Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау
Мазмұны
Кіріспе
1 Жобалық талдау түсінігінің теориялық аспектілері
1.1 Жобалық талдаудың маңызы мен мақсаты
1.2 Жобалық талдаудың түрлері
1.3 Жобалық талдаудың қағидалары
2 Қазақстан Республикасындағы даму институттарының инвестициялық
жобаларын талдау
1. Жобалық талдаудың концептуалды негіздерін бағалау
2. Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның инвестициялық жобаларын талдау
2.3 Қазақстан инвестициялық қоры АҚ-ның инвестициялық жобаларын
сипаттау
3 Қазақстан экономикасындағы инновациялық-инвестициялық жобалардың
жүзеге асырылуы
3.1 Инновациялық-инвестициялық жобалардың мәні мен маңызы
3.2 Инновациялық-инвестициялық жобалардың даму перспективасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Инвестициялық жоба - халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары
бизнес-жоспар ретінде көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму
жоспарының құрамдастырылған сипаты болып табылады. Егер жоба инвестицияны
тартумен байланысты болса, онда ол инвестициялық жоба деп аталады. Әдетте
кәсіпорынның кез келген жобасы, қалай болса да, инвестицияның тартуымен
байланысты болады. Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа
жетелейтін кәсіпорынның іскерлігін өзгерту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы – жобаның өмірлік
циклына аса қажетті саты жүргізілуі керек. Егер жоба негізінен стратегиялық
инвестор есебінен қаржыландырылатын болса, онда инвестордың өзі сараптама
жүгізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп
бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға
ақшасының кейбір бөлігін жұмсауды қалауы мүмкін. Егер кәсіпорын
инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды
жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де
сараптама қажет.
Жобаны іске асыру - бұл кезең бизнес- идеяның дамуынан бастап жобаның
іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің
орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен
шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең
жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты – бастапқы
инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының жеткіліктігін
тексеру және инвесторлврдың салған ақшаларынан күтетін қайтарылымдарын
қамтамасыздандыру.
Жобалық талдаудың ақша ағынын модельдеу, жобаны оның өмірлік циклі
бойынша қарастыру, уақыт факторын ескеру, инфляцияның әсерін есепке алу,
тәуекелдің әсерін ескеру, кәспорындардың қаржылық жағдайын жобамен және
жобасыз шарттарымен салыстыру деп аталатын қағидалары бар.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Курстық жұмытың тақырыбы: Жобалық талдау, оның мазмұны мен
міндеттері.
Курстық жұмыстың мақсаты: жобалық талдаудың концептуалды негіздерін
ғылыми теориялық тұрғыдан зерделеу.
Осыдан келіп, курстық жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
• Жобалық талдауды маркетингтік тұрғыдан қарастыру;
• Жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
• Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау;
• Жобаның институцноналдық талдау жолдарын көрсету
• Жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Курстық жұмыс қысқартылған сөздер, кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, жобалық талдаудың түсінігі: мақсаттары, міндеттері,
түрлері және қағидалары туралы жазылған.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы даму институттары, оның
ішінде Қазақстан Даму Банкі АҚ, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ-ның
инвестициялық жобалары талданған.
Үшінші бөлімде, Қазақстан экономикасындағы инновациялық-инвестициялық
жобалардың жүзеге асырылуы мен дамуы сипатталған.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі,
мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған
жобаны талдау басынан басталуы керек.
1 Жобалық талдау түсінігінің теориялық аспектілері
1.1 Жобалық талдаудың маңызы мен мақсаты
Жобалық талдау инвестициялық жобаны алдын ала дайындау кезеңінде жүзеге
асырылады. Жобалық талдау арқылы инвестициялық жобаның іске асырылу
тиімділігіне баға бріледі.
Жобалық талдау – бұл жобаға жұмасалатын шығындарды, осы жоба бойынша
түскен табыстарды салыстыру негізінде жобалық табыстардың салыстыру
негізінде жобалық талдаудың үдерісі болып табылады.
Жобалық талдаудың міндеттері:
• іске асырылған жобаның іс жүзінде кедергі болар шектеулерін және
олардың өзгерістерін ала отырып, қол жеткізетін нәтижеге баға беру;
• жоба бойынша жұмасалатын қажетті ресурстардың көлемін анықтау және
оларды әр түрлі нұсқалар бойынша салыстыру;
• жобаны іске асырудан түскен табыстарды бағалау және оны инвесторлар
арасында бөлу.
Жалпы алғанда жобалық талдаудың бірінші міндеті инвестициялық жобаның
іске асырылуын бағалау; екіншісі – нәтижелігін бағалау; үшіншісі
–тиімділікті бағалау; төртіншісі – жобаны белсендіру болып табылады.
Жобалық талдаудың мақсаты – инвестициялық ресурстарды пайдаланудың
балама тәсілдері арасында талдау туралы дұрыс шешім қабылдау. Жобалық
талдау инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға жұмсалған шығындар мен одан
алынатын пайданы салыстыруды көрестеді. Сол себепті жобаны талдауда жоба
құндылығын анықтау маңызды рөл атқарады. Жоба құныдылғының шамасы осы
жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынатын пайда мен оған жұмсалатын шығындар
айырмасымен анықталады.
ЖҚ = П – Ш,
мұнда, П – пайда (табыс);
Ш – шығындар.
Инвестициялық жоба пайдасы мен оған жұмсалатын шығын құрамы әр түрлі
сипатталады және оны анықтау оңай емес.с оныдықтан жобалар әр түрлі
көзқарас тұрғысынан қарастырылуы мүмкін. Ең алдымен инвестициялық жобалар
техникалық негізделген бе, коммерциялық тұрғадан өміршең бе, өзін-өзі
қайтарымдылығы қамтылған ба, экономикалық тұрғыдан өзін-өзі ақтай ма,
жобаның қоршаған ортаға әсері жағымды немесе жағымсыз ба, жергілікті
әлеуметтік, мәдени, тұрмыстық ерекшеліктеінің жобадағы көрінісі, жобаны
жүзеге асырудағы институционалдық мүмкіндіктерінің болуы тұрғыларынан
қарастыру қажет.
Инвестициялық жобаны талдаудың екі көзқарасы бар:
• макрокөзқарас;
• микрокөзқарас.
Макрокөзқараста қарастырылып отырған жобаның жалпы мүмкін болатын
нәтижелерін талдаудың үш түрін көрсету керек – салалық, аймақтық,
ресурстық.
Салалық талдауда осы жобаға қатысты салаларды, аймақтық талдауда
инвестициялық обьектіні орналастыру үшін нақты аймақтың мүмкіндіктерін,
ресурстық талдауда табиғи шикізаттарды және басқа да ресурстарды, сондай-ақ
ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдерін тиімді пайдаланумен байланысты
нақты мүмкіндіктерді айқындау қарастырылады.
Микрокөзқарас бойынша инвестициялық жобаны талдау инвестордың жоба
туралы ойын анық инвестициялық көзқарасқа ауыстыруға ынталандыру бойынша
бірқатар факторларды анықтау болып табылады.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады.
Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе
өндіріс сипатының түбегейлі(жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған
өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық
жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын
жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта
оның айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы
кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып
табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және
жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық
мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау
тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің
жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол циклдың келесі
кезеңдерге ие.
1.Жобаның тұжырымдалуы.Бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары
құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары
қарай дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы
түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге
бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді
аргументациялар болуы қажет. Кәсіпорынның одан әрі дамуы жөнінде бірнеше
идея пайда болуы мүмкін. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса,онда даярлаудың соңғысы кезеңінде олардың ішінен
неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық
жобалар әзірленеді.
2.Жобаны дайындау. Жобаның бизнес- идеясы бірінші
тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген тиянақты шешім
қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба
жоспарының барлық бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалды және т.б. – оны бірте-бірте нақтылау мен
жетілдіру талап етіледі. Бұл кезеңде жобаның жекелеген міндеттерін шешу
үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады. Жобаның сәтті іске асуы жобаны талдау процесінде пайда болатын
мәліметтерді дұрыс өңдеу алуға және бастапқы ақпараттардың шынайлығына
тәуелді екенін түсіну керек.
3.Жобаны сараптау. Жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы
– жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілуі керек.
Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
болса, онда инвестордың өзі сараптама жүгізеді, мысалы, болашақта
жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшасының кейбір
бөлігін
жұмсауды қалауы
мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен
өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның
негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4.Жобаны іске асыру. Бұл кезең бизнес- идеяның дамуынан бастап жобаның
іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің
орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен
шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең
жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты –
бастапқы инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының
жеткіліктігін тексеру және инвесторлврдың салған ақшаларынан күтетін
қайтарылымдарын қамтамасыздандыру.
5.Нәтижелерді бағалау. Бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау
процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға
салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы
нақты кері байланысты алу болып табылады. Мұндай салыстырулардың
нәтижесінде жобаны қарастырушылар аса құнды тәжірибе жинақтайды. Бұл
тәжірибені басқа жобаларды іске асырғанда да қолдануға мүмкіндік береді.
Жобалық талдау тәжірибесі жобаларды әзірлеу тәжірибесін жалпылауға
және типтік жобаларды атап айтуға мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибеде
кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері мынадай:
1.Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген
қондырғыларды ауыстыру. Әдетте осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі
дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етпейді. Ұқсас қондырғылардың
бірнеше түрі бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдылығын
дәлелдеу керек болса, көп баламалылық пайда болуы мүмкін.
2.Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында
қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың
мақсаты – жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін
қолдану, бірақ онысы моральдық тозған қондырғыға қарағанда салыстырмалы
түрде тиімділігі
азырақ
болады. Жобалардың осы түрі әрбір жекелеген жобаны бөлшектеп қажет етеді,
өйткені техникалық мағынада неғұрлым тиімді бола бермейді.
3.Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңеуті.
Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі
қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаның коммерциялық орындалуын
нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты дәлелдемесімен және сату көлемін
арттырудың табыстың өсуіне алып келе-келмеуін анықтай отырып, жобаның
қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.
4.Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңеуту. Жобалардың бұл
түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және
бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың
барлық кезеңдері теңдей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы
түрлерін әзірлнген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз
жағдайларға алып келетінін атап кеткен жөн.
5.Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында
экологиялық талдау жасау аса қажетті элемент болып табылады. Экологиялық
жүгі бар жобалар өздерінің байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі
барынша қиын болып табылады. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен
дәлелдеуді қажет ететін негізгі дилемма – жобалардың қай түріне назар
аудару керек: 1) капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса
жетілген және қымбат түрін қолдану немесе 2) ағымдағы шығындарды көбейте
отыры, аса қымбат емес қондырғыны қолдану.
6.Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі.
Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және т.с.с.
қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының
жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы
жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен
оны талдаудың алдан ала кезеңінің мазмұнын құрайды. Батыстық жобаларды
талдау тәжірибесінде әдетте төмендегі критерийларді қолданады:
- саланың пісіп – жетілуі;
- кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығы.
Саланың пісіп-жетілуін оны даму жағдайының төрт түрінің біреуіне
жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, пісіп
жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге
сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның
бәсекеге жарамдылығын орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар
мен қызмет көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа
кәсіпорындармен салыстырмалы жағдайын анықтау. Әдетте кәсіпорынның
негізгі алты жағдайын қолданады: басым, мықты, тұрақсыз, әлсіз, өмір сүре
алмайтын.
Кәсіпорынның пісіп- жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін
салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға
болады және ол матрица конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның
жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық
кеңестер береді.
Жобаны талдаудың алдан ала кезеңінің соңғы нәтижесі көрсетілген
критерийлер бойынша нақты бір кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып
табылады, яғни берілген кәсіпорынның матрицадағы нақты торға
жататындығын білдіреді.
Талдаудың алдын ала кезеңі уақыт бойынша ұзақ болмауы керек және
алдын ала кезеңінде жасалатын қорытындылар сапалық бағаларға
негізделеді. Соған қарамастан, бұл кезең келесі екі себепке байланысты
қажет
- стратегиялық инвестормен ары қарай қатынас жасау барысында саланың
пісіп-жетілуі мен кәсіпорынның бәсекелік жағдайы туралы мәселелер
міндетті түрде қозғалады және бұған алдын ала дайындалу керек;
- егер кәсіпорынның басқарушылары талдауға назар аудармаса, онда
стратегиялық инвестор бұл жұмысты өзі атқарып, оң нәтижелерге
келмеуі мүмкін.
Жобаның көптүрлігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қолданбайды революциясы шарттық сипатта болатынын атап өткен жөн.
Шындығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі
мүмкін және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Қағида бойынша, маркетингтік талдаудың мәні екі қарапайым сұрақтың
жауабына байланысты:
1.Жобаны іске асыру нәтижесі болып табылатын өнімді сата аламыз ба?
2.Бұдан біз инвестициялық жобаны ақтауға жеткілікті көлемде пайда
көре аламыз ба?
Соңғы жылдардың статистикалық мәліметтері бойынша, үшінші әлем
елдеріндегі фирмалардың банкротқа ұшырауының дәрежесі 80% құрайды.
Банкротқа ұшыраудың негізгі себебі- маркетингтің жеткілікті болмауында.
Маркетингтік талдаудың базалық сұрақтары мынандай:
1.Жоба қандай нарыққа фокусталған? Халықаралық нарық па немесе ішкі
нарық па?
2.Жоба халықаралық нарық пен ішкі нарық арсындағы балансты
ойластырама?
3.Егер жоба халықаралық нарыққа бағытталған болса, онда оның мақсаты
мемлекеттің саяси қағидалық шешімімен сәйкес келе ме?
4.Егер жоба ішкі нарыққа фокусталған болса, онда оның мақсаттары
мемлекеттің ішкі саясатыны жауап бере ме?
5.Егер жоба мемлекеттің саясатымен сәйкес келмейтін болса, онда оны
ары қарай қарастыру керек пе?
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
1.жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
2.жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға,
жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
3.жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.
Инвестициялық жобаның қаржылық талдау бөлімінде көлемді және еңбек
сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген
тауарлар арналады. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы
нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:
1.Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 жыл ішіндегі қаржылық жағдайына
талдау жасау.
2.Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жасау.
3.Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
4.Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша
ағымдарын болжамдау.
5.Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына қаржылық
талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін,
несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.Әдетте
бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы
негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру
қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін
дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс
мемлекеттің форматтарына келтіру керек. Шығынсыздықты талдау
негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау
бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар мен
тұрақтыға бөлінуін қамтиды.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
- жоба бойынша кәсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу;
- инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
- жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
1.2 Жобалық талдаудың түрлері
Инвестициялық жобаны талдау қарастырылатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Сондықтан да, инвестициялық
жобаны жасау және жүзеге асыру үшін әлемдік және отандық тәжірибеде
инвестицияық жобаларды талдауды бірнеше түрге бөлуге болады.
Жобалық талдаудың түрлері:
• Техникалық талдау;
• Коммерциялық талдау;
• Институционалдық талдау;
• Әлеуметтік талдау;
• Қоршаған ортаны қорғау немесе экологиялық талдау;
• Қардылық талдау;
• Экономикалық талдау.
Техникалық талдау – бұл инвестициялық жобаға қолданылатын ең тиімді
техника мен технологияларды анықтау және обьектінің орнын таңдай мәелелері
шеңберінде жүргізіледі.
Техникалық талдаудың негізгі мақсаты осы инвестициялық жобаға ең тиімді
техника және технология нұсқаларын қарастыру және анықтау болып табылады.
Техникалық талдау келесідей міндеттемелерді шешуге көмектеседі:
• техникалық – технологиялық нұсқауларын анықтау;
• орналасқан жерін таңдау;
• жобаның көлемін анықтау;
• жобаның жүзеге асыру мерзімін және оның кезеңдерін анықтау;
• шикізат көздерінің, жұмыс күшінің және басқа да ресурстардың қол
жетімділігін және жеткізілуін анықтау;
• өнімінің нарық сыйымдылығын анықтау;
• ескергендегі кездейсоқ жоспарланған жобаның шығындарын болжау;
• жобаның графигін анықтау.
Жобаға техникалық талдауды жүргізу барысында жобаның сметасы мен
бюджеті анықталады. Мұндай кездейсоқ шығындарға әкелетін мүліктік және
бағалы факторларға талдау жүргізіледі. Техникалық талдау арқылы жобаның
іске асырылуына қатысты құрылыстық және архитектуралық мәселелер шешіледі.
Техникалық талдауда инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық
нұсқалары зерттеледі, жобаның дұрыс таңдалғаны дәлелденеді, оның жүзеге
асырылуының оңтайлы мерзімдері, шикізаттық және басқа да қажетті
ресурстардың болуы, жобалық зерттеу жұмыстарында және басқа да шығындарды
есептейді.
Коммерциялық талдау өнімді өткізумен байланысты. Бұл талдаудың мақсаты
жоба бойынша өнімдер мен қызметтерді тұтынушы жағынан бақылау болып
табылады.
Коммерциялық талдау жүргізу үдерісінде осы инвестициялық обьектіні
аяқтап, іске қосқаннан кейін өнімді өткізу немесе қызмет көрсету нарығы
зерттеледі. Мысалы, қажетті шикізаттар мен құралдарды жабдықтау жағдайы,
өндіріс пен өткізу үдерісі, соның ішінде нарық сыйымдылығы бағаланады.
Коммерциялық талдауда өнімді өткізу нарығымен байланысты шығарылатын
өнімнің сапасы мен көлемі, экспортқа бағдарлануы, импортауыстыруы,
дүниежүзілік нарықтағы бәсекелестігі, өнімді өткізуде қалай жүзеге
асатындығы, өнімді сату көлемінің жеткіліктігі, өндірілген өнімнің өткізуге
байланысты бағасының өзгеру жағдайында жобаны жүзеге асырудағы
табыстылықтың өзгерісі нақтыланады.
Коммерциялық талдауды маркетингтік зерттеулер жұмысымен байланыстыруға
болады. Коммерциялық талдауды жүргізетін үш міндеті бар:
1) маркетингтік қызметке байланысты;
2) ресурстарды алу көздері мен шартарына байланысты;
3) өндіріс пен өткізу жағдайына байланысты.
Коммерциялық талдау келесідей мәселелерді шешуге көмектеседі:
• жаңа баға белгілеу кезінде жобаның жүзеге асырылуы;
• ұсынылған жобаның нарық сыйымдылығында қандай да бір бөлігін
қамтамасыз етуі;
• жалпы шығармашылық жолдарды нарыққа өткізу деңгейі,
• тауардың отандық немесе экспортқа арналуы;
• нарыққа тауарды өткізу үшін маркетингтік шаралардың өткізілуі;
• әлемдік нарықта тауардың бәсекеге қабілеттігі деңгейінің болуы.
Институционалдық талдаудың мақсаты – бұдл жобаны жүзеге асыру және іске
қосу барысындағы ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік жағдайға
баға беру болып табылады. Сондықтан институционалды талдау арқылы басқару,
ұйымдастырушылық құрылым, жоспарлау кадрларды оқыту, қаржылық қызмет
бойынша қажетті ұсыныстар жасалады.
Сондай-ақ, менеджменттің инвестициялық саласындағы әдістері,
моноторинг және бағалау әдістері, ұтымды ұйымдастыру құрылымы, бухгалтерлік
есеп және аудит және тағы басқа мәселелер қарастырылады.
Міндеттері:
• әрекет ететін заңнамаға сәйкес жоба қатысушыларының міндеттерін
анықтау;
• материалдық-техникалық база, қаржылық жағдай, біліктілікті жоғарлату,
құрылым бойынша жоба қатысушаларының әлсіз және күшті жақтарын
бағалау;
• қоршаған орта, жалақы, баға, мемлекетті қолдау, сыртқы экономикалық
байланысқа қатысты заңдық нұсқаулардың, үкімдердің, жарлықтардың
жобаға әсер етуін бағалау;
• талдау үдерісінде анықталан жоба қатысушаларының әлсіз жақтарын жою
және жобаға жағымсыз факторлардың әсер етуін төмендету бойынша
шараларды жасау;
• жобаның тиімділігіне әсер ететін ұйымдастырушылық факторларды
жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасау.
Институционалдық талдау инвестициялық жобада жүзеге асырылатын
жағдайларды, яғни құқықтық, саяси ортаны және ұйымдарды бағалау, жобаның
мемлекеттік органдар талаптарына бейімделуін талдау, кәсіпорынның
ұйымдастырушылық қызметін, қаржылық жағдайын және тағы басқаларды талдау
жүзеге асырылады.
Әлеуметтік талдау – жобаның қосымша жұмыс орындарын құруға,
жұмыскерлердің тұрғын үй, мәдени тұрмыстық, еңбек ету, демалыс
жағдайларында кездесетін мәселелерді шешуге көмектеседі.
Әлеуметтік талдаудың мақсаты – бұл жоба жоспарының нұсқауларын, оны
пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау болып табылады. Әлеуметтік
талдауды жүргізу нәтижесінде жоба мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара
әрекет етудің стратегиялық мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет.
Әлеуметтік талдаудың шешетін мәселелері:
• жобаға қатысты елдің халықаралық, әлеуметтік, мәдени және
деморграфиялық сипаты;
• жобаны жасауда сол елдің әдет-ғұрпының және дәстүрінің ескерілуі;
• іске асыру барысында жергілікті халықтың мүдделерінің ескерілуі.
Әлеуметтік талдаудың стандарттық әдісі мен процедураларының жоқтығынан
бұл жобаның түрі өте күрделі болып келеді.
Жоба бойынша әлеуметтік нәтижелер келесідей болуы мүмкін:
• аймақтық жұмыс орындары сапасының өсуі;
• жұмысшылардың тұрғылықты жағдайының жақсаруы;
• жұмысшылардың еңбек шарттарының өзгеруі;
• өндірістік кадрлар құрылымының өзгеруі;
• халықтың және қызметкерлердің денсаулық деңгейінің жақсаруы.
Экологиялық талдауда – экологияға залал тигізу туралы сараптамаға баға
беріледі. Залал орын алған жағдайда оны жеңілдеті немесе болдырмау шаралары
анықталады. Дүниежүзілік тәжірибеде жоба бойынша шығындар сметасына
қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыру шығындары енгізіледі. Олардың
ауытқу деңгейі барлық салымдардың 10%-ын құрайды. Сонымен қатар, шығындар
сметасында күтілмеген шығындарға шағын жобалар үшін 5%, ал мегажоба үшін
15% шамасында шығындардың деңгейі қарастырылады.
Экологиялық талдаудың мақсаты – инвестициялық жобаның өмірлік
кезеңдерінде жобаның қоршаған ортаға тигізетін әсерін жан-жақты зерттеу.
Оның жағымсыз болған жағдайында залал масштабы және оның алдын алу шаралары
қарастырылады. Экологиялық талдау бойынша ранайы экономикалық қорытынды
жасалуы тиіс және ол экологияға байланысты мәселелерді жетік білетін
мамандардың қатысуымен дайындалып бекітіледі.
Экономикалық талдау кезінде тек қана пайда мен шығындар қарастырылып
қоаймай, әрбір қатысушы мен қоғам тұрғысынан жобаны ұйымдастырудағы
ғаламдық проблемалар зерттеледі. Бұл талдау түрі қаржылық, техникалық,
коммерциялық, әлеуметтік, және басқа да түрлерімен байланысты, яғни кеңірек
болып келеді.
Экономикалық талдаудың мақсаты – нарықтық мәмілелерде көрініс табатын
экономикалық айналымдарды және ақшалай емес құндылықтарды, сонымен қатар,
жобаның артықшылықты көрсеткіштеріне баға бере отырып, инвестициялық
жобаның нәтижесінде жалпы қоғамға әкелетін тиімділікті анықтау болып
табылады.
Экономикалық талдаудың міндеті – жобаның іске асырылуымен байланысты
шығындар мен нәтижелерді тікелей салыстыруға мүмкіндік беретін тетктерді
жасау арқылы инвестициялық жобаның тиімділігі туралы нақты шешім қабылдау
болып табылады. Экономикалық талдау іске асырылатын жобаның даму мақсатына
мүмкіндік жасатын және ең аз шығынды жұмсай отырып, экономикалық
тиімділікке қол жеткізетін балама тәсілдерді анықтауға бағытталған.
Қаржылық талдау – экономикалық талдаудың жалғасы ретінде қаржылық
ақпараттарды жинау, трансформациялау және пайдалану тәсілдерінің жиынтығын
білдіреді.
Қаржылық талдауың міндеттері:
• кәсіпорындардың ағымдағы және болашатағы қаржылық жағдайларына баға
беру;
• қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда
кәсіпорындардың мүлкін болатын даму қарқынын талдау;
• қол жеткізуге болатын қаражат көздерін анықтау отырып, оларды
жұмылдыру мүмкіндігіне баға беру;
• капитал нарығындағы кәсіпорынның жалпы жағдайына болжау жасау.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты – инвестициялық жобаны іске асыру
шығындары мен нәтижелерін зерттеу ең бірінші кезекте әрбір қатысушының
максималды пайда алуының тиістілігі ескеріледі.
Қаржылық және экономикалық талдау – инвестиция тиімділігінің
көрсеткіштерінтұтас экономика үшін жобаның табыстылыған баға беріледі.
1.3 Жобалық талдаудың қағидалары
Жобалық талдаудың ақша ағынын модельдеу, жобаны оның өмірлік циклі
бойынша қарастыру, уақыт факторын ескеру, инфляцияның әсерін есепке алу,
тәуекелдің әсерін ескеру, кәспорындардың қаржылық жағдайын жобамен және
жобасыз шарттарымен салыстыру деп аталатын қағидалары бар.
Ақша ағынын модельдеу дегеніміз – жоба бойынша әр түрлі уақыттағы табыс
пен шығынды өзара салыстыру. Сонымен қатар, инвестициялық жобаны жүзге
асыру мерзімінде кәсіпорынынң өндірістік, инвестициялық, қаржылық
қызметтері бойынша ақшаның түсуі мен кетуін сипаттайды. Сондай-ақ,
инвестициялық жобаны іске асыру ақша ағынын қарастырумен байланысты.
Ақша ағынын модельдеу есеп беру кезеңіндегі ақша ағынынның барлық
түсімдері мен шығындарын есепке ала отырып, модельді құрастыру негізінде
жүзеге асырылады.
Ақша ағындарының көрсеткіштері бойынша инвестициялар тиімділігін
бағалау әдістері жобаның бүкіл өмірлік циклін ечепке алады. Инвестициялық
жобаның ақша ағыны – бұл барлық есеп айырысу кезеңі үшін анықталатын жобаны
жүзеге асырудағы түсімдер мен төлемдердің уақытына тәуелділік болып
табылады. Ақша ағындарының мәні әр қадамда келесідей сипатталады:
• осы қадамда ақша түсімдерінің бірдей өлшемде ағылып келуі (немесе баға
көрінісіндегі нәтижелер);
• осы қадамда бірдей төлемдердің қайтуы;
• қаржының ағып келуі мен қайтуы арасындағы бірдей айырманың сальдосы
(белсенді баланс, әсер). Инвестициялық базада қаржының ағылып келуі
мен қайтуы И, ал пайдалануы – Д деп белгіленеді.
Уақыт факторын ескеру жобаның парметрлер қозғалысын және оның
экономикалық ортасын көрсетеді. Сондай-ақ, өндіріс өндіруі және
ресурстардың келуі олардың төлем арасындағы мерзім айырмашылығын ескереді.
Қорытындысында, олардың уақытысының әр түрлі және бірдей еместігі
ескеріледі.
Жобаны талдаудың екі қағидасын біріктіріп қарастырайық. Инфляцияның
және тәуекелдің әсерін есепке алу, сондай-ақ жобаны сатуда бірнеше валютаны
қолдану инфляцияны болжауда ескеріледі:
• ішкі наықтағы теңгенің жалпы индексі;
• теңгенің валюталық курсын болжау;
• сыртқы инфляцияны болжау;
• ресурсқа және өнімге (энергия ресурстары, сатериалдар, құрал-
жабдықтар, транспорттық тасымалдар, құрылысмонтаж жұмыстары және
т.б.);
• салық мөлшерлемесін, кедендік баж жиынын, орталық банктің қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін болжау.
Жобамен және жобасыз салыстыру. Инвестициялық жобаның тиімділік
бағасы жобаға дейінгі және жобадан кейінгі жобамен және жобасыз
эағдайларда салыстыру жолымен жүзеге асырылуы керек. Бұл кәсіпорын
қызметіндегі маңызды микроэкономикалық көрсеткіштерге жобаның қалай әсер
еткеніне талдау жасауды көрсетеді (сату көлемі, табысы, актив және меншікті
капиталдың рентабельділігі және т.б.).
Кесте 1 - Инновациялық жобалардың тиімділігін салыстыру
Қызмет түрі Ақша түсімі Ақша қаражаттарының
түсімі
Өндірістік Тауарды сатудан түскен табыс Шикізат материалдарын
Ғимараттардың амортизациясы сатып алу шығындары
Құрал-жабдықтардың амортизация Еңбекақы
Салық
Инвестициялық Кәсіпорындардың акцияларын Несиелік орларды сатып
сатудан түскен табыс алу шығындары
Айналым қорларымен
байланысты шығындар
Қаржылық Несиені алу Облигация немесе несие
Акцияларды сатудан түскен табысбойынша пайыздарды
Облигацияларды сатудан түскен төлеу
табыс Облигация немесе несие
бойынша пайыздарды өтеу
Акция бойынша дивиденд
төлеу
Мұндай инвестициялық жобаны қабылдауды жоспарлайды, сондай-ақ жобаны
қабылдау немесе қабылдамау жағдайларын анықтайды. Сол себепті кәсіпорын
өзгерісін табу қажет.
Кесте 2
Жиынтық табыс Жиынтық шығындар Таза пайда
Жобамен 90 млн 60млн 30млн
Жобасыз 60млн 50млн 10млн
Өзгерісі 30млн 10млн 20млн
Жоғарыда анықталғандай, жобаны іске асыру туралы шешім қабылдағанда
шығындардың өсуіне қарамай кәсіпорынның таза пайдасы 20 млн болады.
Жобалық талдаудың уақыт, инфляция, тәуекел факторларының қағидалары
кеңістіктегі құн деген ұғымға негізделеді. Яғни бүгінігі 1 теңгенің
ертеңгі 1 теңгеге қарағандағы құны пайыздық болып келеді. Сондықтан да
инвестициялық жобаны бағалау кезеңінде жоба бойынша пайыздық мөлшерлеменің
деңгейін таңдау маңызды болып табылады. Нақты экономикада бірегей
мөлшерлемелер жоқ. Олардың бірнеше түрлері болады. Оларға қысқа, ұзақ
мерзімді несие бойынша облигация, депозит бойынша және тағы да басқа
пайыздық мөлшерлемелердің түрлері жатады. Сондықтан да инвестициялық
жобаның қаржылық менеджерлері ең тиімді қаржыландыру көзін және
инвестицияның обьектісін таңдау барысында нақты экономикадағы пайыздық
мөлшерлемелерге негізделуі тиіс. Сонымен пайыздық мөлшерлеме және салыстыру
мөлшерлемесі белгілі бір уақыт ішінде ақша ресурстарының құндылығының
өзгеріс қарқынын сипаттайтын көрсеткіш болып табылады.
Жобалық талдаудың негізгі мақсаты жобаның тиімділігін бағалау болып
табылады. Мұндай кіспорын инвестициясының жобасын жүзеге асыру және
кәсіпорын инвестициясының жобасын жүзеге асырмау әдістерін қолдану маңызды.
Басқаша айтқанда, бұл қағида жобамен және жобасыз деп аталады.
Жобалық талдаудың барлық бағыттары мен қағидалары негізінде
инвестициялық жобаның бизнес-жоспары жасалады.
Қойылған мақсатқа жету үшін жобалық талдаудың алдына келесі
міндеттер белгіленеді:
1.Іске асырылатын жобалардың іс жүзінде кедергі болар шектеулерді
және шаралардың өзгерістерін есепке ала отырып қол жеткізетін нәтижеге
баға беру.
2.Жоба бойынша жұмсалатын қажетті ресурстардың көлемін анықтау және
олардың әр түрлі шаралар бойынша салыстыру.
3.Жобаның және оны іске асырылу жолдарының бірнеше болуына қарай
ең тиімді жобаны қабылдауға немесе ең тиімді нұсқаны таңдауға шешім
шығару.
4.Жобаны іске асырудан түсетін табыстарды бағалау және оны
инвесторлар арасында бөлу.
Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық жобаның іске асырылуын
бағалау, жобаның нәтижелігін бағалау, жобаның тиімділігін
бағалау және оптимизациялау жатады.
Кез келген инвестициялық жобаны талдау барысында жобаның
түріне, сондай-ақ оның мазмұнына және сипатына байланысты әр
түрлі
саладағы мамандардың қатысуы талап етіледі. Ондай мамандарға қаржы-
экономистер, инженер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инженер-
эколоктар және т.б. жатады.
Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Осыған сәйкес жобалық
талдау да бірнеше түрлерге бөлінеді:
- жобаны экономикалық талдау,
- жобаны техникалық талдау;
- жобаны коммерциялық талдау;
- жобаны ұйымдастырушылық талдау;
- жобаны әлеуметтік талдау;
- жобаны экологиялық талдау;
- жобаны қаржылық талдау.
Ал, жобаның соңғы бағасы бірнеше жылдар аралығында белгіленеді. Бұл
техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және
саяси жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл есептелуін, яғни, жобаның
тиімділік көрсеткіштерінің тура екендігін дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Қаржыландыру үшін инвестициялық жобалардың тиімділігіне баға беру
жөніндегі әдістемелік ұсыныстар халықаралық тәжірибеде кеңінен
қолданалатын қағидалар мен әдістерге негізделген.
Коммерциялық тиімділікті есептеуге капиталдан түсетін пайда деңгейіне
деген әр инвестордың жеке көзқарасы негізінде дисконт нормасын ешқандай
қосымша дәлелдемелерге суйенбей-ақ қабылдауға болады.Алайда, дисконт
нормасының мөлшерін анықтаудың тәртібі қаржылындыру үшін инвестициялық
жобаларды объективті түрде таңдауға мүмкіндік береді. Инвестициялық
жобалның тиімділерін талдай отырып таңдап алу инвестицияның қайтарамдылығын
қамтамасыз етудің факторы б.т.
2 Қазақстан Республикасындағы даму институттарының инвестициялық
жобаларын талдау
3. Жобалық талдаудың концептуалды негіздерін бағалау
Инвестициялық жобаны талдау қарастырылатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді.
Жобаны маркетингтік талдау
Маркетингтік талдауда да, тұтынушыпар мен бәсекелестерді талдау болуы
қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың сұранымын, нарықтың потенциалды
сегменттері мен сатып алу процесінің сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны
жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған әсер ететін институционалды шектеулер
мен нарық құрылымының шеңберінде негізгі бәсекелестерін талдау керек.
Маркетинггік талдау нәтижесінің негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол
жоспарда өнімді әзірлеу стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы
мен өтуі анықталуы тиіс. Бұл аралас маркетинг элементтері тұтасқа
бірігіп, нарықта өнімге неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек.
Маркетингтік жоспар фирманың басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және
фирма қызметінің ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау
аспектілерін есепке алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше
бәсекелестерінің әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне
тигізетін әсерін болжау керек.
Маркетингтік талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық
жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету
шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі
белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін
азайтады.
Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне
тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйісуі келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік
ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің
қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде
көрсетілген блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылардың сұранымын анықтау, маркетинг
бойынша шешім қабылдауды жеделдету және сапаны жоғарылату үшін нарық
сегменттері мен сатып алу процесін анықтау. Сұрыныс пен өнімді өткізуді
талдауда келесі сұрақтар қарастырылуы керек:
Потенциалды сатып алушы кім? Өнімді сатып алу себептері қандай? Сатып
алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға
болады?
Нарықты құрылымдық зерттеуді мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың,
жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компаниялардың, дәстүрлі немесе жаңа,
маркіленген немесе маркіленбеген өнімдердің бәсекелестерін анықтаудан
бастау керек. Нарыққа енген жаңа қатысушылардың (болашақ бәсекелестер)
мүмкіндіктері мен мәнін және тауар алмастырушылар тарапынан (мысалы, мақта
мен синтетика, алкагольсыз сусындар мен жеміс-жидек шырындары) бәсекені
бағалау керек.
Техникалық талдау
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
• жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
• жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс
күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
• жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады. Сонымен
қатар келесі критерийлерді басшылыққа алу керек:
1) технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни стандартты
болу керек;
2) технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы керек.
Егер өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі
схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды
тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:
• шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру
және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
• технологиялық ноу-хауды іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
• Turn-kеу - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті
қалыптастыру;
• Рrоduct-in-hand - turn-kеу + кәсіпорынның қажетті дайын өнім
шығарғанға дейін персоналды оқыту;
• өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
• шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесі кейбір альтернативті технологияларды кешендік талдауды
және қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты
таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялардың ішінен таңдаудың негізгі факторлары
технологияны қолдануының келесі аспектілеріне негізделеді:
1. Сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану
(нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
2. Шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны қанша,
олардың өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың сапасы,
шикізатты басқа тұтынушылардың саны қанша, шикізаттың құны,
жеткізудің әдісі мен құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
3. Коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
4. Технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар
екендігіне көз жеткізу керек.
5. Ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
6. Технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура,
ылғалдылық, т.с.с.).
7. Жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның
жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу
үшін уақыттың керектігі.
8. Экология мен қауіпсіздік.
9. Капиталдық және өндірістік шығындары.
Кесте 3 - Ең үздік техникалық шешімді таңдау үлгісі
Сәттіліктің негізгі Фактордың Бәсекелестері
факторлары мөлшері
A B C D
Бұрынғы қолдану 3 6 3 2 0
Шикізаттың жетімділігі 5 3 4 6 9
Коммуникациялар мен 2 5 3 2 6
коммуналды қызметтер
Патенті мен лицензиясының 1 0 0 10 10
болуы
Технологияның жергілікті 2 7 5 4 7
жағдайларына бейімделуі
Ауырлық факторы 7 4 6 8
3-кестеде көпбаламалы таңдаудың үлгісі келтірілген, онда әр фактор он
баллдық шкала бойынша бағаланады.
Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:
G ω= ω1 G1 + ω2 G2+...+ ωn Gn ,
мұндағы ω – жеке критерийдің салмағы, Gk – жеке критерийдің шамасы.
Критерийдің жоғарғы мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып
саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бірдей
дерлік, бірақ D басымырақ.
Қаржылық талдау
Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы
жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық.
Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым
тізбекке негізделген:
1. Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
2. қаржылық жағдайына талдау жасау.
3. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
4. жағдайына талдау жасау.
5. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
6. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
7. ақша ағымдарын болжамдау.
8. Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына
қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару
тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.
Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін
беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық
жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық
есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру
керек.
Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн
құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының
айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен
тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін) бөлінуін
қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін
анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату.
Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы
инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы
алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
• жоба бойынша кэсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
• инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу
(және ары қарайғы ізденіс);
• инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
• жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
• жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі
әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын
ақша ағымының көлемі, ақшаның құны уақыт өтуіне қарай деген қағиданы
есепке ала отырып сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл
принцип бойынша: Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған
доллардың құнынан үлкен, яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы
бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие.
Ақша ағымының уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде
инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын
инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.
Экономикалык талдау
Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік байлығын ұлғайтуға әсер етуін
бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайын. С
деген компания кез келген бір тауарды келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Жобалық талдау түсінігінің теориялық аспектілері
1.1 Жобалық талдаудың маңызы мен мақсаты
1.2 Жобалық талдаудың түрлері
1.3 Жобалық талдаудың қағидалары
2 Қазақстан Республикасындағы даму институттарының инвестициялық
жобаларын талдау
1. Жобалық талдаудың концептуалды негіздерін бағалау
2. Қазақстан Даму Банкі АҚ-ның инвестициялық жобаларын талдау
2.3 Қазақстан инвестициялық қоры АҚ-ның инвестициялық жобаларын
сипаттау
3 Қазақстан экономикасындағы инновациялық-инвестициялық жобалардың
жүзеге асырылуы
3.1 Инновациялық-инвестициялық жобалардың мәні мен маңызы
3.2 Инновациялық-инвестициялық жобалардың даму перспективасы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Инвестициялық жоба - халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары
бизнес-жоспар ретінде көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму
жоспарының құрамдастырылған сипаты болып табылады. Егер жоба инвестицияны
тартумен байланысты болса, онда ол инвестициялық жоба деп аталады. Әдетте
кәсіпорынның кез келген жобасы, қалай болса да, инвестицияның тартуымен
байланысты болады. Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа
жетелейтін кәсіпорынның іскерлігін өзгерту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы – жобаның өмірлік
циклына аса қажетті саты жүргізілуі керек. Егер жоба негізінен стратегиялық
инвестор есебінен қаржыландырылатын болса, онда инвестордың өзі сараптама
жүгізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп
бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға
ақшасының кейбір бөлігін жұмсауды қалауы мүмкін. Егер кәсіпорын
инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды
жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де
сараптама қажет.
Жобаны іске асыру - бұл кезең бизнес- идеяның дамуынан бастап жобаның
іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің
орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен
шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең
жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты – бастапқы
инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының жеткіліктігін
тексеру және инвесторлврдың салған ақшаларынан күтетін қайтарылымдарын
қамтамасыздандыру.
Жобалық талдаудың ақша ағынын модельдеу, жобаны оның өмірлік циклі
бойынша қарастыру, уақыт факторын ескеру, инфляцияның әсерін есепке алу,
тәуекелдің әсерін ескеру, кәспорындардың қаржылық жағдайын жобамен және
жобасыз шарттарымен салыстыру деп аталатын қағидалары бар.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеянысын іске асыра ала ма деген сауал туындайды. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы
мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек.
Курстық жұмытың тақырыбы: Жобалық талдау, оның мазмұны мен
міндеттері.
Курстық жұмыстың мақсаты: жобалық талдаудың концептуалды негіздерін
ғылыми теориялық тұрғыдан зерделеу.
Осыдан келіп, курстық жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
• Жобалық талдауды маркетингтік тұрғыдан қарастыру;
• Жобалық талдаудың техникалық қырларын анықтау;
• Жобаның қаржылық талдауын және экономикалык талдауын айқындау;
• Жобаның институцноналдық талдау жолдарын көрсету
• Жобаны тәуекелді талдау арқылы сараптау.
Курстық жұмыс қысқартылған сөздер, кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде, жобалық талдаудың түсінігі: мақсаттары, міндеттері,
түрлері және қағидалары туралы жазылған.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы даму институттары, оның
ішінде Қазақстан Даму Банкі АҚ, Қазақстан инвестициялық қоры АҚ-ның
инвестициялық жобалары талданған.
Үшінші бөлімде, Қазақстан экономикасындағы инновациялық-инвестициялық
жобалардың жүзеге асырылуы мен дамуы сипатталған.
Жобаның көптүрлілігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек.
Жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі,
мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі мүмкін және жаңартылған
жобаны талдау басынан басталуы керек.
1 Жобалық талдау түсінігінің теориялық аспектілері
1.1 Жобалық талдаудың маңызы мен мақсаты
Жобалық талдау инвестициялық жобаны алдын ала дайындау кезеңінде жүзеге
асырылады. Жобалық талдау арқылы инвестициялық жобаның іске асырылу
тиімділігіне баға бріледі.
Жобалық талдау – бұл жобаға жұмасалатын шығындарды, осы жоба бойынша
түскен табыстарды салыстыру негізінде жобалық табыстардың салыстыру
негізінде жобалық талдаудың үдерісі болып табылады.
Жобалық талдаудың міндеттері:
• іске асырылған жобаның іс жүзінде кедергі болар шектеулерін және
олардың өзгерістерін ала отырып, қол жеткізетін нәтижеге баға беру;
• жоба бойынша жұмасалатын қажетті ресурстардың көлемін анықтау және
оларды әр түрлі нұсқалар бойынша салыстыру;
• жобаны іске асырудан түскен табыстарды бағалау және оны инвесторлар
арасында бөлу.
Жалпы алғанда жобалық талдаудың бірінші міндеті инвестициялық жобаның
іске асырылуын бағалау; екіншісі – нәтижелігін бағалау; үшіншісі
–тиімділікті бағалау; төртіншісі – жобаны белсендіру болып табылады.
Жобалық талдаудың мақсаты – инвестициялық ресурстарды пайдаланудың
балама тәсілдері арасында талдау туралы дұрыс шешім қабылдау. Жобалық
талдау инвестициялық жобаларды жүзеге асыруға жұмсалған шығындар мен одан
алынатын пайданы салыстыруды көрестеді. Сол себепті жобаны талдауда жоба
құндылығын анықтау маңызды рөл атқарады. Жоба құныдылғының шамасы осы
жобаны жүзеге асыру нәтижесінде алынатын пайда мен оған жұмсалатын шығындар
айырмасымен анықталады.
ЖҚ = П – Ш,
мұнда, П – пайда (табыс);
Ш – шығындар.
Инвестициялық жоба пайдасы мен оған жұмсалатын шығын құрамы әр түрлі
сипатталады және оны анықтау оңай емес.с оныдықтан жобалар әр түрлі
көзқарас тұрғысынан қарастырылуы мүмкін. Ең алдымен инвестициялық жобалар
техникалық негізделген бе, коммерциялық тұрғадан өміршең бе, өзін-өзі
қайтарымдылығы қамтылған ба, экономикалық тұрғыдан өзін-өзі ақтай ма,
жобаның қоршаған ортаға әсері жағымды немесе жағымсыз ба, жергілікті
әлеуметтік, мәдени, тұрмыстық ерекшеліктеінің жобадағы көрінісі, жобаны
жүзеге асырудағы институционалдық мүмкіндіктерінің болуы тұрғыларынан
қарастыру қажет.
Инвестициялық жобаны талдаудың екі көзқарасы бар:
• макрокөзқарас;
• микрокөзқарас.
Макрокөзқараста қарастырылып отырған жобаның жалпы мүмкін болатын
нәтижелерін талдаудың үш түрін көрсету керек – салалық, аймақтық,
ресурстық.
Салалық талдауда осы жобаға қатысты салаларды, аймақтық талдауда
инвестициялық обьектіні орналастыру үшін нақты аймақтың мүмкіндіктерін,
ресурстық талдауда табиғи шикізаттарды және басқа да ресурстарды, сондай-ақ
ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп өнімдерін тиімді пайдаланумен байланысты
нақты мүмкіндіктерді айқындау қарастырылады.
Микрокөзқарас бойынша инвестициялық жобаны талдау инвестордың жоба
туралы ойын анық инвестициялық көзқарасқа ауыстыруға ынталандыру бойынша
бірқатар факторларды анықтау болып табылады.
Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады.
Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды, біріккен кәсіпорындарды құру) немесе
өндіріс сипатының түбегейлі(жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған
өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық
жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын
жоғарлатуымен және қонырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта
оның айырмашылығы кәсіпорынның дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы
кәсіпорыннан жоғары деңгейде тұрған экономикалық саланың анықтайтыны болып
табылатын. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және
жоғары басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық
мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау
тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің
жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол циклдың келесі
кезеңдерге ие.
1.Жобаның тұжырымдалуы.Бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары
құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары
қарай дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы
түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге
бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді
аргументациялар болуы қажет. Кәсіпорынның одан әрі дамуы жөнінде бірнеше
идея пайда болуы мүмкін. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса,онда даярлаудың соңғысы кезеңінде олардың ішінен
неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық
жобалар әзірленеді.
2.Жобаны дайындау. Жобаның бизнес- идеясы бірінші
тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген тиянақты шешім
қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба
жоспарының барлық бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалды және т.б. – оны бірте-бірте нақтылау мен
жетілдіру талап етіледі. Бұл кезеңде жобаның жекелеген міндеттерін шешу
үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады. Жобаның сәтті іске асуы жобаны талдау процесінде пайда болатын
мәліметтерді дұрыс өңдеу алуға және бастапқы ақпараттардың шынайлығына
тәуелді екенін түсіну керек.
3.Жобаны сараптау. Жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы
– жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілуі керек.
Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
болса, онда инвестордың өзі сараптама жүгізеді, мысалы, болашақта
жобаны іске асыру процесінде ақшасының көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшасының кейбір
бөлігін
жұмсауды қалауы
мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен
өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның
негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4.Жобаны іске асыру. Бұл кезең бизнес- идеяның дамуынан бастап жобаның
іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің
орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен
шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді. Берілген кезең
жобаның іске асуының негізгі бөлігін де қамтиды, ал оның мақсаты –
бастапқы инвестицияны жабу үшін жоба өндіретін ақша ағымдарының
жеткіліктігін тексеру және инвесторлврдың салған ақшаларынан күтетін
қайтарылымдарын қамтамасыздандыру.
5.Нәтижелерді бағалау. Бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау
процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға
салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы
нақты кері байланысты алу болып табылады. Мұндай салыстырулардың
нәтижесінде жобаны қарастырушылар аса құнды тәжірибе жинақтайды. Бұл
тәжірибені басқа жобаларды іске асырғанда да қолдануға мүмкіндік береді.
Жобалық талдау тәжірибесі жобаларды әзірлеу тәжірибесін жалпылауға
және типтік жобаларды атап айтуға мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибеде
кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері мынадай:
1.Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген
қондырғыларды ауыстыру. Әдетте осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі
дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етпейді. Ұқсас қондырғылардың
бірнеше түрі бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдылығын
дәлелдеу керек болса, көп баламалылық пайда болуы мүмкін.
2.Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында
қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың
мақсаты – жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін
қолдану, бірақ онысы моральдық тозған қондырғыға қарағанда салыстырмалы
түрде тиімділігі
азырақ
болады. Жобалардың осы түрі әрбір жекелеген жобаны бөлшектеп қажет етеді,
өйткені техникалық мағынада неғұрлым тиімді бола бермейді.
3.Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңеуті.
Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі
қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаның коммерциялық орындалуын
нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты дәлелдемесімен және сату көлемін
арттырудың табыстың өсуіне алып келе-келмеуін анықтай отырып, жобаның
қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.
4.Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңеуту. Жобалардың бұл
түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және
бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың
барлық кезеңдері теңдей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы
түрлерін әзірлнген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз
жағдайларға алып келетінін атап кеткен жөн.
5.Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалау барысында
экологиялық талдау жасау аса қажетті элемент болып табылады. Экологиялық
жүгі бар жобалар өздерінің байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі
барынша қиын болып табылады. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен
дәлелдеуді қажет ететін негізгі дилемма – жобалардың қай түріне назар
аудару керек: 1) капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса
жетілген және қымбат түрін қолдану немесе 2) ағымдағы шығындарды көбейте
отыры, аса қымбат емес қондырғыны қолдану.
6.Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі.
Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және т.с.с.
қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл
сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының
жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы
жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен
оны талдаудың алдан ала кезеңінің мазмұнын құрайды. Батыстық жобаларды
талдау тәжірибесінде әдетте төмендегі критерийларді қолданады:
- саланың пісіп – жетілуі;
- кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығы.
Саланың пісіп-жетілуін оны даму жағдайының төрт түрінің біреуіне
жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, пісіп
жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге
сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның
бәсекеге жарамдылығын орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар
мен қызмет көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа
кәсіпорындармен салыстырмалы жағдайын анықтау. Әдетте кәсіпорынның
негізгі алты жағдайын қолданады: басым, мықты, тұрақсыз, әлсіз, өмір сүре
алмайтын.
Кәсіпорынның пісіп- жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін
салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға
болады және ол матрица конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның
жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық
кеңестер береді.
Жобаны талдаудың алдан ала кезеңінің соңғы нәтижесі көрсетілген
критерийлер бойынша нақты бір кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып
табылады, яғни берілген кәсіпорынның матрицадағы нақты торға
жататындығын білдіреді.
Талдаудың алдын ала кезеңі уақыт бойынша ұзақ болмауы керек және
алдын ала кезеңінде жасалатын қорытындылар сапалық бағаларға
негізделеді. Соған қарамастан, бұл кезең келесі екі себепке байланысты
қажет
- стратегиялық инвестормен ары қарай қатынас жасау барысында саланың
пісіп-жетілуі мен кәсіпорынның бәсекелік жағдайы туралы мәселелер
міндетті түрде қозғалады және бұған алдын ала дайындалу керек;
- егер кәсіпорынның басқарушылары талдауға назар аудармаса, онда
стратегиялық инвестор бұл жұмысты өзі атқарып, оң нәтижелерге
келмеуі мүмкін.
Жобаның көптүрлігіне қарамастан, оларды талдау әдетте кейбір жалпы
сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бағалайтын арнайы
бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қолданбайды революциясы шарттық сипатта болатынын атап өткен жөн.
Шындығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түрі, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруі
мүмкін және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Қағида бойынша, маркетингтік талдаудың мәні екі қарапайым сұрақтың
жауабына байланысты:
1.Жобаны іске асыру нәтижесі болып табылатын өнімді сата аламыз ба?
2.Бұдан біз инвестициялық жобаны ақтауға жеткілікті көлемде пайда
көре аламыз ба?
Соңғы жылдардың статистикалық мәліметтері бойынша, үшінші әлем
елдеріндегі фирмалардың банкротқа ұшырауының дәрежесі 80% құрайды.
Банкротқа ұшыраудың негізгі себебі- маркетингтің жеткілікті болмауында.
Маркетингтік талдаудың базалық сұрақтары мынандай:
1.Жоба қандай нарыққа фокусталған? Халықаралық нарық па немесе ішкі
нарық па?
2.Жоба халықаралық нарық пен ішкі нарық арсындағы балансты
ойластырама?
3.Егер жоба халықаралық нарыққа бағытталған болса, онда оның мақсаты
мемлекеттің саяси қағидалық шешімімен сәйкес келе ме?
4.Егер жоба ішкі нарыққа фокусталған болса, онда оның мақсаттары
мемлекеттің ішкі саясатыны жауап бере ме?
5.Егер жоба мемлекеттің саясатымен сәйкес келмейтін болса, онда оны
ары қарай қарастыру керек пе?
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
1.жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
2.жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға,
жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
3.жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.
Инвестициялық жобаның қаржылық талдау бөлімінде көлемді және еңбек
сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарастыруға жекелеген
тауарлар арналады. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы
нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:
1.Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 жыл ішіндегі қаржылық жағдайына
талдау жасау.
2.Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
жағдайына талдау жасау.
3.Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
4.Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша
ағымдарын болжамдау.
5.Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына қаржылық
талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін,
несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.Әдетте
бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы
негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру
қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін
дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс
мемлекеттің форматтарына келтіру керек. Шығынсыздықты талдау
негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау
бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар мен
тұрақтыға бөлінуін қамтиды.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
- жоба бойынша кәсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу;
- инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
- жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
1.2 Жобалық талдаудың түрлері
Инвестициялық жобаны талдау қарастырылатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Сондықтан да, инвестициялық
жобаны жасау және жүзеге асыру үшін әлемдік және отандық тәжірибеде
инвестицияық жобаларды талдауды бірнеше түрге бөлуге болады.
Жобалық талдаудың түрлері:
• Техникалық талдау;
• Коммерциялық талдау;
• Институционалдық талдау;
• Әлеуметтік талдау;
• Қоршаған ортаны қорғау немесе экологиялық талдау;
• Қардылық талдау;
• Экономикалық талдау.
Техникалық талдау – бұл инвестициялық жобаға қолданылатын ең тиімді
техника мен технологияларды анықтау және обьектінің орнын таңдай мәелелері
шеңберінде жүргізіледі.
Техникалық талдаудың негізгі мақсаты осы инвестициялық жобаға ең тиімді
техника және технология нұсқаларын қарастыру және анықтау болып табылады.
Техникалық талдау келесідей міндеттемелерді шешуге көмектеседі:
• техникалық – технологиялық нұсқауларын анықтау;
• орналасқан жерін таңдау;
• жобаның көлемін анықтау;
• жобаның жүзеге асыру мерзімін және оның кезеңдерін анықтау;
• шикізат көздерінің, жұмыс күшінің және басқа да ресурстардың қол
жетімділігін және жеткізілуін анықтау;
• өнімінің нарық сыйымдылығын анықтау;
• ескергендегі кездейсоқ жоспарланған жобаның шығындарын болжау;
• жобаның графигін анықтау.
Жобаға техникалық талдауды жүргізу барысында жобаның сметасы мен
бюджеті анықталады. Мұндай кездейсоқ шығындарға әкелетін мүліктік және
бағалы факторларға талдау жүргізіледі. Техникалық талдау арқылы жобаның
іске асырылуына қатысты құрылыстық және архитектуралық мәселелер шешіледі.
Техникалық талдауда инвестициялық жобаның техникалық-экономикалық
нұсқалары зерттеледі, жобаның дұрыс таңдалғаны дәлелденеді, оның жүзеге
асырылуының оңтайлы мерзімдері, шикізаттық және басқа да қажетті
ресурстардың болуы, жобалық зерттеу жұмыстарында және басқа да шығындарды
есептейді.
Коммерциялық талдау өнімді өткізумен байланысты. Бұл талдаудың мақсаты
жоба бойынша өнімдер мен қызметтерді тұтынушы жағынан бақылау болып
табылады.
Коммерциялық талдау жүргізу үдерісінде осы инвестициялық обьектіні
аяқтап, іске қосқаннан кейін өнімді өткізу немесе қызмет көрсету нарығы
зерттеледі. Мысалы, қажетті шикізаттар мен құралдарды жабдықтау жағдайы,
өндіріс пен өткізу үдерісі, соның ішінде нарық сыйымдылығы бағаланады.
Коммерциялық талдауда өнімді өткізу нарығымен байланысты шығарылатын
өнімнің сапасы мен көлемі, экспортқа бағдарлануы, импортауыстыруы,
дүниежүзілік нарықтағы бәсекелестігі, өнімді өткізуде қалай жүзеге
асатындығы, өнімді сату көлемінің жеткіліктігі, өндірілген өнімнің өткізуге
байланысты бағасының өзгеру жағдайында жобаны жүзеге асырудағы
табыстылықтың өзгерісі нақтыланады.
Коммерциялық талдауды маркетингтік зерттеулер жұмысымен байланыстыруға
болады. Коммерциялық талдауды жүргізетін үш міндеті бар:
1) маркетингтік қызметке байланысты;
2) ресурстарды алу көздері мен шартарына байланысты;
3) өндіріс пен өткізу жағдайына байланысты.
Коммерциялық талдау келесідей мәселелерді шешуге көмектеседі:
• жаңа баға белгілеу кезінде жобаның жүзеге асырылуы;
• ұсынылған жобаның нарық сыйымдылығында қандай да бір бөлігін
қамтамасыз етуі;
• жалпы шығармашылық жолдарды нарыққа өткізу деңгейі,
• тауардың отандық немесе экспортқа арналуы;
• нарыққа тауарды өткізу үшін маркетингтік шаралардың өткізілуі;
• әлемдік нарықта тауардың бәсекеге қабілеттігі деңгейінің болуы.
Институционалдық талдаудың мақсаты – бұдл жобаны жүзеге асыру және іске
қосу барысындағы ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік жағдайға
баға беру болып табылады. Сондықтан институционалды талдау арқылы басқару,
ұйымдастырушылық құрылым, жоспарлау кадрларды оқыту, қаржылық қызмет
бойынша қажетті ұсыныстар жасалады.
Сондай-ақ, менеджменттің инвестициялық саласындағы әдістері,
моноторинг және бағалау әдістері, ұтымды ұйымдастыру құрылымы, бухгалтерлік
есеп және аудит және тағы басқа мәселелер қарастырылады.
Міндеттері:
• әрекет ететін заңнамаға сәйкес жоба қатысушыларының міндеттерін
анықтау;
• материалдық-техникалық база, қаржылық жағдай, біліктілікті жоғарлату,
құрылым бойынша жоба қатысушаларының әлсіз және күшті жақтарын
бағалау;
• қоршаған орта, жалақы, баға, мемлекетті қолдау, сыртқы экономикалық
байланысқа қатысты заңдық нұсқаулардың, үкімдердің, жарлықтардың
жобаға әсер етуін бағалау;
• талдау үдерісінде анықталан жоба қатысушаларының әлсіз жақтарын жою
және жобаға жағымсыз факторлардың әсер етуін төмендету бойынша
шараларды жасау;
• жобаның тиімділігіне әсер ететін ұйымдастырушылық факторларды
жетілдіру бойынша ұсыныстарды жасау.
Институционалдық талдау инвестициялық жобада жүзеге асырылатын
жағдайларды, яғни құқықтық, саяси ортаны және ұйымдарды бағалау, жобаның
мемлекеттік органдар талаптарына бейімделуін талдау, кәсіпорынның
ұйымдастырушылық қызметін, қаржылық жағдайын және тағы басқаларды талдау
жүзеге асырылады.
Әлеуметтік талдау – жобаның қосымша жұмыс орындарын құруға,
жұмыскерлердің тұрғын үй, мәдени тұрмыстық, еңбек ету, демалыс
жағдайларында кездесетін мәселелерді шешуге көмектеседі.
Әлеуметтік талдаудың мақсаты – бұл жоба жоспарының нұсқауларын, оны
пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау болып табылады. Әлеуметтік
талдауды жүргізу нәтижесінде жоба мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара
әрекет етудің стратегиялық мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет.
Әлеуметтік талдаудың шешетін мәселелері:
• жобаға қатысты елдің халықаралық, әлеуметтік, мәдени және
деморграфиялық сипаты;
• жобаны жасауда сол елдің әдет-ғұрпының және дәстүрінің ескерілуі;
• іске асыру барысында жергілікті халықтың мүдделерінің ескерілуі.
Әлеуметтік талдаудың стандарттық әдісі мен процедураларының жоқтығынан
бұл жобаның түрі өте күрделі болып келеді.
Жоба бойынша әлеуметтік нәтижелер келесідей болуы мүмкін:
• аймақтық жұмыс орындары сапасының өсуі;
• жұмысшылардың тұрғылықты жағдайының жақсаруы;
• жұмысшылардың еңбек шарттарының өзгеруі;
• өндірістік кадрлар құрылымының өзгеруі;
• халықтың және қызметкерлердің денсаулық деңгейінің жақсаруы.
Экологиялық талдауда – экологияға залал тигізу туралы сараптамаға баға
беріледі. Залал орын алған жағдайда оны жеңілдеті немесе болдырмау шаралары
анықталады. Дүниежүзілік тәжірибеде жоба бойынша шығындар сметасына
қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыру шығындары енгізіледі. Олардың
ауытқу деңгейі барлық салымдардың 10%-ын құрайды. Сонымен қатар, шығындар
сметасында күтілмеген шығындарға шағын жобалар үшін 5%, ал мегажоба үшін
15% шамасында шығындардың деңгейі қарастырылады.
Экологиялық талдаудың мақсаты – инвестициялық жобаның өмірлік
кезеңдерінде жобаның қоршаған ортаға тигізетін әсерін жан-жақты зерттеу.
Оның жағымсыз болған жағдайында залал масштабы және оның алдын алу шаралары
қарастырылады. Экологиялық талдау бойынша ранайы экономикалық қорытынды
жасалуы тиіс және ол экологияға байланысты мәселелерді жетік білетін
мамандардың қатысуымен дайындалып бекітіледі.
Экономикалық талдау кезінде тек қана пайда мен шығындар қарастырылып
қоаймай, әрбір қатысушы мен қоғам тұрғысынан жобаны ұйымдастырудағы
ғаламдық проблемалар зерттеледі. Бұл талдау түрі қаржылық, техникалық,
коммерциялық, әлеуметтік, және басқа да түрлерімен байланысты, яғни кеңірек
болып келеді.
Экономикалық талдаудың мақсаты – нарықтық мәмілелерде көрініс табатын
экономикалық айналымдарды және ақшалай емес құндылықтарды, сонымен қатар,
жобаның артықшылықты көрсеткіштеріне баға бере отырып, инвестициялық
жобаның нәтижесінде жалпы қоғамға әкелетін тиімділікті анықтау болып
табылады.
Экономикалық талдаудың міндеті – жобаның іске асырылуымен байланысты
шығындар мен нәтижелерді тікелей салыстыруға мүмкіндік беретін тетктерді
жасау арқылы инвестициялық жобаның тиімділігі туралы нақты шешім қабылдау
болып табылады. Экономикалық талдау іске асырылатын жобаның даму мақсатына
мүмкіндік жасатын және ең аз шығынды жұмсай отырып, экономикалық
тиімділікке қол жеткізетін балама тәсілдерді анықтауға бағытталған.
Қаржылық талдау – экономикалық талдаудың жалғасы ретінде қаржылық
ақпараттарды жинау, трансформациялау және пайдалану тәсілдерінің жиынтығын
білдіреді.
Қаржылық талдауың міндеттері:
• кәсіпорындардың ағымдағы және болашатағы қаржылық жағдайларына баға
беру;
• қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда
кәсіпорындардың мүлкін болатын даму қарқынын талдау;
• қол жеткізуге болатын қаражат көздерін анықтау отырып, оларды
жұмылдыру мүмкіндігіне баға беру;
• капитал нарығындағы кәсіпорынның жалпы жағдайына болжау жасау.
Қаржылық талдаудың негізгі мақсаты – инвестициялық жобаны іске асыру
шығындары мен нәтижелерін зерттеу ең бірінші кезекте әрбір қатысушының
максималды пайда алуының тиістілігі ескеріледі.
Қаржылық және экономикалық талдау – инвестиция тиімділігінің
көрсеткіштерінтұтас экономика үшін жобаның табыстылыған баға беріледі.
1.3 Жобалық талдаудың қағидалары
Жобалық талдаудың ақша ағынын модельдеу, жобаны оның өмірлік циклі
бойынша қарастыру, уақыт факторын ескеру, инфляцияның әсерін есепке алу,
тәуекелдің әсерін ескеру, кәспорындардың қаржылық жағдайын жобамен және
жобасыз шарттарымен салыстыру деп аталатын қағидалары бар.
Ақша ағынын модельдеу дегеніміз – жоба бойынша әр түрлі уақыттағы табыс
пен шығынды өзара салыстыру. Сонымен қатар, инвестициялық жобаны жүзге
асыру мерзімінде кәсіпорынынң өндірістік, инвестициялық, қаржылық
қызметтері бойынша ақшаның түсуі мен кетуін сипаттайды. Сондай-ақ,
инвестициялық жобаны іске асыру ақша ағынын қарастырумен байланысты.
Ақша ағынын модельдеу есеп беру кезеңіндегі ақша ағынынның барлық
түсімдері мен шығындарын есепке ала отырып, модельді құрастыру негізінде
жүзеге асырылады.
Ақша ағындарының көрсеткіштері бойынша инвестициялар тиімділігін
бағалау әдістері жобаның бүкіл өмірлік циклін ечепке алады. Инвестициялық
жобаның ақша ағыны – бұл барлық есеп айырысу кезеңі үшін анықталатын жобаны
жүзеге асырудағы түсімдер мен төлемдердің уақытына тәуелділік болып
табылады. Ақша ағындарының мәні әр қадамда келесідей сипатталады:
• осы қадамда ақша түсімдерінің бірдей өлшемде ағылып келуі (немесе баға
көрінісіндегі нәтижелер);
• осы қадамда бірдей төлемдердің қайтуы;
• қаржының ағып келуі мен қайтуы арасындағы бірдей айырманың сальдосы
(белсенді баланс, әсер). Инвестициялық базада қаржының ағылып келуі
мен қайтуы И, ал пайдалануы – Д деп белгіленеді.
Уақыт факторын ескеру жобаның парметрлер қозғалысын және оның
экономикалық ортасын көрсетеді. Сондай-ақ, өндіріс өндіруі және
ресурстардың келуі олардың төлем арасындағы мерзім айырмашылығын ескереді.
Қорытындысында, олардың уақытысының әр түрлі және бірдей еместігі
ескеріледі.
Жобаны талдаудың екі қағидасын біріктіріп қарастырайық. Инфляцияның
және тәуекелдің әсерін есепке алу, сондай-ақ жобаны сатуда бірнеше валютаны
қолдану инфляцияны болжауда ескеріледі:
• ішкі наықтағы теңгенің жалпы индексі;
• теңгенің валюталық курсын болжау;
• сыртқы инфляцияны болжау;
• ресурсқа және өнімге (энергия ресурстары, сатериалдар, құрал-
жабдықтар, транспорттық тасымалдар, құрылысмонтаж жұмыстары және
т.б.);
• салық мөлшерлемесін, кедендік баж жиынын, орталық банктің қайта
қаржыландыру мөлшерлемесін болжау.
Жобамен және жобасыз салыстыру. Инвестициялық жобаның тиімділік
бағасы жобаға дейінгі және жобадан кейінгі жобамен және жобасыз
эағдайларда салыстыру жолымен жүзеге асырылуы керек. Бұл кәсіпорын
қызметіндегі маңызды микроэкономикалық көрсеткіштерге жобаның қалай әсер
еткеніне талдау жасауды көрсетеді (сату көлемі, табысы, актив және меншікті
капиталдың рентабельділігі және т.б.).
Кесте 1 - Инновациялық жобалардың тиімділігін салыстыру
Қызмет түрі Ақша түсімі Ақша қаражаттарының
түсімі
Өндірістік Тауарды сатудан түскен табыс Шикізат материалдарын
Ғимараттардың амортизациясы сатып алу шығындары
Құрал-жабдықтардың амортизация Еңбекақы
Салық
Инвестициялық Кәсіпорындардың акцияларын Несиелік орларды сатып
сатудан түскен табыс алу шығындары
Айналым қорларымен
байланысты шығындар
Қаржылық Несиені алу Облигация немесе несие
Акцияларды сатудан түскен табысбойынша пайыздарды
Облигацияларды сатудан түскен төлеу
табыс Облигация немесе несие
бойынша пайыздарды өтеу
Акция бойынша дивиденд
төлеу
Мұндай инвестициялық жобаны қабылдауды жоспарлайды, сондай-ақ жобаны
қабылдау немесе қабылдамау жағдайларын анықтайды. Сол себепті кәсіпорын
өзгерісін табу қажет.
Кесте 2
Жиынтық табыс Жиынтық шығындар Таза пайда
Жобамен 90 млн 60млн 30млн
Жобасыз 60млн 50млн 10млн
Өзгерісі 30млн 10млн 20млн
Жоғарыда анықталғандай, жобаны іске асыру туралы шешім қабылдағанда
шығындардың өсуіне қарамай кәсіпорынның таза пайдасы 20 млн болады.
Жобалық талдаудың уақыт, инфляция, тәуекел факторларының қағидалары
кеңістіктегі құн деген ұғымға негізделеді. Яғни бүгінігі 1 теңгенің
ертеңгі 1 теңгеге қарағандағы құны пайыздық болып келеді. Сондықтан да
инвестициялық жобаны бағалау кезеңінде жоба бойынша пайыздық мөлшерлеменің
деңгейін таңдау маңызды болып табылады. Нақты экономикада бірегей
мөлшерлемелер жоқ. Олардың бірнеше түрлері болады. Оларға қысқа, ұзақ
мерзімді несие бойынша облигация, депозит бойынша және тағы да басқа
пайыздық мөлшерлемелердің түрлері жатады. Сондықтан да инвестициялық
жобаның қаржылық менеджерлері ең тиімді қаржыландыру көзін және
инвестицияның обьектісін таңдау барысында нақты экономикадағы пайыздық
мөлшерлемелерге негізделуі тиіс. Сонымен пайыздық мөлшерлеме және салыстыру
мөлшерлемесі белгілі бір уақыт ішінде ақша ресурстарының құндылығының
өзгеріс қарқынын сипаттайтын көрсеткіш болып табылады.
Жобалық талдаудың негізгі мақсаты жобаның тиімділігін бағалау болып
табылады. Мұндай кіспорын инвестициясының жобасын жүзеге асыру және
кәсіпорын инвестициясының жобасын жүзеге асырмау әдістерін қолдану маңызды.
Басқаша айтқанда, бұл қағида жобамен және жобасыз деп аталады.
Жобалық талдаудың барлық бағыттары мен қағидалары негізінде
инвестициялық жобаның бизнес-жоспары жасалады.
Қойылған мақсатқа жету үшін жобалық талдаудың алдына келесі
міндеттер белгіленеді:
1.Іске асырылатын жобалардың іс жүзінде кедергі болар шектеулерді
және шаралардың өзгерістерін есепке ала отырып қол жеткізетін нәтижеге
баға беру.
2.Жоба бойынша жұмсалатын қажетті ресурстардың көлемін анықтау және
олардың әр түрлі шаралар бойынша салыстыру.
3.Жобаның және оны іске асырылу жолдарының бірнеше болуына қарай
ең тиімді жобаны қабылдауға немесе ең тиімді нұсқаны таңдауға шешім
шығару.
4.Жобаны іске асырудан түсетін табыстарды бағалау және оны
инвесторлар арасында бөлу.
Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық жобаның іске асырылуын
бағалау, жобаның нәтижелігін бағалау, жобаның тиімділігін
бағалау және оптимизациялау жатады.
Кез келген инвестициялық жобаны талдау барысында жобаның
түріне, сондай-ақ оның мазмұнына және сипатына байланысты әр
түрлі
саладағы мамандардың қатысуы талап етіледі. Ондай мамандарға қаржы-
экономистер, инженер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инженер-
эколоктар және т.б. жатады.
Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді. Осыған сәйкес жобалық
талдау да бірнеше түрлерге бөлінеді:
- жобаны экономикалық талдау,
- жобаны техникалық талдау;
- жобаны коммерциялық талдау;
- жобаны ұйымдастырушылық талдау;
- жобаны әлеуметтік талдау;
- жобаны экологиялық талдау;
- жобаны қаржылық талдау.
Ал, жобаның соңғы бағасы бірнеше жылдар аралығында белгіленеді. Бұл
техникалық шешімнің дұрыстығын, жергілікті әлеуметтік, экономикалық және
саяси жағдайлардың ескерілуін, шығынның дәл есептелуін, яғни, жобаның
тиімділік көрсеткіштерінің тура екендігін дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Қаржыландыру үшін инвестициялық жобалардың тиімділігіне баға беру
жөніндегі әдістемелік ұсыныстар халықаралық тәжірибеде кеңінен
қолданалатын қағидалар мен әдістерге негізделген.
Коммерциялық тиімділікті есептеуге капиталдан түсетін пайда деңгейіне
деген әр инвестордың жеке көзқарасы негізінде дисконт нормасын ешқандай
қосымша дәлелдемелерге суйенбей-ақ қабылдауға болады.Алайда, дисконт
нормасының мөлшерін анықтаудың тәртібі қаржылындыру үшін инвестициялық
жобаларды объективті түрде таңдауға мүмкіндік береді. Инвестициялық
жобалның тиімділерін талдай отырып таңдап алу инвестицияның қайтарамдылығын
қамтамасыз етудің факторы б.т.
2 Қазақстан Республикасындағы даму институттарының инвестициялық
жобаларын талдау
3. Жобалық талдаудың концептуалды негіздерін бағалау
Инвестициялық жобаны талдау қарастырылатын жобаның артықшылықтары мен
кемшіліктерін жан-жақты бағалауға негізделеді.
Жобаны маркетингтік талдау
Маркетингтік талдауда да, тұтынушыпар мен бәсекелестерді талдау болуы
қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың сұранымын, нарықтың потенциалды
сегменттері мен сатып алу процесінің сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны
жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған әсер ететін институционалды шектеулер
мен нарық құрылымының шеңберінде негізгі бәсекелестерін талдау керек.
Маркетинггік талдау нәтижесінің негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол
жоспарда өнімді әзірлеу стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы
мен өтуі анықталуы тиіс. Бұл аралас маркетинг элементтері тұтасқа
бірігіп, нарықта өнімге неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек.
Маркетингтік жоспар фирманың басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және
фирма қызметінің ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау
аспектілерін есепке алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше
бәсекелестерінің әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне
тигізетін әсерін болжау керек.
Маркетингтік талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық
жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету
шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі
белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін
азайтады.
Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне
тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйісуі келесі
блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік
ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің
қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде
көрсетілген блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылардың сұранымын анықтау, маркетинг
бойынша шешім қабылдауды жеделдету және сапаны жоғарылату үшін нарық
сегменттері мен сатып алу процесін анықтау. Сұрыныс пен өнімді өткізуді
талдауда келесі сұрақтар қарастырылуы керек:
Потенциалды сатып алушы кім? Өнімді сатып алу себептері қандай? Сатып
алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға
болады?
Нарықты құрылымдық зерттеуді мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың,
жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компаниялардың, дәстүрлі немесе жаңа,
маркіленген немесе маркіленбеген өнімдердің бәсекелестерін анықтаудан
бастау керек. Нарыққа енген жаңа қатысушылардың (болашақ бәсекелестер)
мүмкіндіктері мен мәнін және тауар алмастырушылар тарапынан (мысалы, мақта
мен синтетика, алкагольсыз сусындар мен жеміс-жидек шырындары) бәсекені
бағалау керек.
Техникалық талдау
Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:
• жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
• жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс
күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
• жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру.
Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады. Сонымен
қатар келесі критерийлерді басшылыққа алу керек:
1) технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни стандартты
болу керек;
2) технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы керек.
Егер өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі
схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды
тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:
• шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру
және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
• технологиялық ноу-хауды іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
• Turn-kеу - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті
қалыптастыру;
• Рrоduct-in-hand - turn-kеу + кәсіпорынның қажетті дайын өнім
шығарғанға дейін персоналды оқыту;
• өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
• шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесі кейбір альтернативті технологияларды кешендік талдауды
және қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты
таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялардың ішінен таңдаудың негізгі факторлары
технологияны қолдануының келесі аспектілеріне негізделеді:
1. Сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану
(нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
2. Шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны қанша,
олардың өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың сапасы,
шикізатты басқа тұтынушылардың саны қанша, шикізаттың құны,
жеткізудің әдісі мен құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
3. Коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
4. Технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар
екендігіне көз жеткізу керек.
5. Ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
6. Технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура,
ылғалдылық, т.с.с.).
7. Жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның
жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу
үшін уақыттың керектігі.
8. Экология мен қауіпсіздік.
9. Капиталдық және өндірістік шығындары.
Кесте 3 - Ең үздік техникалық шешімді таңдау үлгісі
Сәттіліктің негізгі Фактордың Бәсекелестері
факторлары мөлшері
A B C D
Бұрынғы қолдану 3 6 3 2 0
Шикізаттың жетімділігі 5 3 4 6 9
Коммуникациялар мен 2 5 3 2 6
коммуналды қызметтер
Патенті мен лицензиясының 1 0 0 10 10
болуы
Технологияның жергілікті 2 7 5 4 7
жағдайларына бейімделуі
Ауырлық факторы 7 4 6 8
3-кестеде көпбаламалы таңдаудың үлгісі келтірілген, онда әр фактор он
баллдық шкала бойынша бағаланады.
Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:
G ω= ω1 G1 + ω2 G2+...+ ωn Gn ,
мұндағы ω – жеке критерийдің салмағы, Gk – жеке критерийдің шамасы.
Критерийдің жоғарғы мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып
саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бірдей
дерлік, бірақ D басымырақ.
Қаржылық талдау
Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы
жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық.
Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым
тізбекке негізделген:
1. Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
2. қаржылық жағдайына талдау жасау.
3. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
4. жағдайына талдау жасау.
5. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
6. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
7. ақша ағымдарын болжамдау.
8. Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.
Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағы жағдайына
қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару
тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық
коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.
Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін
беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық
жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық
есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру
керек.
Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен өткізудің өзіндік құн
құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының
айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен
тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін) бөлінуін
қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін
анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату.
Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы
инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы
алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.
Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның
инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
• жоба бойынша кэсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
• инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерін белгілеу
(және ары қарайғы ізденіс);
• инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын
бағалау;
• жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
• жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.
Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалау мәселесі
әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын
ақша ағымының көлемі, ақшаның құны уақыт өтуіне қарай деген қағиданы
есепке ала отырып сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл
принцип бойынша: Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған
доллардың құнынан үлкен, яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша ағымы
бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан төмен мәнге ие.
Ақша ағымының уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде
инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын
инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.
Экономикалык талдау
Экономикалық талдау жобаның мемлекеттік байлығын ұлғайтуға әсер етуін
бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалын қарастырайын. С
деген компания кез келген бір тауарды келесі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz