Жәңгір хан кім
ЖОСПАР
1 Бөкей ордасындағы білім беру мәселесі
1.1 Хан ордасындағы алғашқы мектеп және оның қызметі
1.2 Жәңгір хан және отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясаты
1.3 Жәңгір ханның қазақ жастарының Ресейде білім-ғылым алуға тартуы
2 ЖӘҢГІР ХАН ЖӘНЕ ОНЫҢ БІЛІМ-ҒЫЛЫМ САЛАСЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Жәңгір хан және Қазан университеті
2.2 Тарихи-Рашиди және Жәңгір мен Шоқан
2.3 Жәңгір мен Қазымбектің Мұқтасары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
KIPICПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қaзipri кезде қоғамның дамуын, елдің
экономикалық қуаты мен ұлттық кауіпсіздгін қамтамасыз етуде білім беру
жүйесінің, адам ресурстарының рөлі мен маңызы ерекше. Сондықтан Қазақстан
Республикасының білім саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Бұл
өзгерістер тиімді нәтижелер бepyi үшін олардың ғылыми-теориялық негізіне,
тарихи оң тәжірибеге сүйену қажеттігін өмір өзі дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі қалыптасу үстінде.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жалпы орта
білм беруде үш сатыны көздейтін 12 жылдық оқытуға көшу жүзеге асырылатын
болады. Бұл - уакыт талабы, яғни Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесіндегі жүргізіліп отырғап реформаларды соңына дейін жеткізу керек. Ол
үшін тарихи тәжірибелерді саралап, одан шығатын қорытындыларды орынды
пайдалану қажет. Осы тұрғыда Жәңгір ханның тұңгыш білім жүйесі мен
ағартушылық іс-әрекетінің нетижелерін Қазақстан Республикасының ұлттық
білім беру жүйесін жетілдіруде ескеру қажеттілігі туады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XIX ғасырдағы тарихи процестер мен
саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайды және мәдени-ағарту салаларын А.Е.
Алекторов [3, 4, 5], А. Харузин [52], Ж. Абылхожин, И. Ерофеева, Н. Масанов
[1], Ж.О. Артықбаев [6], Е. Бекмаханов [8, 9], Н.Е. Бекмаханова [10], Д.
Сулейменов [42], А.В. Васильев [13], Ж.К. Қасымбаев [30], А.И. Сембаев
[41], Т.Т. Тәжибаев [44] және т.б. тарихшылар зерттеді. Тарихшылар ішінде
Бөкей Ордасының мәдени-ағарту ici туралы мәселелерге байланысты Ж. Акбай
[2] жүйелі, терең зерттеулер жүргізді.
XIX ғасырда Қазақстанның оқу-ағарту ici тарихының мәселелері және
оның ішінде Бөкей Ордасындағы білім саласының дамуы этнографиялық
зерттеулерде, очерктерде және қолжазбаларда қарастырылган. Этнографтар С.
Бабажанов [42], Толыбеков С.Е. [47], А. Еврейпов, Г.С. Карелин, М.Я.
Киттары, Т. Медведский, П.И. Лебольсин, Ш. Уалиханов [12], т.б.
еңбектерінде этнографиялық-мәдени мәселелер жөнінде мол мағлұматтар бар.
Қазан революциясына дейін Бөкей Ордасында ағарту icін және ұлттық
білімнің дамуын, Жәнгір ханның қоғамдық-саяси қызметін А. Алекторов[41],
И.Ф. Бламберг [41], С. Большой [42], Г. Броневский [44], В. Владимиров, А.
Воскресенский, А. Гебель, А. Добромыслов, Г.О. Есипов, М.И. Иванин, И.С.
Ивадов, А.В. Кадоицев И. Казанцев, И. Крафт, А. Ладыженский, Й. Леванов,
И. Леваневский, Л. Мейер Э. Островский, В. Сабанщиков, К. Солдатенков, А.
Терещенко, Л. Терещенко, Н. Троицкий, Я.В. Ханыков, А. Харузин, К. Фукс
және басқалар қарастырып, сипаттап өз бағаларын берген.
Қазақстандағы ағарту ісінің және педагогикалық ойлардың даму
тарихын, Қазақстандағы халыққа білім беру iciн, Қазакстан мектептеріндегі
оқыту әдістері мен мазмұны туралы мәселелерге Қ.Б. Бержанов, Й.Я. Гармс
[16], Сембаев, А.С. [41], Сыздыкова, Т. Тәжібаев [44], Г.В. Поворова, С.А.
Ұзақбаева, В.Г. Храпченков [51] және т.б еңбектерінде қарастырып, талдау
жасалынды.
Кейінгі жылдары Қазақстанда білім беру жүйесінің қалыптасуы және
дамуы тарихына байланысты бірнеше диссертациялар қорғалды (А.Ө.
Мұханбетжанова, Р.А. Айкенова, А.Р. Аносова, К.Т.
Әбілғазиева, А.Л. Терасимова, А.Е. Дайырбаева, Г.С. Жумашева, А.Н.
Ильясова, К.Р. Қалкеева,
С. Қалиев, М.С. Машимбаев, Н.Д. Нұртазина, К.Б. Сейтқалиев,
Г.С. Сұлтанғалиева, А.Б. Тосқажина, Қ.Т. Ыбыраев және т.б.), бұл ғылыми
еңбектерінде меселелерді әр түрлі бағыттарда қарастырылған.
И.Я. Гармс [16] зерттеуінде қазан революциясына дейінгі Ресей
құрамындағы қазақтардың арасындағы халыққа білім беру мәселелерін
зерттеген. Ол Қазақстандағы діни мектептер мен медреселер туралы және
мұсылмандық діни мектептерге қатысты патша үкіметінің саясатын, орыс оқу
мекемелеріне (кадет корпусы, классикалық гимназиялар, реальды училищелер
және ауыл шаруашылық мектептеріне) қазақтардың әртүрлі әлеуметтік
тодтарының балаларының тартылуын, бастауыш орыс-қазақ мектептерінің оның
ішінде Қазақстанда Жәңгір ханның басшылығымен және соның каражатына ашылған
алғашқы орыс-қазақ мектетебінің құрылуы мен дамуын қарастырады.
М.Ө. Мұханбетжанованың ғылыми-педагогикалык зерттеуі [41] Х1Х-
ғасырдың ортасынан XX ғасырдың басына дейін уақытты қамтиды. Ол аталған
кезеңдегі Бөкей Ордасындағы бастауыш білім берудің дамуының тарихи-
педагогикалық негіздерін бастауыш білім беру мекемелерінің түрлері мен
олардың қызметінің мазмұнын талдайды.
С.3. Зимановтың Россия и Букеевское ханство [51] атты еңбегі өз
тақырыбын жан-жақты қарастыруға тырысқанымен, мұнда Жәңгір ханның
ағартушылық саясаты толықтай қарастырылмаған. Ғалым 1801—1845 жылдардағы
көбінесе Ішкі ордадағы қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік-
құқықтық салаларды, оның даму эволюциясы тентенденцияларын, сонымен қатар,
ордаға Ресей демократиялық институттарының және алдыңғы қатарлы мәдени
жетістіктерінің ықпалы жан-жақты талдаумен шектелген. Дегенмен, бұл еңбек
қарастырылып отырған тақырыпты ашуға өз септігін тигізе алды. Әсіресе,
отаршыл патша үкіметінің жалпы және Бөкей ордасындағы ағартушылық саясаты
маңызды. Сондай-ақ, ғалымның басқа да еңбектері қолданысқа енгізілген [27,
28].
Келесі еңбектер қатарында Г.М. және В.Г. Храпченковтардың еңбектері
қызығушылық танытады. Еңбек История школы и педагогической мысли
Казахстана [51] деп аталып, революцияға дейінгі, кеңес заманындағы және
егеменді, тәуелсіз Қазақстан мектептерінің және педагогикалық ойының
теориялық-методологиялық мәселелері қарастырылған. Сондай-ақ, мәдениет,
білім салалары белгілі қызметкерлерінің және осы салаларда белсенді қызмет
жасап, еңбек сіңірген ел басшыларының қосқан үлесі, педагогикалық және
ағартушылық іс-әрекеттері сипатталып, педагогикалық жаңашылдығы талданған.
Дегенмен, Қазақстанның ағартушылық саясат тарихында әлі де болса жан-
жақты қарастырылмаған ақтаңдақ мәселелер аз емес. Соның ішінде Бөкей
Ордасындағы XIX ғасырдың бірінші жартысындағы мұсылмандық білім беру
мәселелері, оның ішінде Жәңгір ханның білім беру жүйесіндегі реформалары
және еуропалық үлгідегі білім жүйесінің Қазақстан жерінде іргетасын қалауға
бағытталған ағартушылық ic-әpeкеті әлі де толық зерттелмеген. Бұл
тәжірибенің қазіргі кездегі білім жүйесін дамытудағы тарихи-педагогикалық
маңызы да ғылыми-педагогикалық тұрғыдан жете талданған жоқ.
Қазақ мектебінің негізін, іргетасын кімдер қалағанын, ол әpi карай
калай дамығанын зерттеу нәтижелері болашақта білім беру жүйесін
жетілдірудің маңызды бастауларының бipi болатыны анық.
Бірақ Жәңгір ханның білім беру жүйесіндегі реформалары және
еуропалық үлгідегі білім жүйесінің Қазақстан жерінде іргетасын калауға
бағытталған ағартушылық іс-әрекетінің толық зерттелмеуі, бұл тәжірибенің
қaзipri кездегі білім жүйесін дамытудағы тарихи-педагогикалық маңызының
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан жете талданбауы мен қазіpri кездегі білім
жүйесін реформалау барысында Жәңгір ханның еуропалық мектеп үлгісін ұлттық
білім беру жүйесін қалыптастыруда Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және ұлттық-құндылықтық ерекшеліктеріне бейімдеу тәжірибесін
ескеру кажеттілігі арасында қарама-қайшылық туады. Осы қарама-қайшылыққа
байланысты аталған тәжірибені бүгінгі өмip талабы тұрғысынан пайдалану
мәселесі біздің зерттеу такырыбымызды Жәңгір ханның ағартушылық ic-epeкeті
(тарихи-педагогикалық acпект) деп алуымызға негіз болды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Жәңгір ханның ағартушылық саясатын жүйелі
талдау және оған теориялық негіздеме беру, оның тарихи-педагогикалық
маңызын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
- Ордадағы алғашқы мектептің құрылуы және оның қызметіне тоқталу;
- Отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясатын қарастыру;
- Жәңгір ханның қазақ жастарын Ресейде білім-ғылым алуға тартудағы
саясатын көрсету;
- Жәңгір хан және оның әлемдік білім-ғылым саласына қосқан үлесін
жан-жақты ашып көрсету.
Бітіру жұмысының нысаны. Бөкей Ордасындағы ХIХ ғасырдың бірінші
жартысындагы ағарту ici.
Бітіру жұмысының әдіснамалық негізі. Тақырып бойынша тарихи-
педагогикалык әдебиеттерді салыстырмалы және жүйелі талдау, жіктеу, жүйелеу
және алынған дәйектерді интерпретациялау, қорыту. Тақырыпты зерделеуде біз
тарихнамалык, салыстырмалық, біртұтастық қағидаларына сүйендік.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Жарияланған және мұрағат құжаттары
(хрестоматиялық әдебиеттердегі) мен материалдары. Оның ішінде
педагогикалық әдебиеттер және зерттеліп отырған кезеңнің басылымдары мен
материалдары, сирек қолжазбалар, зерттеліп отырған мәселе бойынша әдеби
деректер және монографиялар.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
- XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Бөкей Ордасындағы
Жәңгір ханның ағартушылық қызметі мен саясатына және білім жүйесінің
қалыптасып даму үрдісіне алғаш рет тарихи-педагогикалық көзқарас тұрғысынан
талдау жасалды;
- Жәңгір хан өзінің ағартушылык ic-әрекетін негізге алған жетекші
педагогикалық идеяларының мәні ашылды;
- Жәңгір ханның бастауымен құрылған діни және еуропалық үлгідегі
мектептерді ұйымдастырушылық және мазмұндық ерекшеліктері
айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында немесе
мектептеріндегі Қазақстан тарихы пәніне қосымша көмекші құрал ретінде;
- Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында немесе
мектептеріндегі Педагогика тарихы пәніне қосымша көмекші құрал ретінде
қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылган әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Бөкей ордасындағы білім беру мәселесі
1.1 Хан ордасындағы алғашқы мектеп және оның қызметі
Ақылы жоқтың - арманы жоқ дейтін қазақтың білімді, ғылымды
аңсамаған, оған ұмтылмаған күні жоқ. Сондықтан да, оның нақты көріністері
біздің қазіргі тіршілік салтымыздың шешуші, айқындаушы күші болып табылады.
Өйткені, қол жеткен деңгейді онан әрі жетілдіру үшін халқымыздың мәдени
дамуындагы өзекті мәселелерді шешу үшін қам жемесек ілгерілеу, алға басу
болмайды. Мұны XIX ғасырдың орта шеніндегі ішкі орда билеушілері де жақсы
түсінген. Сөйткен де олар оқу-тәрбие жұмысы белгілі бір жүйеге, бір ізге
түсірілген, ғылымның әрбір саласынан саласынан мағлұмат беретін мектеп ашу
мәселесін ойластырған.
Осындай оқу орнының ұйымдастырылуы үшін қажырлы қам-қарекет жасаған
Жәңгір хан 1826 жылы Қазан каласына барып, ондағы университетте болды. Оқу
орнының ұстаздар ұжымы, ғылыми кабинеттердегі бай мұралармен танысқанда
университет ректоры Фукске өзінің жастарды дәл осындай университеттерге
түсіп оқу үшін дайындайтын мектеп ашқысы келіп жүргенін айтты. Фукс риза
болып өзінің жас кезінде, хандығынын бас кезінде, тіпті Ордада бірде-бір
үй тұрғызылмаған кезде оның білімнің пайдасы жөнінде осы бастан ойлануы
қандай ғанибет! - депті сонда.
Шынында да Жәңгір хандықты қолға алғанға дейін халыққа білім беру
мәселесі ішкі ордада қозғаусыз жатқан іс еді. 1801 жылға дейін - деп
жазады Салық Бабажанов, - осындағы қазақтарға жазу деген сөз деген таныс
емес еді, жазу деген сөзді ертегілердей қиял-ғажайып сияқты, мысалдар
айтсақ, ауадағы бу секілді елестейтін. Осы кезден бастап, яғни Орал
өзенінін оң жағына көшіп келгеннен кейін біздің адамдар жазу дегеннің өз
ойыңды сөзбен жеткізіп беретін құдіреті керемет екенін түсіне бастады...
Халық арасында үлкен әңгіме мен ынта, талап тудырды. Барлығы да, тіпті
мәртебелі хан да жазудын қасиетеріне бас имей тұра алмады. Осының өзі-ақ
қазақтарға жазудың - сауаттылықтың, құдіреттілігін мойындатты [ ].
Осы құдіретті игерудің бірден-бір жолы мектеп ашу, жастарды оқыту,
білімге тарту еді. Мұны Бөкей хан да, Жәңгір хан да түсінді. Сондықтан да
олар мектеп ісіне үзбей талап қылды. Жәңгір хан жоғары орындарға, патша
әкімшілігіне әлденеше мәрте хат жазып, Ордада қазына есебінен мектеп ашуды
сұрап өтініш жасады. Бірақ бұл мәселенің шешілуі ұзакққа созылып, тек 1841
жылы ғана оған ресми рұқсат алудың сәті түсті. Жәңгір хан өзі билік құрып
тұрған кезде елді отырықшылыққа көшіру, мектеп ашып балаларды оқыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол ашқан мектептен білім алған алғашқылардың
бірі белгілі қазақ этнографы, Орыс география қоғамының қызметкер мүшесі
Мұхаммед Салық Бабажанов бұл ретте былай деп жазады: ...ханның ықпалымен
және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілігін сезіне бастады.
Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да, өзінің
ынтасы мен ордалықтарға оқу білімнің пайдасы жөнінде түсіндірмек болған
ынтасын да аямады. Өзінің сарайында мектеп ашып, 60 адам ислам діні, орыс
жазуы және тіл жөнінде дәріс алды. Бұл мектеп сарай маңында осы күнге дейін
Жәңгір мектебі деп аталып келді. Ондағы 30 бала Орданың шаруашылық
қаржысы есебінен білім алуда [ ].
Сол жылғы сәуір айында сұлтан-правител Шоқа Нұрғалиевке жолдаған
хатында осы істің орайлас келе жатқанын хабарлап, Жәңгір хан былай деп
жазған: Биылғы жылы мен Ордада мектеп ашуды ойлап отырмын. Өз балаларын
орташа ақымен оқуға беруге тілек білдіргісі келгендердің бәріне маған
өтініш жасай алады. Өзінің қарауындағы халықты, әсіресе сұлтандарды
балаларын мектепке оқуға беруге үгіттейді деп есептеймін, дейді Жәңгір
хан. Бұдан әрі ол мектеп ашудың қазақ халқы үшін қаншалықты пайдалы екенін
мынадай өзекжарды сөздермен жалғастырған. Сіз тумаластарыңыз бен
достарыңызға, тиісті адамдардын бәріне қазір ғылымның соншалық зор пайда
әкеліп отырғаны, біздің немерелеріміздің онсыз жақсы өмір сүре алмайтынын,
алдағы уақытта сауатсыз және орыс тілін білмейтіндерді ру басы және басқа
қызметке тағайындамайтынын, бізге қазақтардан дәрігер болу соншалық пайдалы
және тиімді екенін, қандай да бір талабымыз бен ақшалай шығынымыздың егер
ол жасөспірімдерді оқытуға жұмсалса жүз есе жемісті болатынын, басқа
игілікті және қайырымды істен гөрі ғылымды дамытуда Алла тағаланың заңдары
мен ақиқаты жөніндегі білімді игеріп, Ресейдің ұлы патшасы мен халыққа адал
қызмет ету қажетігін түсіндіруге сіздің күш-жігеріңіз бен ақыл әсеріңізді
жұмсайтыныңызға сенемін [ ].
Сөйтіп, алғашқы мектепте Жәңгір ханның білім жүйесінің іргетасы
қаланды. Оқу жылы қазан айында басталып, мамыр айының аяғында
аяқталатын. Жыл сайын 6 желтоқсанда оқушылардың ата-аналары шақырылып,
олар ханның басшылығымен жүретін емтихандарда оқушылардың алған
білімінің нәтижелерін бағалауға қатыстырылатын. Бұдан біз хан
ставкасындағы (Ордасындағы) білім беру ісі тікелей Жәңгір ханның
басшылығымен жүргізілгенін көреміз. Оған қоса мектепте өткізілетін әр
түрлі шараларға міндетті түрде хан қатысатын еді. Мектептегі
сабақтардың жүргізілуін, оқушылардың білімін бақылау істерін,
емтихандарды, оқу бағдарламаларын, оқу жоспаларын хан қадағалап
отырған [19, 125 б.].
Бұл тұста хан ордасында мектеп ашуға әзірлік қызу жүргізіліп жатқан
болатын. Терезелерін оңтүстікке қаратып салдырған екі қабат мектеп үйі іске
қосылып, жан-жақты жабдықталып, шәкірттерін қабылдауға әзір тұрды. Мұндай
мектепті бұрын көріп білмеген ордалықтар мұнда оқудың орысша жүретінін
есіткенде балаларымызды шоқындырады деп оған үрке қарады. Бірақ хан Жәңгір
өзінің екі баласын бірдей осы мектепке беріп, шоқыну жағынан қауіптің жоқ
екенін жұрттың көзін жеткізді.
Бұл білім мен тәрбие жүйесін қазіргі жаңа білім жүйесінің
негізі мен іргетасы деп айтқан жөн. Өйткені, осы қазіргі жаңа білім
жүйесіне сол кездегі білім жүйесі өте ұқсас екенін айта кету
қажет. Мектептегі педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда демократиялық,
идеялардың да іске асырылғанын көруге болады. Бұл тәжірибені қазіргі
кезде де пайдалануға болатын оң тәжірибе деп айтуға болады.Ефимцев
Жәңгір хан мектебінде оқытылған келесі пәндерді атап көрсетеді:
татар,араб, орыс тілі, арифметиканың алғашқы ережелері, жазу, сызу,
тарих, географияның қысқаша жинағы, алғашқы дәрігерлік көмектің
ережелері. Осы пәндерге қоса негізгі пән-мұсылмандық имандылық сабағы
жүргізілген. Хан кейін ұлттық мектепті училище деп атап,білім
саласы үшін арнайы ғибрат үй салған және мұғалімдерді байқау
қазіргіше айтсақ конкурс арқылы таңдалатын әдістемелік орталыққа
айналдырылған. Мектептерді бітірген оқушылар Орынбордағы Неплюев кадет
корпусында одан әрі оқуын жалғастырған. Бұл білім ордасында
мектептің арнайы бекітілген оқу жоспарлары оқыту бағдарламалары,
жүйелі оқыту әдістемесі болған. Осылардың бәрі Жәңгір хан ашқан ұлттық
мектеп қазіргі кездегі Қазақстан білім жүйесінің бастауы болғандығын
көрсетеді.
Жәңгір хан ашқан ұлттық мектеп кейіннен дами келе Жәңгір
училищесідеп аталып, әрі қарай өз жалғасын тапты. Еуропалық үлгідегі
білім реформасын жасаудағы Жәңгір ханның ағартушылық саясаты осылай
жүзеге асырылды.
Сонымен оқуға іріктеліп, 25 бала алынды. Олардың арасында
Хансұлтанов Ахметкерей, Байтүменов Мұхамбетше, Бажақов, Шомбалов,
Исмайылов, Мұхаметжан Байтұрсұнов деген балалардың болғаны архив деректері
аркылы бізге жеткізіп отыр. Бұл оқушылардың 16-ы үйден келіп, жетеуі сол
мектеп үйінің ішшінен ашылған жатақханаға орналасып, басынан оқыған. Оқу
ақылы болған [ 87 б.].
Осы аталған оқушылардың мектепте жасаған жазба жұмыстары сақталған
екен. Оларды қарастыра келе, қызықты жұмыстарды кездестіріп қана қоймай,
сонымен қатар, сол уақыттағы оқытушылықтың сипаттамасын көруге болады.
Хансұлтанов Ахметкерей былай жазған екен: Неоценимая милость, оказанная
Вашим Высокостепенством для всех нас открытием училища, доставила случай
быть таким счастливым, что могу принести Вашему Высокостепенству
верноподданическому благодарность за все благодеяние, какими пользуюсь я и
мои товарищи. В короткое время многие из нас приняли пользу учения, ибо
знание закона Божьего просвещает нам ум и исправляет нравственность, -деп
жазып қалдырған. Ал, Мұхаметжан Байтұрсұнов болса, Невоздержанный человек
есть незапечатанное письмо, которое всяк читать может. Порок, сказал
Сократ, - есть невежество, а добродетель - познание, - Бажақовтың
жазбасынан [ ].
Осы мектепке оқушыларды тізімдеу кезінде сыңаржақ пікір қайшылығы
болмай қалмаған, деп жазады Жәңгір хан, кітабының авторлары. Ханның
шіріген бай, анау-мынауды менсіне бермейтін кертартпа билерінің бірі
Шымнан: Білімге жүгіну төре мен қожаның тұкымына жарасқанмен қара сирақ
казаққа жараса ма? Оқу шіркін де оқығанның бәріне емес, зердесіне тандап
қонатын шығар, көзін тырнап ашканнан қозының соңына түсіп, боғын қурайға
шаншып өскен кем талап ертеңгі күні би астында ноқат, ти астында екі
ноқаттан аса алмай мектептің қадірін қашырар. Одан да балам қағазға
үңілсін, қалам шұқысын деп жүрген қара сирақтардың баласын алты қырдың
астына айдап сал, деп ханға кеңес айтып, мектепке тек қана ығай мен
сығайдың ұрпақтарын алдырмақшы болған. Хан оқу-білімге талапты жастың
бәріне ортақ деп мұндай кертартпа пікірлерге құлақ аспай, мектептегі оку
сапасын, тәртіп, тәрбие жайын өзі бақылап, жөн сілтеп отырған. Жәңгірдін
мұндай әділдігі мен оқу-білім жолындағы күш-жігерін жұрт жоғары бағалады.
Өзінің ордасында ол мектеп ашып, онда Мұхаммед хадистерін үйрететін және
орысша сауаттылықпен орыс тілін оқытатын 60 адамдық орын болды, - деп
жазады Салық Бабажанов. - Бұл мектеп әлі күнге дейін Жәңгір мектебі аталып,
Ордада өмір сүріп жатыр. Қазір мұнда 30 бала Орданың шаруашылык қаражатынан
ақша төлеп тұрады. Жасыратыны жоқ, айта кететін жай, ішкі Орда халқы
өздерінің мәдени өмірінің және де ақыл-ой қабілетінің дамуына Бөкей ханға,
әсіресе Жәңгір ханға алғыс айтуға міндетті [ ].
Жәңгір мектебі аталып өмірге келген бұл оқу орнының ашылуы кезінде
Ішкі Ордадағы орасан зор қуанышты оқиға болды. Хан жаңалығымен құттықтап,
қайырлы болсын айту үшін тарту-таралғысын алып, хан Ордасына халық ағылды.
Олар өз ұрпақтарының келешегін осы мектеппен байланыстырып, оған зор сенім
артты.
Мектеп-училищеде негізінен екі сынып болды: 13 оқушылық орыс
тіліндегі және 12 оқушылық татар немесе араб тіліндегі. Ал, жалпы оқыту
орыс тілінде жүргізілген. Ең ересек оқушының жасы 22-де болса, ал ең
кішкентайына 9 жас болған екен. Ішкі Бөкей Ордасындағы Жәңгір ашқан
алғашқы орыс-қазақ мектебі Орталық мектеп деп аталған.
Сонымен бірге Құран хадистерін үйретуге бағытталған дін сабағы да
болды. Оны осы өңірде Құранды жақсы білетін, діннің дәстүріне білімдар адам
ретінде танылған, алғаш рет сабақты қазақ тілінде жүргізетін
мұғалім Әминов Мұхаммед Хакім (кейбір деректерде Әминов Сәдудин) деген
молда оқытты. Орысша, қазақша жетік, мұсылман дінінің, Мұхаммед
пайғамбардың хадистерін жақсы білетін, Жәңгірдің мектебіне дін сабағын
оқытуға бұл кісіні таңдау тегін емес еді. Оның өзі үйретуге сараңдық
қылмаған, әркімге үйретіп, әркімнен үйрене білген салауатгы кісі болған
деседі. Ол шәкірттердің ғылым үйренуіне көп еңбек етіп, сол арқылы әлем
кеңістігіне шығуын жете білген. Оның сұрау-жауаптарына назар аударып көруге
болады: - Қаңдай ниетпен ғылым үйренуге келдің? - Алланың ризалығы үшін,
шариғат жолымен жүріп, ғибрат кылмақ, еңбек етпек үшін. Ғылым үйренудің
жолдары қаңдай? - Ол төрт түрлі: парыз, мұстахаб, мұхаб және харам. Парыз -
адам болудың қадірін білу, мұстахаб - адам болудың жолдарын білмегенге
үйрету, мұхаб адамдық жолмен толық зейнетке жету, харам - мақтан үшін,
ақымақтармен сөз таластыру үшін үйренген ғылым.
Ғылымды бесіктен лақатқа дейін үйрену керек, білу екі дәрежеде іске
асады: ол - білмек, екіншіден, білгенді ізгілікке хасыл етпек дейді екен
Мұхаммед Хакім молда.
Мектеп шәкіртері дін сабағынан басқа арифметика, жағрапия, тарих,
орыс тілі тағы басқа пәндерден дәріс алған. Оқу орынын кұруда Жәңгір ханға
үлкен көмек көрсеткен, мектептің меңгерушісі болып тағайындалып, ондағы оқу-
тәрбие жұмысын жолға қоюға елеулі еңбек сіңірген, Петербургтегі дәрігерлік-
оташылық академияның түлегі Константин Петрович Ольдекоп орыс тілінен өзі
сабақ берген. Ол ордада дәрігерлік-оташылық қызметте тұрған болатын. Міне,
осы мектептің меңгерушісі, әрі мұғалім орыс тілінен, оқудан, жазудан,
арифметикадан және жағрапиядан сабақ берген.
Көптеген зерттеушілердің көрсетуінше шыныменде мектеп Жәңгір ханның
тұсында орда және негізгі 95 пайыздық жүктемесі ханның жеке қаржы есебінен
қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Ал, орда басшысының өлімінен кейін
қаржылай қолдау көрсету күрт төмендеп кеткен. 1845 жылғы 22 желтоқсанда осы
мектептің меңгерушісі, әрі мұғалімі Ольдекоптың Ішкі Қырғыз далалық сұлтан-
билеушісі Әділхановқа жазған хатында: Исполняя в точности приказания
Вашего степенста, я хотел приступить к открытию занятий, но училище не
топлено. Прошу кому следует отпустить дрова и топить, - деп қынжыла
жазған. Алайда, орланың басқарушысы оқымаған, сауатсыз адам ретінде тіпті,
мемлекеттік құжаттарға өз фамилиясын да жаза алмаған көрінеді, тек, мөр
қоюды шебер меңгерген сыңайлы. Ол өзінің осылайша ордадағы білімге қатыссыз
екендігін көрсеткен. Ал, хатты жазған мұғалім болса, бес жыл бойы жасаған
қызмет орнын қалдыруға мәжбүр болған.
Дегенмен, мектеп қаржы-қаражатсыз қалмады. Бұл орайда мәселені
шешуге және қолдау көрсетуге Орынбор шекаралық комиссиясы араласты. Сөйтіп,
мектеп қысқа уақыттың ішінде қалпына келтірілді. Ал, оның шығындары
зекетке, яғни, алым-салық есебінен алынатын болды. Мектептегі сабақтар 1846
жылдың 7 желтоқсанынан басталып, мұғалім Ольдекоп өз қызметіне қайта
оралған. Ольдекоптың өтінішімен училищеге 1848 жылдан бастап қазақ тілін
жетік меңгерген орыс ұлтының ер балаларын да ала бастаған. Ал, 1848 жылдан
бастап Жоғарғы мәртебелінің шешімімен мектепті үкіметтің өзі қаржымен
қамтамасыз етуге міндеттеніп, жыл сайын 1404 сом бөлінетін болған.
1843 жылы сәуірде мектеп ашылғаннан кейін бірнеше ай өткен соң
Орынбор шекара комиссиясының: Оны қандай мақсатпен аштыңыз? деген сұраққа
берген жауабында Жәңгір хан оның қазақ жастарын оқу орындарына түсуге
әзірлеу үшін, орыс, араб, парсы және татар тілдерінде оқып жаза білуін,
әсіресе орысшадан казақшаға одан керісінше тәржімалай білуін, грамматиканы,
математика негіздерін, жағрапияны, Мұхаммед хадистерін игеруін жолға қою
үшін кұрылып жатқанын жазады. Бұл арада ол қазақ жастары үшін орыс тілін
меңгерудің зор маңызын атап көрсеткен [ ].
Бұл алғашқы ұлттық мектептің тікелей ықпалымен XIX ғасырдың
алпысыншы жылдары Батыс Қазақстанның басқа да жерлерінде білім
ордалары ұйымдастырыла бастады. Олар жаңа Қазан мен Қамыш – Самарда,
хан ставкасынан (Ордадан) 12 шақырымда Нарында, Тал мен Тоғында ашылды.
Ордаға ұлттық мектептердің ықпалымен 1860 жылы Түркістан өлкесіндегі
№1 орта ( Қазалыда), Перовскіде №2 орта алғашқы ұлттық мектептер
құрылды. Бұл мектептерде 455 қазақ балалары оқып 221 оқушысы басқа
да халықтың өқілдері болды. Қырқыншы жылдардың ортасында Ордада орыс-
қазақ мектебінде 25 оқушы оқыды [ ].
1.2 Жәңгір хан және отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясаты
Күні кешеге дейін еліміздің, тарихынан кесіп тұрып орын алатын
қазақтың біртуар ірі тұлғаларының атын атап олардың есімдерін құрметтеу
былай тұрсын оларды ескеруден де қалдық. Оған себеп жетпіс жылдан
астам билік құрған кешегі Кеңестік идиологияның әсері болатын. Шындығында
да олар ескеруге лайықсыз ба еді? Осындай тарихи тұлғалардың бірі
Жәңгір хан Бөкейұлы еді. Жәңгір хан кім? Қандай саясат ұстанды? Халқына
қайыр- шапағаты тиді ме ?- деген сауалдарға жауап іздеген болсақ оған
тарихи деректер былай деп жауап береді. Тарихи деректер Жәңгір ханның
отарлаушылар саясатынан халқын қорғаушы, еліне мәдениет пен білім,
мұсылман дінінің нұрын себуші хан ретінде көрсетеді. Сонымен Жәңгір
хан кім? 1845ж Бөкей хан өлгеннен кейін ханының тағын өз баласы
Жәңгірге өсиет еіп қалдырды, ал ол кәмелетке толғанға дейін уақытша
басқаруда өз туған інісі Шығай сұлтанға тапсырды. 1823 жылғы 22
маусымда патша Жәңгірді ішкі Орданың ханы деп тану туралы грамотаға
қол қойды, ол 1824 ж 26 маусымында Оралда ертедегі рәсім сақтала
отырып патшалық өкімет орындарының бақылауымен ол хан болып
жарияланып, 20 жылдан астам уақыт билік етті.
Әр нәрсенің әділдігі керек, патша үкіметі Жәңгірге, оның
балаларына да орысша білім, тәрбие беріп көп үміт артты. Қазақ
даласын отарлауда жан-жақты білімді, ақылды, мәдениетті Жәңгір сияқты
тұлғаны қолға ұстаудың қаншалықты пайдалы екендігін патша да генерал-
губернаторлар жақсы біледі. Сол үшін де Жәңгір атақ-абыройдан кенде
қалған жоқ. Хан тағына отығызу салтанатында 48 дүркін зеңбіректен оқ
атып, Орал даласы дүр сілкінді. Салтанатқа қатысқан зиялы қазақтарды
сый-құрметтен құралақан қалдырмады. Жәңгірге 20 сәйгүлік тарту етті.
Бірнеше ординдермен хан өңіріне жарқыратты.Қазақтың тұңғыш генералы
дәрежесіне көтерді.
Бұлардың барлығы отарлау саяасатының мүддесі үшін істелген айла
екендігі белгілі. Осындай айла жұмысқа тәсілдерді саналы түрде өткізе
отырып, Ішкі Орданы басқаруды отарлаушылар өз мүддесіне сәйкес хан
кесенесінің кеңесшісі етіп Ресей сыртқы істер министірінің өкілі
Г.С.Карелинді тағайындады. Ол Ішкі Орданың тыныс тіршілігін күн- сайын
Орынбор Шекаралық комиссиясына хабарлап отырды . Ақырында отарлау
саяасатынын асқынғандағы соншалық, бұған дейінгі Ішкі Орда ханының басқан
қадамын бақылап отырған Ресей сыртқы істер министрлігінің Азия
департаменті, Ресей Мүлік министрлігінен бастап Астрахан, Орынбоор
генерал-губернаторларымен Орынбор Шекаралық ккомиссиясы, Орал,Астрахан
полкымен, қалмақ кордондарынын бақылауынын үстіне енді хан кеңсесі
іс басқарушысынан бастап, қойма меңгерушісіне дейін түгел
орыстандырып, әр бір әрекетін есепке алып отырды.
Ішкі Орда қазақтары бірте-бірте шұрайлы аймақтардан
ығыстырылып құмға қуылды. Жайылымға, қыстауға қолайсыз жерге
ығыстырылды. Қолайлы жерлер, өзендері мен көлдері, шабындығы мол
аймақтар казактар мен қалмақтарға берілді. 1873 жылы 21 маусымда
Орынбор шекаралық комиссияның төрағасы Г. Ф. Генстің бұйрығы бойынша
үлкен және кіші өзен бойынан қазақтардың шөп шабуына тыйым
салынды.
Бұл жағдайларға наразылық білдіріп Жәңгір Астрахан генерал-
губернаторы А. С. Осиповке: Киргизам остались обнаженные степи,
пески, солонцы,...- деп хабарлап воспретить кордонным казакам
Уральского войска открытою силою действовать против прибрежных
киргизцев -деп казактардың жөнсіздіктеріне тыйым салуды талап етті.
Жәңгір халқының ауыр тағдырын император Николайдың өзіне де
жеткізді, көмек сұрады. Амал не отарлау саясатының көрігін басып
өз аузымен тапсырма беріп отырған әміршіден тегеурінді шешім
болмады.
Тарихи құжаттар отарлаушылардың сенімін Жәңгірдің
ақтамағандығын анықтайды. Жәңгір, халқын сатпады, халқының мұңын
мұңдап, жоғын жоқтады.
1823 жылы Жәңгір ішкі Бөкей ордасында хан сайланғаннан
бастап қазақтың ұлттық мәдинетінде, оның ішінде ұлттық білім
жүйесіне ерекше мән берді. Оның басты себептерінің бір:Жәңгірдің
өзі орысша білім алған және осындай білімнің Қазақстанға,
оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында өте қажет екенін түсінді.
Ол Ресей империясының Еуропалық білім жүиесі арқылы көптеген салаларды
жетістіктерге жеткенін жақсы білді.
Жәңгір хан қазақ халқының сауаттылығын, ұлттық мәдениетін
дамытатын әрі толықтыратын жаңа білім жүйесі Еуропалық үлгідегі
жаңа мектептер мен орта және жоғарғы оқу орындары деп түсінді. Оны
Жәңгір ханның осы білім жүйесінде қазақ балаларын оқытуды арман
етіп, білім саласын дамытуға бағытталған саясатынан көруімізге
болады. Жәңгір хан алғашқы болып Қазақстанда оның ішінде Ішкі
Бөкей Ордасында ұлттық білім жүйесін қалыптастырумен айналысқан.
Жәңгір ханның ағартушылық саясаты Ресей империясының саяси
билігінің ықпалы арқылы жасалған жоқ. Дегенмен жаңа Еуропалық
білім жүйесі Ресей арқылы келгені, бұл тарихи шындық. Осы
білім жүйесін дамытуды Жәңгір хан Ресей империясы көмегімен жүзеге
асырды. Бірақ, Ресей империясы отарлау саясатын жүргізгенімен жаңа
Еуропалық білім жүйесін жалпы Қазақстанға, оның ішінде Ішкі Бөкей
Ордасында қалыптастыруға арналған арнайы ағартушылық саясаты болған
жоқ.
Сондықтан тек Жәңгір ханның өтініштерімен ғана отарлаушы Ресей
империясы білім саласына өзінің көмегін жасап отырған. Жәңгір
ханның өтініштерінен кейін Ресей қазақ балаларының оқу-тәрбие алуына
мән берген. Жәңгір ханның ағартушылық іс-әрекетінің арқасында.
Қазақстанда,оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында тұңғыш рет ұлттық білім
мен тәрбиенің негізі қалыптасып, одан әрі өркендеген.Ресейдін
қазақстандағы ағарту ісіне мән беруіне елін дамыту үшін оқу тәрбие
керек екенін түсінген Жәңгір хан мен балаларының болашағы үшін оқу
мен білімнін қажет екендігін сезген қазақ ата-аналары түрткі болды.
Сондықтан Ресейдің оқу орындарында оқуға деген тілектерін жүзеге асыру
үшін Жәңгір хан басшылығымен жасалған Бөкей Ордасы қазақтарының
өтініштерін Ресей империясы еріксізден қанағаттандыруына тура келді.
Қазақ балаларына орысша және орыстық рухта тәрбие беру, христиандық дінге
шоқындыру Ресейдің басты саясаты болған. Мұндай мәліметтерді мұрағаттық
материалдар дәлелдейді.
Мұрағат деректері бойынша христиан дінінің миссионерлері (дін
таратушылар) қазақ балаларын шоқындыру саясатын жүргізген.Қазақ балаларын
шоқындырудан құтқару үшін Жәңгір хан бастапқы оқу-тәрбиені ислам мәдениеті
негізінде беру үшін мұсылман мектептері мен медреселерін ашты. Мұндағы
Жәңгірдің ойы қазақ балаларының бойында ұлттық және ислам мәдениеті
арқылы ұлттық рухты дамытуды қолға алу болды. Жалпы қазақ халқының
бойына көптеген ғасырлар бұрын ислам мәдениеті қалыптасқанын айта кеткен
жөн. Жәңгір хан тұсында ислам діні мемлекеттік дін мәртебесін алғаны
тарихи деректерден белгілі.
Қазақтарға арналған мұндай мектептерде оқушыларға өте шектелген
білім берілді. Әсірісе, жаратылыстану ғылымдары бойынша білім мүлдем жоқтың
қасы болды. Сонымен қатар, оқушылар жүйелі түрде білім ала алмады, қол өнер
білімі саласынан да сабақтар жүргізілмеді. Бұған патшалы Ресейдің екі жақты
жүргізіп отырған саясаты кедергісін тигізді. Біріншіден, патшалық қазақ
халқын қалың бұқара ретінде алып таптық жіктелуге салды, яғни, бұл қазақ
халқын жалпы халық деген ұғыммен алып қарастырғанда. Бұл дегеніміз
қарапайым халық әр түрлі ғылым саласынан білім алуға құқы аз, патшалық
үнемі халықты надандықта ұстауға және қалың бұқара арасында білімнің
дамуына әрқашанда қарсы болуға тырысты. Екіншіден, патшалық қазақ халқын
орыс ұлтынан төмендетіп, ұлтшылдық саясатын жүргізді. Бұл саясаттың басты
себебі, қазақ және Ресей империясының құрамындағы тағыда басқа да бұратана
халықтардың ертеңгң күнде білімді болып оларға қарсы шығуы. Ал, олар
қараңғылықта болса, онда оларды ауыздықтау жеңілге соғады.
Мектепке тек қазақ феодалдарының балалары ғана қабылданғаны мәлім,
оның өзіндеде егер патша үкіметіне қызмет етіп, зор ықыласқа бөленгендердің
балалары ғана. Мұндағы патшалықтың басты көздеген басты мақсаты –
отаршылдық аппаратқа жазба жүргізушілер мен аудармашыларды (яғни, қазақша-
орысша және орысша-қазақша) дайындау. Бұл мамандар сол уақыттары отаршыл
үкіметке ауадай қажет болған еді. Сондықтан, Ресей басшылығының мұндай іс-
әрекет жасауын заңды деп ұғуға болады.
1.3 Жәңгір ханның қазақ жастарының Ресейде білім-ғылым алуға тартуы
Қазақ жастарын білім-ғылымға тартуда Жәңгір ханның қосқан үлесі зор
болды. Бұған көптеген құжаттар мен зерттеулер дәлел бола алады. ХІХ
ғасырдың белгілі орыс ұлтының ориенталист ғалымы, қазақ даласындағы мектеп
ісін ұйымдастыруда үлкен үлес қосқан азаматы және 1882 жылдан 1894 жылға
дейін Бөкей ордасының халық училищелерінің инспекторы болған А.Е. Алекторов
Жәңгір ханның ағарту саласындағы іс-әрекетіне көп көңіл бөліп, соған
қатысты мұрағаттық құжаттарды қарастырған. Солардың ішінен қазақ жастарының
Ресейде білім-ғылым алуға тартуы бойынша ол мен Жәңгір ханның қағаздарын
ақтара отырып көптеген қағаздарды таптым, - деп жазады. Олардың арасынан
мен № 1997-ші болатын Жол қатынастары бөлімінің бас басқарушысының ресми
хаттарын таптым, олар келесі: Я уведомил Ваше Высокостепенство о
последовавшем по всеподданейшему прошению Вашему Высочайшим соизволении -
как на помещение в учебные заведения двух сыновей Ваших и на награждение
некоторых ордынцев чинами и знаками отличия, так и на принятие молодых в
институт лесной, корпуса сообщения и училище гражданских инженеров [3, 50
б.].
Бұл хаттан-ақ, Жәңгір ханның еуропалық білімді тек, өз балаларына
ғана емес, сонымен қатар, қазақтың басқа да балаларына бергісі келгендігін
көреміз. Ал, Алекторов болса, ханның мұрағаттарына еркін кіре алғандығын
байқаймыз.
Бұдан кейін Алекторов: Из написанной собственной рукой Джангира
бумаги, которую мне удалось найти в делах, видно, что хан подавал прошение
на имя Государя Императора о дозволении принимать детей киргизов в лесной
институт и другие учебные заведения не только лично от себя, но и от всей
своей орды,- деп көрсеткен. Бұл ақпаратты кейін ол Материалы для изучения
страны, истории и быта киргизов. Выпуск II, Оренбург, 1892, с.6. атты
еңбегінде көрсеткен [3, 51 б.]
Жәңгір ханның бұл сұранымына мемлекеттік мүліктердің министрі 1839
жылғы 31 тамыздағы № 1797-ші жолдаған жауап хатында Император мырза жас
қазақ балаларын өздері сұранған жоғары оқу орындарына қабылдауға рұқсат
бергендігін жазған. Алайда, олардың алдын-ала губерниялық гимназияларды
немесе Қазан университетінде дайындық курстарынан өтуі тиістігі
көрсетілген. Себебі, басқа қалалар Бөкей ордасынан алыс қашықтықта
орналасқан.
Дәл осы жылы хан тағы да қосымша Астрахань губернаторына арнайы хат
жазып, мұнда ол мемлекеттік ассигнацияның есебінен осы губерниядағы
гимназияға 6 қазақ ұл баласын алуға өтініш хат жолдаған.
Бірақ, Жәңгір ханның осы салада жалпы қанша қазақ жастарын Ресейге
білім алуға жібергендігі туралы ақпаратты Алекторов көрсетпеген. Сонымен
қатар, мұндай ақпарат әлі де жоқтың қасы болып отыр.
2 ЖӘҢГІР ХАН ЖӘНЕ ОНЫҢ БІЛІМ-ҒЫЛЫМ САЛАСЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Жәңгір хан және Қазан университеті
1826 жылдың күзіне таман Бөкей ордасының ханы Жәңгір Мәскеуге барып,
І Николай императордың тәж кию салтанатына қатысқан. Ағасы Шөкі Нұралиевті,
немере ағасы Қайыпқали Есімовті, арқа сүйер сенімді адамдары Сүйінішқали
сұлтан мен Қарауыл қожаны және үш кеңесшісін жанына нөкер етіп ерітті.
Қазақ хандарынан бірінші болып зайыбы – Фатима ханшаны бірге ала барған.
Ресейдің қол астында отырып, сырт мемлекет деңгейіндегі депутациямен келген
Жәңгірді үкімет хаттамалық дерлік рәсіммен қабылдап, Еуропа билеушілеріне
лайықталған сый-құрметтің бір ұшығын көрсетуге мәжбүр болды.
Мәскеудің ресмилігі мен салтанатын түгесіп, еліне қайтқан Жәңгір
қазанның 13 күні Қазан қаласына жетті. Император ағзамның қазақ ханын
шетелдік мәртебелі меймандар дәрежесінде қабылдағанынан хабардар Қазан
қауымы Жәңгірді өз үстерінен елеусіз өткізіп жібере алмады. Хан алыс жолдан
аяқ суытпай жатып қаланың азаматтық губернаторы барон Розен әдейілеп сәлем
бере келді. Сәтті сапарымен құттықтап, енді ежелгі Қазанға қош келдіңіз деп
қол қусырған. Жәңгірдің жол бойы ойлаған өз мақсаты болатын. Сөйтіп, келесі
күні Қазан университетінің табалдырығын аттаған.
Қазан университетінің ректоры Карл Фукспен таныстығы осылай
басталған. Алғашқы күні-ақ, ректор Карл Фукс қазақ ханына өзі басқаратын
білім ордасының аудиторияларын аралатып, алдымен физика кабинетінен
бастадыған. Қырдан келген әміршіні физика құралдары тым қызықтыра қоймас
деп ойлаған. Ал хан кейбірінің не үшін қолданылатынын білмесе де, өзін
қараңғы етіп көрсетпеуге тырысып бақты. Сұрағын сақтықпен қойып, алды-артын
ойлай сөйлеп, оқымыстылардың іштей мазағына айналмауды ойлаған.
Есесіне, минц-кабинетте Жәңгірдің жүзі біршама жадырап, бедеріне
қарап әр заманда соғылған араб пен шығыстың мәнет ақшаларын, құнын,
нақышталған жерін айтып тұрды. Көне күмістердің сырына біршама қанық екенін
аңғартты.
Кітапханаға кіргенде Жәңгір өзін еркін сезінді. Араб, парсы, татар
тіліндегі манускриптерді қолына кезек ұстап қарады. Алтын әріпті көне
құрандарды сипап көрді. Университет баспасынан шыққан кітаптар мұқабасын
мүдірмей оқыды.
Фукс осы сәтті пайдаланып Жәңгірге Хиуа ханы Әбілғазы жазған түрік
шежіресін тарту етті. Жазылғанына бір жарым ғасыр өтсе де бұл еңбек Ресейде
тұңғыш рет осында, Қазан университетінде басылыпты. Ректор ұсынған сыйды
қолына алған Жәңгір “Шежіре-и түрк” деген атын жанындағыларға естірте
оқыған.
Жәңгір университет ғалымдарының қолынан бұл шежірені ала тұрып,
кейіннен алғанының салмағын еселей қайтарарын, осы кітапхананы шығыс
әдебиетінің құнды қазыналарымен толықтырар қамқор жанның бірі өзі боларын
ойлаған жоқ.
Университеттегілер ханның алдына енді тарихи суреттер жайды.
Қазақтардың сыртқы жаулармен шайқасы деп түсіндіріп жатыр. Кейіннен Фукс
Казанский вестникте жазғанындай: Мен ханға көп оқиғалары қазақ даласына
қатысты татарлардың қытайлармен соғысын бейнелейтін бедерлі суреттер
көрсеттім. Ол әскери шатырларға, туырлықты үйлерге, түйе өркешіне
орнатылған зеңбіректерге зер салды. Өз халқының қаһарман жүздерін байқап
тұрды.
Қазан университетімен қоштасарда Жәңгір өзінің екі ұлы – Ескендір
мен Зұлқарнай тезірек ер жетіп, осы университеттен білім алса деген арманын
айтқан. Біздің қазаққа да бір нәрсеге ден қойып, оқып, қараңғылық халден
шығатын кез жетті. Бұл істің бастамасын мен мектеп ашу арқылы жүзеге
асырғым келеді, – деп толқып сөйлеген.
Осылайша, университет ғалымдары Жәңгірді өздері күтпеген қырынан
таныды. Қазақ ханы мен Қазан университетінің ұстаздары арасындағы бұл
таныстық ұзақ уақыт сыйластыққа ұласты. Фукстен кейін 1827 жылдың 3
мамырында университетке отыз төрт жасар Лобачевский ректор болып
тағайындалды.
Етене араласып кетпегенімен, бір көрген – біліс, Лобачевсийдің 1844
жылы Жәңгірді университеттің құрметті мүшесі етуі көп нәрсе аңғартады.
Математиканың майын ішкен ғалым кезінде өзі де өлең жазған әдебиетші,
ректорлыққа дейін университетте кітапханашы болған көне мұралар құнтшысы
еді. Ректор болып сайланғаннан кейін де ол бас кітапханашылық міндетінен
қол үзбеген. Жүйелік, алфавиттік, жылжымалы каталогтар енгізіп, ғылыми
кітапхана құруға тер төкті. Көне кітаптар мен қолжазбалар сатып алу арқылы
шығыс қорларын толықтырды. Осындайда Хиуа, Бұқар, Самарқанға қолы жететін
Жәңгірдің көмегі Қазан университетіне аса қажет еді.
Ресей ғылымының қара шаңырағы Қазан университеті қала үстінен
өткеннің кез келгені кіріп-шыға беретін аяқасты орын емес. Оның ғылыми
кеңесі тек лайықты тұлғаларға ғана есік ашатын. Жәңгірден кейін, 1829
жылдың мамырында мұнда неміс ғалымы, атағы жер жарған Гумбольдт болды.
Алтай мен Каспийге саяхат жасап бара жатқан жаратылыстанушыға Мусин-Пушкин
университеттің құрметті мүшесі дипломын тапсырды.
Фукстің үйінде Гумбольдттің болғанын Жәңгір де естіді. Өзі алдыратын
орыс басылымдарынан оның кім екеніне қанықты. Қазіргі ғылымда
энциклопедиялық ақыл-ойлы тұлғалар аз емес, дегенмен олардың арасында барон
Гумбольдттің орны бөлек тұрары талассыз. Бұл адамның білетінін санап
шығудың өзі оңайға соқпайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Бөкей ордасындағы білім беру мәселесі
1.1 Хан ордасындағы алғашқы мектеп және оның қызметі
1.2 Жәңгір хан және отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясаты
1.3 Жәңгір ханның қазақ жастарының Ресейде білім-ғылым алуға тартуы
2 ЖӘҢГІР ХАН ЖӘНЕ ОНЫҢ БІЛІМ-ҒЫЛЫМ САЛАСЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Жәңгір хан және Қазан университеті
2.2 Тарихи-Рашиди және Жәңгір мен Шоқан
2.3 Жәңгір мен Қазымбектің Мұқтасары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША Ә
ҚОСЫМША Б
KIPICПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қaзipri кезде қоғамның дамуын, елдің
экономикалық қуаты мен ұлттық кауіпсіздгін қамтамасыз етуде білім беру
жүйесінің, адам ресурстарының рөлі мен маңызы ерекше. Сондықтан Қазақстан
Республикасының білім саласында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Бұл
өзгерістер тиімді нәтижелер бepyi үшін олардың ғылыми-теориялық негізіне,
тарихи оң тәжірибеге сүйену қажеттігін өмір өзі дәлелдеп отыр.
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі қалыптасу үстінде.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазандағы №1459
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жалпы орта
білм беруде үш сатыны көздейтін 12 жылдық оқытуға көшу жүзеге асырылатын
болады. Бұл - уакыт талабы, яғни Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесіндегі жүргізіліп отырғап реформаларды соңына дейін жеткізу керек. Ол
үшін тарихи тәжірибелерді саралап, одан шығатын қорытындыларды орынды
пайдалану қажет. Осы тұрғыда Жәңгір ханның тұңгыш білім жүйесі мен
ағартушылық іс-әрекетінің нетижелерін Қазақстан Республикасының ұлттық
білім беру жүйесін жетілдіруде ескеру қажеттілігі туады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XIX ғасырдағы тарихи процестер мен
саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайды және мәдени-ағарту салаларын А.Е.
Алекторов [3, 4, 5], А. Харузин [52], Ж. Абылхожин, И. Ерофеева, Н. Масанов
[1], Ж.О. Артықбаев [6], Е. Бекмаханов [8, 9], Н.Е. Бекмаханова [10], Д.
Сулейменов [42], А.В. Васильев [13], Ж.К. Қасымбаев [30], А.И. Сембаев
[41], Т.Т. Тәжибаев [44] және т.б. тарихшылар зерттеді. Тарихшылар ішінде
Бөкей Ордасының мәдени-ағарту ici туралы мәселелерге байланысты Ж. Акбай
[2] жүйелі, терең зерттеулер жүргізді.
XIX ғасырда Қазақстанның оқу-ағарту ici тарихының мәселелері және
оның ішінде Бөкей Ордасындағы білім саласының дамуы этнографиялық
зерттеулерде, очерктерде және қолжазбаларда қарастырылган. Этнографтар С.
Бабажанов [42], Толыбеков С.Е. [47], А. Еврейпов, Г.С. Карелин, М.Я.
Киттары, Т. Медведский, П.И. Лебольсин, Ш. Уалиханов [12], т.б.
еңбектерінде этнографиялық-мәдени мәселелер жөнінде мол мағлұматтар бар.
Қазан революциясына дейін Бөкей Ордасында ағарту icін және ұлттық
білімнің дамуын, Жәнгір ханның қоғамдық-саяси қызметін А. Алекторов[41],
И.Ф. Бламберг [41], С. Большой [42], Г. Броневский [44], В. Владимиров, А.
Воскресенский, А. Гебель, А. Добромыслов, Г.О. Есипов, М.И. Иванин, И.С.
Ивадов, А.В. Кадоицев И. Казанцев, И. Крафт, А. Ладыженский, Й. Леванов,
И. Леваневский, Л. Мейер Э. Островский, В. Сабанщиков, К. Солдатенков, А.
Терещенко, Л. Терещенко, Н. Троицкий, Я.В. Ханыков, А. Харузин, К. Фукс
және басқалар қарастырып, сипаттап өз бағаларын берген.
Қазақстандағы ағарту ісінің және педагогикалық ойлардың даму
тарихын, Қазақстандағы халыққа білім беру iciн, Қазакстан мектептеріндегі
оқыту әдістері мен мазмұны туралы мәселелерге Қ.Б. Бержанов, Й.Я. Гармс
[16], Сембаев, А.С. [41], Сыздыкова, Т. Тәжібаев [44], Г.В. Поворова, С.А.
Ұзақбаева, В.Г. Храпченков [51] және т.б еңбектерінде қарастырып, талдау
жасалынды.
Кейінгі жылдары Қазақстанда білім беру жүйесінің қалыптасуы және
дамуы тарихына байланысты бірнеше диссертациялар қорғалды (А.Ө.
Мұханбетжанова, Р.А. Айкенова, А.Р. Аносова, К.Т.
Әбілғазиева, А.Л. Терасимова, А.Е. Дайырбаева, Г.С. Жумашева, А.Н.
Ильясова, К.Р. Қалкеева,
С. Қалиев, М.С. Машимбаев, Н.Д. Нұртазина, К.Б. Сейтқалиев,
Г.С. Сұлтанғалиева, А.Б. Тосқажина, Қ.Т. Ыбыраев және т.б.), бұл ғылыми
еңбектерінде меселелерді әр түрлі бағыттарда қарастырылған.
И.Я. Гармс [16] зерттеуінде қазан революциясына дейінгі Ресей
құрамындағы қазақтардың арасындағы халыққа білім беру мәселелерін
зерттеген. Ол Қазақстандағы діни мектептер мен медреселер туралы және
мұсылмандық діни мектептерге қатысты патша үкіметінің саясатын, орыс оқу
мекемелеріне (кадет корпусы, классикалық гимназиялар, реальды училищелер
және ауыл шаруашылық мектептеріне) қазақтардың әртүрлі әлеуметтік
тодтарының балаларының тартылуын, бастауыш орыс-қазақ мектептерінің оның
ішінде Қазақстанда Жәңгір ханның басшылығымен және соның каражатына ашылған
алғашқы орыс-қазақ мектетебінің құрылуы мен дамуын қарастырады.
М.Ө. Мұханбетжанованың ғылыми-педагогикалык зерттеуі [41] Х1Х-
ғасырдың ортасынан XX ғасырдың басына дейін уақытты қамтиды. Ол аталған
кезеңдегі Бөкей Ордасындағы бастауыш білім берудің дамуының тарихи-
педагогикалық негіздерін бастауыш білім беру мекемелерінің түрлері мен
олардың қызметінің мазмұнын талдайды.
С.3. Зимановтың Россия и Букеевское ханство [51] атты еңбегі өз
тақырыбын жан-жақты қарастыруға тырысқанымен, мұнда Жәңгір ханның
ағартушылық саясаты толықтай қарастырылмаған. Ғалым 1801—1845 жылдардағы
көбінесе Ішкі ордадағы қоғамдық, әлеуметтік-экономикалық және мемлекеттік-
құқықтық салаларды, оның даму эволюциясы тентенденцияларын, сонымен қатар,
ордаға Ресей демократиялық институттарының және алдыңғы қатарлы мәдени
жетістіктерінің ықпалы жан-жақты талдаумен шектелген. Дегенмен, бұл еңбек
қарастырылып отырған тақырыпты ашуға өз септігін тигізе алды. Әсіресе,
отаршыл патша үкіметінің жалпы және Бөкей ордасындағы ағартушылық саясаты
маңызды. Сондай-ақ, ғалымның басқа да еңбектері қолданысқа енгізілген [27,
28].
Келесі еңбектер қатарында Г.М. және В.Г. Храпченковтардың еңбектері
қызығушылық танытады. Еңбек История школы и педагогической мысли
Казахстана [51] деп аталып, революцияға дейінгі, кеңес заманындағы және
егеменді, тәуелсіз Қазақстан мектептерінің және педагогикалық ойының
теориялық-методологиялық мәселелері қарастырылған. Сондай-ақ, мәдениет,
білім салалары белгілі қызметкерлерінің және осы салаларда белсенді қызмет
жасап, еңбек сіңірген ел басшыларының қосқан үлесі, педагогикалық және
ағартушылық іс-әрекеттері сипатталып, педагогикалық жаңашылдығы талданған.
Дегенмен, Қазақстанның ағартушылық саясат тарихында әлі де болса жан-
жақты қарастырылмаған ақтаңдақ мәселелер аз емес. Соның ішінде Бөкей
Ордасындағы XIX ғасырдың бірінші жартысындағы мұсылмандық білім беру
мәселелері, оның ішінде Жәңгір ханның білім беру жүйесіндегі реформалары
және еуропалық үлгідегі білім жүйесінің Қазақстан жерінде іргетасын қалауға
бағытталған ағартушылық ic-әpeкеті әлі де толық зерттелмеген. Бұл
тәжірибенің қазіргі кездегі білім жүйесін дамытудағы тарихи-педагогикалық
маңызы да ғылыми-педагогикалық тұрғыдан жете талданған жоқ.
Қазақ мектебінің негізін, іргетасын кімдер қалағанын, ол әpi карай
калай дамығанын зерттеу нәтижелері болашақта білім беру жүйесін
жетілдірудің маңызды бастауларының бipi болатыны анық.
Бірақ Жәңгір ханның білім беру жүйесіндегі реформалары және
еуропалық үлгідегі білім жүйесінің Қазақстан жерінде іргетасын калауға
бағытталған ағартушылық іс-әрекетінің толық зерттелмеуі, бұл тәжірибенің
қaзipri кездегі білім жүйесін дамытудағы тарихи-педагогикалық маңызының
ғылыми-педагогикалық тұрғыдан жете талданбауы мен қазіpri кездегі білім
жүйесін реформалау барысында Жәңгір ханның еуропалық мектеп үлгісін ұлттық
білім беру жүйесін қалыптастыруда Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және ұлттық-құндылықтық ерекшеліктеріне бейімдеу тәжірибесін
ескеру кажеттілігі арасында қарама-қайшылық туады. Осы қарама-қайшылыққа
байланысты аталған тәжірибені бүгінгі өмip талабы тұрғысынан пайдалану
мәселесі біздің зерттеу такырыбымызды Жәңгір ханның ағартушылық ic-epeкeті
(тарихи-педагогикалық acпект) деп алуымызға негіз болды.
Бітіру жұмысының мақсаты. Жәңгір ханның ағартушылық саясатын жүйелі
талдау және оған теориялық негіздеме беру, оның тарихи-педагогикалық
маңызын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
- Ордадағы алғашқы мектептің құрылуы және оның қызметіне тоқталу;
- Отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясатын қарастыру;
- Жәңгір ханның қазақ жастарын Ресейде білім-ғылым алуға тартудағы
саясатын көрсету;
- Жәңгір хан және оның әлемдік білім-ғылым саласына қосқан үлесін
жан-жақты ашып көрсету.
Бітіру жұмысының нысаны. Бөкей Ордасындағы ХIХ ғасырдың бірінші
жартысындагы ағарту ici.
Бітіру жұмысының әдіснамалық негізі. Тақырып бойынша тарихи-
педагогикалык әдебиеттерді салыстырмалы және жүйелі талдау, жіктеу, жүйелеу
және алынған дәйектерді интерпретациялау, қорыту. Тақырыпты зерделеуде біз
тарихнамалык, салыстырмалық, біртұтастық қағидаларына сүйендік.
Бітіру жұмысының дерек көздері. Жарияланған және мұрағат құжаттары
(хрестоматиялық әдебиеттердегі) мен материалдары. Оның ішінде
педагогикалық әдебиеттер және зерттеліп отырған кезеңнің басылымдары мен
материалдары, сирек қолжазбалар, зерттеліп отырған мәселе бойынша әдеби
деректер және монографиялар.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы:
- XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Бөкей Ордасындағы
Жәңгір ханның ағартушылық қызметі мен саясатына және білім жүйесінің
қалыптасып даму үрдісіне алғаш рет тарихи-педагогикалық көзқарас тұрғысынан
талдау жасалды;
- Жәңгір хан өзінің ағартушылык ic-әрекетін негізге алған жетекші
педагогикалық идеяларының мәні ашылды;
- Жәңгір ханның бастауымен құрылған діни және еуропалық үлгідегі
мектептерді ұйымдастырушылық және мазмұндық ерекшеліктері
айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында немесе
мектептеріндегі Қазақстан тарихы пәніне қосымша көмекші құрал ретінде;
- Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында немесе
мектептеріндегі Педагогика тарихы пәніне қосымша көмекші құрал ретінде
қолдануға болады.
Бітіру жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылган әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Бөкей ордасындағы білім беру мәселесі
1.1 Хан ордасындағы алғашқы мектеп және оның қызметі
Ақылы жоқтың - арманы жоқ дейтін қазақтың білімді, ғылымды
аңсамаған, оған ұмтылмаған күні жоқ. Сондықтан да, оның нақты көріністері
біздің қазіргі тіршілік салтымыздың шешуші, айқындаушы күші болып табылады.
Өйткені, қол жеткен деңгейді онан әрі жетілдіру үшін халқымыздың мәдени
дамуындагы өзекті мәселелерді шешу үшін қам жемесек ілгерілеу, алға басу
болмайды. Мұны XIX ғасырдың орта шеніндегі ішкі орда билеушілері де жақсы
түсінген. Сөйткен де олар оқу-тәрбие жұмысы белгілі бір жүйеге, бір ізге
түсірілген, ғылымның әрбір саласынан саласынан мағлұмат беретін мектеп ашу
мәселесін ойластырған.
Осындай оқу орнының ұйымдастырылуы үшін қажырлы қам-қарекет жасаған
Жәңгір хан 1826 жылы Қазан каласына барып, ондағы университетте болды. Оқу
орнының ұстаздар ұжымы, ғылыми кабинеттердегі бай мұралармен танысқанда
университет ректоры Фукске өзінің жастарды дәл осындай университеттерге
түсіп оқу үшін дайындайтын мектеп ашқысы келіп жүргенін айтты. Фукс риза
болып өзінің жас кезінде, хандығынын бас кезінде, тіпті Ордада бірде-бір
үй тұрғызылмаған кезде оның білімнің пайдасы жөнінде осы бастан ойлануы
қандай ғанибет! - депті сонда.
Шынында да Жәңгір хандықты қолға алғанға дейін халыққа білім беру
мәселесі ішкі ордада қозғаусыз жатқан іс еді. 1801 жылға дейін - деп
жазады Салық Бабажанов, - осындағы қазақтарға жазу деген сөз деген таныс
емес еді, жазу деген сөзді ертегілердей қиял-ғажайып сияқты, мысалдар
айтсақ, ауадағы бу секілді елестейтін. Осы кезден бастап, яғни Орал
өзенінін оң жағына көшіп келгеннен кейін біздің адамдар жазу дегеннің өз
ойыңды сөзбен жеткізіп беретін құдіреті керемет екенін түсіне бастады...
Халық арасында үлкен әңгіме мен ынта, талап тудырды. Барлығы да, тіпті
мәртебелі хан да жазудын қасиетеріне бас имей тұра алмады. Осының өзі-ақ
қазақтарға жазудың - сауаттылықтың, құдіреттілігін мойындатты [ ].
Осы құдіретті игерудің бірден-бір жолы мектеп ашу, жастарды оқыту,
білімге тарту еді. Мұны Бөкей хан да, Жәңгір хан да түсінді. Сондықтан да
олар мектеп ісіне үзбей талап қылды. Жәңгір хан жоғары орындарға, патша
әкімшілігіне әлденеше мәрте хат жазып, Ордада қазына есебінен мектеп ашуды
сұрап өтініш жасады. Бірақ бұл мәселенің шешілуі ұзакққа созылып, тек 1841
жылы ғана оған ресми рұқсат алудың сәті түсті. Жәңгір хан өзі билік құрып
тұрған кезде елді отырықшылыққа көшіру, мектеп ашып балаларды оқыту
мәселесіне ерекше көңіл бөлді. Ол ашқан мектептен білім алған алғашқылардың
бірі белгілі қазақ этнографы, Орыс география қоғамының қызметкер мүшесі
Мұхаммед Салық Бабажанов бұл ретте былай деп жазады: ...ханның ықпалымен
және жанашырлығымен Ордадағылар білімнің қажеттілігін сезіне бастады.
Шәкірттер мен мұғалімдерді ынталандыру үшін марқұм хан ақшасын да, өзінің
ынтасы мен ордалықтарға оқу білімнің пайдасы жөнінде түсіндірмек болған
ынтасын да аямады. Өзінің сарайында мектеп ашып, 60 адам ислам діні, орыс
жазуы және тіл жөнінде дәріс алды. Бұл мектеп сарай маңында осы күнге дейін
Жәңгір мектебі деп аталып келді. Ондағы 30 бала Орданың шаруашылық
қаржысы есебінен білім алуда [ ].
Сол жылғы сәуір айында сұлтан-правител Шоқа Нұрғалиевке жолдаған
хатында осы істің орайлас келе жатқанын хабарлап, Жәңгір хан былай деп
жазған: Биылғы жылы мен Ордада мектеп ашуды ойлап отырмын. Өз балаларын
орташа ақымен оқуға беруге тілек білдіргісі келгендердің бәріне маған
өтініш жасай алады. Өзінің қарауындағы халықты, әсіресе сұлтандарды
балаларын мектепке оқуға беруге үгіттейді деп есептеймін, дейді Жәңгір
хан. Бұдан әрі ол мектеп ашудың қазақ халқы үшін қаншалықты пайдалы екенін
мынадай өзекжарды сөздермен жалғастырған. Сіз тумаластарыңыз бен
достарыңызға, тиісті адамдардын бәріне қазір ғылымның соншалық зор пайда
әкеліп отырғаны, біздің немерелеріміздің онсыз жақсы өмір сүре алмайтынын,
алдағы уақытта сауатсыз және орыс тілін білмейтіндерді ру басы және басқа
қызметке тағайындамайтынын, бізге қазақтардан дәрігер болу соншалық пайдалы
және тиімді екенін, қандай да бір талабымыз бен ақшалай шығынымыздың егер
ол жасөспірімдерді оқытуға жұмсалса жүз есе жемісті болатынын, басқа
игілікті және қайырымды істен гөрі ғылымды дамытуда Алла тағаланың заңдары
мен ақиқаты жөніндегі білімді игеріп, Ресейдің ұлы патшасы мен халыққа адал
қызмет ету қажетігін түсіндіруге сіздің күш-жігеріңіз бен ақыл әсеріңізді
жұмсайтыныңызға сенемін [ ].
Сөйтіп, алғашқы мектепте Жәңгір ханның білім жүйесінің іргетасы
қаланды. Оқу жылы қазан айында басталып, мамыр айының аяғында
аяқталатын. Жыл сайын 6 желтоқсанда оқушылардың ата-аналары шақырылып,
олар ханның басшылығымен жүретін емтихандарда оқушылардың алған
білімінің нәтижелерін бағалауға қатыстырылатын. Бұдан біз хан
ставкасындағы (Ордасындағы) білім беру ісі тікелей Жәңгір ханның
басшылығымен жүргізілгенін көреміз. Оған қоса мектепте өткізілетін әр
түрлі шараларға міндетті түрде хан қатысатын еді. Мектептегі
сабақтардың жүргізілуін, оқушылардың білімін бақылау істерін,
емтихандарды, оқу бағдарламаларын, оқу жоспаларын хан қадағалап
отырған [19, 125 б.].
Бұл тұста хан ордасында мектеп ашуға әзірлік қызу жүргізіліп жатқан
болатын. Терезелерін оңтүстікке қаратып салдырған екі қабат мектеп үйі іске
қосылып, жан-жақты жабдықталып, шәкірттерін қабылдауға әзір тұрды. Мұндай
мектепті бұрын көріп білмеген ордалықтар мұнда оқудың орысша жүретінін
есіткенде балаларымызды шоқындырады деп оған үрке қарады. Бірақ хан Жәңгір
өзінің екі баласын бірдей осы мектепке беріп, шоқыну жағынан қауіптің жоқ
екенін жұрттың көзін жеткізді.
Бұл білім мен тәрбие жүйесін қазіргі жаңа білім жүйесінің
негізі мен іргетасы деп айтқан жөн. Өйткені, осы қазіргі жаңа білім
жүйесіне сол кездегі білім жүйесі өте ұқсас екенін айта кету
қажет. Мектептегі педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда демократиялық,
идеялардың да іске асырылғанын көруге болады. Бұл тәжірибені қазіргі
кезде де пайдалануға болатын оң тәжірибе деп айтуға болады.Ефимцев
Жәңгір хан мектебінде оқытылған келесі пәндерді атап көрсетеді:
татар,араб, орыс тілі, арифметиканың алғашқы ережелері, жазу, сызу,
тарих, географияның қысқаша жинағы, алғашқы дәрігерлік көмектің
ережелері. Осы пәндерге қоса негізгі пән-мұсылмандық имандылық сабағы
жүргізілген. Хан кейін ұлттық мектепті училище деп атап,білім
саласы үшін арнайы ғибрат үй салған және мұғалімдерді байқау
қазіргіше айтсақ конкурс арқылы таңдалатын әдістемелік орталыққа
айналдырылған. Мектептерді бітірген оқушылар Орынбордағы Неплюев кадет
корпусында одан әрі оқуын жалғастырған. Бұл білім ордасында
мектептің арнайы бекітілген оқу жоспарлары оқыту бағдарламалары,
жүйелі оқыту әдістемесі болған. Осылардың бәрі Жәңгір хан ашқан ұлттық
мектеп қазіргі кездегі Қазақстан білім жүйесінің бастауы болғандығын
көрсетеді.
Жәңгір хан ашқан ұлттық мектеп кейіннен дами келе Жәңгір
училищесідеп аталып, әрі қарай өз жалғасын тапты. Еуропалық үлгідегі
білім реформасын жасаудағы Жәңгір ханның ағартушылық саясаты осылай
жүзеге асырылды.
Сонымен оқуға іріктеліп, 25 бала алынды. Олардың арасында
Хансұлтанов Ахметкерей, Байтүменов Мұхамбетше, Бажақов, Шомбалов,
Исмайылов, Мұхаметжан Байтұрсұнов деген балалардың болғаны архив деректері
аркылы бізге жеткізіп отыр. Бұл оқушылардың 16-ы үйден келіп, жетеуі сол
мектеп үйінің ішшінен ашылған жатақханаға орналасып, басынан оқыған. Оқу
ақылы болған [ 87 б.].
Осы аталған оқушылардың мектепте жасаған жазба жұмыстары сақталған
екен. Оларды қарастыра келе, қызықты жұмыстарды кездестіріп қана қоймай,
сонымен қатар, сол уақыттағы оқытушылықтың сипаттамасын көруге болады.
Хансұлтанов Ахметкерей былай жазған екен: Неоценимая милость, оказанная
Вашим Высокостепенством для всех нас открытием училища, доставила случай
быть таким счастливым, что могу принести Вашему Высокостепенству
верноподданическому благодарность за все благодеяние, какими пользуюсь я и
мои товарищи. В короткое время многие из нас приняли пользу учения, ибо
знание закона Божьего просвещает нам ум и исправляет нравственность, -деп
жазып қалдырған. Ал, Мұхаметжан Байтұрсұнов болса, Невоздержанный человек
есть незапечатанное письмо, которое всяк читать может. Порок, сказал
Сократ, - есть невежество, а добродетель - познание, - Бажақовтың
жазбасынан [ ].
Осы мектепке оқушыларды тізімдеу кезінде сыңаржақ пікір қайшылығы
болмай қалмаған, деп жазады Жәңгір хан, кітабының авторлары. Ханның
шіріген бай, анау-мынауды менсіне бермейтін кертартпа билерінің бірі
Шымнан: Білімге жүгіну төре мен қожаның тұкымына жарасқанмен қара сирақ
казаққа жараса ма? Оқу шіркін де оқығанның бәріне емес, зердесіне тандап
қонатын шығар, көзін тырнап ашканнан қозының соңына түсіп, боғын қурайға
шаншып өскен кем талап ертеңгі күні би астында ноқат, ти астында екі
ноқаттан аса алмай мектептің қадірін қашырар. Одан да балам қағазға
үңілсін, қалам шұқысын деп жүрген қара сирақтардың баласын алты қырдың
астына айдап сал, деп ханға кеңес айтып, мектепке тек қана ығай мен
сығайдың ұрпақтарын алдырмақшы болған. Хан оқу-білімге талапты жастың
бәріне ортақ деп мұндай кертартпа пікірлерге құлақ аспай, мектептегі оку
сапасын, тәртіп, тәрбие жайын өзі бақылап, жөн сілтеп отырған. Жәңгірдін
мұндай әділдігі мен оқу-білім жолындағы күш-жігерін жұрт жоғары бағалады.
Өзінің ордасында ол мектеп ашып, онда Мұхаммед хадистерін үйрететін және
орысша сауаттылықпен орыс тілін оқытатын 60 адамдық орын болды, - деп
жазады Салық Бабажанов. - Бұл мектеп әлі күнге дейін Жәңгір мектебі аталып,
Ордада өмір сүріп жатыр. Қазір мұнда 30 бала Орданың шаруашылык қаражатынан
ақша төлеп тұрады. Жасыратыны жоқ, айта кететін жай, ішкі Орда халқы
өздерінің мәдени өмірінің және де ақыл-ой қабілетінің дамуына Бөкей ханға,
әсіресе Жәңгір ханға алғыс айтуға міндетті [ ].
Жәңгір мектебі аталып өмірге келген бұл оқу орнының ашылуы кезінде
Ішкі Ордадағы орасан зор қуанышты оқиға болды. Хан жаңалығымен құттықтап,
қайырлы болсын айту үшін тарту-таралғысын алып, хан Ордасына халық ағылды.
Олар өз ұрпақтарының келешегін осы мектеппен байланыстырып, оған зор сенім
артты.
Мектеп-училищеде негізінен екі сынып болды: 13 оқушылық орыс
тіліндегі және 12 оқушылық татар немесе араб тіліндегі. Ал, жалпы оқыту
орыс тілінде жүргізілген. Ең ересек оқушының жасы 22-де болса, ал ең
кішкентайына 9 жас болған екен. Ішкі Бөкей Ордасындағы Жәңгір ашқан
алғашқы орыс-қазақ мектебі Орталық мектеп деп аталған.
Сонымен бірге Құран хадистерін үйретуге бағытталған дін сабағы да
болды. Оны осы өңірде Құранды жақсы білетін, діннің дәстүріне білімдар адам
ретінде танылған, алғаш рет сабақты қазақ тілінде жүргізетін
мұғалім Әминов Мұхаммед Хакім (кейбір деректерде Әминов Сәдудин) деген
молда оқытты. Орысша, қазақша жетік, мұсылман дінінің, Мұхаммед
пайғамбардың хадистерін жақсы білетін, Жәңгірдің мектебіне дін сабағын
оқытуға бұл кісіні таңдау тегін емес еді. Оның өзі үйретуге сараңдық
қылмаған, әркімге үйретіп, әркімнен үйрене білген салауатгы кісі болған
деседі. Ол шәкірттердің ғылым үйренуіне көп еңбек етіп, сол арқылы әлем
кеңістігіне шығуын жете білген. Оның сұрау-жауаптарына назар аударып көруге
болады: - Қаңдай ниетпен ғылым үйренуге келдің? - Алланың ризалығы үшін,
шариғат жолымен жүріп, ғибрат кылмақ, еңбек етпек үшін. Ғылым үйренудің
жолдары қаңдай? - Ол төрт түрлі: парыз, мұстахаб, мұхаб және харам. Парыз -
адам болудың қадірін білу, мұстахаб - адам болудың жолдарын білмегенге
үйрету, мұхаб адамдық жолмен толық зейнетке жету, харам - мақтан үшін,
ақымақтармен сөз таластыру үшін үйренген ғылым.
Ғылымды бесіктен лақатқа дейін үйрену керек, білу екі дәрежеде іске
асады: ол - білмек, екіншіден, білгенді ізгілікке хасыл етпек дейді екен
Мұхаммед Хакім молда.
Мектеп шәкіртері дін сабағынан басқа арифметика, жағрапия, тарих,
орыс тілі тағы басқа пәндерден дәріс алған. Оқу орынын кұруда Жәңгір ханға
үлкен көмек көрсеткен, мектептің меңгерушісі болып тағайындалып, ондағы оқу-
тәрбие жұмысын жолға қоюға елеулі еңбек сіңірген, Петербургтегі дәрігерлік-
оташылық академияның түлегі Константин Петрович Ольдекоп орыс тілінен өзі
сабақ берген. Ол ордада дәрігерлік-оташылық қызметте тұрған болатын. Міне,
осы мектептің меңгерушісі, әрі мұғалім орыс тілінен, оқудан, жазудан,
арифметикадан және жағрапиядан сабақ берген.
Көптеген зерттеушілердің көрсетуінше шыныменде мектеп Жәңгір ханның
тұсында орда және негізгі 95 пайыздық жүктемесі ханның жеке қаржы есебінен
қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Ал, орда басшысының өлімінен кейін
қаржылай қолдау көрсету күрт төмендеп кеткен. 1845 жылғы 22 желтоқсанда осы
мектептің меңгерушісі, әрі мұғалімі Ольдекоптың Ішкі Қырғыз далалық сұлтан-
билеушісі Әділхановқа жазған хатында: Исполняя в точности приказания
Вашего степенста, я хотел приступить к открытию занятий, но училище не
топлено. Прошу кому следует отпустить дрова и топить, - деп қынжыла
жазған. Алайда, орланың басқарушысы оқымаған, сауатсыз адам ретінде тіпті,
мемлекеттік құжаттарға өз фамилиясын да жаза алмаған көрінеді, тек, мөр
қоюды шебер меңгерген сыңайлы. Ол өзінің осылайша ордадағы білімге қатыссыз
екендігін көрсеткен. Ал, хатты жазған мұғалім болса, бес жыл бойы жасаған
қызмет орнын қалдыруға мәжбүр болған.
Дегенмен, мектеп қаржы-қаражатсыз қалмады. Бұл орайда мәселені
шешуге және қолдау көрсетуге Орынбор шекаралық комиссиясы араласты. Сөйтіп,
мектеп қысқа уақыттың ішінде қалпына келтірілді. Ал, оның шығындары
зекетке, яғни, алым-салық есебінен алынатын болды. Мектептегі сабақтар 1846
жылдың 7 желтоқсанынан басталып, мұғалім Ольдекоп өз қызметіне қайта
оралған. Ольдекоптың өтінішімен училищеге 1848 жылдан бастап қазақ тілін
жетік меңгерген орыс ұлтының ер балаларын да ала бастаған. Ал, 1848 жылдан
бастап Жоғарғы мәртебелінің шешімімен мектепті үкіметтің өзі қаржымен
қамтамасыз етуге міндеттеніп, жыл сайын 1404 сом бөлінетін болған.
1843 жылы сәуірде мектеп ашылғаннан кейін бірнеше ай өткен соң
Орынбор шекара комиссиясының: Оны қандай мақсатпен аштыңыз? деген сұраққа
берген жауабында Жәңгір хан оның қазақ жастарын оқу орындарына түсуге
әзірлеу үшін, орыс, араб, парсы және татар тілдерінде оқып жаза білуін,
әсіресе орысшадан казақшаға одан керісінше тәржімалай білуін, грамматиканы,
математика негіздерін, жағрапияны, Мұхаммед хадистерін игеруін жолға қою
үшін кұрылып жатқанын жазады. Бұл арада ол қазақ жастары үшін орыс тілін
меңгерудің зор маңызын атап көрсеткен [ ].
Бұл алғашқы ұлттық мектептің тікелей ықпалымен XIX ғасырдың
алпысыншы жылдары Батыс Қазақстанның басқа да жерлерінде білім
ордалары ұйымдастырыла бастады. Олар жаңа Қазан мен Қамыш – Самарда,
хан ставкасынан (Ордадан) 12 шақырымда Нарында, Тал мен Тоғында ашылды.
Ордаға ұлттық мектептердің ықпалымен 1860 жылы Түркістан өлкесіндегі
№1 орта ( Қазалыда), Перовскіде №2 орта алғашқы ұлттық мектептер
құрылды. Бұл мектептерде 455 қазақ балалары оқып 221 оқушысы басқа
да халықтың өқілдері болды. Қырқыншы жылдардың ортасында Ордада орыс-
қазақ мектебінде 25 оқушы оқыды [ ].
1.2 Жәңгір хан және отаршыл патша үкіметінің ағартушылық саясаты
Күні кешеге дейін еліміздің, тарихынан кесіп тұрып орын алатын
қазақтың біртуар ірі тұлғаларының атын атап олардың есімдерін құрметтеу
былай тұрсын оларды ескеруден де қалдық. Оған себеп жетпіс жылдан
астам билік құрған кешегі Кеңестік идиологияның әсері болатын. Шындығында
да олар ескеруге лайықсыз ба еді? Осындай тарихи тұлғалардың бірі
Жәңгір хан Бөкейұлы еді. Жәңгір хан кім? Қандай саясат ұстанды? Халқына
қайыр- шапағаты тиді ме ?- деген сауалдарға жауап іздеген болсақ оған
тарихи деректер былай деп жауап береді. Тарихи деректер Жәңгір ханның
отарлаушылар саясатынан халқын қорғаушы, еліне мәдениет пен білім,
мұсылман дінінің нұрын себуші хан ретінде көрсетеді. Сонымен Жәңгір
хан кім? 1845ж Бөкей хан өлгеннен кейін ханының тағын өз баласы
Жәңгірге өсиет еіп қалдырды, ал ол кәмелетке толғанға дейін уақытша
басқаруда өз туған інісі Шығай сұлтанға тапсырды. 1823 жылғы 22
маусымда патша Жәңгірді ішкі Орданың ханы деп тану туралы грамотаға
қол қойды, ол 1824 ж 26 маусымында Оралда ертедегі рәсім сақтала
отырып патшалық өкімет орындарының бақылауымен ол хан болып
жарияланып, 20 жылдан астам уақыт билік етті.
Әр нәрсенің әділдігі керек, патша үкіметі Жәңгірге, оның
балаларына да орысша білім, тәрбие беріп көп үміт артты. Қазақ
даласын отарлауда жан-жақты білімді, ақылды, мәдениетті Жәңгір сияқты
тұлғаны қолға ұстаудың қаншалықты пайдалы екендігін патша да генерал-
губернаторлар жақсы біледі. Сол үшін де Жәңгір атақ-абыройдан кенде
қалған жоқ. Хан тағына отығызу салтанатында 48 дүркін зеңбіректен оқ
атып, Орал даласы дүр сілкінді. Салтанатқа қатысқан зиялы қазақтарды
сый-құрметтен құралақан қалдырмады. Жәңгірге 20 сәйгүлік тарту етті.
Бірнеше ординдермен хан өңіріне жарқыратты.Қазақтың тұңғыш генералы
дәрежесіне көтерді.
Бұлардың барлығы отарлау саяасатының мүддесі үшін істелген айла
екендігі белгілі. Осындай айла жұмысқа тәсілдерді саналы түрде өткізе
отырып, Ішкі Орданы басқаруды отарлаушылар өз мүддесіне сәйкес хан
кесенесінің кеңесшісі етіп Ресей сыртқы істер министірінің өкілі
Г.С.Карелинді тағайындады. Ол Ішкі Орданың тыныс тіршілігін күн- сайын
Орынбор Шекаралық комиссиясына хабарлап отырды . Ақырында отарлау
саяасатынын асқынғандағы соншалық, бұған дейінгі Ішкі Орда ханының басқан
қадамын бақылап отырған Ресей сыртқы істер министрлігінің Азия
департаменті, Ресей Мүлік министрлігінен бастап Астрахан, Орынбоор
генерал-губернаторларымен Орынбор Шекаралық ккомиссиясы, Орал,Астрахан
полкымен, қалмақ кордондарынын бақылауынын үстіне енді хан кеңсесі
іс басқарушысынан бастап, қойма меңгерушісіне дейін түгел
орыстандырып, әр бір әрекетін есепке алып отырды.
Ішкі Орда қазақтары бірте-бірте шұрайлы аймақтардан
ығыстырылып құмға қуылды. Жайылымға, қыстауға қолайсыз жерге
ығыстырылды. Қолайлы жерлер, өзендері мен көлдері, шабындығы мол
аймақтар казактар мен қалмақтарға берілді. 1873 жылы 21 маусымда
Орынбор шекаралық комиссияның төрағасы Г. Ф. Генстің бұйрығы бойынша
үлкен және кіші өзен бойынан қазақтардың шөп шабуына тыйым
салынды.
Бұл жағдайларға наразылық білдіріп Жәңгір Астрахан генерал-
губернаторы А. С. Осиповке: Киргизам остались обнаженные степи,
пески, солонцы,...- деп хабарлап воспретить кордонным казакам
Уральского войска открытою силою действовать против прибрежных
киргизцев -деп казактардың жөнсіздіктеріне тыйым салуды талап етті.
Жәңгір халқының ауыр тағдырын император Николайдың өзіне де
жеткізді, көмек сұрады. Амал не отарлау саясатының көрігін басып
өз аузымен тапсырма беріп отырған әміршіден тегеурінді шешім
болмады.
Тарихи құжаттар отарлаушылардың сенімін Жәңгірдің
ақтамағандығын анықтайды. Жәңгір, халқын сатпады, халқының мұңын
мұңдап, жоғын жоқтады.
1823 жылы Жәңгір ішкі Бөкей ордасында хан сайланғаннан
бастап қазақтың ұлттық мәдинетінде, оның ішінде ұлттық білім
жүйесіне ерекше мән берді. Оның басты себептерінің бір:Жәңгірдің
өзі орысша білім алған және осындай білімнің Қазақстанға,
оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында өте қажет екенін түсінді.
Ол Ресей империясының Еуропалық білім жүиесі арқылы көптеген салаларды
жетістіктерге жеткенін жақсы білді.
Жәңгір хан қазақ халқының сауаттылығын, ұлттық мәдениетін
дамытатын әрі толықтыратын жаңа білім жүйесі Еуропалық үлгідегі
жаңа мектептер мен орта және жоғарғы оқу орындары деп түсінді. Оны
Жәңгір ханның осы білім жүйесінде қазақ балаларын оқытуды арман
етіп, білім саласын дамытуға бағытталған саясатынан көруімізге
болады. Жәңгір хан алғашқы болып Қазақстанда оның ішінде Ішкі
Бөкей Ордасында ұлттық білім жүйесін қалыптастырумен айналысқан.
Жәңгір ханның ағартушылық саясаты Ресей империясының саяси
билігінің ықпалы арқылы жасалған жоқ. Дегенмен жаңа Еуропалық
білім жүйесі Ресей арқылы келгені, бұл тарихи шындық. Осы
білім жүйесін дамытуды Жәңгір хан Ресей империясы көмегімен жүзеге
асырды. Бірақ, Ресей империясы отарлау саясатын жүргізгенімен жаңа
Еуропалық білім жүйесін жалпы Қазақстанға, оның ішінде Ішкі Бөкей
Ордасында қалыптастыруға арналған арнайы ағартушылық саясаты болған
жоқ.
Сондықтан тек Жәңгір ханның өтініштерімен ғана отарлаушы Ресей
империясы білім саласына өзінің көмегін жасап отырған. Жәңгір
ханның өтініштерінен кейін Ресей қазақ балаларының оқу-тәрбие алуына
мән берген. Жәңгір ханның ағартушылық іс-әрекетінің арқасында.
Қазақстанда,оның ішінде Ішкі Бөкей Ордасында тұңғыш рет ұлттық білім
мен тәрбиенің негізі қалыптасып, одан әрі өркендеген.Ресейдін
қазақстандағы ағарту ісіне мән беруіне елін дамыту үшін оқу тәрбие
керек екенін түсінген Жәңгір хан мен балаларының болашағы үшін оқу
мен білімнін қажет екендігін сезген қазақ ата-аналары түрткі болды.
Сондықтан Ресейдің оқу орындарында оқуға деген тілектерін жүзеге асыру
үшін Жәңгір хан басшылығымен жасалған Бөкей Ордасы қазақтарының
өтініштерін Ресей империясы еріксізден қанағаттандыруына тура келді.
Қазақ балаларына орысша және орыстық рухта тәрбие беру, христиандық дінге
шоқындыру Ресейдің басты саясаты болған. Мұндай мәліметтерді мұрағаттық
материалдар дәлелдейді.
Мұрағат деректері бойынша христиан дінінің миссионерлері (дін
таратушылар) қазақ балаларын шоқындыру саясатын жүргізген.Қазақ балаларын
шоқындырудан құтқару үшін Жәңгір хан бастапқы оқу-тәрбиені ислам мәдениеті
негізінде беру үшін мұсылман мектептері мен медреселерін ашты. Мұндағы
Жәңгірдің ойы қазақ балаларының бойында ұлттық және ислам мәдениеті
арқылы ұлттық рухты дамытуды қолға алу болды. Жалпы қазақ халқының
бойына көптеген ғасырлар бұрын ислам мәдениеті қалыптасқанын айта кеткен
жөн. Жәңгір хан тұсында ислам діні мемлекеттік дін мәртебесін алғаны
тарихи деректерден белгілі.
Қазақтарға арналған мұндай мектептерде оқушыларға өте шектелген
білім берілді. Әсірісе, жаратылыстану ғылымдары бойынша білім мүлдем жоқтың
қасы болды. Сонымен қатар, оқушылар жүйелі түрде білім ала алмады, қол өнер
білімі саласынан да сабақтар жүргізілмеді. Бұған патшалы Ресейдің екі жақты
жүргізіп отырған саясаты кедергісін тигізді. Біріншіден, патшалық қазақ
халқын қалың бұқара ретінде алып таптық жіктелуге салды, яғни, бұл қазақ
халқын жалпы халық деген ұғыммен алып қарастырғанда. Бұл дегеніміз
қарапайым халық әр түрлі ғылым саласынан білім алуға құқы аз, патшалық
үнемі халықты надандықта ұстауға және қалың бұқара арасында білімнің
дамуына әрқашанда қарсы болуға тырысты. Екіншіден, патшалық қазақ халқын
орыс ұлтынан төмендетіп, ұлтшылдық саясатын жүргізді. Бұл саясаттың басты
себебі, қазақ және Ресей империясының құрамындағы тағыда басқа да бұратана
халықтардың ертеңгң күнде білімді болып оларға қарсы шығуы. Ал, олар
қараңғылықта болса, онда оларды ауыздықтау жеңілге соғады.
Мектепке тек қазақ феодалдарының балалары ғана қабылданғаны мәлім,
оның өзіндеде егер патша үкіметіне қызмет етіп, зор ықыласқа бөленгендердің
балалары ғана. Мұндағы патшалықтың басты көздеген басты мақсаты –
отаршылдық аппаратқа жазба жүргізушілер мен аудармашыларды (яғни, қазақша-
орысша және орысша-қазақша) дайындау. Бұл мамандар сол уақыттары отаршыл
үкіметке ауадай қажет болған еді. Сондықтан, Ресей басшылығының мұндай іс-
әрекет жасауын заңды деп ұғуға болады.
1.3 Жәңгір ханның қазақ жастарының Ресейде білім-ғылым алуға тартуы
Қазақ жастарын білім-ғылымға тартуда Жәңгір ханның қосқан үлесі зор
болды. Бұған көптеген құжаттар мен зерттеулер дәлел бола алады. ХІХ
ғасырдың белгілі орыс ұлтының ориенталист ғалымы, қазақ даласындағы мектеп
ісін ұйымдастыруда үлкен үлес қосқан азаматы және 1882 жылдан 1894 жылға
дейін Бөкей ордасының халық училищелерінің инспекторы болған А.Е. Алекторов
Жәңгір ханның ағарту саласындағы іс-әрекетіне көп көңіл бөліп, соған
қатысты мұрағаттық құжаттарды қарастырған. Солардың ішінен қазақ жастарының
Ресейде білім-ғылым алуға тартуы бойынша ол мен Жәңгір ханның қағаздарын
ақтара отырып көптеген қағаздарды таптым, - деп жазады. Олардың арасынан
мен № 1997-ші болатын Жол қатынастары бөлімінің бас басқарушысының ресми
хаттарын таптым, олар келесі: Я уведомил Ваше Высокостепенство о
последовавшем по всеподданейшему прошению Вашему Высочайшим соизволении -
как на помещение в учебные заведения двух сыновей Ваших и на награждение
некоторых ордынцев чинами и знаками отличия, так и на принятие молодых в
институт лесной, корпуса сообщения и училище гражданских инженеров [3, 50
б.].
Бұл хаттан-ақ, Жәңгір ханның еуропалық білімді тек, өз балаларына
ғана емес, сонымен қатар, қазақтың басқа да балаларына бергісі келгендігін
көреміз. Ал, Алекторов болса, ханның мұрағаттарына еркін кіре алғандығын
байқаймыз.
Бұдан кейін Алекторов: Из написанной собственной рукой Джангира
бумаги, которую мне удалось найти в делах, видно, что хан подавал прошение
на имя Государя Императора о дозволении принимать детей киргизов в лесной
институт и другие учебные заведения не только лично от себя, но и от всей
своей орды,- деп көрсеткен. Бұл ақпаратты кейін ол Материалы для изучения
страны, истории и быта киргизов. Выпуск II, Оренбург, 1892, с.6. атты
еңбегінде көрсеткен [3, 51 б.]
Жәңгір ханның бұл сұранымына мемлекеттік мүліктердің министрі 1839
жылғы 31 тамыздағы № 1797-ші жолдаған жауап хатында Император мырза жас
қазақ балаларын өздері сұранған жоғары оқу орындарына қабылдауға рұқсат
бергендігін жазған. Алайда, олардың алдын-ала губерниялық гимназияларды
немесе Қазан университетінде дайындық курстарынан өтуі тиістігі
көрсетілген. Себебі, басқа қалалар Бөкей ордасынан алыс қашықтықта
орналасқан.
Дәл осы жылы хан тағы да қосымша Астрахань губернаторына арнайы хат
жазып, мұнда ол мемлекеттік ассигнацияның есебінен осы губерниядағы
гимназияға 6 қазақ ұл баласын алуға өтініш хат жолдаған.
Бірақ, Жәңгір ханның осы салада жалпы қанша қазақ жастарын Ресейге
білім алуға жібергендігі туралы ақпаратты Алекторов көрсетпеген. Сонымен
қатар, мұндай ақпарат әлі де жоқтың қасы болып отыр.
2 ЖӘҢГІР ХАН ЖӘНЕ ОНЫҢ БІЛІМ-ҒЫЛЫМ САЛАСЫНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ
2.1 Жәңгір хан және Қазан университеті
1826 жылдың күзіне таман Бөкей ордасының ханы Жәңгір Мәскеуге барып,
І Николай императордың тәж кию салтанатына қатысқан. Ағасы Шөкі Нұралиевті,
немере ағасы Қайыпқали Есімовті, арқа сүйер сенімді адамдары Сүйінішқали
сұлтан мен Қарауыл қожаны және үш кеңесшісін жанына нөкер етіп ерітті.
Қазақ хандарынан бірінші болып зайыбы – Фатима ханшаны бірге ала барған.
Ресейдің қол астында отырып, сырт мемлекет деңгейіндегі депутациямен келген
Жәңгірді үкімет хаттамалық дерлік рәсіммен қабылдап, Еуропа билеушілеріне
лайықталған сый-құрметтің бір ұшығын көрсетуге мәжбүр болды.
Мәскеудің ресмилігі мен салтанатын түгесіп, еліне қайтқан Жәңгір
қазанның 13 күні Қазан қаласына жетті. Император ағзамның қазақ ханын
шетелдік мәртебелі меймандар дәрежесінде қабылдағанынан хабардар Қазан
қауымы Жәңгірді өз үстерінен елеусіз өткізіп жібере алмады. Хан алыс жолдан
аяқ суытпай жатып қаланың азаматтық губернаторы барон Розен әдейілеп сәлем
бере келді. Сәтті сапарымен құттықтап, енді ежелгі Қазанға қош келдіңіз деп
қол қусырған. Жәңгірдің жол бойы ойлаған өз мақсаты болатын. Сөйтіп, келесі
күні Қазан университетінің табалдырығын аттаған.
Қазан университетінің ректоры Карл Фукспен таныстығы осылай
басталған. Алғашқы күні-ақ, ректор Карл Фукс қазақ ханына өзі басқаратын
білім ордасының аудиторияларын аралатып, алдымен физика кабинетінен
бастадыған. Қырдан келген әміршіні физика құралдары тым қызықтыра қоймас
деп ойлаған. Ал хан кейбірінің не үшін қолданылатынын білмесе де, өзін
қараңғы етіп көрсетпеуге тырысып бақты. Сұрағын сақтықпен қойып, алды-артын
ойлай сөйлеп, оқымыстылардың іштей мазағына айналмауды ойлаған.
Есесіне, минц-кабинетте Жәңгірдің жүзі біршама жадырап, бедеріне
қарап әр заманда соғылған араб пен шығыстың мәнет ақшаларын, құнын,
нақышталған жерін айтып тұрды. Көне күмістердің сырына біршама қанық екенін
аңғартты.
Кітапханаға кіргенде Жәңгір өзін еркін сезінді. Араб, парсы, татар
тіліндегі манускриптерді қолына кезек ұстап қарады. Алтын әріпті көне
құрандарды сипап көрді. Университет баспасынан шыққан кітаптар мұқабасын
мүдірмей оқыды.
Фукс осы сәтті пайдаланып Жәңгірге Хиуа ханы Әбілғазы жазған түрік
шежіресін тарту етті. Жазылғанына бір жарым ғасыр өтсе де бұл еңбек Ресейде
тұңғыш рет осында, Қазан университетінде басылыпты. Ректор ұсынған сыйды
қолына алған Жәңгір “Шежіре-и түрк” деген атын жанындағыларға естірте
оқыған.
Жәңгір университет ғалымдарының қолынан бұл шежірені ала тұрып,
кейіннен алғанының салмағын еселей қайтарарын, осы кітапхананы шығыс
әдебиетінің құнды қазыналарымен толықтырар қамқор жанның бірі өзі боларын
ойлаған жоқ.
Университеттегілер ханның алдына енді тарихи суреттер жайды.
Қазақтардың сыртқы жаулармен шайқасы деп түсіндіріп жатыр. Кейіннен Фукс
Казанский вестникте жазғанындай: Мен ханға көп оқиғалары қазақ даласына
қатысты татарлардың қытайлармен соғысын бейнелейтін бедерлі суреттер
көрсеттім. Ол әскери шатырларға, туырлықты үйлерге, түйе өркешіне
орнатылған зеңбіректерге зер салды. Өз халқының қаһарман жүздерін байқап
тұрды.
Қазан университетімен қоштасарда Жәңгір өзінің екі ұлы – Ескендір
мен Зұлқарнай тезірек ер жетіп, осы университеттен білім алса деген арманын
айтқан. Біздің қазаққа да бір нәрсеге ден қойып, оқып, қараңғылық халден
шығатын кез жетті. Бұл істің бастамасын мен мектеп ашу арқылы жүзеге
асырғым келеді, – деп толқып сөйлеген.
Осылайша, университет ғалымдары Жәңгірді өздері күтпеген қырынан
таныды. Қазақ ханы мен Қазан университетінің ұстаздары арасындағы бұл
таныстық ұзақ уақыт сыйластыққа ұласты. Фукстен кейін 1827 жылдың 3
мамырында университетке отыз төрт жасар Лобачевский ректор болып
тағайындалды.
Етене араласып кетпегенімен, бір көрген – біліс, Лобачевсийдің 1844
жылы Жәңгірді университеттің құрметті мүшесі етуі көп нәрсе аңғартады.
Математиканың майын ішкен ғалым кезінде өзі де өлең жазған әдебиетші,
ректорлыққа дейін университетте кітапханашы болған көне мұралар құнтшысы
еді. Ректор болып сайланғаннан кейін де ол бас кітапханашылық міндетінен
қол үзбеген. Жүйелік, алфавиттік, жылжымалы каталогтар енгізіп, ғылыми
кітапхана құруға тер төкті. Көне кітаптар мен қолжазбалар сатып алу арқылы
шығыс қорларын толықтырды. Осындайда Хиуа, Бұқар, Самарқанға қолы жететін
Жәңгірдің көмегі Қазан университетіне аса қажет еді.
Ресей ғылымының қара шаңырағы Қазан университеті қала үстінен
өткеннің кез келгені кіріп-шыға беретін аяқасты орын емес. Оның ғылыми
кеңесі тек лайықты тұлғаларға ғана есік ашатын. Жәңгірден кейін, 1829
жылдың мамырында мұнда неміс ғалымы, атағы жер жарған Гумбольдт болды.
Алтай мен Каспийге саяхат жасап бара жатқан жаратылыстанушыға Мусин-Пушкин
университеттің құрметті мүшесі дипломын тапсырды.
Фукстің үйінде Гумбольдттің болғанын Жәңгір де естіді. Өзі алдыратын
орыс басылымдарынан оның кім екеніне қанықты. Қазіргі ғылымда
энциклопедиялық ақыл-ойлы тұлғалар аз емес, дегенмен олардың арасында барон
Гумбольдттің орны бөлек тұрары талассыз. Бұл адамның білетінін санап
шығудың өзі оңайға соқпайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz