туыс-туғандар, Оқу орны, Оқу тобы, Досым сияқты
тақырыптағы мәтіндер жиынтығы кіреді. Бұл мәтіндер мазмұнын түсініп, ұғыну
көп жағдайда оның дұрыс сұрыпталынып берілуіне байланысты. Сондай-ақ, мәтін
мазмұнын түсіну, оның ішіндегі негізгі және жанама ойдың бөліну заңдылығын
айыра білумен айқындалады. Сондықтан, тілді оқытып, үйретудің кез-келген
кезеңінде мұғалім оқушыларға оның құрылымдық элементтерін қайсысы негізгі,
қайсысы қосымша ойды беріп тұрғанын түсіндіріп көрсеткен дұрыс. Мәтінді
толық және дәл ұғыну оның ішіндегі сөздердің мән-мағынасын түсініп, білуге
де байланысты. Әрбір модульге енген мәтіндер соңында сөздің материалы
берілуі тиіс. Және де бұл сөздер талданып, оқушылардың арнайы дәптерлеріне
жазылуы қажет.
Қандай мәтін болса да, алдымен оның мазмұнын түсіну қажет. Сөздің
мағынасын түсіну оқушылардың мектептегі қазақ тілі сабақтарында меңгерген
білім деңгейіне, сөздік қорына байланысты болмақ.
Сөздің нақтылы мағынасын сөйлем контексінде ғана түсініп байқауға
болады. Себебі жеке тұрғанда бір мағына беретін сөз, сөйлем ішінде кейде
басқа мағына береді. Қазақ тілінде мұндай жағдай жиі кездеседі. Бұл ана
тіліміздің синтаксистік құрылысындағы ерекшелікке байланысты. Мысалы, сын
есімдер сөйлемде пысықтауыштың қызметін атқарса, үстеудің сұрағына жауап
береді. Керісінше, үстеу сөйлемде анықтауыш қызметін атқарып, сын есім
сұрағына жауап беретіні көзделді. Сөз мағынасының бұлай өзгеруі оның
сөйлемдегі тұрған орнына байланысты. Сонымен қатар, сөз өзінің бастапқы
мағынасында емес, ауыспалы мағынасында да қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдай
әсіресе, көркем әдебиеттен алынған мәтіндерде жиі кездеседі. Сондықтан,
көркем әдебиеттен алынған мәтіндер бейімделінген (адаптированный) болуы
тиіс. Сабаққа қажетті мәтін осылай ғылыми тұрғыдан сұрыпталынып алынған
соң, онымен жүргізілетін жұмыс мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. мәтінмен жұмыстың алдындағы кезең;
2. мәтінмен жұмыс кезеңі;
3. мәтін соңындағы жұмыс кезеңі.
Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай
бағытта жүргізіледі: тілдік тұлға (единица) мен сөйлесім үлгілерінің
дифференциялау, оларды мәтінде танып, айыра білу және бірден
семантизациялауға жаттықтыру, тілдік сезімталдықты қалыптастыру және әр
түрлі құрылымдық материалды (сөзжасам элементтері, етістіктің жақ, шақ
түрлерін, т.б.) меңгерту.
Келесі, мәтінмен жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтіннің тілдік материалы
мен құрылымын трансформациялау жаттығулары орындалады. Сондай-ақ, мәтін
ішінен қажет мәліметті бөліп алу, айыра білуге машықтандыру жаттығуларын әр
түрлі тәсілмен орындатуға болады. Мәтінмен жұмыс кезеңі былайша
ұйымдастырылады: оқығанның мазмұнын айту; мәтін бойынша сұраққа жауап беру;
жоспар жасату; бірнеше бөлімге бөлдіру; негізгі, жанама ойды таптыру,
қорытынды жасату. Осылардың бәрі оқыған мәтіннің мазмұнын меңгеріп,
мағынасын оқушылардың толық түсінуіне арналған жұмыстар. Мәтін мағынасын
оқушылардың толық түсінуі дегеніміз не? Жалпы алғанда, оқушылар мәтіннің
мазмұнын түсіну үшін оның ішіндегі жеке сөздерді түсінуі керек. Бұл жеке
сөздер түсінікті болса, тұтас мәтін де түсінікті болады деген жалпы
пайымдау. Мәтіндер әр түрлі (бейімделген, бейімделмеген) болады. Сөздің
жеке тұрғандағы мағынасы кейде мәтін контексіндегі мағынасымен бір бола
бермейтіні белгілі. Сондықтан, мәтіндегі ойды түсіну үшін онда берілген
сөздердің тура мағынасымен қатар ауыспалы мағынасын да білу қажет.
Жекелеген сөздердің мағыналары (тура мағына) белгілі бола тұрса да кейде
тұтас сөйлемнің мағынасын оқушыларға ұғындыру қиын болуы мүмкін. Дегенмен,
кей жағдайда мәтін ішіндегі сөздердің бірлі-жарымы түсініксіз болса да,
оның жалпы мазмұнын оқушылар түсініп жатады. Мысалы, 1643 жылдың қысында
қалмақтар қалың қолмен келіп қазақтарға қарсы соғыс ашады. Бұл сөйлемдегі
қалың қолмен тіркесінің мағынасын кейбір орта буын сыныптарының оқушылары
толық түсінбесе де, сөйлемнің жалпы мазмұнын ұғады. Әрине, бұл жерде
мұндай сөздерді түсіндірмесе де болады деген пікір тумаса керек. Керісінше,
оларды оқушылар біліп, түсініп отырса, сөйлемнің, сондай-ақ, сол сөйлем
қолданылып тұрған мәтіннің жалпы көркемделген мазмұны айқындала түседі.
Яғни, мұғалім сөздердің ауыспалы мағынасын түсіндіріп отыруы қажет. Сонда
ғана сөйлем мағынасы, одан мәтін мазмұны түсінікті болады.
Келесі мәтін соңынан жүргізілетін жұмыс кезеңі. Бұл кезеңде мәтін
мазмұнының негізгі элементтерін, танымдық құндылығын айқындауға, мәтінге
түсініктеме беруді үйретуге (интерпретация) бағытталған жұмыстар
жүргізіледі. Бірақ мәтінмен жұмыс осы үш кезеңмен ғана шектеліп қалмай,
тілді оқытып үйретуде басқа тәсілдермен бірлікте, тығыз байланыста
ұштастырыла жүргізілуі тиіс. Дұрыс сөйлеу үлгісін қалыптастыру үшін
мәтіннің рөлі зор. Оқушының тілін дамыту, сөйлеу қабілетін қалыптастыру
ауызекі сөйлеу, сөздер мен сөз тіркестерін жатқа айту, суретпен түрлі жұмыс
түрлерін жүргізу, сұрақ-жауап түрлерімен жұмыс т.б. жұмыстар. Жоғары
сыныптарда оқушылардың ойлау қабілетін арттыру бағытында мәтінмен жұмысты
түрлендіре өткізіледі. Мұғалім оқушылармен дыбыстармен, сөздіктермен жұмыс,
сөздік қорын толықтыру, ережемен жұмыс, сөйлей білуге дағдыландыру, сұраққа
жауап бергізу сияқты мәтінмен жұмыс түрлерін жүргізе отырып, пәнаралық
байланысты жетілдіру, оқушыларды шығармашылыққа баулу мақсатын көздеп және
оқушыларды жұмыс істеу қабілеттеріне, білім деңгейлеріне қарай топқа бөліп,
әр топқа лайықты тапсырма беріп отыруы қажет.
Мәтiнмен жұмыс дегенiмiз – сабақ үстiнде өтiлетiн әр түрлi жұмыстардың
жиынтығынан құралады. Мысалы:
А) қазақ тiлiнiң ерекше дыбыстарымен жұмыс;
В) жаңа сөздермен жұмыс;
С) тіл дамыту;
Д) ауызша сөйлей бiлуге дағдыландыру.
Мәтiнмен жұмыс iстеу кезiнде оқушыларды жұмыс iстеудiң алғашқы
қадамы (түрi) – мәтiндi дұрыс оқи бiлуге дағдыландыру керек. Ол үшiн
мұғалiм төмендегiдей қағидаларға сүйенуi қажет:
А) қазақ тiлiне тән дыбыстардың айтылуы, жазылуы;
В) мәнерлеп оқуы;
С) дауыстап оқуы;
Д) сөйлемдi мазмұнына, айтылуына қарай дауыс ырғағымен оқуы;
Е) кезекпен, араласып оқуы.
Мiне, осындай қағидаларды пайдалана отырып, дұрыс оқуға дағдыландыруға
және шапшаң оқуға жаттықтыруға болады. Ол үшін тақтадан көрсете отырып,
ережесін қайталата түсіндіреміз:
Айтылатын ойдың, пікірдің, әңгіменің қағазға жазылған түрі мәтін деп
аталады. Мысалы,
Ауызша тіл жазбаша тіл
Мәтін
Шағын көлемді
Тарау, бөлім, тақырыптар
Сөз, сөз тіркестері, сөйлем
Мәтiн – оқушыны оқуға үйретудiң негiзгi құралы, ол ойын, тiлiн дамытады,
тәрбиелейдi, қазақша сөйлеуге үйретедi. Осыған орай мәтiнге мынадай
талаптар қойған дұрыс:
1. Мәтiн оқушының бiлiмiне, түсiнiгiне сай алынуы қажет. Ол жеңiлден
ауырға бiрте-бiрте күрделенiп отырады.
2. Мәтiннiң мазмұны оқушыны қызықтыратындай болуы тиiс, сонда ғана
оны оқушы тез меңгередi.
3. Мәтiндердiң тәрбиелiк мәнi болуға тиiс. Оқушыларды достыққа,
бiрлiкке, адамгершiлiкке тәрбиелейтiн мәтiндердiң мәнi зор.
4. Мәтiндер қазақ халқының мәдениетiмен, әдет-ғұрыптарымен таныстыру
қызметiн атқару тиiстi.
Мәтiнмен жұмыс iстеу мұғалімнің жан-жақты iзденуiн, дайындалуын қажет
етедi. Мұғалім барлық жұмыс түрлерiн қадағалап отыруы тиiс. Мысалы,
мұғалім мәтiндi оқи отырып, оқушыларға таныс, бiлетiн сөздердi бөлiп алып,
оларға сөз тiркестерiн, сөйлемдердi жазғызады. Оқушылар бұл тапсырманы
толық орындайды. Жазған сөйлемдердi мұғалім оқытады.
Келесi кезекте мәтiндi қайтадан оқып, оқушыларға түсiнiксiз таныс емес
сөздердi тапқызып, оларды оқып, тақтаға (кейiн дәптерге) жазғызады. Бұл
таныс емес сөздердiң аудармасын берiп, мағынасын түсiндiредi және мысалдар
айтылып жазылады.
Мұғалім таныс емес сөздердiң айтылуын, жазылуын, мағынасын
түсiндiргеннен кейiн, оқушыларға бұл сөздермен сөз тiркестерiн, сөйлемдердi
құрастыруды тапсырады.
Өткен сабақта берiлген сөздердi қатыстырып, байланыстырып отыруы керек.
Бұл жерде байланыстылық қағидасы сақталады.
Мәтiн бойынша сұрақтар қойып, оларға жауап бергiзу арқылы мәтiндi
диалогқа (сұхбатқа) айналдыруға да болады. Мәтiн бойынша жоспар құру тиiмдi
деп ойлаймыз. Себебi, жоспар жасау мәтiндi жақсы түсiнуге, ойын жүйелi
түрде жеткiзуге көмектеседi.
Мәтiннiң мазмұнын толық түсiну оның құрамында таныс емес күрделi лексика
мен тiркестер болмауын қажет етедi. Мұнда мәтiннiң мағынасы оқушыға
ұғынықты болып, оқушы оны сөйлеу процесiнде қолданады. Мәтiндi толық түсiну
үшiн арнайы тапсырмалар берiледi, олар оқылады.
Мәтінді оқытып болғаннан кейін оқушылар өз пікірлерін айтады, мәтіннің
соңындағы сұрақ-жауап тапсырмасын оқып, танысады. Бұл пікірлесу әдісі оқушы
білімін тереңдетуге, сөйлей білу дағдысын дамытуға алып келеді. Олар:
1. Мәтінді мәнерлеп, анық түсініп оқу;
2. Мәтін бойынша сөз, сөз тіркестері, антоним, омоним, синоним
сөздіктерін пайдалана білу;
3. Мәтін бойынша сұрақ-жауап жұмысы, диалог құрастыру, жоспар жасауға
үйрену;
4. Мәтіндегі кейіпкерлерге мінездеме бере білуге үйрену;
5. Мәтіндегі сөз мағыналарының түрленіп отыратындығына көңіл бөлу;
6. Шығарманың мазмұнын айтып үйрену, суреттеу, қорытынды жасай білуге
дағдыландыру;
7. Мәтін бойынша синтаксистік, морфологиялық тапсырмаларды меңгеру;
8. Өлеңді қара сөз түрінде жаздырып үйрету, т.б.
Осындай тапсырмалар арқылы оқушылар мәтiндi меңгередi. Бұл
тапсырмаларды орындау барысында мұғалім бақылау жүргiзедi, жiберген
қателерiн үнемi дер кезiнде түзетiп отыруы тиiс.
Мұғалім сабақты дұрыс ұйымдастыруда, мәтін арқылы ауызекі сөйлеуге
үйрету, топтық, жеке, даралап және саралап оқыту немесе қарапайым
мазмұндағы түрлері ұйымдастырылады. Сыныптағы топтар мәтінді оқи отырып әр
түрлі тапсырмалар орындаса, бәрі мәселені шешуге ат салысса, бірге отырып
барлығы тақырыпты меңгереді, сол арқылы жұмыстың әрі ұжымдық, фонтальді
топтық түрлері іске асады. Ұжымдық іс-әрекетте берілген сұрақты талқылауға
өзінің жұмысын ұйымдастыруға өзінің пікірін қысқаша айтуға, басқаның ой-
түйінін толықтыруға үйренеді. Мәтіндерді өткенде диалог құрудың тиімділігі
еркеше. Диалогтік, сұхбат, пікірталас түрлерін ұйымдастыру тәсілдері
әлемдік педагогикалық тәжірибеде кең өріс алған. Олардың қатарында
Дөңгелек стол Форум Симпозиум т.б. Мәтінмен жұмыс жүргізуде Ой
қозғау топтастыру, ішіне-сыртына стратегиясын пайдаланудың ролі зор.
Сөз мағынасын түсіндіру, ашу, нақтылау – мәтінмен жұмыс істеудің
негізгі үлкен бөлігі. Сондықтан мәтінді талдау жұмысына үлкен мән бере
отырып, оқушының сөздік қорын, сөз қолдану, сөйлем құрау дағдыларын
қалыптастыруға көбірек көңіл бөлінуі керек.
Профессор М.Балақаев көрсеткендей: Тіл мәдениеті дегеніміз – сөйлеудегі,
жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді
дәл айту шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық, сауаттылық[9.26]
екендігін ескеріп, әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып мәтін арқылы
оқушының тілін дамытып қана қоймай, шебер, мәдениетті сөйлеу дағдыларын да
қалыптастырып отыру қажет.
Орыс тілді мектептегі қазақ тілі сабағын жүргізудегі мәселенің бірі - тіл
дамыту. Оқушылардың қазақ тілін үйренуі – танымдық процесс, соның
нәтижесінде олар ана тілінен басқа да тілді меңгере алады. Өзге үлттың
тілін оқыту, әрине оңай емес. Оқу материалын оқушыларға түсіндіру, түрлі
мәліметтер беру мүғалімнің міндеті. Бірақ, сабақтың мақсаты мұнымен
шектелмек емес. Оқушының өз бетімен жұмыс істеуі, ізденуі тіл үйренуде
неғұрлым нәтижелі болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр. Олардың тілді
меңгеруге талпынысы еліктеумен тығыз байланысты. Қазақ тілін шет тілі
ретінде оқытқанда сөйлеу үлгісі -мәтінге сүйенеміз, әрі оны тіл дамыту
мақсатында пайдалану мумкіндігі бар. Тіл дамыту оқушының актив сөздік
қорының баюы мен жүйеленуіне әсер етеді: оқушының сөздік қоры белгілі
дәрежеге сай келмесе, ауызекі сөйлеу тілі мазмұнды да мәнерлі болуы мүмкін
емес. Қазақ тілі сабағының бір мақсаты сөйлеу тілін қалыптастыру десек, оны
мәтін жұмысын ұйымдастыру барысында жүзеге асыруға болады.
Тілді оқыту әдістемесінде "мәтін" деген үғым "кең" және "тар" көлемде
түсіндіріледі. Мектеп оқулықтарында мәтін ұгымы "кең" көлемде беріледі.
"Мәтін – мазмұны мен грамматикалық жағынан байланысқан сөйлемдер тобы"
[10.6]. Сонда сөйлеу тіліне қатыстының бәрін мәтін дейміз бе? Мәтін болу
үшін кімге арналғандығы, қандай мақсатта қолданылатындығы, белгілі бір
жағдайды көрсетуді көздейтіндігі сияқты белгілері болуы керек. Мәтінге
осындай барынша "тар" көлемдегі ұғым беріліп жүр. Мәселен, төмендегі
мәтінді қарастырайық:
Біздің сынып
Біздің сынып жарық және жылы. Сыныпта электр шамы бар. Сыныптың есіктері
ақ сырмен сырланған. Есіктің тұтқасы да әдемі. Мектептің кітапханасы үлкен.
Кітапханада қызық кітаптар көп.
Егер мектеп оқулықтарында берілген анықтама тұрғысынан қарасақ, бұл –
мәтін: мұнда бір топ сөйлем бар, сөйлемдер мазмұны мен грамматикалық
жағынан байланысты. Ал "тар" ұғымдағы анықтама тұрғысынан алсақ, мәтін
емес. Кім құрастырды, қандай мақсатта, кімге арналған екендігі беймәлім.
Жоғарғы анықтамалардың қатар жүргеніне қарамастан мәтінге берілген "тар"
ұғымдағы анықтаманы әдістемелік тұрғыдан өзекті деп есептейміз. Шындығында,
анықтамада қарым-қатынас, сөйлеу туралы сөз болуы – пікірлер дұрыстығының
белгісі. Берілген үзіндіде тек қарым-қатынастық "қасиет" болса ғана ол –
мәтін. Мәтін – тіл үйретудің негізгі бірліктерінің бірі деп ойлаймыз. Бірақ
оқушылардың тілін дамытудағы мәтінмен жұмыс жөнінде әр түрлі кезқарастар
бар. Кейбір әдіскерлер балалардың монологтік тілін дамытуда мәтінмен
жұмысты нәтижелі болады деп есептемейді, өйткені оқушы тілінің дәлелділігі
(мотивированность) сияқты сипаты ескерілмейді. Енді бір топ әдіскерлер
монологтік тілді үйрету мен дамыту негізі мәтін деген пікірді қуаттайды.
Мәтіннің қарым-қатынастық қызметі жоніндегі пікірлердің әр түрлі болуы
монологтік тілдің психологиялық табиғатына байланысты болуы мүмкін. Мәтін
бойынша жұмыс істеу мүмкіншілігі болғанда ғана сабақтағы тіл дамыту туралы
сөз қозғауға болады деп есептейміз. Оқушылардың тілін дамыту үшін бір
тақырыпқа бірнеше мәтін алған дұрыс. Тіл үйретудің алғашқы кезеңінде көлемі
шағын, мазмұны күрделі емес арнайы құрастырылған мәтіндер арқылы жұмыс
істеу тиімді болмақ, лексикалық материалдың қызметі жөнінде ұғым бере
отырып, сөйлеуге дайындаймыз.
Қазақ тілі сабақтарында мәтінді пайдалану тек тіл дамыту жұмыстары үшін
ғана пайдалы емес, ол окушының көру зейінін дамытады, оқу мәнерін
жақсартады, сауатты жазу дағдыларында қалыптастырады. Тіл дамыту жұмысының
сапалы болуы тандалған мәтінге көп байланысты. Мәтіндегі мәліметтің жаңа,
қайталанбаған болуы оқушының қызығушылығы мен ойлау қабілетін арттырып,
сөздік қорының баюына жол ашады. Сондықтан мәтін тандауға мазмұнының
қызғылықты, оқушы түсінігіне сай болуын ойластырумен қатар, танымдық,
тәрбиелік мәнін естен шығармаған жөн. Мәтін бойынша жұмыс істеу барысында
оқушының тілі баюымен қатар, грамматикалық формаларды түсініп меңгереді,
синтаксистік конструкцияларды ажырататын болады, мәнерлеп оқу, сөйлеу
дағдылары қалыптасады, ол үшін тапсырмалар белгілі бір жүйеде жүргізілуі
қажет. Мәтін бойынша берілетін тапсырманы мәтінмен танысқанға дейін, анализ-
талдау барысында немесе мәтінмен танысқан соң беру тиімді. Сонымен,
тапсырманы орындау уақытына қарай үш топқа бөліп қарастырамыз:
қабылдау қиындықтарын жою мақсатындағы мәтінмен танысқанға дейінгі
тапсырма;
мазмұнын түсіндіруге, түсінуге көмектесетін мәтін ішілік тапсырма;
мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырма;
а) мәтін бойынша байланыстырып сөйлеуге дайындық ретінде репродуктивтік
сипаттағы;
ә) байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру мақсатындағы тапсырмалар.
Мысалы, мәтінмен танысқаннан кейінгі тапсырмалар:
Мәтінді оқыңыз. Мысалда қанша кейіпкер бар?
Мәтінді рөлге бөліп оқыңыздар.
Мәтін мазмүнына сүйеніп, сұрақтарға жауап беріңіздер. Қыран әлемге не деп
жар салады?
4. Қаздың бойында қандай қасиеттер бар? Мәтіннен зат есімдерді тауып, қай
септікте түрғандығын анықтаңыз.
5. Тиісті жерге жалғауларды жалғаңыз. Қыран... сергі, әлем...жар салды,
су... жүземін, жер... жүремін, жүн... ұшып көрген емес, қыран сұңқар...
айтты, қасиеттің... айтшы.
6. Мақал-мәтелдерді оқып, мазмұнын түсіндіріңіз. Жаттап алыңыздар.
Бүркіттен қыран құс болмас,
Сұңқардан сұлу құс болмас.
7. Мәтіннен сұңқардың сөзін тауып оқыңыздар.
Қорыта айтқанда, дұрыс тандалған (кысқа мазмұнды, оқиғасы қызғылықты,
грамматикалық материалға сай, оқушы қабылдауына лайық) мәтін, нақтылы
іріктелген тапсырмалар жұмыс жүйелі жүргізілгенде оқушы тілін дамытатыны
сөзсіз
Мектепте мәтінді меңгертудің кейбір ерекшеліктері
Ғалымдар әдістемелік тұрғыдан келгенде мәтіннің өзіне тән белгілерін
меңгертуде мыналар алынғаны тиімді болады деп санайды:
• Сөйлеу түрі;
• Сөйлеу формасы;
• Сөйлеу стилі;
• Жанры;
• Сөйлеудің функционалдық-мағыналық типі (сөйлеу тәсілі);
• Сөйлеудің эмоционалдығы мен экспрессивтілігі.
1) Сөйлеу түрі дегенде, оның ауызша немесе жазбаша екендігі
қарастырылады. Ауызша мәтін – уақытпен байланысты болса, жазбаша мәтін –
кеңістікпен байланысты болады. Ауызша мәтіндер синтаксистік құрылымы
жағынан жазбашаға қарағанда, анағұрлым қарапайымдау, эллипсистігі байқалып,
мағыналық құрылымы нақпа-нақ келіңкіремейтіндігімен, экспрессивтік
элементтері мол болып келетіндігімен ерекшеленеді.
Жазба мәтінде мәтінді құраушы бірліктердің арасындағы байланыстырушы
элементтер айқын білініп, формалық көрсеткіштері мүмкіндігінше анық
көрсетіледі. Жазба мәтіндегі мазмұн мүмкіндігінше толыққанды болуға,
логикалық ой желісі үзілмей, сақталып отыруға, лексикалық құнарлылығы терең
болып, басқа да тілдік формалардың мол болуына мүмкіндік беретіндей күйде
жасалады.
2) Сөйлеу формасы. Қарым-қатынас жасау формасына сәйкес, мәтіндер
монологтік, диалогтік болып бөлінеді. Бұл жерде сөйлеудің түрі мен
формалары бірігіп келіп, жазбаша мәтінде де монолог пен диалог болатыны,
ауызша мәтінде де монолог пен диалог болатыны анықталады.
3) Мәтіннің қандай да бір стильде құрылатыны белгілі. Оқыту
барысында функционалдық стильдердің ауызекі сөйлеу стилі, ғылыми, ресми
іс қағаздар, публицистикалық және көркем әдеби түрі қолданылады. Осы
стильдердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері белгілі. Олардың мәтіндегі
өзіндік құрылымы бірден көрініп тұруы да мүмкін, көп ретте публицистикалық
және көркем әдеби стильдерді айыра алмау байқалады. Сондықтан да
мәтіндердің стильдерін таныту бағытында жүргізілетін жұмыстардың өзіндік
жүйесі болады.
4) Мәтіннің жанрлық ерекшеліктері де танылуды қажет ететін аспекті.
Жанр, негізінде, функционалдық стильдермен тығыз астасып жатады.
Байланыстылықты мынадай кесте арқылы көрсетуге болады:
Стильдер Жанрлар
Ғылыми стиль Оқу мазмұны берілген мәтіндер: мақалалар,
монографиялар, (үзінділер), баяндамалар, хабарламалар,
рефераттар, шолулар, аңдатпалар.
Ресми стиль. Өтініш, мінездеме, түсініктеме, іс-қағазы, ресми
Графия құттықтау, хабарландыру, сауалнама, өмірбаян,
ұсыныстар, т.б.
Публицистикалық Хроника, ақпарат, хабар, мақалалар, очерк, фельетон
стиль
Көркем стиль Өлең, поэмалар, ертегі, әңгіме, роман (үзінді)
5) Мәтіннің келесі белгісі – сөйлеудің функционалдық типі. Сөйлеуде
сипаттама, хабарлама, ойтолғау түрлері қолданылатыны белгілі. Бұлардың
әрқайсысының жеке ерекшеліктерін таныта отырып, осындай мәтіндер құрата
білуге баулу үшін әрбір сөйлеу типтерінің құрылымдық-жүйелік заңдылықтарын
анықтау қажет болады.
6) Мәтіннің келесі бір маңызды белгісі – оның эмоционалдық
тұрғыдан бояулы болып келетіндігі. Бұл жағынан, ғалымдардың пікірінше, а)
ресми, ә) ресми емес, б) бейтарап мәтіндер болып бөлінеді. Экспрессивті
мәтіндердің өзі экспрессивті-стилистикалық белгілері бар және бейтарап
мәтіндер болып бөлінеді. Осының ішіндегі экспрессивті-стилистикалық белгісі
бар мәтіндерге көркем, публицистикалық, ауызекі сөйлеу, ғылыми
(пікірталастар), құттықтау, қарсы алу сөзі сияқты ресми мәтіннің түрлері
жатады. Ал бейтарап мәтіндерге ғылыми, ресми іс-қағаздар,
публицистикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz