ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3-8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ 9-11
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 11-13
1.1 Әдебиеттің тарихи курсының мазмұны және
нысаны ... ... ... ... ... ... ... 13-14
1.2 Тарихи-әдеби курсты оқыту мәселелерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ...
1-тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-24
... ... ... ...
2. Х-ХІ СЫНЫПТАРДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИЕТТІК КУРСТЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ, 25-29
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Тарихи-әдеби курс, құрылымы: шолу және монографиялық тақырыптарды30-41
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2 Гуманитарлық және жаратылыстану бағытындағы оқу бағдарламалары 41-45
мен оқулықтарының ерекшеліктері, құрылымы, Әдеби білім
тұжырымдамасындағы тарихи курс 46-55
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жоғары сыныптардағы лекция сабақтары, сабақ тиімділігін 56
арттыратын
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-58
... ... ... ... ... ... .
2.4 Тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы жаңа ақпараттық-инновациялық 59-61
технологиялар мен әдістердің ролі (12 жылдық білім беру
жағдайында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62-64
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Х-ХІ сыныптарда әдебиет пәнін тиімді жүргізудің ағымдағы
тәжірибелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2-тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – библиографиялық
көрсеткіш ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезеңде егемен еліміздің
жас жеткіншектерін алдыңғы қатарлы озық көзқарас негізінде жан-жақты,
жарасымды дамыған, қоғамдық-саяси белсенділігі жоғары интеллектуалды
адамдар етіп тәрбиелеу басты талаптардың біріне айналып отыр. Тәуелсіз
мемлекетіміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев республика білім және ғылым
қызметкерлерінің II съезінде сөйлеген сөзінде: Мұғалімдер − қоғамның ең
білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, ең сынампаз бөлігі болып
табылады. Білім саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа
буындарымен салыстырғанда, анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кешіре
отырып, жастарға өзінің бойындағы бар білімін беріп қана қоймай, оларды
адалдық, адамдық, тазалық, гуманизм, Отанды сүйе білу секілді асқақ
сезімдерге тәрбиелеуінен де танылады. Патриотизмнің биік бір белгісі, міне,
осы емес пе? − деп орынды атады [8, 120].
Бұл жауапты жұмысты жүзеге асыруда орта мектепте өтілетін пәндер
арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше. Өйткені, оқушыларға халықтың
қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-
адамгершілік, этикалық-эстетикалық тәрбие беру, дүниеге көзқарасын,
мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты
құралдардың бірі ретінде пайдалану – әдебиет пәнінің басты мақсаты болып
есептеледі.
Бала жастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық
құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне бастауыш
сыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының
талаптарына сай әдебиет сабағында қазақ және туысқан халықтардың, әлем
әдебиетінің кейбір озық үлгілерімен таныстырылады.
Әдеби шығарманы оқып-үйренуде жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау
қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс
пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында әдеби
шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға
ынтасын арттырады. Сондықтан, бұл диплом жұмысында жоғары мектептерде қазақ
әдебиетінің тарихи-әдебиеттік курсын оқытудың әдістемесі, ұсынылатын
жұмыстар зерттеу аясында жан-жақты сараланып отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі уақыт барлық өркениетті елдерде
білім беру ісін адамзаттық құндылықтарға негіздеу және ұлттық сананы
құрметтеумен ерекшеленетіндіктен қазақ мектептеріндегі әдебиет пәнін оқыту,
әсіресе, жоғары сыныптарда оқытылатын тарихи-әдебиеттік курсты оқушыларға
тиімді меңгерту мәселесі заман талаптары мен әлеуметтік сұраныстарға сай
жаңартылып, жетілдіріліп отырады. Сол себепті де пәнді оқытудағы өзгерістер
мен жетістіктер оның даму үрдістерінің үздіксіз екендігіне көз жеткізеді.
Аса көрнекті әдіскер-ғалым В.В.Голубков: Әдістеме дегеніміз – уақытты
үнемдей білу, оқушы күш-жігерін ақылмен жұмсау, оқу материалынан негізгі
және басты мәселелерді таба алу, ұжым болып табылатын сыныптың еңбегін
ұйымдастыру шеберлігі, оқушылардың әртүрлі жеке әрекеттеріне ықпал етуді
алдын ала ойластыру [9, 19].
Жоғары сыныптарда оқытылатын тарихи-әдебиеттік курстың қамтитын аймағы
күнделікті сабақтар мен әдебиетке байланысты сыныптан тыс шаралар,
мектептен тыс жұмыстар, базистік оқу жоспарының инвариантты бөлігінен
берілетін таңдау курстарында жүргізілетін әдебиет сабақтарында мұғалім мен
оқушының оқу-тәрбие ісіндегі өзара қарым-қатынасы болып табылады.
Жоғары сыныптарда көркем туындымен танысу үстінде жасөспірімдердің
қоршаған орта туралы түсініктері қалыптаса түседі. Табиғат әлемі, оның
терең тылсым сырлары, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік, обал
мен сауап, сан алуан басқа да рухани-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық,
адамгершілік, тарихи-саяси құбылыстарды өз биігінен байқап барлайды.
Жақсыдан үйренетін, жаманнан жиренетін өмірлік ғибрат алады. Соған сәйкес
жас жеткіншек өз дәуірінің, өмір сүріп отырған заманының талабына сай
азамат болып жетіледі. Әдеби шығарманы оқи отырып, олар ондағы образдар
жүйесін, шығарманың тақырыптық-идеялық мұратын шәкірттік ақыл-таразысына
салып, балаң ой елегінен өткізеді. Алған әсеріне қарай әрқайсысы өзінше
баға береді. Ол мұнда өзін-өзі тану арқылы қоршаған ортаны түсінуге, оған
өзінің қатысын саналы түрде сезінуге, айналаға, қоғамға өзінің көзқарасын
жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан жүйелеуге, өзінің өмірлік ұстанымын
анықтауға құлшынады. Өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес
белсенділік көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуметтік мүмкіндігін ашудың
қажетті шарты болып табылады. Соның нәтижесінде оқушы өзінің дербес өсу
және өзіндік жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, шәкірт адами толысуын,
өмірдің мәні мен өзінің ондағы мақсатын ұғынады.
Көркем шығарманы, жазушының өмірі мен шығармашылығын сабақ үдерісінде
талдаудың алғашқы үлгілері, кейіпкерді танытудың ең қарапайым белгілері −
оның сыртқы келбеті, іс-әрекеті, сөз сөйлеу, ойлау ерекшеліктері, автордың
кейіпкерге, қоршаған тұрмыстық-әлеуметтік ортаға көзқарасы, әдеби туындының
тақырыптық-идеялық нысанасы секілді мәселелер бастауыш сыныптардан
басталып, сынып жоғарылаған сайын көркем шығармаға әдебиеттанымдық талдау
жасаудың жолдары күрделене, түрлене түседі. ТМД мемлекеттері мен өз еліміз
көлеміндегі педагогикалық, әдеби баспасөздердегі пікір алысулардың, толғағы
жеткен ойлардың жиі жариялануы, алқалы жиындар мен жоғары дәрежедегі келелі
басқосуларда, конференцияларда ұстаздар жұртшылығының ерекше мән беріп,
ұсыныс ретінде қайта-қайта мәселе көтеруі, мектеп шәкірттерінің білім
сапасының, сабақ тиімділігінің күрт төмендеп кетуі, оқушылардың жалпы
сауаттылық деңгейінің, интеллектуалдық ой-сезімінің бәсеңдеуі, жоғары
сыныптардағы тарихи-әдебиеттік курстарды оқытуда тек дәстүрлі жүйеде ғана
білім берілуі, тақырыптарды оқытуға байланысты әдістеменің дұрыс жолға
қойылмауы зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Әдіскерлердің жүргізген көп жылғы тәжірибелік бақылау жұмыстарында
мұғалімдердің басым көпшілігі оқу материалын − көркем туындыны түр мен
мазмұн бірлігінде талдай білмейтіндіктерін, кейіпкерлер жүйесін шығарманың
тақырыптық идеясын ашуға қарай саралай білмейтіндіктерін, көркем шығарманы
орта мектепте оқып-үйренудің ғылыми-әдістемелік жүйесін тұтастықта
қарастыра алмайтындықтарын байқатты. Мұның салдары жоғары сынып
оқушыларының оқу бағдарламасы талаптарын орындамауына, көркем шығармамен
өздігінен жұмыс істей білмеуіне, соның нәтижесінде олардың білім
деңгейінің төмендеуіне апарып соқтырды. Осы аталған кемшіліктердің басты
себебі − қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде, әсіресе, жоғары сыныптарда,
әдеби туындыдағы образ-персонаж, кейіпкерлер жүйесі, көркем бейнелердің
мінез-құлық әлемі, сюжеттік оқиғалар желісі, композициялық құрылым секілді
әдеби-теориялық ұғымдардың, автор ізімен немесе тұтастай, кейіпкерлер
бойынша яки проблемалық-тақырыптық сияқты әдеби шығарманы талдаудың негізгі
әдістемелік жолдарының арнайы зерттелмегендігінен деп пайымдауға болады.
Бұл олқылықтың орнын толтыруға аз да болса үлес қосу мақсатында орыс және
жақын шет ел (қырғыз, өзбек) әдебиеттерін оқыту әдістемесіндегі іргелі
зерттеулерге зер салумен бірге республикамыздағы озат ұстаздардың іс-
тәжірибелеріне назар аудара отырып, өз тұжырымдарымызды жасадық.
Зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің тарихи курсын оқыту мәселелерінің
әдістемесіне арналған, оның ішінде лекция әдісіне кеңінен тоқталған іргелі
еңбектердің осы күнге дейін жазылмағандығына байланысты қазақ әдебиетінің
білім мазмұнындағы алатын орнын түбегейлі тексеріп, тарихи-әдебиеттік
курсты оқытуға байланысты жарияланған әдіскерлердің ой-пікірлерін,
мақалаларын жинақтап, бір ізге түсіру қажеттігі туындайды. Жоғары
сыныптарда қазақ әдебиетін оқытуға байланысты А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев,
Ш.Кәрібаев, Қ.Жұмалиев, Т.Ақшолақов, М.Мырзахметов, Ә.Дайырова, Ә.Қанафин,
Т.Жұмажанова, Қ.Жаманбаева, Б.Сманов, Б.Әрінова, Р.Құтхожина сынды
ғалымдардың және әдіскер-ұстаздар Қ.Бітібаева, Б.Д.Жұмақаева, Н.Дөкенова
т.б. еңбектерін жинақтап, саралап, ғылыми қорытынды, оқыту әдістемесін
ұсыну көзделіп отыр. Олар ұстанған әдістемелік ой-пікірлердің, ұсынған
әдістемелерінің маңызы мен мәнділігін ғылыми тұрғыда дәйектеп, саралау
диплом жұмысының өзектілігін көрсетеді. Тарихи-әдебиеттік курсты оқыту
әдістемесінің жүйеленуі төменгі сыныптарда оқытылып келген әдебиеттік
кезеңдер арасындағы байланыстарды мығымдаумен қоса, әдістеменің бірте-бірте
кемелдене түскенін айқындап береді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмысқа төмендегідей мақсат қойылды:
- жалпы орта білім беретін мектептегі қазақ әдебиеті пәнінің оқу
материалын терең де тиянақты меңгертудегі тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың
тиімді жолдарын, әдістерін анықтау және оның ғылыми-әдістемелік негіздерін
қалыптастыру, оқу үдерісіне енгізу, тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың
әдістемесін ұсыну, сондай-ақ оқушылардың өздігінен жұмыс жасау түрлерін
меңгерту тәсілдерін айқындай отырып, олардың тиімділігі мен құндылығын
түрлі сабақ үлгілері мен модульдер, тәжірибелер арқылы дәйектеу;
Диплом жұмысының нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептегі тарихи-
әдебиеттік курсынан білім беру үдерісі.
Диплом жұмысының дереккөздері: Білім туралы Заң, оқулықтар, 10-сынып
және 11-сынып бағдарламалары, Қазақ әдебиетінен білім беру Тұжырымдамасы,
оқу құралдары, теориялық және әдістемелік еңбектер.
Диплом жұмысының болжамы: Тарихи-әдебиеттік курсты оқыту үдерісі
оқушылардың өздік және шығармашылық жұмыстар жүргізуінің әр түрлі
формаларын арқау еткен тиімді әдістер мен тәсілдерді қолданған жағдайда,
сондай-ақ шығарманың рухани-эстетикалық мәнін терең бағамдай отырып, әдеби-
теориялық ұғымдарды саналы түрде меңгергенде, көркем мәтінді тұтастықта әрі
сабақтастықта қабылдағанда, әдеби құбылысқа тарихи тұрғыда мән беру
қалыптастырылғанда, курсты оқытудың әдістемелік жолдары мен соған
байланысты білім, білік, дағдыларды меңгергенде ғана мақсатты түрде
жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаттары мен болжамы мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
− жоғары сыныптардағы әдебиет курсын оқытудың тәжірибелеріне талдау
жасау, ондағы әдістемелік ой-пікірлердің білім мазмұнын құраудағы ролін
ашып көрсету;
− жұмыстың зерттеу мәселесіне байланысты қазақ әдебиеті пәнінің оқу
бағдарламаларын, оқулықтарын және хрестоматияларына талдау жасау;
− диплом жұмысының тақырыбы бойынша қазақ әдебиеті мұғалімдерінің озат
тәжірибелерін қорыту; отандық және көрші елдер (Ресей) әдіскерлерінің
көзқарастарын зерделеу;
− Х-XI сынып оқушыларының эпикалық шығармаларды оқып-үйрену үдерісіндегі
білім, білік, дағды деңгейлерін, гуманистік-ізгілік көзқарастарын
қалыптастыру жолдарын қарастыру;
− шәкірттердің оқырмандық мәдениетін қалыптастырудағы тарихи-әдебиеттік
курсты оқытудың ұтымды жолдарын, әдістері мен тәсілдерін, әдеби туындыны
талдаудың моделін, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-
кестесін ұсыну;
− ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің тиімділігін және құндылығын
тәжірибе арқылы дәлелдеу.
− тарихи-әдебиеттік курс бойынша оқушылардың қызығушылығын, өзіндік
практикалық әрекет ортасын қалыптастыратын лекция үлгісін, құрылымын ұсыну;
− жұмыс нәтижелері негізінде тарихи-әдебиеттік курсты оқытуға
байланысты аннотациялы-библиографиялық көмекші құрал мен сабақ үлгілерін
ұсыну;
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі. Қазіргі кезеңдегі оқыту
әдістемесі және әдебиеттану ғылымдарының жетістіктері, дидактиканың оқыту
ұстанымдары, отандық және шетелдік педагог-психолог ғалымдардың оқыту
нәтижесінде жас жеткіншектердің ақыл-ой қабілеттерін дамыту туралы іргелі
теориялық қағидалары, әдеби білім берудің мемлекеттік стандарты, оқу
тұжырымдамалары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, оқытудың жаңа
технологиялары туралы ғылыми-әдістемелік еңбектер, ғылыми мақалалар,
диссертациялар негіз болды.
Әдістері. Жұмысты жазу барысында баяндау, бақылау, салыстыру, сипаттау,
жүйелеу, талдау, тұжырымдау, диагностикалық сауалнама, талқылау, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау, эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық
тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың ғылыми- әдістемелік тұрғыдағы орны
мен мәні айқындалды; соның негізінде жинақталған ой-тұжырымдары жасалды;
- жалпы білім беретін орта мектептерде оқушы мен ұстаз арасында
нәтижеге бағытталған ынтымақтастық қатынастар орнықтыруға ықпал ететін
курстың әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- жоғары сыныптарда әдебиет курсын оқыту мен талдаудың тиімді әдістері
мен тәсілдері нақтыланып, лекция құрылымы дайындалды;
- әдеби шығарманы талдау мен курсты оқытудың моделі, ақын-жазушының
шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесі ғылыми-әдістемелік тұрғыда
дәйектелді;
- жоғары сынып оқушыларының жеке құзыреттіліктерін қалыптастырудағы
тарихи-әдебиеттік курстың орны мен мән-маңызы белгіленді;
- шәкірттердің оқырмандық мәдениетін дамытудың мүмкіндіктері нақтыланды;
сабақ үлгілері дайындалды, олар тәжірибе арқылы тексеріліп, дәйектелді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мен маңызы. Жоғары сыныптарда тарихи-
әдебиеттік курсты оқытудың әдістемелік негіздері оқушының оқу материалын
меңгеру сапасын арттыруға, болашаққа қадам жасауға, тұлға ретінде
қалыптасуға, әдебиеттің қиын да қызықты кезеңі бойынша білім, білік,
дағдыларды қалыптастыруға, соның нәтижесінде шәкірттердің оқырмандық
мәдениетін, оқу-танымдық, интеллектуалдық-әлеуметтік, құндылық-бағдарлы
құзыреттіліктерін тәрбиелеуге кеңінен ықпал етеді деген болжам жасалды.
Диплом жұмысында жоғары және арнаулы орта оқу орындары оқытушылары мен
студенттеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне көмек ретінде
жалпы білім беретін мектептерде тарихи курсты оқытуға байланысты
күнделікті сабақ үдерісінде кәдеге жарататын нақтылы әдістемелік ұсыныстар
берілді. Бұл әдістемелік ой-тұжырымдар білім мазмұнын жетілдіруде, бүгінгі
күн талаптарына орай жасалатын оқу бағдарламаларында, оқулықтарда, оқу-
әдістемелік құралдарда негізге алынады деген сенім бар.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнің 5 тараушасынан,
қорытындыдан, тарау бойынша тұжырымдардан, қосымшалардан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Әдебиеттің тарихи курсының мазмұны мен нысаны
Әдебиет – өз қалпынша ой мен тіл. Бірі – іші, бірі – сырты. Іші-сырты
сай келген нағыз көркем шығармаға өлім жоқ десек те болады. Адамдар
қартайып, ескі қауым кетіп, жаңа келіп жатады. Нағыз көркем шығарма олардың
кеткенін ұзатып салып, келгенін қарсы алып жасай береді. Ондай шығармада
өзі тұрған дәуірдің лебі, тұлғасы сақталады, өз ұлтының исі аңқып тұрады,
оқушысына әрі ләззат, әрі білім береді [5,14]
Еліміздің өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, саяси - әлеуметтік және
экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім,
сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі. Әлемдік саяси аренада
Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім
жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына Жолдауында Қазақтың ел болуы, ұлт
тағдыры – оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі - деп
атап көрсетті [1,18]. Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін
нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті,
тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы
үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда
әдебиеттің алатын орны ерекше.
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТI — қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа
жеткен рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерiнiң асыл қазынасы. Қазақтың сөз
өнерiнiң тегi әрiден, түркi тiлдес тайпалардың өз алдына халық болып
қалыптаспай тұрған кезiнен басталады. Халық фольклоры мен поэзиясының
негiзi сол тайпалар шығарған ертегi, аңыз, мақал-мәтелдерде жатыр [3, 206].
Қазақ әдебиеті өзінің дамуы барысында төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
1. Ежелгі дәуір әдебиеті;
2. Хандық дәуір әдебиеті немене жыраулар поэзиясы;
3. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті;
4. ХХ ғасыр басындағы әдебиет;
5. Кеңестік кезеңдегі әдебиет;
6. Тәуелсіздік тұсындағы және қазіргі қазақ әдебиеті;
Міне, жоғарыда аталған кезеңдерді өзара байланыстырып оқыту,
ерекшеліктерін ұғындыру, бағытын таныту, әр кезеңнің көркем шығармаларымен
таныстыру – бұл өте күрделі және шығармашылықпен ізденуді қажет ететін
мәселелердің бірі.
Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның
қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады
деп білсек, әдебиетті оқыту арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды
қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен
қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым,
сөздің мәні, айтылмақ ой – түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті
деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай – ақ әсер санаға ерекше
ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе,
екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға
талпындырады. Әдебиет – сөз өнері. Барлық сөзді тізе берсең әңгіме, жыр
шықпайды. Адам жүрегі тербетіп, ақыл таразылап, тіл кестелеп айтқан сөз
орнында тұрса ғана әдебиет деген өнер пайда болады.
Ғылыми тұжырымда әдебиет адамтану құралы, ал әдебиет пәні адам
тәрбиелеу құралы, - делінген. Өйткені, Ғылыми педагогикалық ұстаным
бойынша әдебиет пәні философиялық, педагогикалық, негізінен ұлттық
ізгілікті, психологиялық, тұғырламалық мәдени – рухани көзқарастарға,
құндылықтарға құрылған.
Қазақ әдебиеті пәнін оқыту – айрықша көңіл бөлуді қажет ететіндігі
еліміздің ертеңгі болашағына деген үлкен міндеттен туындап отырғаны
бәрімізге мәлім.
Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері
бірге жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс
екенін айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар
туралы, олардың көркем шығармалары жайында айтуымыз керек.
Көркем шығарма - әдебиеттің құндылығы. Көркем шығарманы оқыту –
оқушының сөз қадірін түсінерлік ойлау әрекетін дамыту, рухани дүниесін
байыту, эстетикалық талғамын жетілдіру, адамгершілік қасиетін қалыптастыру
- деген болатын [2,29] әдебиет зерттеуші – ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты
ұстаз Қажым Жұмалиев.
Оқушы әдебиет сабағында көркем шығарманы қабылдау керек.Бұл – оңай
үрдіс емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол –
оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге
асатын дүние.
Қандай жақсы көркем шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет
жасамаса, автордың жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем
суретті көз алдына елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз.
Оқушыдағы осы сезімді ояту – мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби
білім беру, әдеби, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін
мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс–тәсілдерді орнымен қолдану қажет.
Мектепте әдеби білім беру оқытудың, білім берудің жүйелі, жалғаспалы,
бірізділік принциптерін басшылыққа ала отырып жүргізілуі керек. Ол мынандай
кезеңдерден тұрады:
1-кезең: 1-4 сыныптар;
2-кезең: 5-8 сыныптар;
3-кезең: 9-11 сыныптар;
Осы кезеңдердің ішінде ерекше шығармашылық жұмыс пен терең дайындықты
талап ететін кезең – әдебиеттің тарихи курсы. Бұл кезеңде оқушыларды өз
беттерімен көркем туындыны оқытуға, талдауға баулу, әдебиет тарихы, әдебиет
сыны, әдебиеттік ғылымнан білім беру, көркем шындық, өмір шындығы, ақын-
жазушы стилі, тілі, әдеби әдістер т.б. көркем туындыны талдауға әдебиеттану
ғылымы басшылыққа алынады. Оқушылардың оқырман ретінде оқитын туындыларын
өздері таңдап алу қабілеттері жетілдіріледі. Мағлұматтар тереңдетіліп
беріледі. Көркем туындыға олардың сын көзбен қарауы қалыптасады.
Ресейлік жаңашыл ұстаз Е.Ильин айтқандай, көркем туындының ішкі, сыртқы
қасиетін, табиғатын тереңдете түсінуге көмек жасау, оқушыларды шығармашылық
жұмыстарға баулу, олардың алдына өз беттерімен шешуді талап ететін әр түрлі
проблемалар қою, әрі оның жауабын тапқыза білуге жетелеу, сондай-ақ
әдебиеттану ғылымы мен сынынан тыс қалған, тың мәселелердің жауабын іздеуге
баулу да осы кезеңнің міндеті. [4,8]
Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани дүниесі байиды, туған тілін
сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Әдебиет
арқылы жасөспірімдер алдында еліміздің тарихы, оның ғасырлар қойнауында
қалған сөз сандығы ашылады, солар арқылы халық арманы, қиялы, болашақтан
күтер үміті, ақ сенімі көрінеді. Сонымен, Әдебиетті оқытудың басты мақсаты
– оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру, халық даналығы, халық
өсиеттерінен нәр алғызу, кітапқа деген ынтасын ояту, халықтың рухани
байлығы – әдебиетін жан-жақты игерту, сол арқылы имандылыққа,
инабаттылыққа, парасаттылыққа, сұлулыққа т.б. тәрбиелеу, - деп [4,9]
әдіскер ғалым Қанипа Бітібаеваның атап көрсеткеніндей, әдебиет – адамды жан-
жақты тәрбиелейтін пән.
Х-ХІ сыныптарда тарихи-әдеби курс өтіледі. Тарихи-әдеби курстан
оқушылар қазақ әдебиетінің ең таңдаулы сыныпсикалық үлгілерімен танысады.
Елеулі орын ақын-жазушылардың шығармашылығына беріледі. Жазушының бір
немесе бірнеше шығармасына, кейде толық шығармашылығын оқып үйренуге
негізделеді. Жазушының туындыларындағы идеялық, көркемдік ерекшеліктерді
таныту:
- Шығарманың жанры мен стилін, идеясын, тақырыптарын;
- Характер сомдауын, сюжет таңдауын, композиция құруын;
- Тіл көркемдігін анықтау белгілі дәуірдің әдеби процесіндегі оның
алатын орнын танытуға жол ашады [5,11].
2. Тарихи-әдеби курсты оқыту мәселелерінің зерттелуі
Әдебиет – ғылыми тарих емес, образдау жүйесіне негізделген көркем
тарих. Осы сипатына сай онда қоғам тарихының алуан кезеңінің суреті,
адамның ой-санасының, қуаныш-қайғысының, қоғам ойын билеген күшті
идеялардың көрінісі бар. Ол таптар тартысы, халықтың келешектен күткен
арманы, ерлік күресі, ол күрестің өкілдері, әдеби процестің ғана емес,
қоғамдық даму жайында да жанды, дәлелді ұғым береді [6,5].
Көркем әдебиет тарихын біз, бір жағынан, қоғам тарихының бір саласы,
яғни қоғам өмірі мен ой-санасының тарихы деп алсақ, екінші жағынан оны
халық-ұлт мәдениетінің тарихы деп қарап, қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби
тілінің неше түрлі қоғамдық-мәдени белестер мен ағымдар, стильдер тартысы
арқылы дамып, өзінің бүгінгі биік дәрежесіне қалай жеткенін көрсететін ұлы
процесс, тарихи ұғым деп аламыз [7, 3]
1939-1940 оқу жылында Шайқы Кәрібаевтың басшылығымен әдіскерлерді,
мұғалімдерді қатыстырып, 5-7, 8-10 сыныптарға бағдарлама жасады. 5-7
сыныптар – әдебиеттік оқу, 8-10 сыныптар – тарихи-әдеби курс болып бөлінді.
Бұл ғылыми жағынан негізделді. Бағдарлама әдебиетті сөз өнері деп қарап,
идеялық-эстетикалық, білімдік-тәрбиелік маңызын көтерді. Осы бағдарламалар
бойынша 40-жылдың басында Ш.Кәрібаев, А.Көшімбаев әдебиеттік оқу
кітаптарын, Т.Ақшолақов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмаилов,
С.Мұқановтар жоғарғы сыныптарға арналған әдебиет оқулықтарын жазды.
Қ.Жұмалиевтың 8-10 сыныптарға арналған Әдебиет теориясы атты оқу құралы
жарық көрді. 1962 жылы Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиетті оқыту әдістемесінің
очерктері, Әдебиетті оқыту әдістемесі (1966) деген еңбектері,
А.Көшімбаевтың Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі (1969, 245 бет) атты
іргелі еңбектері жарық көрді.
70-80 жылдары қазақ әдебиетінің тарихи курсына қатысты зерттеулер
мазмұны біршама кеңейіп, теориялық салмағы мен практикалық тиімділігі арта
түсті. 1980 жылы Р.Құтхожина Х-ХІ сыныптар үшін Қазақ поэзиясы бойынша,
Ә. Дайырова сыныптан тыс материалына оқу кітаптарын шығарды. 1972 жылы
М.Мырзахметов пен Ә.Дайырованың жоғарғы сынып оқушыларына арналған Әдеби –
сын мақалалар хрестоматиясы, Әдебиет тану оқу құралдары шықты.
1986-1990 жылдары әдеби білімнің негізгі тереңдетілген деңгейлері
айқындалып, нақтыланды. Зерттеулер нәтижесінде:
- Қазақ әдебиетінің 5-11 сыныптарға арналған бағдарламалары (1989,
Дайырова, Тілешова, Құтхожина, Ақшолақов);
- 7-11 сыныптарда қазақ әдебиетін теориялық, практикалық тереңдетіп
оқу бағдарламалары (1989, Тілешова, Құтхожина, Жаманбаева,
Қанафин) жасалды.
Орта мектептегі қазақ әдебиетін оқыту мына еңбектермен толықтырылды:
- Қазақ әдебиеті (Х-ХІ сыныптарға қосымша хрестоматия.
Құрастырғандар: Ә.Қанафин, Т.Ақшолақов, С.Қалиев, Ә.Дайырова
Рауан 1992);
- Р.Құтхожинаның Абай жолы романы бойынша дидактикалық материал
(Рауан, 1992) сияқты оқу құралдары [5,19];
1991 жылдан бастап ғылыми-зерттеу жұмыстары екі бағытта (болашақ және
қазіргі мектеп), бірнеше тақырыптар бойынша жүргізілуде. Қазақ
мектептеріндегі қазақ әдебиетінің мазмұнын, оқыту формалары мен әдістерін
жаңарту – ғылыми-зерттеудің негізгі бір бағыты. Бұл зерттеу бойынша білім
мазмұны мен құрылымын жаңартудың принциптерін, концептуалдық бағыттары мен
жолдарын, шарттарын ғылыми негіздейтін Әдеби білім тұжырымдамасы (1991-92
жж Ә.Дайырова, Т.Ақшолақов, Қ.Жаманбаева, Г.Құрманбаева) жасалды. Соны
проблемалар:
- Қ.Жаманбаева Оқушы шығармашылығын дамытудың ғылыми-әдістемелік
жүйесі;
- Қ.Бейсенқұлова Қазақ әдебиеті сабағында компьютерді пайдалану
мәселесі бойынша зерттеу жұмыстары қолға алынды [5, 20]
1-тарау бойынша тұжырым
Жоғары сыныптардағы тарихи-әдебиеттік курсты оқыту әдістемесі – тың әрі
қызықты тақырыптардың бірі. Мұны зерттеуде санаулы ғалымдарды ғана атай
аламыз. Жоғары сыныптағы тарихи-әдебиеттік курста базалық білім курсымен
тығыз сабақтастығы жүзеге асады. Шындық пен халық өмірінің болмысын,
табиғат сұлулығын, оның құбылыстарын айшықты образдар арқылы суреттейтін
және сол арқылы оқушылардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік құбылыстарды,
туған халқының өткені мен бүгінгі дүниетанымдық белгілерін танып білуіне,
сонымен бірге өткен ұрпақ қалдырған рухани-мәдениетін игеруге ықпал ететін,
тарих пен әдебиеттің өзара байланысын ұғуға, талдауға мүмкіндік беретін
көркемдік білім мен тәрбие құралы – қазақ әдебиетінің тарихи курсы. Тарихи-
әдебиеттік курсты игеру барысындағы көркемдік іс-әрекеттердің айқындалуы,
сол іс-әрекеттер арқылы шығармашылық ойдың кеңеюі, әдеби шығармаларды
қабылдау барысындағы әсерлену сезімінің оянуы, көркемдік танымның,
талғамның қалыптасуы жоғары сыныптардан бастап, оның жас кезеңдеріне сәйкес
мақсатты түрде жүргізіліп отыратын педагогикалық үрдістегі үзіліссіз тарихи-
әдебиеттік курстан білім беру жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
қатар, тарихи-әдебиетті курсты оқыту арқылы оқушыларды болашақ өмірге
дайындау процесі де жүзеге аспақ. Демек, Х-ХІ сыныптардағы оқытылатын бұл
курстың әр сабағына ерекше мән берумен қатар, тың дайындық пен шығармашылық
қажет-ақ. Әдебиеттегі және тарихи факторларды ұштастыра оқыту – халық
мәдениетін танытудың негізгі бір жолы.
Теориялық білім беру үдерісі танымның теориялық деңгейінде жүзеге
асырылуы тиіс екендігі туралы қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі бойынша
жазылған зерттеулер мен кітаптарда тым аз сөз етіледі. Практикалық дағдының
өзі теориялык біліммен қаруланғанда ғана нық қалыптасатындығы назарға
алынбайды. Бұл айтылғандардаң барлығы жоғары сыныптарда қазақ әдебетінің
тарихи курсын оқыту әдістемесіне, тиімді жолдарын қарастыруға зерттеудің
қажеттілігін және тақырыптың өзектілігін танытады.
2 Х-ХІ СЫНЫПТАРДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИЕТТІК КУРСТЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ,
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Тарихи-әдеби курс, құрылымы: шолу және монографиялық тақырыптарды
оқыту
Жоғары сыныптарда оқытылатын әдебиеттік білімнің негізгі мазмұны ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ әдебиеті, көрнекті өкілдері, шығармалары. ХІХ ғасырдан
бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел қамын жақтауға
кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметiн
атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң, зар сияқты
сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын құрауға кiрiстi,
бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық нысанасы бой
көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи оқиғалар бұл
дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына бодан болу,
сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың күшеюi, халық тың
тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары
шығармаларында кеңiнен бейнелендi. Бұлардың қатарында жоғары сыныптарда
Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы оқытылады. Отаршылдыққа қарсы күрес
поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық идеясымен, халықтық мазмұнымен
жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы наразылықты ашық айтқан шыншыл
поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа тәсiлдерi қолданылды. Осы қатардағы
ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Сүйiнбай Аронұлы
елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр әдебиетiнiң ақындары шығармаларында ел
байлығының талауға түсiп, халықтың кедейшiлiкке ұрынып, қоныстың тарылуы,
зорлық-зомбылықтың күшеюi, парақорлықтың етек жаюы, адамдар мiнез-құлқының
өзгерiп, ұсақталып, берекесiздiкке түсуi, дiн шарттарының еленбеуi, т.б.
жағдайлар кең қамтылып, көркем бейнелендi. Оларды заман қайғысы, өткендi
ойлап торығу, алдағы өмiрден шошыну зары бiрiктiрдi. Бұл сарынның көрнектi
ақындары — Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi
Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. халықтық поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман
шындығын бейнелеумен шебер байланыстыруда, реализмдi байытып, адам
психологиясындағы өзгерiстердi жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан
жаңалықтар табуда осы топтағы ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы
отарлаушыларға шошына қарады, дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет
үлгiлерiмен жете таныс болуы арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар
жасады.
Қазақ әдебиетiнiң өскелең бағытын айқындауда ХІХ ғасырдың екiншi
жартысында туған демократтық-ағартушылық әдебиеттiң орны ерекше. Бұл
әдебиеттiң өкiлдерi Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов
ғылым-бiлiм, оқу-өнер арқылы алдыңғы қатарлы елдерге теңелуге, теңдiкке
жетуге болатынына сендi. Шоқанның ғылыми көзқарасы, қызметi арқылы қазақ
елi iшiнде ағартушылық, демократттық идеялар тарады. Ыбырай әдебиетке деген
ұғым, түсiнiктi жаңартып, оның жас ұрпақты тәрбиелеудегi ұлы күш екенiн
көрсеттi. Өзi балаларға арналған әңгiмелер, өлеңдер жазды. Көркем сөз
өнерiнiң кемелденуi, өлең сөздiң қоғамдық қызметiн көтеру, сол негiзде жаңа
көркемдiк әдiс — реализмдi қалыптастыру ұлы Абайдың үлесiне тидi. Ол Еуропа
мен орыстың сыныпсикалық әдебиетiн еркiн меңгерiп, көркемдiк таным мен
талғамға жаңа талаптар қойды, жаңа сипатты поэзия туғызды. Сал-серілер
поэзиясы жеке қарастырыла отырып, ерекшеліктер мен әдебиетімізге сале-
серілер енгізген жаңалықтар сараланады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ
әдебиеті ұлы Абайдың ағартушылық, демократиялық дәстүрiн жалғастыра отырып,
отаршылдыққа қарсы күрес пен тәуелсiздiктi аңсау идеясын ашық және батыл
көтердi. Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов қазақ халқының тарихи-мәдени
дамудан кенже қалып, қараңғылықта отырған күйiн суреттеп, елдi өнер-бiлiмге
үгiттедi. Сұлтанмахмұт Торайғыров қазақ әдебиетін көркемдiк-эстет. тұрғыдан
байытып, жаңа жырлардың туып, жетiлуiне үлес қосты. Бұдан басқа да қазақ
әдебиетінің тарихи курсында оқытылатын әрбір тұлғаның орны ерекше,
әрқайсысы бір белес.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы жаңа тарихы рухани мәдениет мұраларын
бағалаудың тың бағдарларын қалыптастыра бастады. Қазақ халқының әлем
тарихындағы байырғы, негізгі халық екендігі ғылыми-теориялық тұрғыда толық
қарастырылуда. Бұрын әдейі назардан тыс қалдырылып, елеусіз, ескерусіз
болған аса құнды мұраларымыз толық қамтыла жүйеленіп, мемлекеттік
бағдарлама аясында көптомдықтар түрінде жарық көруде. Фольклортану,
әдебиеттану, мәдениеттану т.б. ғылым салалары бойынша жаңаша зерделене
қарастырылуда. Фольклортану, әдебиеттану ғылымдары салалары бойынша ұлттық
рухани құндылықтарымыздың бұрын ғылыми айналымда лайықты дәрежесінде
бағаланбаған барлық мұраларын қайтадан қарастырған жаңа зерттеулер
жазылуда. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті негізінде лекциялар жүргізу, семинар
сабақтарын қазіргі уақыт талаптарын сәйкес жүргізу мәселелері басты назарда
болып келеді. Тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы аса маңызды мәселелердің
бірі – түркілік дүниетаныммен жырлану сарындарын таныту. Бұл орайда ақын-
жазушылар шығармашылығындағы туған жерді, атамекенді, ата-бабаларды, елдік
тұтастықты қорғаған ерліктерін дәріптеген тарихи деректілік жақтары айрықша
назарға алына түсіндіріледі. Дулат Бабатайұлының Ақжайлау мен Сандықтас,
О, Сарыарқа, Сарыарқа, Ата қоныс Арқадан т.б., Махамбет Өтемісұлының
Атадан туған әруақты ер, Арқаның қызыл изені т.б., Сүйінбайдың Бөрілі
менің байрағым, Қарасай батыр т.б., Мұрат Мөңкеұлының Үш қиян,
Сарыарқа және т.б. ақындардың мыңжылдықтар бойы жалғаса дамыған қазақ
тарихы туралы тарихи-дүниетанымдық жырларын жан-жақты талдап қарастырамыз
[10, 154].
Қазақ елінің қазіргі және болашаққа жалғасатын мәңгілік даму тарихында
біз сөз өнері шығармалары арқылы ұрпақтардың ата-бабалар қалыпастырған
отаншылдық-ұлтшылдық дүниетанымын кеңейте, тереңдете түсуіміз керек. ХІХ-
ХХІ ғасыр белестеріндегі қазақ сөз өнері шығармаларын отаншылдық-ұлтшылдық
шынайы сезімдер рухымен оқыту, санаға сіңіру арқылы әлем өркениетіндегі
өзіміздің биік мәртебемізді дәлелдейміз. Ең бастысы – қазіргі және
болашақтағы ұрпақтардың айбыны асқақ, рухани еңсесі биік мінез-құлық
психологиясын қалыптастырамыз. Сол арқылы тілімізді, ділімізді әлемдік
көрсеткіштер деңгейіне қол жеткізу үшін күресеміз. Бұл – үздіксіз үдей
түсуі тиіс ұлттық даму жолындағы күресіміз! [11, 30] Ендеше, осы күресте ең
алдымен, жоғары сыныптарда қазақ әдебиетінің тарихи курсын қалай оқытқан
тиімді деген сауал төңірегінде зерттеу жүргізу, зерттеу қорытындыларын
тәжірибеде пайдалану, әдістемені жетілдіру – кезек күттірмес мәселелердің
бірінен саналмақ.
Әдебиеттің адамды рухани жағынан өсіру мүмкіншілігін оқыту процесінде
барынша пайдалану – мектепте тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы негізгі
мақсат. Оқыту мәселесіне әр уақытта адамдық парасатты арттыру тұрғысынан
қарауымыз керек. Сабақ процесінде де, факультативтік және сыныптан тыс
сабақтарда да жазушы шығармасында көтерілген адамгершілік, этикалық,
философиялық қағидаларды оқушыға қабылдатып, түсіндіре білсек, тарихи-
әдебиеттік курсты оқытудағы мақсатқа қол жеткізген болар едік. Соңғы
жылдары мектепте әдебиетті оқытуды жақсарту жолында біраз жұмыстар
атқарылды. Оқулықтар мен бағдарламалар жаңа талапқа сай жетілдіріле түсті.
Солай бола тұрса да, тарихи-әдебиеттік курсты оқыту саласында әдістемелік
еңбектер, зерттеулер, бүгінгі күнде оқытылу дәрежесі әлі де болса
жетілдіруді талап етеді. Бізде әдебиетті оқытуда шығарманың мазмұнын жалаң
хабарлау, өнер тілін түсінік тіліне айналдыру сияқты бір жақтылық басым,
деп Т.Ақшолақов атап көрсеткендей [12, 3], ақпараттық материалдар өнер
өрнегімен қабыстыра берілмейді, демек, өнердегі мазмұн мен түрдің бірлігі,
ой мен сұлулық тұтастығы сақталмайды. Ал шығарма көркемдігі мазмұн мен
түрдің көркемдігінен тұратыны белгілі. Оқыту процесінде мұғалім көркем
әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін үнемі ескеріп отыруы керек. Әдебиет пәнін
мектепте әрі өнер, әрі ғылым деп қарастыруымыз керек. Ал оқыту процесінде
көбіне оның осы ерекшелігі ескеріле бермейді; бірде теориялық, тарихи
жағына баса көңіл бөлеміз деп, оның өнер туындысы ретіндегі табиғатын
солғындатып аламыз, ал бірде әдебиетті өнер туындысы ретінде танытамыз деп,
оның ғылыми жағын көп ескермейміз. Екеуін ұштастыра оқыту – тарихи-
әдебиеттік курсты жан-жақты меңгертудің басты факторы екені сөзсіз. Себебі,
тарихи-әдебиеттік курста қамтылатын материалдардың басым көпшілігі жоғарыда
айтылған ғылыми да, тарихи да сипаттарға ие.
Жоғары сыныптардағы қазақ әдебиет тарихының элементарлық курсы тарихи
хронологиялық желіге негізделіп құрылған тарихи әдебиеттік курс екі жүйемен
оқытылады: біреуі – тарихи-әдеби шолулар, екіншісі – монографиялық
тақырыптар. Бұл тақырыптардың қай-қайсысы да тарихи принципке негізделіп
оқытылады.
Жоғары сыныптарда тарихи-әдеби шолу тақырыптарды өтудің негізгі екі
кезеңі бар:
- Сабаққа әзірлену кезеңі;
- Сабақты өткізу кезеңі;
Сабаққа әзірлену кезеңінің алғашқы кезінде мұғалім шолудың бағдарламада
берілген тезистерімен танысады. Бұдан кейін әдебиет оқулығында берілген
шолу материалды оқып меңгереді, бағдарламадағы шолудың тезистері мен
оқулықтың материалының ауыр-жеңілдігі, толық-толық еместігі, артық-кемдігі
т.б. жөнінен салыстырады. Өйткені, бағдарламадағы тезистер мен оқулық
материалының арасында айырмашылық болып қалуы мүмкін. Мәселен, бағдарламада
көрсетілген бір мәселе оқулықта қамтылмаса, мұғалім бағдарламаға сүйенеді.
Ал бағдарламадағы тезистің мазмұнын ашу оны қандай көлемде баяндауда
мұғалім оқулықты негізге алады. Бірақ тек қана оқулық материалымен шектеліп
қалу мұғалімге жеткіліксіз. Демек, ол өтілетін мәселеге байланысты қосымша
материал, деректерді оқып пайдаланады.
Шолу тақырыптарды өткенде, алдымен сол дәуірдің тарихи-әлеуметтік
жағдайына, саяси оқиғалар негізінде туған таптық-идеялық күрес, жіктелу
мәселелеріне, осының негізінде туған әдеби бағыттарға, ондағы күрес-
тартыстар мен алмасуларға, көркем әдебиеттің образдары мен идеяларында
болатын сабақтастық байланыстарға, әдебиеттің даму процесіне жалпы
сипаттама беріледі. Осымен байланысты шолуда қамтылатын ақын, жазушылардың
шығармашылығы туралы қысқаша анықтама беріліп, шығармаларының негізгі
тақырыптары, идеялық-эстетикалық мазмұны мен маңызы, жанрлары жайында
түсінік беріледі. Ретті жерінде жоғарыда айтылған мәселелер өзге
халықтардың әдебиетімен де байланыстырылып отырады.
Монографиялық тақырыптар әрбір тарихи-әдеби шолулардан кейін өтіліп
отырады. Бұл тақырыптарды өткенде алдымен суреткердің өмір кезеңіне қысшақа
тоқталып, сонан соң өмірі мен шығармашылық жолына түгелдей сипаттама
беріледі. Бұдан кейін жанр ретімен оның негізгі шығармаларының идеялық-
тақырыптық мазмұны жайында қысқаша шолу жасалады. Бұдан соң бағдарлама
бойынша міндетті өтілетін шығармаларына жан-жақты талдау жасалады, мысалы,
шығарманың жазылу тарихы, қамтитын дәуірі мен кезеңі, тақырыбы мен идеялық
мазмұны, образдар жүйесі, сюжеті мен композициясы, тіл ерекшелігі,
көркемдік ерекшелігі, жанры, қандай әдеби бағытқа жататыны, тарихи-
әдебиеттік, қоғамдық маңызы т.б. Талдауда шығарманың әсіресе тілін оқып
үйренуге баса көңіл бөлінеді. Өйткені ол көркем әдебиеттің бірінші элементі
болғандықтан, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын ашудың басты кілті
болып табылады.
Сондай-ақ тарихи-әдебиеттік курста берілетін әдеби білімнің негізіне
оқушылардың ауызша және жазбаша түрдегі тіл мәдениеті ілгері дамытылып,
әдеби тілмен сөйлей, жаза білуге үйретіледі. Сонымен қатар оқушылардың
эстетикалық талғамын дамыту жұмысы да осы көркем әдебиетті оқып үйренуі
арқылы іске асып отырады. Бұл ретте әдебиетке байланысты жүргізілетін
сыныптан, мектептен тыс жұмыс түрлерінің де мәні аса зор.
Тарихи-әдебиеттік курстың соңында, оқушылардың орта мектепті бітіріп
шығуымен байланысты жалпы шолу жасалып, олардың әдебиеттің тарихы мен
теориясынан алған білім қазынасы жүйеге келтіріліп, жинақталып қорытылады
да, курс аяқталады. Қазіргі қазақ мектебінде тарихи-әдебиеттік курсты
оқытуды 2 бағыт қалыптасқан: жаратылыстану-математика мен қоғамдық-
гуманитарлық бағыттар. Оқыту үдерісінде оқу материалдары қоғамдық-
гуманитарлық бағыттарда тереңдете берілген.
Оқытушы күнделікті сабақта тиісті қосымша материалды орынды пайдалану
үлгісімен ғана оқушысына зор әсер ете алады. Мұғалімнің әр сабағы оқулықтың
шеңберінен асып, оқушыларға аз да болса жаңалық әкелуге тиіс. Әрбір сабақ
кешегіден бүгін, бүгінгіден ертең жақсы шығуы тиіс. Оқушылар әрдайым
мұғалімнің сабағынан тың ұғымдар аламыз дейтін пікірге өз беттерімен келе
алатындай болғаны жөн. Мұғалім үшін оқулықтан тыс қосымша материалды
зерттеп, қолданып отырудың маңызы, міне, осында жатыр. Демек, бұл мәселенің
тәрбиелік те, тәжірибелік те маңызы басым, дегендей [14, 105], шолу
сабақтарын өткізуге әзірленгенде, не оқу керек, оны қалай пайдаланған дұрыс
– мұның бәрін шешетін – әдебиет мұғалімінің өзі. Тарихи-әдеби шолуларда
қамтылатын мәселелердің бір саласы – көркем сөз мәтіндері. Мұғалім белгілі
дәуір кезеңінің әдебиетіне сипаттама бергенде, тарихи дерек, фактілерді
баяндағанда, сол кезең, дәуірде өмір сүрген ақын-жазушыларға, олардың
шығармаларына тоқталмай кете алмайды. Бұлардың бір тобы – бағдарлама
бойынша міндетті түрде өтілетін суреткерлер болса, енді бір тобы – міндетті
түрде өтілмейтіндер. Мысалы, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінен
монографиялық тақырып ретінде С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаевтың
шығармашылығы оқып үйретіледі. С.Сералин сияқты ақын-жазушылар бұл кезеңнің
әдебиетінде жеке монографиялық тақырып ретінде өтілмейді. Бірақ, шолу
жасағанда, бұлардың қай-қайсыларының есімдері, қажетті шығармалары аталып,
тақырыбы мен идеялық мазмұны ашылып, тиісті үзінділер келтіріліп,
шығармашылығына қысқаша сипаттама беріліп отырады. Демек, мұғалім
жоғарыдағы ақын-жазушылар шығармаларының керектілерін қайта оқып, танысып
шығады. Осымен қатар шолуда қамтылатын ақын-жазушылардың бағдарлама мен
хрестоматияда көрсетілген кейбір шығармаларын оқушылар да оқып, тақырып
мазмұнымен танысып шығуға міндетті. Ол үшін мұғалім шлу тақырыбы өтілмес
бұрын оқушыларға қандай шығармаларды оқып танысу керек екенін айтып
тапсырма береді, бақылау жүргізіп тексереді, осылай алдын-ала оқып танысып
шығуын қамтамасыз етеді. Шолу тақырыптарының материалын баяндағанда
мұғалімнің өз басына қойылатын талап-тілектер бар. Өйткені, сабақтың сапалы
өтуі, оқушылардың материалды түсініп меңгеруі мұғалімге байланысты.
Сондықтан әдебиет мұғалімі сабақты ғылыми-әдістемелік, педагогикалық
талаптардың дәрежесіне сай өткізуге міндетті. Ол үшін мұғалім материалды
толық меңгерумен қатар ой-пікірінің айқын, дәл, жүйелі, идеялық-теориялық
дәрежесі жоғары, ғылыми дәлелденген, сөз мазмұнды, тілі тартымды болу
жақтарына көңіл аударады.
Жоғары сыныптарда қазақ әдебиеті тарихының қысқаша курсын өтуде маңызды
орын алатын әдеби білім салаларының бірі – монографиялық тақырыптар. Мұндай
тақырыптарға ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылық жолдары, шығармалары
жатады. Мысалы, М.Өтемісұлы, А.Құнанбаев, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов
т.б. Оқушыларды қазақ әдебиетінің тарихи-әдебиеттік дамуының процесімен
таныстыруда бұл тақырыптардың да ерекше маңызы бар. Монографиялық
тақырыптарды өтуге байланысты істелетін жұмыстардың түрлері мен оқушыларға
берілетін әдеби білім жүйелері әр алуан. Мысалы, ақын-жазушылардың өмірі
мен қызметі жайында лекция, негізгі шығармаларын оқу, әдебиет теориясынан
мағлұмат беру, ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстары т.б. [13, 176].
Жоғары сыныптарда әдебиет пәнін оқытуда кездесетін кемшіліктің бірі –
оқытушы түсіндіруші де, оқушылар тек тыңдаушы есебінде болып келеді. Бұл
ретте оқытушы жиналыстағы баяндамашының, оқушылар оны тек қол қусырып
тыңдаушының ролін атқарады. Ешқандай жазу, сызу, көрсету т.б. екі жағынан
да болмайды. Мұның өзі әдебиет сабақтарында мұғалім мен оқушылардың барлық
жұмыс түрлері жандандырылып отыруға тиіс деген әдебиетті оқытудағы жетекші
принципке қайшы келеді. Осының салдарынан орта мектепті бітірген оқушылар
тезис, конспект жаза білу жөнінен тиісті дағды ала алмай шығады. Сондай-ақ
жоғары оқу орындарына түскенде лекцияны әрі тыңдап, әрі жазып отыруға икемі
жоқ, яғни тыңдаса, жаза алмайды, жазса, тыңдай алмады. Бұдан шығатын
қорытынды: орта мектеп оқушыларын оқытушының айтып тұрған негізгі ой
желісін, түсіндіріп, баяндап тұрған мәселелерінің аса қажеттілерін жазып
отыруға үйрету, дағдыландыру болып табылады. Оқушыларға мұндай дағды тек
әдебиет пәнінде ғана емес, басқа да оқу пәндерінде де беріліп отыруы қажет.
Әдебиетті оқытудың барлық сатыларындағы сияқты шығарманы талдау жұмысы
да оқытушының басшылығымен жүріп отырады. Оқушылардың шығарманы оқып үйрену
(талдау) жұмысына белсенділікпен қатысып отыруын оқытушы қамтамасыз етіп
отыруға міндетті. Ол үшін сабақты өткізуге әзірлік кезінде сабақтың жанды,
сапалы, мазмұнды өтуіне мүмкіндік туғызатын тиімді әдіс-тәсілдер мен
амалдарды алдын ала ойластырып, белгілеп келгені дұрыс. Осының нәтижесінде,
әдебиет сабақтарындағы барлық жұмыс түрлеріне оқушылардың белсенділігі мен
оқытушының жетекшілік ролі қоян-қолтық ұштасып отыруы қажет деген негізгі
принцип орындалып отырмақшы. Оқушылар өздігінен жұмыс істеуге үйренеді,
көркем шығарманы оқып, түсініп, талдап, бағалай білуге дағдыланып
жаттығады, бұл талдаудың негізі болып табылады. Жоғары сыныптардағы әдеби-
көркем шығармалардың талдауға жататын мәселелері негізінен төменгі
сыныптардағы сияқты болғанымен, тарихи-әдебиеттік курстың мақсат,
міндеттеріне байланысты бұрынғыдан едәуір тереңдетіліп күрделене түседі.
Жоғары сыныптарда көркем шығармалардың талдау нысанына жататын құрамды
элементтері, мәселелері мыналар болып табылады: шығарманың жазылу, шығу
тарихы, варианттары, тақырыбы, идеялық мазмұны, композициясы, сюжеті,
образдары және олардың өзара қарым-қатынасы, суреттеу құралдары, жанры,
қазіргі және өткендегі көркем әдебиетпен байланысы, қандай әдеби бағытқа
жататыны, ақын, жазушы шығармасының халықтық сипатының көрінісі, қоғамдық,
көркемдік және тарихи-әдебиеттік маңызын айқындау [13, 186].
Әрбір ақын, жазушы белгілі бір қоғамдық формацияның тарихи дәуір,
кезеңдерінің бірінде өмір сүрген тарихи адам ретінде қаралып танылады.
Суреткердің шығармашылығының қалыптасу, даму кезеңдерінде сол кездегі
тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты қоғамдық өмірдің күн тәртібінде
шешімін табуды талап ететін көкейкесті проблемалық мәселелер болады. Бұл
мәселелер, сөз жоқ, осы қоғамдық ортада, тарихи кезеңде өмір сүріп отырған
ақын, жазушының назарын аудармай қоймайды, яғни суреткер одан тыс қала
алмайды; оны қызықтыратын, оның араласуын талап ететін заман ағымы бар.
Сондықтан ол нақтылы тарихи кезеңде қоғамдық өмір туғызып отырған
проблемалық мәселелер жөнінде және ол жайында болып жатқан айтыс-тартыс,
күресті өзінің орны мен ролін айқындап, көзқарасын ұстанған бағытын
белгілейді. [13, 187]
Қазіргі кезеңде оқушылар шығарманы талдауға шорқақтау келеді. Тарихи-
әдебиеттік курсты оқыту барысында төмендегі талдау моделін ұсынамыз.
1. Суреткер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3-8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ 9-11
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 11-13
1.1 Әдебиеттің тарихи курсының мазмұны және
нысаны ... ... ... ... ... ... ... 13-14
1.2 Тарихи-әдеби курсты оқыту мәселелерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ...
1-тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-24
... ... ... ...
2. Х-ХІ СЫНЫПТАРДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИЕТТІК КУРСТЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ, 25-29
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Тарихи-әдеби курс, құрылымы: шолу және монографиялық тақырыптарды30-41
оқыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
2.2 Гуманитарлық және жаратылыстану бағытындағы оқу бағдарламалары 41-45
мен оқулықтарының ерекшеліктері, құрылымы, Әдеби білім
тұжырымдамасындағы тарихи курс 46-55
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жоғары сыныптардағы лекция сабақтары, сабақ тиімділігін 56
арттыратын
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-58
... ... ... ... ... ... .
2.4 Тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы жаңа ақпараттық-инновациялық 59-61
технологиялар мен әдістердің ролі (12 жылдық білім беру
жағдайында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62-64
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Х-ХІ сыныптарда әдебиет пәнін тиімді жүргізудің ағымдағы
тәжірибелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
2-тарау бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
А ҚОСЫМШАСЫ – библиографиялық
көрсеткіш ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазіргі кезеңде егемен еліміздің
жас жеткіншектерін алдыңғы қатарлы озық көзқарас негізінде жан-жақты,
жарасымды дамыған, қоғамдық-саяси белсенділігі жоғары интеллектуалды
адамдар етіп тәрбиелеу басты талаптардың біріне айналып отыр. Тәуелсіз
мемлекетіміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев республика білім және ғылым
қызметкерлерінің II съезінде сөйлеген сөзінде: Мұғалімдер − қоғамның ең
білімді, ең отаншыл, білгілеріңіз келсе, ең сынампаз бөлігі болып
табылады. Білім саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа
буындарымен салыстырғанда, анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кешіре
отырып, жастарға өзінің бойындағы бар білімін беріп қана қоймай, оларды
адалдық, адамдық, тазалық, гуманизм, Отанды сүйе білу секілді асқақ
сезімдерге тәрбиелеуінен де танылады. Патриотизмнің биік бір белгісі, міне,
осы емес пе? − деп орынды атады [8, 120].
Бұл жауапты жұмысты жүзеге асыруда орта мектепте өтілетін пәндер
арасында қазақ әдебиетінің алатын орны ерекше. Өйткені, оқушыларға халықтың
қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға идеялық-саяси, рухани-
адамгершілік, этикалық-эстетикалық тәрбие беру, дүниеге көзқарасын,
мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыруда көркем әдебиетті қуатты
құралдардың бірі ретінде пайдалану – әдебиет пәнінің басты мақсаты болып
есептеледі.
Бала жастан көрген-білгенін көкейге түйген шәкірт этикалық
құндылықтарға, әсемдік әлеміне, эстетикалық, сұлулық дүниесіне бастауыш
сыныптардан бастап-ақ қызыға назар аударады. Олар оқу бағдарламасының
талаптарына сай әдебиет сабағында қазақ және туысқан халықтардың, әлем
әдебиетінің кейбір озық үлгілерімен таныстырылады.
Әдеби шығарманы оқып-үйренуде жас оқырман өзінің шығармашылық ойлау
қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс
пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Сабақ барысында әдеби
шығармаларды ұтымды талдау жұмыстарын жүргізу оқушылардың пәнді оқуға
ынтасын арттырады. Сондықтан, бұл диплом жұмысында жоғары мектептерде қазақ
әдебиетінің тарихи-әдебиеттік курсын оқытудың әдістемесі, ұсынылатын
жұмыстар зерттеу аясында жан-жақты сараланып отыр.
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі уақыт барлық өркениетті елдерде
білім беру ісін адамзаттық құндылықтарға негіздеу және ұлттық сананы
құрметтеумен ерекшеленетіндіктен қазақ мектептеріндегі әдебиет пәнін оқыту,
әсіресе, жоғары сыныптарда оқытылатын тарихи-әдебиеттік курсты оқушыларға
тиімді меңгерту мәселесі заман талаптары мен әлеуметтік сұраныстарға сай
жаңартылып, жетілдіріліп отырады. Сол себепті де пәнді оқытудағы өзгерістер
мен жетістіктер оның даму үрдістерінің үздіксіз екендігіне көз жеткізеді.
Аса көрнекті әдіскер-ғалым В.В.Голубков: Әдістеме дегеніміз – уақытты
үнемдей білу, оқушы күш-жігерін ақылмен жұмсау, оқу материалынан негізгі
және басты мәселелерді таба алу, ұжым болып табылатын сыныптың еңбегін
ұйымдастыру шеберлігі, оқушылардың әртүрлі жеке әрекеттеріне ықпал етуді
алдын ала ойластыру [9, 19].
Жоғары сыныптарда оқытылатын тарихи-әдебиеттік курстың қамтитын аймағы
күнделікті сабақтар мен әдебиетке байланысты сыныптан тыс шаралар,
мектептен тыс жұмыстар, базистік оқу жоспарының инвариантты бөлігінен
берілетін таңдау курстарында жүргізілетін әдебиет сабақтарында мұғалім мен
оқушының оқу-тәрбие ісіндегі өзара қарым-қатынасы болып табылады.
Жоғары сыныптарда көркем туындымен танысу үстінде жасөспірімдердің
қоршаған орта туралы түсініктері қалыптаса түседі. Табиғат әлемі, оның
терең тылсым сырлары, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділетсіздік, обал
мен сауап, сан алуан басқа да рухани-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық,
адамгершілік, тарихи-саяси құбылыстарды өз биігінен байқап барлайды.
Жақсыдан үйренетін, жаманнан жиренетін өмірлік ғибрат алады. Соған сәйкес
жас жеткіншек өз дәуірінің, өмір сүріп отырған заманының талабына сай
азамат болып жетіледі. Әдеби шығарманы оқи отырып, олар ондағы образдар
жүйесін, шығарманың тақырыптық-идеялық мұратын шәкірттік ақыл-таразысына
салып, балаң ой елегінен өткізеді. Алған әсеріне қарай әрқайсысы өзінше
баға береді. Ол мұнда өзін-өзі тану арқылы қоршаған ортаны түсінуге, оған
өзінің қатысын саналы түрде сезінуге, айналаға, қоғамға өзінің көзқарасын
жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан жүйелеуге, өзінің өмірлік ұстанымын
анықтауға құлшынады. Өзін-өзі тану өзін дамытудың, жеке тұлғаның дербес
белсенділік көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуметтік мүмкіндігін ашудың
қажетті шарты болып табылады. Соның нәтижесінде оқушы өзінің дербес өсу
және өзіндік жетілу қабілетіне ие болады. Сөйтіп, шәкірт адами толысуын,
өмірдің мәні мен өзінің ондағы мақсатын ұғынады.
Көркем шығарманы, жазушының өмірі мен шығармашылығын сабақ үдерісінде
талдаудың алғашқы үлгілері, кейіпкерді танытудың ең қарапайым белгілері −
оның сыртқы келбеті, іс-әрекеті, сөз сөйлеу, ойлау ерекшеліктері, автордың
кейіпкерге, қоршаған тұрмыстық-әлеуметтік ортаға көзқарасы, әдеби туындының
тақырыптық-идеялық нысанасы секілді мәселелер бастауыш сыныптардан
басталып, сынып жоғарылаған сайын көркем шығармаға әдебиеттанымдық талдау
жасаудың жолдары күрделене, түрлене түседі. ТМД мемлекеттері мен өз еліміз
көлеміндегі педагогикалық, әдеби баспасөздердегі пікір алысулардың, толғағы
жеткен ойлардың жиі жариялануы, алқалы жиындар мен жоғары дәрежедегі келелі
басқосуларда, конференцияларда ұстаздар жұртшылығының ерекше мән беріп,
ұсыныс ретінде қайта-қайта мәселе көтеруі, мектеп шәкірттерінің білім
сапасының, сабақ тиімділігінің күрт төмендеп кетуі, оқушылардың жалпы
сауаттылық деңгейінің, интеллектуалдық ой-сезімінің бәсеңдеуі, жоғары
сыныптардағы тарихи-әдебиеттік курстарды оқытуда тек дәстүрлі жүйеде ғана
білім берілуі, тақырыптарды оқытуға байланысты әдістеменің дұрыс жолға
қойылмауы зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдейді.
Әдіскерлердің жүргізген көп жылғы тәжірибелік бақылау жұмыстарында
мұғалімдердің басым көпшілігі оқу материалын − көркем туындыны түр мен
мазмұн бірлігінде талдай білмейтіндіктерін, кейіпкерлер жүйесін шығарманың
тақырыптық идеясын ашуға қарай саралай білмейтіндіктерін, көркем шығарманы
орта мектепте оқып-үйренудің ғылыми-әдістемелік жүйесін тұтастықта
қарастыра алмайтындықтарын байқатты. Мұның салдары жоғары сынып
оқушыларының оқу бағдарламасы талаптарын орындамауына, көркем шығармамен
өздігінен жұмыс істей білмеуіне, соның нәтижесінде олардың білім
деңгейінің төмендеуіне апарып соқтырды. Осы аталған кемшіліктердің басты
себебі − қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде, әсіресе, жоғары сыныптарда,
әдеби туындыдағы образ-персонаж, кейіпкерлер жүйесі, көркем бейнелердің
мінез-құлық әлемі, сюжеттік оқиғалар желісі, композициялық құрылым секілді
әдеби-теориялық ұғымдардың, автор ізімен немесе тұтастай, кейіпкерлер
бойынша яки проблемалық-тақырыптық сияқты әдеби шығарманы талдаудың негізгі
әдістемелік жолдарының арнайы зерттелмегендігінен деп пайымдауға болады.
Бұл олқылықтың орнын толтыруға аз да болса үлес қосу мақсатында орыс және
жақын шет ел (қырғыз, өзбек) әдебиеттерін оқыту әдістемесіндегі іргелі
зерттеулерге зер салумен бірге республикамыздағы озат ұстаздардың іс-
тәжірибелеріне назар аудара отырып, өз тұжырымдарымызды жасадық.
Зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиетінің тарихи курсын оқыту мәселелерінің
әдістемесіне арналған, оның ішінде лекция әдісіне кеңінен тоқталған іргелі
еңбектердің осы күнге дейін жазылмағандығына байланысты қазақ әдебиетінің
білім мазмұнындағы алатын орнын түбегейлі тексеріп, тарихи-әдебиеттік
курсты оқытуға байланысты жарияланған әдіскерлердің ой-пікірлерін,
мақалаларын жинақтап, бір ізге түсіру қажеттігі туындайды. Жоғары
сыныптарда қазақ әдебиетін оқытуға байланысты А.Көшімбаев, Ә.Қоңыратбаев,
Ш.Кәрібаев, Қ.Жұмалиев, Т.Ақшолақов, М.Мырзахметов, Ә.Дайырова, Ә.Қанафин,
Т.Жұмажанова, Қ.Жаманбаева, Б.Сманов, Б.Әрінова, Р.Құтхожина сынды
ғалымдардың және әдіскер-ұстаздар Қ.Бітібаева, Б.Д.Жұмақаева, Н.Дөкенова
т.б. еңбектерін жинақтап, саралап, ғылыми қорытынды, оқыту әдістемесін
ұсыну көзделіп отыр. Олар ұстанған әдістемелік ой-пікірлердің, ұсынған
әдістемелерінің маңызы мен мәнділігін ғылыми тұрғыда дәйектеп, саралау
диплом жұмысының өзектілігін көрсетеді. Тарихи-әдебиеттік курсты оқыту
әдістемесінің жүйеленуі төменгі сыныптарда оқытылып келген әдебиеттік
кезеңдер арасындағы байланыстарды мығымдаумен қоса, әдістеменің бірте-бірте
кемелдене түскенін айқындап береді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмысқа төмендегідей мақсат қойылды:
- жалпы орта білім беретін мектептегі қазақ әдебиеті пәнінің оқу
материалын терең де тиянақты меңгертудегі тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың
тиімді жолдарын, әдістерін анықтау және оның ғылыми-әдістемелік негіздерін
қалыптастыру, оқу үдерісіне енгізу, тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың
әдістемесін ұсыну, сондай-ақ оқушылардың өздігінен жұмыс жасау түрлерін
меңгерту тәсілдерін айқындай отырып, олардың тиімділігі мен құндылығын
түрлі сабақ үлгілері мен модульдер, тәжірибелер арқылы дәйектеу;
Диплом жұмысының нысаны: Жалпы білім беретін орта мектептегі тарихи-
әдебиеттік курсынан білім беру үдерісі.
Диплом жұмысының дереккөздері: Білім туралы Заң, оқулықтар, 10-сынып
және 11-сынып бағдарламалары, Қазақ әдебиетінен білім беру Тұжырымдамасы,
оқу құралдары, теориялық және әдістемелік еңбектер.
Диплом жұмысының болжамы: Тарихи-әдебиеттік курсты оқыту үдерісі
оқушылардың өздік және шығармашылық жұмыстар жүргізуінің әр түрлі
формаларын арқау еткен тиімді әдістер мен тәсілдерді қолданған жағдайда,
сондай-ақ шығарманың рухани-эстетикалық мәнін терең бағамдай отырып, әдеби-
теориялық ұғымдарды саналы түрде меңгергенде, көркем мәтінді тұтастықта әрі
сабақтастықта қабылдағанда, әдеби құбылысқа тарихи тұрғыда мән беру
қалыптастырылғанда, курсты оқытудың әдістемелік жолдары мен соған
байланысты білім, білік, дағдыларды меңгергенде ғана мақсатты түрде
жүзеге асады.
Жұмыстың мақсаттары мен болжамы мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
− жоғары сыныптардағы әдебиет курсын оқытудың тәжірибелеріне талдау
жасау, ондағы әдістемелік ой-пікірлердің білім мазмұнын құраудағы ролін
ашып көрсету;
− жұмыстың зерттеу мәселесіне байланысты қазақ әдебиеті пәнінің оқу
бағдарламаларын, оқулықтарын және хрестоматияларына талдау жасау;
− диплом жұмысының тақырыбы бойынша қазақ әдебиеті мұғалімдерінің озат
тәжірибелерін қорыту; отандық және көрші елдер (Ресей) әдіскерлерінің
көзқарастарын зерделеу;
− Х-XI сынып оқушыларының эпикалық шығармаларды оқып-үйрену үдерісіндегі
білім, білік, дағды деңгейлерін, гуманистік-ізгілік көзқарастарын
қалыптастыру жолдарын қарастыру;
− шәкірттердің оқырмандық мәдениетін қалыптастырудағы тарихи-әдебиеттік
курсты оқытудың ұтымды жолдарын, әдістері мен тәсілдерін, әдеби туындыны
талдаудың моделін, ақын-жазушының шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-
кестесін ұсыну;
− ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің тиімділігін және құндылығын
тәжірибе арқылы дәлелдеу.
− тарихи-әдебиеттік курс бойынша оқушылардың қызығушылығын, өзіндік
практикалық әрекет ортасын қалыптастыратын лекция үлгісін, құрылымын ұсыну;
− жұмыс нәтижелері негізінде тарихи-әдебиеттік курсты оқытуға
байланысты аннотациялы-библиографиялық көмекші құрал мен сабақ үлгілерін
ұсыну;
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі. Қазіргі кезеңдегі оқыту
әдістемесі және әдебиеттану ғылымдарының жетістіктері, дидактиканың оқыту
ұстанымдары, отандық және шетелдік педагог-психолог ғалымдардың оқыту
нәтижесінде жас жеткіншектердің ақыл-ой қабілеттерін дамыту туралы іргелі
теориялық қағидалары, әдеби білім берудің мемлекеттік стандарты, оқу
тұжырымдамалары, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, оқытудың жаңа
технологиялары туралы ғылыми-әдістемелік еңбектер, ғылыми мақалалар,
диссертациялар негіз болды.
Әдістері. Жұмысты жазу барысында баяндау, бақылау, салыстыру, сипаттау,
жүйелеу, талдау, тұжырымдау, диагностикалық сауалнама, талқылау, зерттеу
нәтижелерін қорытындылау, эксперименттік мәліметтерді сапалық және сандық
тұрғыда сараптау, жинақтау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- тарихи-әдебиеттік курсты оқытудың ғылыми- әдістемелік тұрғыдағы орны
мен мәні айқындалды; соның негізінде жинақталған ой-тұжырымдары жасалды;
- жалпы білім беретін орта мектептерде оқушы мен ұстаз арасында
нәтижеге бағытталған ынтымақтастық қатынастар орнықтыруға ықпал ететін
курстың әдістемелік жүйесі ұсынылды;
- жоғары сыныптарда әдебиет курсын оқыту мен талдаудың тиімді әдістері
мен тәсілдері нақтыланып, лекция құрылымы дайындалды;
- әдеби шығарманы талдау мен курсты оқытудың моделі, ақын-жазушының
шығармашылық тұлғасын танытудың үлгі-кестесі ғылыми-әдістемелік тұрғыда
дәйектелді;
- жоғары сынып оқушыларының жеке құзыреттіліктерін қалыптастырудағы
тарихи-әдебиеттік курстың орны мен мән-маңызы белгіленді;
- шәкірттердің оқырмандық мәдениетін дамытудың мүмкіндіктері нақтыланды;
сабақ үлгілері дайындалды, олар тәжірибе арқылы тексеріліп, дәйектелді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мен маңызы. Жоғары сыныптарда тарихи-
әдебиеттік курсты оқытудың әдістемелік негіздері оқушының оқу материалын
меңгеру сапасын арттыруға, болашаққа қадам жасауға, тұлға ретінде
қалыптасуға, әдебиеттің қиын да қызықты кезеңі бойынша білім, білік,
дағдыларды қалыптастыруға, соның нәтижесінде шәкірттердің оқырмандық
мәдениетін, оқу-танымдық, интеллектуалдық-әлеуметтік, құндылық-бағдарлы
құзыреттіліктерін тәрбиелеуге кеңінен ықпал етеді деген болжам жасалды.
Диплом жұмысында жоғары және арнаулы орта оқу орындары оқытушылары мен
студенттеріне, қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдеріне көмек ретінде
жалпы білім беретін мектептерде тарихи курсты оқытуға байланысты
күнделікті сабақ үдерісінде кәдеге жарататын нақтылы әдістемелік ұсыныстар
берілді. Бұл әдістемелік ой-тұжырымдар білім мазмұнын жетілдіруде, бүгінгі
күн талаптарына орай жасалатын оқу бағдарламаларында, оқулықтарда, оқу-
әдістемелік құралдарда негізге алынады деген сенім бар.
Құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнің 5 тараушасынан,
қорытындыдан, тарау бойынша тұжырымдардан, қосымшалардан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОҒАРЫ СЫНЫПТАРДА ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХИ КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Әдебиеттің тарихи курсының мазмұны мен нысаны
Әдебиет – өз қалпынша ой мен тіл. Бірі – іші, бірі – сырты. Іші-сырты
сай келген нағыз көркем шығармаға өлім жоқ десек те болады. Адамдар
қартайып, ескі қауым кетіп, жаңа келіп жатады. Нағыз көркем шығарма олардың
кеткенін ұзатып салып, келгенін қарсы алып жасай береді. Ондай шығармада
өзі тұрған дәуірдің лебі, тұлғасы сақталады, өз ұлтының исі аңқып тұрады,
оқушысына әрі ләззат, әрі білім береді [5,14]
Еліміздің өз тәуелсіздігіне қол жеткізіп, саяси - әлеуметтік және
экономикалық дамудың жаңа кезеңіне қадам басқан уақытта терең білім,
сауатты ұрпақ тәрбиелеу - негізгі міндеттердің бірі. Әлемдік саяси аренада
Қазақстан Республикасының өзіндік салмағын пайымдау оның ұлттық білім
жүйесінің жоғары дәрежеде дамуымен байланысты. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев ел халқына Жолдауында Қазақтың ел болуы, ұлт
тағдыры – оның келешек мектебінің қалай болып құрылуына тіреледі - деп
атап көрсетті [1,18]. Егемендіктің тұғыры тұрақталып, мемлекеттің іргесін
нығайту және қазіргі уақыттағы жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікті,
тұтастықты сақтау, ұлттық сананың сарқылмауы, тіл мен ділдің баянды болуы
үшін мектеп қабырғасында елжандылық тәрбие идеяларының санасына дарытуда
әдебиеттің алатын орны ерекше.
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТI — қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа
жеткен рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерiнiң асыл қазынасы. Қазақтың сөз
өнерiнiң тегi әрiден, түркi тiлдес тайпалардың өз алдына халық болып
қалыптаспай тұрған кезiнен басталады. Халық фольклоры мен поэзиясының
негiзi сол тайпалар шығарған ертегi, аңыз, мақал-мәтелдерде жатыр [3, 206].
Қазақ әдебиеті өзінің дамуы барысында төмендегідей кезеңдерге бөлінеді:
1. Ежелгі дәуір әдебиеті;
2. Хандық дәуір әдебиеті немене жыраулар поэзиясы;
3. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті;
4. ХХ ғасыр басындағы әдебиет;
5. Кеңестік кезеңдегі әдебиет;
6. Тәуелсіздік тұсындағы және қазіргі қазақ әдебиеті;
Міне, жоғарыда аталған кезеңдерді өзара байланыстырып оқыту,
ерекшеліктерін ұғындыру, бағытын таныту, әр кезеңнің көркем шығармаларымен
таныстыру – бұл өте күрделі және шығармашылықпен ізденуді қажет ететін
мәселелердің бірі.
Әдебиетті оқыту – ғылым саласымен тығыз байланысқан. Себебі, ғылымның
қай саласын алсаңыз да теориялық және қолданбалы практикалық мәндес болады
деп білсек, әдебиетті оқыту арқылы оқушыға көркем шығарманы оқытуды
қалыптастыру әрі теориялық, әрі қолданбалы жүйесін бірлікте қарастырумен
қатар оның өнер екендігін де ескерген жөн. Өйткені игерілуге тиісті ұғым,
сөздің мәні, айтылмақ ой – түсінік оқушыға әсер етерліктей болса, ол тиісті
деңгейде көңіл толқытып, тереңірек ойланады. Сондай – ақ әсер санаға ерекше
ықпал етеді. Әсердің нәтижесі бір жағынан тұлғаны әрекетке итермелесе,
екінші жағынан пәнге деген қызығушылықты арттырып, көркем шығарманы оқуға
талпындырады. Әдебиет – сөз өнері. Барлық сөзді тізе берсең әңгіме, жыр
шықпайды. Адам жүрегі тербетіп, ақыл таразылап, тіл кестелеп айтқан сөз
орнында тұрса ғана әдебиет деген өнер пайда болады.
Ғылыми тұжырымда әдебиет адамтану құралы, ал әдебиет пәні адам
тәрбиелеу құралы, - делінген. Өйткені, Ғылыми педагогикалық ұстаным
бойынша әдебиет пәні философиялық, педагогикалық, негізінен ұлттық
ізгілікті, психологиялық, тұғырламалық мәдени – рухани көзқарастарға,
құндылықтарға құрылған.
Қазақ әдебиеті пәнін оқыту – айрықша көңіл бөлуді қажет ететіндігі
еліміздің ертеңгі болашағына деген үлкен міндеттен туындап отырғаны
бәрімізге мәлім.
Оқушыларға әдебиеттің құдіретін, оның адам баласы жаратылғаннан бері
бірге жасасып келе жатқандығын, мәңгілік жаңарып, жасарып отыратын үрдіс
екенін айтып, түсіндіре отырып, сол әдебиетті жасаушылар, ақын – жазушылар
туралы, олардың көркем шығармалары жайында айтуымыз керек.
Көркем шығарма - әдебиеттің құндылығы. Көркем шығарманы оқыту –
оқушының сөз қадірін түсінерлік ойлау әрекетін дамыту, рухани дүниесін
байыту, эстетикалық талғамын жетілдіру, адамгершілік қасиетін қалыптастыру
- деген болатын [2,29] әдебиет зерттеуші – ғалым, белгілі жазушы, ұлағатты
ұстаз Қажым Жұмалиев.
Оқушы әдебиет сабағында көркем шығарманы қабылдау керек.Бұл – оңай
үрдіс емес. Қабылдау деген сіз бере салғанды ол ала қоятын зат емес. Ол –
оқушының өзінің жан қалауымен, жүрек сезімімен, рухани әрекетімен жүзеге
асатын дүние.
Қандай жақсы көркем шығарма болмасын оқушы қабылдау үшін әрекет
жасамаса, автордың жай күйзелісін, шалқар шабытын бойынан өткізіп, көркем
суретті көз алдына елестетіп, келтіре алмаса бәрі бос сөз.
Оқушыдағы осы сезімді ояту – мұғалімнің қолында, яғни, оқушыға әдеби
білім беру, әдеби, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамыту үшін
мұғалім әдебиетті оқыту барысында әдіс–тәсілдерді орнымен қолдану қажет.
Мектепте әдеби білім беру оқытудың, білім берудің жүйелі, жалғаспалы,
бірізділік принциптерін басшылыққа ала отырып жүргізілуі керек. Ол мынандай
кезеңдерден тұрады:
1-кезең: 1-4 сыныптар;
2-кезең: 5-8 сыныптар;
3-кезең: 9-11 сыныптар;
Осы кезеңдердің ішінде ерекше шығармашылық жұмыс пен терең дайындықты
талап ететін кезең – әдебиеттің тарихи курсы. Бұл кезеңде оқушыларды өз
беттерімен көркем туындыны оқытуға, талдауға баулу, әдебиет тарихы, әдебиет
сыны, әдебиеттік ғылымнан білім беру, көркем шындық, өмір шындығы, ақын-
жазушы стилі, тілі, әдеби әдістер т.б. көркем туындыны талдауға әдебиеттану
ғылымы басшылыққа алынады. Оқушылардың оқырман ретінде оқитын туындыларын
өздері таңдап алу қабілеттері жетілдіріледі. Мағлұматтар тереңдетіліп
беріледі. Көркем туындыға олардың сын көзбен қарауы қалыптасады.
Ресейлік жаңашыл ұстаз Е.Ильин айтқандай, көркем туындының ішкі, сыртқы
қасиетін, табиғатын тереңдете түсінуге көмек жасау, оқушыларды шығармашылық
жұмыстарға баулу, олардың алдына өз беттерімен шешуді талап ететін әр түрлі
проблемалар қою, әрі оның жауабын тапқыза білуге жетелеу, сондай-ақ
әдебиеттану ғылымы мен сынынан тыс қалған, тың мәселелердің жауабын іздеуге
баулу да осы кезеңнің міндеті. [4,8]
Әдебиет пәні арқылы оқушылардың рухани дүниесі байиды, туған тілін
сүюден елін, адамзатты құрметтеуге дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Әдебиет
арқылы жасөспірімдер алдында еліміздің тарихы, оның ғасырлар қойнауында
қалған сөз сандығы ашылады, солар арқылы халық арманы, қиялы, болашақтан
күтер үміті, ақ сенімі көрінеді. Сонымен, Әдебиетті оқытудың басты мақсаты
– оқушыларды сөз өнерінің қыр-сырымен таныстыру, халық даналығы, халық
өсиеттерінен нәр алғызу, кітапқа деген ынтасын ояту, халықтың рухани
байлығы – әдебиетін жан-жақты игерту, сол арқылы имандылыққа,
инабаттылыққа, парасаттылыққа, сұлулыққа т.б. тәрбиелеу, - деп [4,9]
әдіскер ғалым Қанипа Бітібаеваның атап көрсеткеніндей, әдебиет – адамды жан-
жақты тәрбиелейтін пән.
Х-ХІ сыныптарда тарихи-әдеби курс өтіледі. Тарихи-әдеби курстан
оқушылар қазақ әдебиетінің ең таңдаулы сыныпсикалық үлгілерімен танысады.
Елеулі орын ақын-жазушылардың шығармашылығына беріледі. Жазушының бір
немесе бірнеше шығармасына, кейде толық шығармашылығын оқып үйренуге
негізделеді. Жазушының туындыларындағы идеялық, көркемдік ерекшеліктерді
таныту:
- Шығарманың жанры мен стилін, идеясын, тақырыптарын;
- Характер сомдауын, сюжет таңдауын, композиция құруын;
- Тіл көркемдігін анықтау белгілі дәуірдің әдеби процесіндегі оның
алатын орнын танытуға жол ашады [5,11].
2. Тарихи-әдеби курсты оқыту мәселелерінің зерттелуі
Әдебиет – ғылыми тарих емес, образдау жүйесіне негізделген көркем
тарих. Осы сипатына сай онда қоғам тарихының алуан кезеңінің суреті,
адамның ой-санасының, қуаныш-қайғысының, қоғам ойын билеген күшті
идеялардың көрінісі бар. Ол таптар тартысы, халықтың келешектен күткен
арманы, ерлік күресі, ол күрестің өкілдері, әдеби процестің ғана емес,
қоғамдық даму жайында да жанды, дәлелді ұғым береді [6,5].
Көркем әдебиет тарихын біз, бір жағынан, қоғам тарихының бір саласы,
яғни қоғам өмірі мен ой-санасының тарихы деп алсақ, екінші жағынан оны
халық-ұлт мәдениетінің тарихы деп қарап, қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби
тілінің неше түрлі қоғамдық-мәдени белестер мен ағымдар, стильдер тартысы
арқылы дамып, өзінің бүгінгі биік дәрежесіне қалай жеткенін көрсететін ұлы
процесс, тарихи ұғым деп аламыз [7, 3]
1939-1940 оқу жылында Шайқы Кәрібаевтың басшылығымен әдіскерлерді,
мұғалімдерді қатыстырып, 5-7, 8-10 сыныптарға бағдарлама жасады. 5-7
сыныптар – әдебиеттік оқу, 8-10 сыныптар – тарихи-әдеби курс болып бөлінді.
Бұл ғылыми жағынан негізделді. Бағдарлама әдебиетті сөз өнері деп қарап,
идеялық-эстетикалық, білімдік-тәрбиелік маңызын көтерді. Осы бағдарламалар
бойынша 40-жылдың басында Ш.Кәрібаев, А.Көшімбаев әдебиеттік оқу
кітаптарын, Т.Ақшолақов, Қ.Жұмалиев, Ә.Қоңыратбаев, Е.Ысмаилов,
С.Мұқановтар жоғарғы сыныптарға арналған әдебиет оқулықтарын жазды.
Қ.Жұмалиевтың 8-10 сыныптарға арналған Әдебиет теориясы атты оқу құралы
жарық көрді. 1962 жылы Ә.Қоңыратбаевтың Әдебиетті оқыту әдістемесінің
очерктері, Әдебиетті оқыту әдістемесі (1966) деген еңбектері,
А.Көшімбаевтың Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі (1969, 245 бет) атты
іргелі еңбектері жарық көрді.
70-80 жылдары қазақ әдебиетінің тарихи курсына қатысты зерттеулер
мазмұны біршама кеңейіп, теориялық салмағы мен практикалық тиімділігі арта
түсті. 1980 жылы Р.Құтхожина Х-ХІ сыныптар үшін Қазақ поэзиясы бойынша,
Ә. Дайырова сыныптан тыс материалына оқу кітаптарын шығарды. 1972 жылы
М.Мырзахметов пен Ә.Дайырованың жоғарғы сынып оқушыларына арналған Әдеби –
сын мақалалар хрестоматиясы, Әдебиет тану оқу құралдары шықты.
1986-1990 жылдары әдеби білімнің негізгі тереңдетілген деңгейлері
айқындалып, нақтыланды. Зерттеулер нәтижесінде:
- Қазақ әдебиетінің 5-11 сыныптарға арналған бағдарламалары (1989,
Дайырова, Тілешова, Құтхожина, Ақшолақов);
- 7-11 сыныптарда қазақ әдебиетін теориялық, практикалық тереңдетіп
оқу бағдарламалары (1989, Тілешова, Құтхожина, Жаманбаева,
Қанафин) жасалды.
Орта мектептегі қазақ әдебиетін оқыту мына еңбектермен толықтырылды:
- Қазақ әдебиеті (Х-ХІ сыныптарға қосымша хрестоматия.
Құрастырғандар: Ә.Қанафин, Т.Ақшолақов, С.Қалиев, Ә.Дайырова
Рауан 1992);
- Р.Құтхожинаның Абай жолы романы бойынша дидактикалық материал
(Рауан, 1992) сияқты оқу құралдары [5,19];
1991 жылдан бастап ғылыми-зерттеу жұмыстары екі бағытта (болашақ және
қазіргі мектеп), бірнеше тақырыптар бойынша жүргізілуде. Қазақ
мектептеріндегі қазақ әдебиетінің мазмұнын, оқыту формалары мен әдістерін
жаңарту – ғылыми-зерттеудің негізгі бір бағыты. Бұл зерттеу бойынша білім
мазмұны мен құрылымын жаңартудың принциптерін, концептуалдық бағыттары мен
жолдарын, шарттарын ғылыми негіздейтін Әдеби білім тұжырымдамасы (1991-92
жж Ә.Дайырова, Т.Ақшолақов, Қ.Жаманбаева, Г.Құрманбаева) жасалды. Соны
проблемалар:
- Қ.Жаманбаева Оқушы шығармашылығын дамытудың ғылыми-әдістемелік
жүйесі;
- Қ.Бейсенқұлова Қазақ әдебиеті сабағында компьютерді пайдалану
мәселесі бойынша зерттеу жұмыстары қолға алынды [5, 20]
1-тарау бойынша тұжырым
Жоғары сыныптардағы тарихи-әдебиеттік курсты оқыту әдістемесі – тың әрі
қызықты тақырыптардың бірі. Мұны зерттеуде санаулы ғалымдарды ғана атай
аламыз. Жоғары сыныптағы тарихи-әдебиеттік курста базалық білім курсымен
тығыз сабақтастығы жүзеге асады. Шындық пен халық өмірінің болмысын,
табиғат сұлулығын, оның құбылыстарын айшықты образдар арқылы суреттейтін
және сол арқылы оқушылардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік құбылыстарды,
туған халқының өткені мен бүгінгі дүниетанымдық белгілерін танып білуіне,
сонымен бірге өткен ұрпақ қалдырған рухани-мәдениетін игеруге ықпал ететін,
тарих пен әдебиеттің өзара байланысын ұғуға, талдауға мүмкіндік беретін
көркемдік білім мен тәрбие құралы – қазақ әдебиетінің тарихи курсы. Тарихи-
әдебиеттік курсты игеру барысындағы көркемдік іс-әрекеттердің айқындалуы,
сол іс-әрекеттер арқылы шығармашылық ойдың кеңеюі, әдеби шығармаларды
қабылдау барысындағы әсерлену сезімінің оянуы, көркемдік танымның,
талғамның қалыптасуы жоғары сыныптардан бастап, оның жас кезеңдеріне сәйкес
мақсатты түрде жүргізіліп отыратын педагогикалық үрдістегі үзіліссіз тарихи-
әдебиеттік курстан білім беру жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
қатар, тарихи-әдебиетті курсты оқыту арқылы оқушыларды болашақ өмірге
дайындау процесі де жүзеге аспақ. Демек, Х-ХІ сыныптардағы оқытылатын бұл
курстың әр сабағына ерекше мән берумен қатар, тың дайындық пен шығармашылық
қажет-ақ. Әдебиеттегі және тарихи факторларды ұштастыра оқыту – халық
мәдениетін танытудың негізгі бір жолы.
Теориялық білім беру үдерісі танымның теориялық деңгейінде жүзеге
асырылуы тиіс екендігі туралы қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі бойынша
жазылған зерттеулер мен кітаптарда тым аз сөз етіледі. Практикалық дағдының
өзі теориялык біліммен қаруланғанда ғана нық қалыптасатындығы назарға
алынбайды. Бұл айтылғандардаң барлығы жоғары сыныптарда қазақ әдебетінің
тарихи курсын оқыту әдістемесіне, тиімді жолдарын қарастыруға зерттеудің
қажеттілігін және тақырыптың өзектілігін танытады.
2 Х-ХІ СЫНЫПТАРДАҒЫ ТАРИХИ-ӘДЕБИЕТТІК КУРСТЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ,
ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 Тарихи-әдеби курс, құрылымы: шолу және монографиялық тақырыптарды
оқыту
Жоғары сыныптарда оқытылатын әдебиеттік білімнің негізгі мазмұны ХІХ-ХХ
ғасырлардағы қазақ әдебиеті, көрнекті өкілдері, шығармалары. ХІХ ғасырдан
бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел қамын жақтауға
кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметiн
атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң, зар сияқты
сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын құрауға кiрiстi,
бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық нысанасы бой
көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи оқиғалар бұл
дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына бодан болу,
сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың күшеюi, халық тың
тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары
шығармаларында кеңiнен бейнелендi. Бұлардың қатарында жоғары сыныптарда
Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы оқытылады. Отаршылдыққа қарсы күрес
поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық идеясымен, халықтық мазмұнымен
жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы наразылықты ашық айтқан шыншыл
поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа тәсiлдерi қолданылды. Осы қатардағы
ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Сүйiнбай Аронұлы
елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр әдебиетiнiң ақындары шығармаларында ел
байлығының талауға түсiп, халықтың кедейшiлiкке ұрынып, қоныстың тарылуы,
зорлық-зомбылықтың күшеюi, парақорлықтың етек жаюы, адамдар мiнез-құлқының
өзгерiп, ұсақталып, берекесiздiкке түсуi, дiн шарттарының еленбеуi, т.б.
жағдайлар кең қамтылып, көркем бейнелендi. Оларды заман қайғысы, өткендi
ойлап торығу, алдағы өмiрден шошыну зары бiрiктiрдi. Бұл сарынның көрнектi
ақындары — Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi
Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. халықтық поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман
шындығын бейнелеумен шебер байланыстыруда, реализмдi байытып, адам
психологиясындағы өзгерiстердi жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан
жаңалықтар табуда осы топтағы ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы
отарлаушыларға шошына қарады, дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет
үлгiлерiмен жете таныс болуы арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар
жасады.
Қазақ әдебиетiнiң өскелең бағытын айқындауда ХІХ ғасырдың екiншi
жартысында туған демократтық-ағартушылық әдебиеттiң орны ерекше. Бұл
әдебиеттiң өкiлдерi Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов
ғылым-бiлiм, оқу-өнер арқылы алдыңғы қатарлы елдерге теңелуге, теңдiкке
жетуге болатынына сендi. Шоқанның ғылыми көзқарасы, қызметi арқылы қазақ
елi iшiнде ағартушылық, демократттық идеялар тарады. Ыбырай әдебиетке деген
ұғым, түсiнiктi жаңартып, оның жас ұрпақты тәрбиелеудегi ұлы күш екенiн
көрсеттi. Өзi балаларға арналған әңгiмелер, өлеңдер жазды. Көркем сөз
өнерiнiң кемелденуi, өлең сөздiң қоғамдық қызметiн көтеру, сол негiзде жаңа
көркемдiк әдiс — реализмдi қалыптастыру ұлы Абайдың үлесiне тидi. Ол Еуропа
мен орыстың сыныпсикалық әдебиетiн еркiн меңгерiп, көркемдiк таным мен
талғамға жаңа талаптар қойды, жаңа сипатты поэзия туғызды. Сал-серілер
поэзиясы жеке қарастырыла отырып, ерекшеліктер мен әдебиетімізге сале-
серілер енгізген жаңалықтар сараланады. ХХ ғасырдың басындағы қазақ
әдебиеті ұлы Абайдың ағартушылық, демократиялық дәстүрiн жалғастыра отырып,
отаршылдыққа қарсы күрес пен тәуелсiздiктi аңсау идеясын ашық және батыл
көтердi. Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов қазақ халқының тарихи-мәдени
дамудан кенже қалып, қараңғылықта отырған күйiн суреттеп, елдi өнер-бiлiмге
үгiттедi. Сұлтанмахмұт Торайғыров қазақ әдебиетін көркемдiк-эстет. тұрғыдан
байытып, жаңа жырлардың туып, жетiлуiне үлес қосты. Бұдан басқа да қазақ
әдебиетінің тарихи курсында оқытылатын әрбір тұлғаның орны ерекше,
әрқайсысы бір белес.
Қазақстанның тәуелсіздік жолындағы жаңа тарихы рухани мәдениет мұраларын
бағалаудың тың бағдарларын қалыптастыра бастады. Қазақ халқының әлем
тарихындағы байырғы, негізгі халық екендігі ғылыми-теориялық тұрғыда толық
қарастырылуда. Бұрын әдейі назардан тыс қалдырылып, елеусіз, ескерусіз
болған аса құнды мұраларымыз толық қамтыла жүйеленіп, мемлекеттік
бағдарлама аясында көптомдықтар түрінде жарық көруде. Фольклортану,
әдебиеттану, мәдениеттану т.б. ғылым салалары бойынша жаңаша зерделене
қарастырылуда. Фольклортану, әдебиеттану ғылымдары салалары бойынша ұлттық
рухани құндылықтарымыздың бұрын ғылыми айналымда лайықты дәрежесінде
бағаланбаған барлық мұраларын қайтадан қарастырған жаңа зерттеулер
жазылуда. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті негізінде лекциялар жүргізу, семинар
сабақтарын қазіргі уақыт талаптарын сәйкес жүргізу мәселелері басты назарда
болып келеді. Тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы аса маңызды мәселелердің
бірі – түркілік дүниетаныммен жырлану сарындарын таныту. Бұл орайда ақын-
жазушылар шығармашылығындағы туған жерді, атамекенді, ата-бабаларды, елдік
тұтастықты қорғаған ерліктерін дәріптеген тарихи деректілік жақтары айрықша
назарға алына түсіндіріледі. Дулат Бабатайұлының Ақжайлау мен Сандықтас,
О, Сарыарқа, Сарыарқа, Ата қоныс Арқадан т.б., Махамбет Өтемісұлының
Атадан туған әруақты ер, Арқаның қызыл изені т.б., Сүйінбайдың Бөрілі
менің байрағым, Қарасай батыр т.б., Мұрат Мөңкеұлының Үш қиян,
Сарыарқа және т.б. ақындардың мыңжылдықтар бойы жалғаса дамыған қазақ
тарихы туралы тарихи-дүниетанымдық жырларын жан-жақты талдап қарастырамыз
[10, 154].
Қазақ елінің қазіргі және болашаққа жалғасатын мәңгілік даму тарихында
біз сөз өнері шығармалары арқылы ұрпақтардың ата-бабалар қалыпастырған
отаншылдық-ұлтшылдық дүниетанымын кеңейте, тереңдете түсуіміз керек. ХІХ-
ХХІ ғасыр белестеріндегі қазақ сөз өнері шығармаларын отаншылдық-ұлтшылдық
шынайы сезімдер рухымен оқыту, санаға сіңіру арқылы әлем өркениетіндегі
өзіміздің биік мәртебемізді дәлелдейміз. Ең бастысы – қазіргі және
болашақтағы ұрпақтардың айбыны асқақ, рухани еңсесі биік мінез-құлық
психологиясын қалыптастырамыз. Сол арқылы тілімізді, ділімізді әлемдік
көрсеткіштер деңгейіне қол жеткізу үшін күресеміз. Бұл – үздіксіз үдей
түсуі тиіс ұлттық даму жолындағы күресіміз! [11, 30] Ендеше, осы күресте ең
алдымен, жоғары сыныптарда қазақ әдебиетінің тарихи курсын қалай оқытқан
тиімді деген сауал төңірегінде зерттеу жүргізу, зерттеу қорытындыларын
тәжірибеде пайдалану, әдістемені жетілдіру – кезек күттірмес мәселелердің
бірінен саналмақ.
Әдебиеттің адамды рухани жағынан өсіру мүмкіншілігін оқыту процесінде
барынша пайдалану – мектепте тарихи-әдебиеттік курсты оқытудағы негізгі
мақсат. Оқыту мәселесіне әр уақытта адамдық парасатты арттыру тұрғысынан
қарауымыз керек. Сабақ процесінде де, факультативтік және сыныптан тыс
сабақтарда да жазушы шығармасында көтерілген адамгершілік, этикалық,
философиялық қағидаларды оқушыға қабылдатып, түсіндіре білсек, тарихи-
әдебиеттік курсты оқытудағы мақсатқа қол жеткізген болар едік. Соңғы
жылдары мектепте әдебиетті оқытуды жақсарту жолында біраз жұмыстар
атқарылды. Оқулықтар мен бағдарламалар жаңа талапқа сай жетілдіріле түсті.
Солай бола тұрса да, тарихи-әдебиеттік курсты оқыту саласында әдістемелік
еңбектер, зерттеулер, бүгінгі күнде оқытылу дәрежесі әлі де болса
жетілдіруді талап етеді. Бізде әдебиетті оқытуда шығарманың мазмұнын жалаң
хабарлау, өнер тілін түсінік тіліне айналдыру сияқты бір жақтылық басым,
деп Т.Ақшолақов атап көрсеткендей [12, 3], ақпараттық материалдар өнер
өрнегімен қабыстыра берілмейді, демек, өнердегі мазмұн мен түрдің бірлігі,
ой мен сұлулық тұтастығы сақталмайды. Ал шығарма көркемдігі мазмұн мен
түрдің көркемдігінен тұратыны белгілі. Оқыту процесінде мұғалім көркем
әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін үнемі ескеріп отыруы керек. Әдебиет пәнін
мектепте әрі өнер, әрі ғылым деп қарастыруымыз керек. Ал оқыту процесінде
көбіне оның осы ерекшелігі ескеріле бермейді; бірде теориялық, тарихи
жағына баса көңіл бөлеміз деп, оның өнер туындысы ретіндегі табиғатын
солғындатып аламыз, ал бірде әдебиетті өнер туындысы ретінде танытамыз деп,
оның ғылыми жағын көп ескермейміз. Екеуін ұштастыра оқыту – тарихи-
әдебиеттік курсты жан-жақты меңгертудің басты факторы екені сөзсіз. Себебі,
тарихи-әдебиеттік курста қамтылатын материалдардың басым көпшілігі жоғарыда
айтылған ғылыми да, тарихи да сипаттарға ие.
Жоғары сыныптардағы қазақ әдебиет тарихының элементарлық курсы тарихи
хронологиялық желіге негізделіп құрылған тарихи әдебиеттік курс екі жүйемен
оқытылады: біреуі – тарихи-әдеби шолулар, екіншісі – монографиялық
тақырыптар. Бұл тақырыптардың қай-қайсысы да тарихи принципке негізделіп
оқытылады.
Жоғары сыныптарда тарихи-әдеби шолу тақырыптарды өтудің негізгі екі
кезеңі бар:
- Сабаққа әзірлену кезеңі;
- Сабақты өткізу кезеңі;
Сабаққа әзірлену кезеңінің алғашқы кезінде мұғалім шолудың бағдарламада
берілген тезистерімен танысады. Бұдан кейін әдебиет оқулығында берілген
шолу материалды оқып меңгереді, бағдарламадағы шолудың тезистері мен
оқулықтың материалының ауыр-жеңілдігі, толық-толық еместігі, артық-кемдігі
т.б. жөнінен салыстырады. Өйткені, бағдарламадағы тезистер мен оқулық
материалының арасында айырмашылық болып қалуы мүмкін. Мәселен, бағдарламада
көрсетілген бір мәселе оқулықта қамтылмаса, мұғалім бағдарламаға сүйенеді.
Ал бағдарламадағы тезистің мазмұнын ашу оны қандай көлемде баяндауда
мұғалім оқулықты негізге алады. Бірақ тек қана оқулық материалымен шектеліп
қалу мұғалімге жеткіліксіз. Демек, ол өтілетін мәселеге байланысты қосымша
материал, деректерді оқып пайдаланады.
Шолу тақырыптарды өткенде, алдымен сол дәуірдің тарихи-әлеуметтік
жағдайына, саяси оқиғалар негізінде туған таптық-идеялық күрес, жіктелу
мәселелеріне, осының негізінде туған әдеби бағыттарға, ондағы күрес-
тартыстар мен алмасуларға, көркем әдебиеттің образдары мен идеяларында
болатын сабақтастық байланыстарға, әдебиеттің даму процесіне жалпы
сипаттама беріледі. Осымен байланысты шолуда қамтылатын ақын, жазушылардың
шығармашылығы туралы қысқаша анықтама беріліп, шығармаларының негізгі
тақырыптары, идеялық-эстетикалық мазмұны мен маңызы, жанрлары жайында
түсінік беріледі. Ретті жерінде жоғарыда айтылған мәселелер өзге
халықтардың әдебиетімен де байланыстырылып отырады.
Монографиялық тақырыптар әрбір тарихи-әдеби шолулардан кейін өтіліп
отырады. Бұл тақырыптарды өткенде алдымен суреткердің өмір кезеңіне қысшақа
тоқталып, сонан соң өмірі мен шығармашылық жолына түгелдей сипаттама
беріледі. Бұдан кейін жанр ретімен оның негізгі шығармаларының идеялық-
тақырыптық мазмұны жайында қысқаша шолу жасалады. Бұдан соң бағдарлама
бойынша міндетті өтілетін шығармаларына жан-жақты талдау жасалады, мысалы,
шығарманың жазылу тарихы, қамтитын дәуірі мен кезеңі, тақырыбы мен идеялық
мазмұны, образдар жүйесі, сюжеті мен композициясы, тіл ерекшелігі,
көркемдік ерекшелігі, жанры, қандай әдеби бағытқа жататыны, тарихи-
әдебиеттік, қоғамдық маңызы т.б. Талдауда шығарманың әсіресе тілін оқып
үйренуге баса көңіл бөлінеді. Өйткені ол көркем әдебиеттің бірінші элементі
болғандықтан, шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын ашудың басты кілті
болып табылады.
Сондай-ақ тарихи-әдебиеттік курста берілетін әдеби білімнің негізіне
оқушылардың ауызша және жазбаша түрдегі тіл мәдениеті ілгері дамытылып,
әдеби тілмен сөйлей, жаза білуге үйретіледі. Сонымен қатар оқушылардың
эстетикалық талғамын дамыту жұмысы да осы көркем әдебиетті оқып үйренуі
арқылы іске асып отырады. Бұл ретте әдебиетке байланысты жүргізілетін
сыныптан, мектептен тыс жұмыс түрлерінің де мәні аса зор.
Тарихи-әдебиеттік курстың соңында, оқушылардың орта мектепті бітіріп
шығуымен байланысты жалпы шолу жасалып, олардың әдебиеттің тарихы мен
теориясынан алған білім қазынасы жүйеге келтіріліп, жинақталып қорытылады
да, курс аяқталады. Қазіргі қазақ мектебінде тарихи-әдебиеттік курсты
оқытуды 2 бағыт қалыптасқан: жаратылыстану-математика мен қоғамдық-
гуманитарлық бағыттар. Оқыту үдерісінде оқу материалдары қоғамдық-
гуманитарлық бағыттарда тереңдете берілген.
Оқытушы күнделікті сабақта тиісті қосымша материалды орынды пайдалану
үлгісімен ғана оқушысына зор әсер ете алады. Мұғалімнің әр сабағы оқулықтың
шеңберінен асып, оқушыларға аз да болса жаңалық әкелуге тиіс. Әрбір сабақ
кешегіден бүгін, бүгінгіден ертең жақсы шығуы тиіс. Оқушылар әрдайым
мұғалімнің сабағынан тың ұғымдар аламыз дейтін пікірге өз беттерімен келе
алатындай болғаны жөн. Мұғалім үшін оқулықтан тыс қосымша материалды
зерттеп, қолданып отырудың маңызы, міне, осында жатыр. Демек, бұл мәселенің
тәрбиелік те, тәжірибелік те маңызы басым, дегендей [14, 105], шолу
сабақтарын өткізуге әзірленгенде, не оқу керек, оны қалай пайдаланған дұрыс
– мұның бәрін шешетін – әдебиет мұғалімінің өзі. Тарихи-әдеби шолуларда
қамтылатын мәселелердің бір саласы – көркем сөз мәтіндері. Мұғалім белгілі
дәуір кезеңінің әдебиетіне сипаттама бергенде, тарихи дерек, фактілерді
баяндағанда, сол кезең, дәуірде өмір сүрген ақын-жазушыларға, олардың
шығармаларына тоқталмай кете алмайды. Бұлардың бір тобы – бағдарлама
бойынша міндетті түрде өтілетін суреткерлер болса, енді бір тобы – міндетті
түрде өтілмейтіндер. Мысалы, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінен
монографиялық тақырып ретінде С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаевтың
шығармашылығы оқып үйретіледі. С.Сералин сияқты ақын-жазушылар бұл кезеңнің
әдебиетінде жеке монографиялық тақырып ретінде өтілмейді. Бірақ, шолу
жасағанда, бұлардың қай-қайсыларының есімдері, қажетті шығармалары аталып,
тақырыбы мен идеялық мазмұны ашылып, тиісті үзінділер келтіріліп,
шығармашылығына қысқаша сипаттама беріліп отырады. Демек, мұғалім
жоғарыдағы ақын-жазушылар шығармаларының керектілерін қайта оқып, танысып
шығады. Осымен қатар шолуда қамтылатын ақын-жазушылардың бағдарлама мен
хрестоматияда көрсетілген кейбір шығармаларын оқушылар да оқып, тақырып
мазмұнымен танысып шығуға міндетті. Ол үшін мұғалім шлу тақырыбы өтілмес
бұрын оқушыларға қандай шығармаларды оқып танысу керек екенін айтып
тапсырма береді, бақылау жүргізіп тексереді, осылай алдын-ала оқып танысып
шығуын қамтамасыз етеді. Шолу тақырыптарының материалын баяндағанда
мұғалімнің өз басына қойылатын талап-тілектер бар. Өйткені, сабақтың сапалы
өтуі, оқушылардың материалды түсініп меңгеруі мұғалімге байланысты.
Сондықтан әдебиет мұғалімі сабақты ғылыми-әдістемелік, педагогикалық
талаптардың дәрежесіне сай өткізуге міндетті. Ол үшін мұғалім материалды
толық меңгерумен қатар ой-пікірінің айқын, дәл, жүйелі, идеялық-теориялық
дәрежесі жоғары, ғылыми дәлелденген, сөз мазмұнды, тілі тартымды болу
жақтарына көңіл аударады.
Жоғары сыныптарда қазақ әдебиеті тарихының қысқаша курсын өтуде маңызды
орын алатын әдеби білім салаларының бірі – монографиялық тақырыптар. Мұндай
тақырыптарға ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылық жолдары, шығармалары
жатады. Мысалы, М.Өтемісұлы, А.Құнанбаев, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, М.Әуезов
т.б. Оқушыларды қазақ әдебиетінің тарихи-әдебиеттік дамуының процесімен
таныстыруда бұл тақырыптардың да ерекше маңызы бар. Монографиялық
тақырыптарды өтуге байланысты істелетін жұмыстардың түрлері мен оқушыларға
берілетін әдеби білім жүйелері әр алуан. Мысалы, ақын-жазушылардың өмірі
мен қызметі жайында лекция, негізгі шығармаларын оқу, әдебиет теориясынан
мағлұмат беру, ауызша, жазбаша тіл дамыту жұмыстары т.б. [13, 176].
Жоғары сыныптарда әдебиет пәнін оқытуда кездесетін кемшіліктің бірі –
оқытушы түсіндіруші де, оқушылар тек тыңдаушы есебінде болып келеді. Бұл
ретте оқытушы жиналыстағы баяндамашының, оқушылар оны тек қол қусырып
тыңдаушының ролін атқарады. Ешқандай жазу, сызу, көрсету т.б. екі жағынан
да болмайды. Мұның өзі әдебиет сабақтарында мұғалім мен оқушылардың барлық
жұмыс түрлері жандандырылып отыруға тиіс деген әдебиетті оқытудағы жетекші
принципке қайшы келеді. Осының салдарынан орта мектепті бітірген оқушылар
тезис, конспект жаза білу жөнінен тиісті дағды ала алмай шығады. Сондай-ақ
жоғары оқу орындарына түскенде лекцияны әрі тыңдап, әрі жазып отыруға икемі
жоқ, яғни тыңдаса, жаза алмайды, жазса, тыңдай алмады. Бұдан шығатын
қорытынды: орта мектеп оқушыларын оқытушының айтып тұрған негізгі ой
желісін, түсіндіріп, баяндап тұрған мәселелерінің аса қажеттілерін жазып
отыруға үйрету, дағдыландыру болып табылады. Оқушыларға мұндай дағды тек
әдебиет пәнінде ғана емес, басқа да оқу пәндерінде де беріліп отыруы қажет.
Әдебиетті оқытудың барлық сатыларындағы сияқты шығарманы талдау жұмысы
да оқытушының басшылығымен жүріп отырады. Оқушылардың шығарманы оқып үйрену
(талдау) жұмысына белсенділікпен қатысып отыруын оқытушы қамтамасыз етіп
отыруға міндетті. Ол үшін сабақты өткізуге әзірлік кезінде сабақтың жанды,
сапалы, мазмұнды өтуіне мүмкіндік туғызатын тиімді әдіс-тәсілдер мен
амалдарды алдын ала ойластырып, белгілеп келгені дұрыс. Осының нәтижесінде,
әдебиет сабақтарындағы барлық жұмыс түрлеріне оқушылардың белсенділігі мен
оқытушының жетекшілік ролі қоян-қолтық ұштасып отыруы қажет деген негізгі
принцип орындалып отырмақшы. Оқушылар өздігінен жұмыс істеуге үйренеді,
көркем шығарманы оқып, түсініп, талдап, бағалай білуге дағдыланып
жаттығады, бұл талдаудың негізі болып табылады. Жоғары сыныптардағы әдеби-
көркем шығармалардың талдауға жататын мәселелері негізінен төменгі
сыныптардағы сияқты болғанымен, тарихи-әдебиеттік курстың мақсат,
міндеттеріне байланысты бұрынғыдан едәуір тереңдетіліп күрделене түседі.
Жоғары сыныптарда көркем шығармалардың талдау нысанына жататын құрамды
элементтері, мәселелері мыналар болып табылады: шығарманың жазылу, шығу
тарихы, варианттары, тақырыбы, идеялық мазмұны, композициясы, сюжеті,
образдары және олардың өзара қарым-қатынасы, суреттеу құралдары, жанры,
қазіргі және өткендегі көркем әдебиетпен байланысы, қандай әдеби бағытқа
жататыны, ақын, жазушы шығармасының халықтық сипатының көрінісі, қоғамдық,
көркемдік және тарихи-әдебиеттік маңызын айқындау [13, 186].
Әрбір ақын, жазушы белгілі бір қоғамдық формацияның тарихи дәуір,
кезеңдерінің бірінде өмір сүрген тарихи адам ретінде қаралып танылады.
Суреткердің шығармашылығының қалыптасу, даму кезеңдерінде сол кездегі
тарихи-әлеуметтік жағдайларға байланысты қоғамдық өмірдің күн тәртібінде
шешімін табуды талап ететін көкейкесті проблемалық мәселелер болады. Бұл
мәселелер, сөз жоқ, осы қоғамдық ортада, тарихи кезеңде өмір сүріп отырған
ақын, жазушының назарын аудармай қоймайды, яғни суреткер одан тыс қала
алмайды; оны қызықтыратын, оның араласуын талап ететін заман ағымы бар.
Сондықтан ол нақтылы тарихи кезеңде қоғамдық өмір туғызып отырған
проблемалық мәселелер жөнінде және ол жайында болып жатқан айтыс-тартыс,
күресті өзінің орны мен ролін айқындап, көзқарасын ұстанған бағытын
белгілейді. [13, 187]
Қазіргі кезеңде оқушылар шығарманы талдауға шорқақтау келеді. Тарихи-
әдебиеттік курсты оқыту барысында төмендегі талдау моделін ұсынамыз.
1. Суреткер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz