Кәсіпкерлердің жаңа әдістері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
3
1.2 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы 3
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ТУРИЗМНІҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 3
2.1 Қазақстандағы 2007-2011 жж. аралығындағы туристік тасымалды талдау 3
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы жұмысбастылық жағдайы
3
2.3 Қазақстандағы туристік кәсіпорындарының қазіргі жағдайын бағалау 3
3 ЖҰМЫСБАСТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАРЫ 3
3.1 Халықты жұмыспен қаму бағдарламаларының перспективасы 3
3.2 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикалық жүйесінің нарықтық қатынастарға өту кезеңінде
шаруашылық түрлерінің әртүрлi меншікке негізделген формаларын ұйымдастыруда
шағын кәсiпкерлiк ролі ерекше болып табылады. Ел экономикасын дамытуда,
нарықты жүйелі қалыптастыруда, ірі өнім өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестiктi дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда,
жұмыссыздық мәселесiн тежеуде және жаңа технологияларды енгiзуде шағын және
орта бизнестің әлеуметтік – экономикалық мәні зор екені белгілі. Өйткенi ол
қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр тетігі болып табылатыны сөзсiз. Шағын
бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға
байланысты икемдi, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндiрiс секторларында жұмыс
iстеуге қабілеттi.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып
табылады делiнген. Осыған байланысты Үкімет 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізіп,оны
“Бизнестің жол картасы-2020” деп айтылған. Бұл бағдарламаның мақсаты
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылуы тиіс:
- несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
- шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
- бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
- кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы
және әлеуметтік жұмыс орындары.
“Бизнестің жол картасы-2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер
мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен жаңа
мүмкіндіктер ашады [1].
ҚР-да өткізілетін экономикалық реформалардың тиімділігін ең толық және
ұтымды пайдаланудың, қаржылық құралдарды басқару және реттеу
мүмкіншіліктерімен тікелей байланысты, солардың қатарына несие жатады.
Қазіргі несиелік қатынастардың мәнділігі, өндірістік және қоғамдық өнімді
іске асыру және ұлттық табыстың үдерісінде пайда болатын, өндіріске және
елдің экономикалық әлуетінің үздіксіз өсу ынталандырумен несиенің белсенді
ықпалы дәлелделді.
Дүниежүзінде шағын және орта кәсіпкерлігі экономиканың икемді және
нәтижелі секторлардың бірі болып табылады. Оның үлесіне түсетіні, жалпы
ішкі өнімнің бөлігін жасау, онда экономикалық белседі тұрғындардың үлкен
бөлігі жұмыс істейді. Жұмыс қамтылуды қамсыздандырумен қатар, шағын және
орта кәсіпкерлігі бәсекеге жарамды, серпінді және әртараптандырылған
экономиканы жасауға үлкен үлес қосады.
Шағын және орта бизнес XX ғасырдың аяғында және қазіргі экономикада
үлкен орын алады, мемлекеттің гүлденуінде маңызды рөл атқарады. Сондықтан
шағын және орта бизнестің субъектілерін қорғау жөніндегі сұрақ,
мемлекеттің маңызды сұрағы болып келеді. Шағын және орта бизнес саласын
несиелендіру, республиканың экономикалық өсуін нығайту және тұрақтандыру
бағдарламасы басымдықтың бірі болып табылады.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған
проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол
елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса
онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті
жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз
еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында
ғана жол беріледі [2].
Қазіргі таңда ел экономикасының қозғаушы күші – кәсіпкерлік пен
әлеуметтік мәселе жұмысбастылық өзекті болып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпкерлік және жұмысбастылық ұғымдарын
қарастырып, қазіргі даму деңгейін талдап, кәсіпкерліктің мемлекеттік
бағдарламаларын қарастыру.
Айтылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастыру көзделді:
- жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
н анықтау;
- кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы н қарастыру;
- Қазақстан Республикасында жұмысбастылық және кәсіпкерлік туризмнің
даму жағдайын талдау ;
- жұмысбастық және кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын
бағалау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстандағы жұмысбастылық және кәсіпкерлік
табылады.
Зерттеу көздері отандық және шет елдік еңбектер мен бағдарламалар.
Туризм саласындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары, баспа материалдары,
статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштер) қолданылды.
1 Жұмысбастылық пен кәсіпкерлік ұғымдарының теориялық негіздері
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі
теориялары
Еңбек нарығының негізгі элементтерінің бірі ретінде жұмыспен қамту
қарастырылады. Жұмыспен қамту – бұл халықтың еңбекке кірісу мөлшерін,
жұмысшы мен оның жеке мұқтаждықтарының қанағаттандырылу дәрежесін, ақы
төленетін жұмыс орындарындағы табыс табуға мүдделілігін көрсететін еңбек
қызметіне қатысуы жөніндегі қатынастар жиынтығы [3].
Сурет 1. Еңбек нарығының құрылымы.
Еңбек нарығының теориялық негіздері тарихының іргетасының қалануына
классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосқанын білеміз. ХХ және ХХІ-
ғасырларда еңбек нарығы теориясы А.Маршал, Д.Кейнс, П.Самуэльсон, К.Маркс
сияқты т.б. көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Экономика ғылымында алғаш рет еңбек нарығының теориялық негіздерін қалаған
классикалық мектеп өкілдерінің бірі шотланд экономисті Адам Смит болып
табылады. [4].
Классикалық экономиканың көрнекті бір өкілі Давид Рикардо (1772-
1823жж.) жалақы мөлшерінің еңбек ұсынысына тәуелділігі туралы қағиданы
дәлелдеді. Қазіргі еңбек нарығы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады. Оны төмендегі суреттен көре
аламыз.
Сурет 2. Жұмысшылар санаты.
Жұмыспен қамтудың алғашқы теорияларының бірі классикалық теорияға
келетін болсақ, аталмыш теория нарықтық жүйе адамзат ресурстарын қоса
алғанда, барлық ресурстарды толық пайдалануды, яғни экономикадағы халықты
жұмыспен тұрақты және толық қамтамасыз етеді деген қағиданы ұстанады.
Сонымен қатар осы теорияның негізін қалаушылар жұмыспен қамту көлемі бір
жұмысшының жалақысының орташа ставкасына тәуелді болатындығын айтады [5,
15б.].
Неоклассикалық экономикалық теорияның ең басты өкілі, маржинализмнің
кембриджтік мектебінің лидері Альфред Маршалл жұмыскерлердің білім деңгейін
арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші
нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтқан .
Ұзаққа созылған әлемдегі ұлы дағдарыс (1931-1933 жж.) классикалық
экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа
бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу
теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті [5, 8б].
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселенің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мультизияндық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен
түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы
көзқарасты қуаттайды.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың
бірі – К.Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн
теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық
туралы заң сияқты қағидаларға негізделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды
қағида – капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін
өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың
органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса,
еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса,
өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ
нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық
құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық
қосылған құн алуға талпыныс жасай келе,кәсіпкерлер кәсіпорындағы
тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін
тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет.
Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс
салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал
мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда баяу ұлғаяды. Осыған
байланысты К.Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын
қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып,
өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық
халыққа айналдырады [6, 39б.]. Бұл артық халық капиталистік өндірісті
дамытуда, оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды
болып табылады.
Мальтузиандық теорияны Англияның классикалық политэкономиясының
көрнекті өкілі Томас Роберт Мальтус жасаған. Ол 1798 жылы Халық өсуі
заңының тәжірибесі кітабын шығарды. Онда ол былай жазған: жер шарындағы
тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі: яғни бір 25 жылда екі есе
өседі: ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық
саны 1, 2, 4, 8, 26, 32 және тағы басқа, ал өмір сүру жабдығы – 1, 2, 3, 4,
5 және тағы басқа. Сөйтіп, артық халық – бүкіл адамзаттың кедейлікке ұшырау
еншісі.
Батыс мектебінің өкілдері 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық – жалдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі, неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты – монетаризмнің негізін американдық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты.
Сондай-ақ, М.Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана
маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты
факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...
Жұмыссыздықты жеделдететін инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не
жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен
жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы
мүмкін... Инфляцияның өспелі қарқыны жұмысбастылықты азайтуы мүмкін, ал
жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар, ол –
ақша санының өсу қарқынын баяулату, - деген тұжырым айтты.
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және
тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың
негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді
және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі
арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген
әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде
нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі
табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауға тиіс
[6, 94б].
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен түсіндіреді.
Ақша массасын дұрыс басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады.
Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты
басады. Жаңа Зеландиялық экономист Олбен Филлипс осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
деп аталды.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың
концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге
назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д.Гидлер,
А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің
концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы
авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі
емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның
реттеушісі нарықтық механизм.
Кесте 1 - Классиктер, неоклассиктер және кейнсиандықтардың жұмыспен
қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастары*
№ Еңбек нарығының Көзқарастар
мәселелері
Классиктер мен Дж.Кейнс және оның
неоклассиктер ізбасарлары
1 Нарықтық тепе-теңдік тепе-теңдік Толық емес
табиғаты жұмысбастылық
жағдайындағы
тепе-теңдік
2 Жұмыссыздық Ерікті Еріксіз
3 Экономикадағы Шектелген Ауқымды
мемлекеттің рөлі
4 Мемлекеттік араласудыңНарықтың еркін қызмет Экономикалық циклдың
мақсаттары мен етуін қамтамасыз ету, тұрақтануы; жұмыссыздық
негіздері антиинфляциялық саясат пен дығдарысты жеңу;
әлеуметтік саясат.
5 Мемлекеттік араласудыңТұрақты ақша-несие Бюджеттік шығыстар,
басты құралдары саясаты салықтар, икемді
ақша-несие саясаты
6 Мемлекеттік шығыстар Минималды Максималды
7 Бюджеттік дефицит Зиянды, жеке шығындардыДағдарыс жағдайындағы
шеттетеді(ысырады) инструментальды реттеу
қажеттілігі
8 Салықтар Төмен, тұрақты Жоғары, прогрессивті,
салықты экономикалық
реттеуде қолдану
1-кестеден көріп отырғанымыздай классиктер, неоклассиктер және
кейнсиандықтардың жұмыспен қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастарында
айтарлықтай айырмашылықтар көрінеді.
Айта кететін жайт, ақпаратқа, оқуға, білімге деген қажеттілік
абстрактылы емес. Ол қазіргі өмірдегі мәселелермен байланысты шындық. Яғни
шектелген жұмысбастылық, жаңа әрі драмалық жұмыссыздық, әлеуметтік
құрылымдағы урбанизацияның өсуі. А.Тоффлердің үшінші толқыны бұл
мәселелерді шеше ала ма – сұрақ, бірақ ең бастысы бұл толқын инновациялық
болуы керек. А.Тоффлер тұрақты білім беретін ұйымдар арқылы осы жағдайдан
шығудың басқа жолын іздеуді ұсынуы дұрыс болуы мүмкін [8, 79б.].
Жұмыспен қамтудың контрактілік теориясы (М.Бейли, Д. Гордон, К.
Азариадис) неоклассикалық және кейнстік бағыттардың синтезіне
негізделген концепция болып табылады. Осы авторлар, бір жағынан,
кейнстік ақшалай жалақының қатал болу тезисін мақұлдап, еңбек
нарығында үйлесімділігі баға арқылы емес, өндіріс және жұмыспен
қамту көлемдеріндегі физикалық өзгерістер арқылы орнайды деп
тұжырымдайды. Келесі жақтан, осы қаталдықтың өзін олар, өз мүддесіне
сәйкес әрекет ететін индивидтердің оптималдықтандыратын тәртібімен
байланыстырады.
Стандарты емес жұмысбастылық формалары көптүрлі және оған келесілер
жатады:
Тұрақты емес (уақытша) жұмысбастылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгігі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс көлемін
орындауға , сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы жұмысты
істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
Толық емес жұмысбастылық. Толық емес жұмыспен қамту – бұл орындалатын
жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық
пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты
орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай. Бұл жерде екі
көзқарас бар – сандық және сапалық. Сандық деп әдетте жұмыс уақытының
ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар
аз жұмысбасты деп саналады), ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына
бекітілген еңбек келісім шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
Аяқсыз жұмысбастылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б.сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
Үстеме жұмысбастылық. Үстеме жұмысбастылықтағы жұмысшылар деп жұмыс
уақыты белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс
сағатынан аса);
Өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынада, өз бетінше бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
Ресми емес жұмысбастылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмысбастылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
Халықтың үй шаруашылығындағы жұмысбастылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтыну үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмысбасты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады.
1.2 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға [9,
136б].
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион 1725-
1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында кәсіпкерлік
теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп, ақырында олар
кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай бейімділігі емес,
бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп ақырғы бір
тұжырымға тоқталды [9, 155б].
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал өкілі
Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион сияқты
кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді [10, 187б].
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек [4, 202б]. Басқаша сөзбен айтқанда
олар басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер –
кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді. [4, 162б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің көп
болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді [10, 194б].
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады. [11, 203б].
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар, өнім,
қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса қажеттілігін
қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін ұсынылады.
2 ҚАЗАҚСТАН Республикасында Жұмысбастылық және кәсіпкерлік туризмнің дамУ
жағдайын талдау
2.1 Қазақстандағы 2007-2011 жж. аралығындағы туристік тасымалды талдау
Туристік тасымалдың негізі көлік инфрақұрылымының негізгі
көрсеткіштерін таладйық, 2-кесте.
Кесте 2 - Көлік инфрақұрылымының негізгі көрсеткіштері жыл соңына
бірлік
2007 2008 2009 2010 2011
Әуежайлар 20 19 20 18 23
одан: 15 15 15 15 15
халықаралық,
хапықаралық рейстерге
қызмет көрсетуге
рұксат етілгендері1
Темір жол вокзалдары 32 32 32 32 32
(сыныптан тыс, 1,2-
сыныптар)2
Теңіз порттары 1 1 23) 23) 23)
1) Қазақстан Республикасы Көлік жəне коммуникация министрлігі Азаматтық
авиация
комитетінің деректері.
2) Вокзал-Қызмет Акционерлік қоғамы деректері.
3) Қазақстан Республикасы Көлік жəне коммуникация министрлігі Көліктік
бақылау
комитетінің деректері.
Е с к е р т у: ҚР статистика агенттігінің негізінде құрастырылған
2-кестені талдайтын болсақ, әуежайлар жыл сайын өсуде: 2011 жылы 2010
жылмен салыстырғанда 5 әуежайға артқан. 20 әуежайдың 15 халыққа қызмет
көрсетуге арналған. Ал темір жол вокзалдары Қазақстан бойынша 2011 жылы 32
құрады, соңғы 5 жылдықта өзгеріс болған жоқ. Қазақстан бойынша 2011 жылы 2
теңіз портын құрады [12, 15б.].
Ары қарай қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдауының
2007-2011 жылғы жағдайын талдайық, 3-кесте
Кесте 3 - Қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдау
млн.адам
одан
Барлығы
халықаралық қалааралық қаламаңылық
қатынас қатынас қатынас
2007
Темір жол 18,1 3,9 11,5 2,7
Автобус* 7 750,4 1,2 15,9 68,6
Өзен 0,05 - - 0,05
Әуе 2,7 1,0 1,7 -
2008
Темір жол 17,7 4,2 10,7 2,8
Автобус* 7 927,8 1,1 21,8 61,2
Өзен 0,09 - - 0,09
Әуе 2,8 1,0 1,8 -
2009
Темір жол 18,6 4,5 10,8 3,3
Автобус* 8 691,7 1,1 12,8 90,4
Өзен 0,09 - - 0,07
Әуе 2,7 0,9 1,8 -
2010
Темір жол 19,6 4,1 12,1 3,4
Автобус* 10 594,4 1,1 12,3 70,5
Өзен 0,11 - - 0,09
Әуе 3,4 1,2 2,2 -
2011
Темір жол 20,5 3,7 13.1 3,7
Автобус* 13 259,2 1,1 15,6 7,8
Өзен 0,11 - - 0,09
Әуе 4,1 1,5 2,6 -
* Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын жеке кəсіпкерлер орындаған
көлемді бағалауды есепке алғандағы.
Е с к е р т у: ҚР статистика агенттігінің негізінде құрастырылған
Кесте бойынша жолаушылардың ең көп қатынайтын көлік түрі автобуспен,ал
ең азы өзен көлігі. Себебі Қазақстанда су көлігі жетілмеген және өзендер
аз. Сондықтан су көлігімен жүрудің қажеттігі де аз. Статистикаға келетін
болсақ, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда темір жолымен жолаушылар 0,9
млн. адамға, автобуспен жолаушылар 2664,8 млн.адамға, Әуе көлігімен
жолаушылар 0,7 млн.адамға артқан. Ал су көлігімен жолаушылар өзгеріссіз
қалған. Көрнекі түрде 3-суреттен қарауға болады [12, 70б.].
Сурет 3. Қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдау
Енді 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдарының көрсеткіштерін
аймақтар бойынша талдайық, 4-кесте.
Кесте 4 - 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдары
адам
Қызмет көрсетілген резидент келушілер саны
барлығы соның ішінде
Шығу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 391 385 адам қатынады, оның
ішінде 348 258 адам әуе көлігімен, 5 881 темір жол көлігімен, 34 773 адам
қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 1 244 адам, су
көлігімен 1229 адам қатынады.
Қазақстан бойынша көліктің барлық түрлерімен ең көп қатынаушылар болған
аумақ Алматы қаласы, ең азы Қызылорда. Су көлігімен қатынағандардың саны
1229, оның ішіндебарлығы да Маңғыстау облысы бойынша. Себебі Қазақстанда
тек Маңғыстау облысында Каспий теңізінде су көлігі дамыған. Көрнекі түрде 4-
суреттен қарауға болады [13, 72б.].
Сурет 4. 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдары
Ал енді келу туризмі бойынша қатынас құралдарының көрсеткіштерін
аймақтар бойынша талдайық, 5-кесте.
Кесте 5 - 2011 жылы келу туризмі бойынша қатынас құралдары
адам
Қызмет көрсетілген резидент келушілер саны
барлығы соның ішінде
Сонымен, келу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 36 188 адам қатынады,
оның ішінде 35 296 адам әуе көлігімен, 83 темір жол көлігімен, 220 адам
қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 589 адам қатынады, су
көлігімен ешкім қатынаған жоқ.
Қорыта келе:
- 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 5 әуежайға артқан. 20 әуежайдың 15
халыққа қызмет көрсетуге арналған.
- 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда темір жолымен жолаушылар 0,9 млн.
адамға, автобуспен жолаушылар 2664,8 млн.адамға, Әуе көлігімен
жолаушылар 0,7 млн.адамға артқан.
- шығу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 391 385 адам қатынады, оның
ішінде 348 258 адам әуе көлігімен, 5 881 темір жол көлігімен, 34 773
адам қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 1 244 адам,
су көлігімен 1229 адам қатынады.
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы жұмысбастылық жағдайы
2012 жылғы III тоқсанда 15 және одан жоғары жастағы экономикалық
тұрғыдан белсенді халықтың саны 9,0 млн. адамды құрады, бұл 2011 жылғы
тиісті кезеңге қарағанда 1,1%-ға көп. Республика экономикасында 8,5 млн.
адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 68,2%.
Өткен жылғы III тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 97,1 мың адамға (1,1%-
ға) артты (6-кесте).
Кесте 6 - 2010-2012 жылдардың III тоқсанында Қазақстан
Республикасындағы еңбек нарығының негізгі индикаторлары
15 және одан жоғары жастағы халық
III тоқсан 2012ж.
II
тоқсан
2010ж. 2011ж. 2012ж.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың8652,8 8915,6 9013,1 8999,8
адам
Халықтың экономикалық тұрғыдан 71,5 71,9 72,0 71,9
белсенділік деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық, мың адам 8171,1 8443,3 8540,3 8526,7
Жұмыспен қамту деңгейі, %-бен:
15 және одан жоғары жастағы 67,5 68,1 68,2 68,1
халыққа шаққанда
экономикалық тұрғыдан белсенді 94,4 94,7 94,8 94,7
халыққа шаққанда
Жалдамалы қызметкерлер, мың адам 5447,2 5673,8 5838,8 5810,4
жұмыспен қамтылған халық санындағы 66,7 67,2 68,4 68,1
үлесі, %
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, мың 2723,9 2769,5 2701,5 2716,3
адам
жұмыспен қамтылған халық санындағы 33,3 32,8 31,6 31,9
үлесі, %
Жұмыссыз халық, мың адам 481,7 472,3 472,8 473,1
Жұмыссыздық деңгейі, % 5,6 5,3 5,2 5,3
15-24 жастағы жұмыссыздар, мың адам 60,1 64,2 49,3 49,1
Жастар жұмыссыздығының деңгейі, % 4,7 4,7 3,8 3,8
(15-24 жастағы)
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, % 2,1 2,1 2,5 2,5
Экономикалық тұрғыдан енжар халық, мың 3447,4 3488,4 3506,7 3520,4
адам
Халықтың экономикалық тұрғыдан 28,5 28,1 28,0 28,1
енжарлылық деңгейі, %
Жалданып жұмыс істейтіндердің негізгі үлесі қәсіпорындарда (ұйымдарда)
жұмыспен қамтылды – 81,7% (4,8 млн.адам). Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар
саны 2,7 млн. адамды құрады. Өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың негізгі
бөлігі өз қызметін ауыл шаруашылығында (57,3%), сондай-ақ сауда саласында
(22,8%), көлік қызметін көрсетуде (6,3%) және құрылыста (5,7%) жүзеге
асырды (7-кесте) [14].
Кесте 7 - 2012 жылғы III тоқсандағы жұмыспен қамтылу мәртебесі мен
жынысы бойынша жұмыспен қамтылған халық
Барлығы соның ішінде
ерлер әйелдер
мың адамүлес мың үлес мың үлес
салмағыадам салмағы,адам салмағы,
, % % %
Жұмыспен қамтылған халық, 8540,3 100,0 4394,3 100,0 4146,0 100,0
барлығы
Жалдамалы қызметкерлер 5838,8 68,4 3002,0 68,3 2836,8 68,4
соның ішінде жұмыспен
қамтылғандар:
қәсіпорында (ұйымда) 4771,1 81,7 2439,4 81,3 2331,7 82,2
жеке тұлғаларда 718,4 12,3 349,5 11,6 368,9 13,0
шаруа (фермер) 349,3 6,0 213,1 7,1 136,2 4,8
қожалықтарында
Өз бетінше жұмыспен 2701,5 31,6 1392,3 31,7 1309,2 31,6
қамтылғандар
соның ішінде:
жұмыс берушілер 182,0 6,7 126,4 9,1 55,6 4,2
өз бетінше жұмыс 2455,7 90,9 1228,0 88,2 1227,7 93,8
істейтін қызметкерлер
өндірістік кооператив 25,9 1,0 15,9 1,1 10,0 0,8
мүшелері
отбасы кәсіпорындарының 37,9 1,4 22,0 1,6 15,9 1,2
көмекші (ақы
төленбейтін) қызметкерлері
Жоғары және орта кәсіптік (арнаулы) білімі барлар 5,5 мың адам, бұл
жұмыспен қамтылған халықтың 64,6% құрайды. Ерлермен салыстырғандағы жоғары
және орта кәсіптік білімі бар жұмыспен қамтылған әйелдердің үлесі жоғары
(кесте 8 ).
Кесте 8 - 2012 жылғы III тоқсандағы білім деңгейі және жынысы бойынша
жұмыспен қамтылған халық
Барлығы соның ішінде
ерлер әйелдер
мың үлес мың үлес мың үлес
адам салмағы,адам салмағы,адам салмағы,
% % %
Жұмыспен қамтылған 8540,3 100,0 4394,3 100,0 4146,0 100,0
халық, барлығы
олардан білімі барлар:
жоғары 2545,4 29,8 1166,7 26,6 1378,7 33,2
аяқталмаған жоғары 262,6 3,2 127,3 3,0 135,3 3,3
орта кәсіптік 2713,1 31,8 1386,1 31,5 1327,0 32,0
(арнаулы)
бастауыш кәсіптік 644,7 7,5 409,7 9,3 235,0 5,7
жалпы орта 2187,1 25,6 1201,1 27,3 986,0 23,8
жалпы негізгі 166,2 1,9 93,1 2,1 73,1 1,8
жалпы бастауыш 21,2 0,2 10,3 0,2 10,9 0,2
2012 жылғы III тоқсанда жұмыссыздар саны (табысты жұмысы болмаған, оны
үздіксіз іздеген және оған кірісуге әзір болған 15 және одан жоғары жастағы
адамдар) 472,8 мың адамды құрады және өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 0,5 мың адамға немесе 0,1% артты. Жұмыссыздық деңгейі 5,2%
(2011ж. III тоқсанда – 5,3%) құрады (сурет 5).
Пайызбен
Сурет 5. 2010-2012 жылдардың жұмыссыздық деңгейлері
Ағымдағы жылғы III тоқсанда жұмыссыз ерлердің үлесі 39,3%, әйелдердің
үлесі – 60,7% құрады. Жұмыссыз әйелдердің саны 286,8 мың адамды құрады, бұл
ерлердің санынан 100,8 мың адамға (54,2%-ға) көп, 9-кесте.
Кесте 9 - 2012 жылғы III тоқсандағы жынысы және жасы бойынша жұмыссыз
халық
Барлығы соның ішінде
мың жұмыссыздыерлер әйелдер
адам қ деңгейі,
%
мың жұмыссыздымың жұмыссызд
адам қ деңгейі,адам ық
% деңгейі,
%
Жұмыссыздар, 472,8 5,2 186,0 4,1 286,8 6,5
барлығы
соның ішінде
жасы:
15-24 49,3 3,8 18,6 2,7 30,7 5,1
25-29 89,7 6,4 42,1 5,7 47,6 7,2
30-34 90,4 6,4 37,4 5,2 53,0 7,6
35-39 60,1 5,9 21,5 4,4 38,6 7,4
40-44 44,9 4,4 15,7 3,1 29,2 5,7
45-49 44,8 4,5 15,2 3,1 29,6 5,8
50-54 53,0 5,3 14,2 2,9 38,8 7,5
55-59 33,4 6,0 14,1 5,5 19,3 6,5
60-64 7,2 3,0 7,2 4,4 - -
2012 жылғы III тоқсанда жұмыссыздардың жалпы санындағы жастардың (15-
24 жастағы) үлесі 10,4% немесе 49,3 мың адамды құрады. Жастар (15-24
жастағы) жұмыссыздығының деңгейі 3,8% (2011ж. III тоқсанда – 4,7%) болды.
2.3 Қазақстандағы туристік кәсіпорындарының қазіргі жағдайын бағалау
Бүгінгі күнде Қазақстанда жалпы туристік кəсіпорындардың мөлшерлілігі
бойынша орналастыру орындарын бөлу 5-кестеде келтірілген.
Кесте 10 - қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпкерлік динамикасы
2007 2008 2009 2010 2011
Барлығы 992 1149 1235 1494 1642
Шағын 857 994 1048 1307 1442
кәсіпорындар
Орта 100 105 130 134 119
кәсіпорындар
Ірі 35 50 57 53 81
кәсіпорындар
10-кестеден көріп тұрғанымыздай-ақ, қонақ-үй шаруашылығындағы
кәсіпорындар саны 2011 жылы 1642-ні құрады, ол 2010 жылмен салыстығанда 148
кәсіпорынға артық. Ал соңға 5 жылда бұл динамика 1,6 есеге артып отыр, яғни
жылдан-жылға қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпорындарға сұраныс көбеюін
көруге болады.
Жалпы туристік кәсіпорындардың 2011 жылғы құрылымын 6-суреттен көруге
болады [13].
Сурет 6. 2011 жылы қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпорындардың құрылымы
4-суретке қарайтын болсақ, жалпы кәсіпорындардың 87,8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
3
1.2 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы 3
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖҰМЫСБАСТЫЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ТУРИЗМНІҢ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 3
2.1 Қазақстандағы 2007-2011 жж. аралығындағы туристік тасымалды талдау 3
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы жұмысбастылық жағдайы
3
2.3 Қазақстандағы туристік кәсіпорындарының қазіргі жағдайын бағалау 3
3 ЖҰМЫСБАСТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАЛАРЫ 3
3.1 Халықты жұмыспен қаму бағдарламаларының перспективасы 3
3.2 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау 3
ҚОРЫТЫНДЫ 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 3
КІРІСПЕ
Қазақстан экономикалық жүйесінің нарықтық қатынастарға өту кезеңінде
шаруашылық түрлерінің әртүрлi меншікке негізделген формаларын ұйымдастыруда
шағын кәсiпкерлiк ролі ерекше болып табылады. Ел экономикасын дамытуда,
нарықты жүйелі қалыптастыруда, ірі өнім өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестiктi дамытуда, тауар және қызмет сұранысын қанағаттандыруда,
жұмыссыздық мәселесiн тежеуде және жаңа технологияларды енгiзуде шағын және
орта бизнестің әлеуметтік – экономикалық мәні зор екені белгілі. Өйткенi ол
қоғамның алға жылжуының бiрден-бiр тетігі болып табылатыны сөзсiз. Шағын
бизнес iрi бизнеске қарағанда нарыққа тез бейiмдi, өзгермелi жағдайларға
байланысты икемдi, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндiрiс секторларында жұмыс
iстеуге қабілеттi.
Нақ осы кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші болып
табылады делiнген. Осыған байланысты Үкімет 2010 жылдан бастап өңірлерде
кәсіпкерлікті дамыту жөнінде бірыңғай бюджеттік бағдарлама енгізіп,оны
“Бизнестің жол картасы-2020” деп айтылған. Бұл бағдарламаның мақсаты
өңірлерде кәсіпкерліктің, бәрінен бұрын шағын және орта бизнестің жаңа
тобын дамыту есебінен тұрақты жұмыс орындарын ашу болады.
Бұл бағдарлама қаражатын пайдалану мынадай бағыттар бойынша жүзеге
асырылуы тиіс:
- несиелер бойынша пайыздық ставкаларды субсидиялау;
- шағын және орта бизнеске несиелерді ішінара кепілдендіру;
- бизнес жүргізуге сервистік қолдау білдіру;
- кадрларды қайта даярлау және біліктілігін арттыру, жастар практикасы
және әлеуметтік жұмыс орындары.
“Бизнестің жол картасы-2020” кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер
мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыру жөнінен жаңа
мүмкіндіктер ашады [1].
ҚР-да өткізілетін экономикалық реформалардың тиімділігін ең толық және
ұтымды пайдаланудың, қаржылық құралдарды басқару және реттеу
мүмкіншіліктерімен тікелей байланысты, солардың қатарына несие жатады.
Қазіргі несиелік қатынастардың мәнділігі, өндірістік және қоғамдық өнімді
іске асыру және ұлттық табыстың үдерісінде пайда болатын, өндіріске және
елдің экономикалық әлуетінің үздіксіз өсу ынталандырумен несиенің белсенді
ықпалы дәлелделді.
Дүниежүзінде шағын және орта кәсіпкерлігі экономиканың икемді және
нәтижелі секторлардың бірі болып табылады. Оның үлесіне түсетіні, жалпы
ішкі өнімнің бөлігін жасау, онда экономикалық белседі тұрғындардың үлкен
бөлігі жұмыс істейді. Жұмыс қамтылуды қамсыздандырумен қатар, шағын және
орта кәсіпкерлігі бәсекеге жарамды, серпінді және әртараптандырылған
экономиканы жасауға үлкен үлес қосады.
Шағын және орта бизнес XX ғасырдың аяғында және қазіргі экономикада
үлкен орын алады, мемлекеттің гүлденуінде маңызды рөл атқарады. Сондықтан
шағын және орта бизнестің субъектілерін қорғау жөніндегі сұрақ,
мемлекеттің маңызды сұрағы болып келеді. Шағын және орта бизнес саласын
несиелендіру, республиканың экономикалық өсуін нығайту және тұрақтандыру
бағдарламасы басымдықтың бірі болып табылады.
Жұмыспен қамту қазіргі кезде әр мемлекеттің алдына қойған
проблемаларының бірі. Әр елдің тұрғындарының жұмыспен қамту деңгейі сол
елдің даму деңгейін көрсетеді. Егер жұмыспен қамтылу жоғарғы деңгейде болса
онда сол елдің халқының әлеуметтік-экономикалық деңгейі соған сәйкесті
жоғары болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз
еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында
ғана жол беріледі [2].
Қазіргі таңда ел экономикасының қозғаушы күші – кәсіпкерлік пен
әлеуметтік мәселе жұмысбастылық өзекті болып отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты кәсіпкерлік және жұмысбастылық ұғымдарын
қарастырып, қазіргі даму деңгейін талдап, кәсіпкерліктің мемлекеттік
бағдарламаларын қарастыру.
Айтылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді қарастыру көзделді:
- жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі теориялары
н анықтау;
- кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы н қарастыру;
- Қазақстан Республикасында жұмысбастылық және кәсіпкерлік туризмнің
даму жағдайын талдау ;
- жұмысбастық және кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламаларын
бағалау.
Зерттеу объектісі болып Қазақстандағы жұмысбастылық және кәсіпкерлік
табылады.
Зерттеу көздері отандық және шет елдік еңбектер мен бағдарламалар.
Туризм саласындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары, баспа материалдары,
статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық
көрсеткіштер) қолданылды.
1 Жұмысбастылық пен кәсіпкерлік ұғымдарының теориялық негіздері
1.1 Жұмысбастылықтың эволюциясындағы классикалық және қазіргі
теориялары
Еңбек нарығының негізгі элементтерінің бірі ретінде жұмыспен қамту
қарастырылады. Жұмыспен қамту – бұл халықтың еңбекке кірісу мөлшерін,
жұмысшы мен оның жеке мұқтаждықтарының қанағаттандырылу дәрежесін, ақы
төленетін жұмыс орындарындағы табыс табуға мүдделілігін көрсететін еңбек
қызметіне қатысуы жөніндегі қатынастар жиынтығы [3].
Сурет 1. Еңбек нарығының құрылымы.
Еңбек нарығының теориялық негіздері тарихының іргетасының қалануына
классикалық мектеп өкілдері көп үлес қосқанын білеміз. ХХ және ХХІ-
ғасырларда еңбек нарығы теориясы А.Маршал, Д.Кейнс, П.Самуэльсон, К.Маркс
сияқты т.б. көрнекті экономист-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.
Экономика ғылымында алғаш рет еңбек нарығының теориялық негіздерін қалаған
классикалық мектеп өкілдерінің бірі шотланд экономисті Адам Смит болып
табылады. [4].
Классикалық экономиканың көрнекті бір өкілі Давид Рикардо (1772-
1823жж.) жалақы мөлшерінің еңбек ұсынысына тәуелділігі туралы қағиданы
дәлелдеді. Қазіргі еңбек нарығы жалдау және еңбек ұсынысымен байланысты
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады. Оны төмендегі суреттен көре
аламыз.
Сурет 2. Жұмысшылар санаты.
Жұмыспен қамтудың алғашқы теорияларының бірі классикалық теорияға
келетін болсақ, аталмыш теория нарықтық жүйе адамзат ресурстарын қоса
алғанда, барлық ресурстарды толық пайдалануды, яғни экономикадағы халықты
жұмыспен тұрақты және толық қамтамасыз етеді деген қағиданы ұстанады.
Сонымен қатар осы теорияның негізін қалаушылар жұмыспен қамту көлемі бір
жұмысшының жалақысының орташа ставкасына тәуелді болатындығын айтады [5,
15б.].
Неоклассикалық экономикалық теорияның ең басты өкілі, маржинализмнің
кембриджтік мектебінің лидері Альфред Маршалл жұмыскерлердің білім деңгейін
арттыру, білікті жұмыскерлерге нарықты кеңейту қажеттігін, оның жұмыс күші
нарығында жұмыспен қамтуды арттыратынын айтқан .
Ұзаққа созылған әлемдегі ұлы дағдарыс (1931-1933 жж.) классикалық
экономикалық теория тұжырымын жоққа шығарды. Ол жаппай жұмыссыздыққа
бастаған ұзақ жылға созылған депрессия жағдайында жұмыспен қамтуды реттеу
теориясында жаңа көзқарастарды дәлелдеуді талап етті [5, 8б].
Жұмыссыздық – экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы
ең өткір мәселенің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мультизияндық теория жұмыссыздықтың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді.
Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен
түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің теориясы – жұмыссыздық жалақы
деңгейінің жоғарылауымен туындайтын айтады, яғни ол еркін болып табылады.
Еркін кәсіпкерлік теориясы қазіргі өкілдері – монетаристер - осы
көзқарасты қуаттайды.
Жұмыспен қамту теориясының қалыптасуына аса зор үлес қосқан ғалымдардың
бірі – К.Маркстің экономикалық іліміндегі маркстік теория қосымша құн
теориясы, капиталдың органикалық құрылымының өсім теориясы және халық
туралы заң сияқты қағидаларға негізделеді. Маркстің зерттеуіндегі маңызды
қағида – капитал құрылысы және оның жинақталу барысында басынан кешетін
өзгерістері. Тұрақты капиталдың айнымалы капиталға қатынасын ол капиталдың
органикалық құрылысы деп атаған. Мұнда құрылыс өзгеріссіз қалатын болса,
еңбекке деген сұраныс капитал өсіміне пропорционал ұлғаяды. Олай болса,
өндіріс және жұмыспен қамту өсімімен қатар жалақы да өсуі мүмкін. Бірақ
нарықтық капиталистік шаруашылық өсіміне қарай капиталдың органикалық
құрылысы өседі. Ең әуелі бұл өсім қосылған құн ықпалына негізделеді. Артық
қосылған құн алуға талпыныс жасай келе,кәсіпкерлер кәсіпорындағы
тауарлардың жеке құны қоғамдық құннан төмен болуын көздейді. Ал ол үшін
тұрақты капитал шығындарын техникалық жағынан жетілдіру және ұлғайту қажет.
Нәтижесінде айнымалы капитал үлесі азаяды, жұмыс күшіне сұраныс
салыстырмалы түрде төмендейді, жұмыспен қамтылғандар саны барлық капитал
мен барлық қоғамдық өндірістің өсімімен салыстырғанда баяу ұлғаяды. Осыған
байланысты К.Маркс өндірістің капиталистік тәсіліне тән халықтар заңын
қалыптастырады, ол мынадай: жұмысшы халық капиталды жинақтай отырып,
өспелі мөлшерде қаражат өндіреді, ал ол оны салыстырмалы түрде артық
халыққа айналдырады [6, 39б.]. Бұл артық халық капиталистік өндірісті
дамытуда, оны қажетті жұмыс күшімен тұрақты қамтамасыз етуде аса маңызды
болып табылады.
Мальтузиандық теорияны Англияның классикалық политэкономиясының
көрнекті өкілі Томас Роберт Мальтус жасаған. Ол 1798 жылы Халық өсуі
заңының тәжірибесі кітабын шығарды. Онда ол былай жазған: жер шарындағы
тұрғындар геометриялық прогрессиямен өседі: яғни бір 25 жылда екі есе
өседі: ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық
саны 1, 2, 4, 8, 26, 32 және тағы басқа, ал өмір сүру жабдығы – 1, 2, 3, 4,
5 және тағы басқа. Сөйтіп, артық халық – бүкіл адамзаттың кедейлікке ұшырау
еншісі.
Батыс мектебінің өкілдері 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты дәстүрлі түсіндірумен, яғни жұмыссыздық – жалдамалы
жұмыскердің өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмыспен қамту теориясының келесі бір түрі, неоклассикалық теорияның
жаңа бағыты – монетаризмнің негізін американдық экономист М.Фридман қалады.
Ол баға салыстырмалы түрде тұрақты болғанда ғана жұмыспен қамтудың жоғары
деңгейіне қол жеткізуге болатындығын айтты.
Сондай-ақ, М.Фридман: Инфляция емес, болжанбаған инфляция ғана
маңызды, инфляция мен жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, нақты
факторларға сәйкес келетін, жұмыссыздықтың нақты деңгейі болады...
Жұмыссыздықты жеделдететін инфляция көмегімен сол деңгейден төмен не
жеделдетілген дефляция көмегімен жоғары ұстап тұруға болады... Инфляция мен
жұмыссыздық арасында тұрақты компромисс жоқ, тек уақытша таңдау болуы
мүмкін... Инфляцияның өспелі қарқыны жұмысбастылықты азайтуы мүмкін, ал
жоғарғы қарқыны өсірмейді... Инфляциямен күресудің бір ғана жолы бар, ол –
ақша санының өсу қарқынын баяулату, - деген тұжырым айтты.
Олай болса, жұмыссыздық табиғи деңгейінде еңбек нарығындағы ұзақ және
тұрақты тепе-теңдігіне қол жеткізуге болады. Ал бұл жұмыспен қамтудың
негізгі тұжырымы болып табылмақ. Жұмыссыздық деңгейі өспелі болып келеді
және еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының тепе-теңдігі
арқылы анықталады. Мемлекет тарапынан ұзақ мерзімде жасалған кез-келген
әрекет нәтижесіз болады, ал қысқа мерзімде инфляцияны өсіреді. Ондай кезде
нақты қарқыны күткендегіден жоғары болады. Демек, жұмыссыздық деңгейі
табиғи деңгеймен теңескен кезде мемлекет еңбек нарығына араласпауға тиіс
[6, 94б].
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екендігімен түсіндіреді.
Ақша массасын дұрыс басқара отырып, өндіріс процесін реттеуге болады.
Олардың ойынша, түзу инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты
басады. Жаңа Зеландиялық экономист Олбен Филлипс осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ол Филлипс қисығы
деп аталды.
Жұмыспен қамту теорияларының эволюциясы өте ұзақ, олардың
концептуалдық бағыттары, әдістері, инструментариі мол. Осы мәселеге
назар аударған неоклассикалық мектептің өкілдеріне Д.Гидлер,
А.Лаффер, М Фелдстайн, Р.Холл тағы басқа жатады. Олар өздерінің
концепцияларының негізіне А.Смиттің классикалық теориясын тартқан. Осы
авторлар еңбек нарығын нарықтық заңдарға бағынатын іштей біркелкі
емес және динамикалық байланыстардың жүйесі деп тұжырымдайды. Оның
реттеушісі нарықтық механизм.
Кесте 1 - Классиктер, неоклассиктер және кейнсиандықтардың жұмыспен
қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастары*
№ Еңбек нарығының Көзқарастар
мәселелері
Классиктер мен Дж.Кейнс және оның
неоклассиктер ізбасарлары
1 Нарықтық тепе-теңдік тепе-теңдік Толық емес
табиғаты жұмысбастылық
жағдайындағы
тепе-теңдік
2 Жұмыссыздық Ерікті Еріксіз
3 Экономикадағы Шектелген Ауқымды
мемлекеттің рөлі
4 Мемлекеттік араласудыңНарықтың еркін қызмет Экономикалық циклдың
мақсаттары мен етуін қамтамасыз ету, тұрақтануы; жұмыссыздық
негіздері антиинфляциялық саясат пен дығдарысты жеңу;
әлеуметтік саясат.
5 Мемлекеттік араласудыңТұрақты ақша-несие Бюджеттік шығыстар,
басты құралдары саясаты салықтар, икемді
ақша-несие саясаты
6 Мемлекеттік шығыстар Минималды Максималды
7 Бюджеттік дефицит Зиянды, жеке шығындардыДағдарыс жағдайындағы
шеттетеді(ысырады) инструментальды реттеу
қажеттілігі
8 Салықтар Төмен, тұрақты Жоғары, прогрессивті,
салықты экономикалық
реттеуде қолдану
1-кестеден көріп отырғанымыздай классиктер, неоклассиктер және
кейнсиандықтардың жұмыспен қамту (жұмысбастылық) туралы көзқарастарында
айтарлықтай айырмашылықтар көрінеді.
Айта кететін жайт, ақпаратқа, оқуға, білімге деген қажеттілік
абстрактылы емес. Ол қазіргі өмірдегі мәселелермен байланысты шындық. Яғни
шектелген жұмысбастылық, жаңа әрі драмалық жұмыссыздық, әлеуметтік
құрылымдағы урбанизацияның өсуі. А.Тоффлердің үшінші толқыны бұл
мәселелерді шеше ала ма – сұрақ, бірақ ең бастысы бұл толқын инновациялық
болуы керек. А.Тоффлер тұрақты білім беретін ұйымдар арқылы осы жағдайдан
шығудың басқа жолын іздеуді ұсынуы дұрыс болуы мүмкін [8, 79б.].
Жұмыспен қамтудың контрактілік теориясы (М.Бейли, Д. Гордон, К.
Азариадис) неоклассикалық және кейнстік бағыттардың синтезіне
негізделген концепция болып табылады. Осы авторлар, бір жағынан,
кейнстік ақшалай жалақының қатал болу тезисін мақұлдап, еңбек
нарығында үйлесімділігі баға арқылы емес, өндіріс және жұмыспен
қамту көлемдеріндегі физикалық өзгерістер арқылы орнайды деп
тұжырымдайды. Келесі жақтан, осы қаталдықтың өзін олар, өз мүддесіне
сәйкес әрекет ететін индивидтердің оптималдықтандыратын тәртібімен
байланыстырады.
Стандарты емес жұмысбастылық формалары көптүрлі және оған келесілер
жатады:
Тұрақты емес (уақытша) жұмысбастылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгігі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс көлемін
орындауға , сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы жұмысты
істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
Толық емес жұмысбастылық. Толық емес жұмыспен қамту – бұл орындалатын
жұмыс барысында индивидтің біліктілігі мен кәсіптік дайындығын толық
пайдалануды талап етпейтін, оның күтулеріне сәйкес емес және жұмысты
орындаған жағдайда алатын жалақыны бере алмайтын жағдай. Бұл жерде екі
көзқарас бар – сандық және сапалық. Сандық деп әдетте жұмыс уақытының
ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар
аз жұмысбасты деп саналады), ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына
бекітілген еңбек келісім шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
Аяқсыз жұмысбастылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б.сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
Үстеме жұмысбастылық. Үстеме жұмысбастылықтағы жұмысшылар деп жұмыс
уақыты белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс
сағатынан аса);
Өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынада, өз бетінше бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
Ресми емес жұмысбастылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмысбастылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
Халықтың үй шаруашылығындағы жұмысбастылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтыну үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмысбасты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады.
1.2 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы тарихы
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға [9,
136б].
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион 1725-
1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында кәсіпкерлік
теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп, ақырында олар
кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай бейімділігі емес,
бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп ақырғы бір
тұжырымға тоқталды [9, 155б].
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал өкілі
Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион сияқты
кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді [10, 187б].
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек [4, 202б]. Басқаша сөзбен айтқанда
олар басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер –
кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді. [4, 162б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің көп
болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді [10, 194б].
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады. [11, 203б].
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар, өнім,
қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса қажеттілігін
қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін ұсынылады.
2 ҚАЗАҚСТАН Республикасында Жұмысбастылық және кәсіпкерлік туризмнің дамУ
жағдайын талдау
2.1 Қазақстандағы 2007-2011 жж. аралығындағы туристік тасымалды талдау
Туристік тасымалдың негізі көлік инфрақұрылымының негізгі
көрсеткіштерін таладйық, 2-кесте.
Кесте 2 - Көлік инфрақұрылымының негізгі көрсеткіштері жыл соңына
бірлік
2007 2008 2009 2010 2011
Әуежайлар 20 19 20 18 23
одан: 15 15 15 15 15
халықаралық,
хапықаралық рейстерге
қызмет көрсетуге
рұксат етілгендері1
Темір жол вокзалдары 32 32 32 32 32
(сыныптан тыс, 1,2-
сыныптар)2
Теңіз порттары 1 1 23) 23) 23)
1) Қазақстан Республикасы Көлік жəне коммуникация министрлігі Азаматтық
авиация
комитетінің деректері.
2) Вокзал-Қызмет Акционерлік қоғамы деректері.
3) Қазақстан Республикасы Көлік жəне коммуникация министрлігі Көліктік
бақылау
комитетінің деректері.
Е с к е р т у: ҚР статистика агенттігінің негізінде құрастырылған
2-кестені талдайтын болсақ, әуежайлар жыл сайын өсуде: 2011 жылы 2010
жылмен салыстырғанда 5 әуежайға артқан. 20 әуежайдың 15 халыққа қызмет
көрсетуге арналған. Ал темір жол вокзалдары Қазақстан бойынша 2011 жылы 32
құрады, соңғы 5 жылдықта өзгеріс болған жоқ. Қазақстан бойынша 2011 жылы 2
теңіз портын құрады [12, 15б.].
Ары қарай қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдауының
2007-2011 жылғы жағдайын талдайық, 3-кесте
Кесте 3 - Қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдау
млн.адам
одан
Барлығы
халықаралық қалааралық қаламаңылық
қатынас қатынас қатынас
2007
Темір жол 18,1 3,9 11,5 2,7
Автобус* 7 750,4 1,2 15,9 68,6
Өзен 0,05 - - 0,05
Әуе 2,7 1,0 1,7 -
2008
Темір жол 17,7 4,2 10,7 2,8
Автобус* 7 927,8 1,1 21,8 61,2
Өзен 0,09 - - 0,09
Әуе 2,8 1,0 1,8 -
2009
Темір жол 18,6 4,5 10,8 3,3
Автобус* 8 691,7 1,1 12,8 90,4
Өзен 0,09 - - 0,07
Әуе 2,7 0,9 1,8 -
2010
Темір жол 19,6 4,1 12,1 3,4
Автобус* 10 594,4 1,1 12,3 70,5
Өзен 0,11 - - 0,09
Әуе 3,4 1,2 2,2 -
2011
Темір жол 20,5 3,7 13.1 3,7
Автобус* 13 259,2 1,1 15,6 7,8
Өзен 0,11 - - 0,09
Әуе 4,1 1,5 2,6 -
* Коммерциялық тасымалдаумен айналысатын жеке кəсіпкерлер орындаған
көлемді бағалауды есепке алғандағы.
Е с к е р т у: ҚР статистика агенттігінің негізінде құрастырылған
Кесте бойынша жолаушылардың ең көп қатынайтын көлік түрі автобуспен,ал
ең азы өзен көлігі. Себебі Қазақстанда су көлігі жетілмеген және өзендер
аз. Сондықтан су көлігімен жүрудің қажеттігі де аз. Статистикаға келетін
болсақ, 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда темір жолымен жолаушылар 0,9
млн. адамға, автобуспен жолаушылар 2664,8 млн.адамға, Әуе көлігімен
жолаушылар 0,7 млн.адамға артқан. Ал су көлігімен жолаушылар өзгеріссіз
қалған. Көрнекі түрде 3-суреттен қарауға болады [12, 70б.].
Сурет 3. Қатынас түрлері бойынша көлікпен жолаушыларды тасымалдау
Енді 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдарының көрсеткіштерін
аймақтар бойынша талдайық, 4-кесте.
Кесте 4 - 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдары
адам
Қызмет көрсетілген резидент келушілер саны
барлығы соның ішінде
Шығу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 391 385 адам қатынады, оның
ішінде 348 258 адам әуе көлігімен, 5 881 темір жол көлігімен, 34 773 адам
қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 1 244 адам, су
көлігімен 1229 адам қатынады.
Қазақстан бойынша көліктің барлық түрлерімен ең көп қатынаушылар болған
аумақ Алматы қаласы, ең азы Қызылорда. Су көлігімен қатынағандардың саны
1229, оның ішіндебарлығы да Маңғыстау облысы бойынша. Себебі Қазақстанда
тек Маңғыстау облысында Каспий теңізінде су көлігі дамыған. Көрнекі түрде 4-
суреттен қарауға болады [13, 72б.].
Сурет 4. 2011 жылы шығу туризмі бойынша қатынас құралдары
Ал енді келу туризмі бойынша қатынас құралдарының көрсеткіштерін
аймақтар бойынша талдайық, 5-кесте.
Кесте 5 - 2011 жылы келу туризмі бойынша қатынас құралдары
адам
Қызмет көрсетілген резидент келушілер саны
барлығы соның ішінде
Сонымен, келу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 36 188 адам қатынады,
оның ішінде 35 296 адам әуе көлігімен, 83 темір жол көлігімен, 220 адам
қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 589 адам қатынады, су
көлігімен ешкім қатынаған жоқ.
Қорыта келе:
- 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда 5 әуежайға артқан. 20 әуежайдың 15
халыққа қызмет көрсетуге арналған.
- 2011 жылы 2010 жылмен салыстырғанда темір жолымен жолаушылар 0,9 млн.
адамға, автобуспен жолаушылар 2664,8 млн.адамға, Әуе көлігімен
жолаушылар 0,7 млн.адамға артқан.
- шығу туризмі бойынша, 2011 жылы жалпы 391 385 адам қатынады, оның
ішінде 348 258 адам әуе көлігімен, 5 881 темір жол көлігімен, 34 773
адам қалааралық автобустармен, өзге де құрлық құралдарымен 1 244 адам,
су көлігімен 1229 адам қатынады.
2.2 Қазақстан Республикасының еңбек нарығындағы жұмысбастылық жағдайы
2012 жылғы III тоқсанда 15 және одан жоғары жастағы экономикалық
тұрғыдан белсенді халықтың саны 9,0 млн. адамды құрады, бұл 2011 жылғы
тиісті кезеңге қарағанда 1,1%-ға көп. Республика экономикасында 8,5 млн.
адам жұмыспен қамтылды немесе 15 және одан жоғары жастағы халықтың 68,2%.
Өткен жылғы III тоқсанмен салыстырғанда олардың саны 97,1 мың адамға (1,1%-
ға) артты (6-кесте).
Кесте 6 - 2010-2012 жылдардың III тоқсанында Қазақстан
Республикасындағы еңбек нарығының негізгі индикаторлары
15 және одан жоғары жастағы халық
III тоқсан 2012ж.
II
тоқсан
2010ж. 2011ж. 2012ж.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық, мың8652,8 8915,6 9013,1 8999,8
адам
Халықтың экономикалық тұрғыдан 71,5 71,9 72,0 71,9
белсенділік деңгейі, %
Жұмыспен қамтылған халық, мың адам 8171,1 8443,3 8540,3 8526,7
Жұмыспен қамту деңгейі, %-бен:
15 және одан жоғары жастағы 67,5 68,1 68,2 68,1
халыққа шаққанда
экономикалық тұрғыдан белсенді 94,4 94,7 94,8 94,7
халыққа шаққанда
Жалдамалы қызметкерлер, мың адам 5447,2 5673,8 5838,8 5810,4
жұмыспен қамтылған халық санындағы 66,7 67,2 68,4 68,1
үлесі, %
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, мың 2723,9 2769,5 2701,5 2716,3
адам
жұмыспен қамтылған халық санындағы 33,3 32,8 31,6 31,9
үлесі, %
Жұмыссыз халық, мың адам 481,7 472,3 472,8 473,1
Жұмыссыздық деңгейі, % 5,6 5,3 5,2 5,3
15-24 жастағы жұмыссыздар, мың адам 60,1 64,2 49,3 49,1
Жастар жұмыссыздығының деңгейі, % 4,7 4,7 3,8 3,8
(15-24 жастағы)
Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі, % 2,1 2,1 2,5 2,5
Экономикалық тұрғыдан енжар халық, мың 3447,4 3488,4 3506,7 3520,4
адам
Халықтың экономикалық тұрғыдан 28,5 28,1 28,0 28,1
енжарлылық деңгейі, %
Жалданып жұмыс істейтіндердің негізгі үлесі қәсіпорындарда (ұйымдарда)
жұмыспен қамтылды – 81,7% (4,8 млн.адам). Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар
саны 2,7 млн. адамды құрады. Өз бетінше жұмыспен қамтылғандардың негізгі
бөлігі өз қызметін ауыл шаруашылығында (57,3%), сондай-ақ сауда саласында
(22,8%), көлік қызметін көрсетуде (6,3%) және құрылыста (5,7%) жүзеге
асырды (7-кесте) [14].
Кесте 7 - 2012 жылғы III тоқсандағы жұмыспен қамтылу мәртебесі мен
жынысы бойынша жұмыспен қамтылған халық
Барлығы соның ішінде
ерлер әйелдер
мың адамүлес мың үлес мың үлес
салмағыадам салмағы,адам салмағы,
, % % %
Жұмыспен қамтылған халық, 8540,3 100,0 4394,3 100,0 4146,0 100,0
барлығы
Жалдамалы қызметкерлер 5838,8 68,4 3002,0 68,3 2836,8 68,4
соның ішінде жұмыспен
қамтылғандар:
қәсіпорында (ұйымда) 4771,1 81,7 2439,4 81,3 2331,7 82,2
жеке тұлғаларда 718,4 12,3 349,5 11,6 368,9 13,0
шаруа (фермер) 349,3 6,0 213,1 7,1 136,2 4,8
қожалықтарында
Өз бетінше жұмыспен 2701,5 31,6 1392,3 31,7 1309,2 31,6
қамтылғандар
соның ішінде:
жұмыс берушілер 182,0 6,7 126,4 9,1 55,6 4,2
өз бетінше жұмыс 2455,7 90,9 1228,0 88,2 1227,7 93,8
істейтін қызметкерлер
өндірістік кооператив 25,9 1,0 15,9 1,1 10,0 0,8
мүшелері
отбасы кәсіпорындарының 37,9 1,4 22,0 1,6 15,9 1,2
көмекші (ақы
төленбейтін) қызметкерлері
Жоғары және орта кәсіптік (арнаулы) білімі барлар 5,5 мың адам, бұл
жұмыспен қамтылған халықтың 64,6% құрайды. Ерлермен салыстырғандағы жоғары
және орта кәсіптік білімі бар жұмыспен қамтылған әйелдердің үлесі жоғары
(кесте 8 ).
Кесте 8 - 2012 жылғы III тоқсандағы білім деңгейі және жынысы бойынша
жұмыспен қамтылған халық
Барлығы соның ішінде
ерлер әйелдер
мың үлес мың үлес мың үлес
адам салмағы,адам салмағы,адам салмағы,
% % %
Жұмыспен қамтылған 8540,3 100,0 4394,3 100,0 4146,0 100,0
халық, барлығы
олардан білімі барлар:
жоғары 2545,4 29,8 1166,7 26,6 1378,7 33,2
аяқталмаған жоғары 262,6 3,2 127,3 3,0 135,3 3,3
орта кәсіптік 2713,1 31,8 1386,1 31,5 1327,0 32,0
(арнаулы)
бастауыш кәсіптік 644,7 7,5 409,7 9,3 235,0 5,7
жалпы орта 2187,1 25,6 1201,1 27,3 986,0 23,8
жалпы негізгі 166,2 1,9 93,1 2,1 73,1 1,8
жалпы бастауыш 21,2 0,2 10,3 0,2 10,9 0,2
2012 жылғы III тоқсанда жұмыссыздар саны (табысты жұмысы болмаған, оны
үздіксіз іздеген және оған кірісуге әзір болған 15 және одан жоғары жастағы
адамдар) 472,8 мың адамды құрады және өткен жылдың тиісті кезеңімен
салыстырғанда 0,5 мың адамға немесе 0,1% артты. Жұмыссыздық деңгейі 5,2%
(2011ж. III тоқсанда – 5,3%) құрады (сурет 5).
Пайызбен
Сурет 5. 2010-2012 жылдардың жұмыссыздық деңгейлері
Ағымдағы жылғы III тоқсанда жұмыссыз ерлердің үлесі 39,3%, әйелдердің
үлесі – 60,7% құрады. Жұмыссыз әйелдердің саны 286,8 мың адамды құрады, бұл
ерлердің санынан 100,8 мың адамға (54,2%-ға) көп, 9-кесте.
Кесте 9 - 2012 жылғы III тоқсандағы жынысы және жасы бойынша жұмыссыз
халық
Барлығы соның ішінде
мың жұмыссыздыерлер әйелдер
адам қ деңгейі,
%
мың жұмыссыздымың жұмыссызд
адам қ деңгейі,адам ық
% деңгейі,
%
Жұмыссыздар, 472,8 5,2 186,0 4,1 286,8 6,5
барлығы
соның ішінде
жасы:
15-24 49,3 3,8 18,6 2,7 30,7 5,1
25-29 89,7 6,4 42,1 5,7 47,6 7,2
30-34 90,4 6,4 37,4 5,2 53,0 7,6
35-39 60,1 5,9 21,5 4,4 38,6 7,4
40-44 44,9 4,4 15,7 3,1 29,2 5,7
45-49 44,8 4,5 15,2 3,1 29,6 5,8
50-54 53,0 5,3 14,2 2,9 38,8 7,5
55-59 33,4 6,0 14,1 5,5 19,3 6,5
60-64 7,2 3,0 7,2 4,4 - -
2012 жылғы III тоқсанда жұмыссыздардың жалпы санындағы жастардың (15-
24 жастағы) үлесі 10,4% немесе 49,3 мың адамды құрады. Жастар (15-24
жастағы) жұмыссыздығының деңгейі 3,8% (2011ж. III тоқсанда – 4,7%) болды.
2.3 Қазақстандағы туристік кәсіпорындарының қазіргі жағдайын бағалау
Бүгінгі күнде Қазақстанда жалпы туристік кəсіпорындардың мөлшерлілігі
бойынша орналастыру орындарын бөлу 5-кестеде келтірілген.
Кесте 10 - қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпкерлік динамикасы
2007 2008 2009 2010 2011
Барлығы 992 1149 1235 1494 1642
Шағын 857 994 1048 1307 1442
кәсіпорындар
Орта 100 105 130 134 119
кәсіпорындар
Ірі 35 50 57 53 81
кәсіпорындар
10-кестеден көріп тұрғанымыздай-ақ, қонақ-үй шаруашылығындағы
кәсіпорындар саны 2011 жылы 1642-ні құрады, ол 2010 жылмен салыстығанда 148
кәсіпорынға артық. Ал соңға 5 жылда бұл динамика 1,6 есеге артып отыр, яғни
жылдан-жылға қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпорындарға сұраныс көбеюін
көруге болады.
Жалпы туристік кәсіпорындардың 2011 жылғы құрылымын 6-суреттен көруге
болады [13].
Сурет 6. 2011 жылы қонақ-үй шаруашылығындағы кәсіпорындардың құрылымы
4-суретке қарайтын болсақ, жалпы кәсіпорындардың 87,8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz