Немесе клиенттің несиелік
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ ЭЛЕКТРОНДЫ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен даму
эволюциясы 5
1.2 Төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу 17
1.3 Әлемдік банктік тәжірибеде электронды төлемдер түріндегі
төлем карточкаларының дамуы 26
2 Каспийский банк АҚ-ның электронды қызметтеріне талдау және
оның төлем карточкалар нарығындағы ролі
2.1 Каспийский банк АҚ-ның электронды карталармен есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі 33
2.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде
қолданылатын электронды карталар және оларға талдау 41
2.3 Каспийский банк АҚ-ның жеке тұлғаларға арналған 50
Интернет-банкинг жүйесінің қызметі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКтерінде
ЭЛЕКТРОНДЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ТӨЛЕМ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ
3.1 ҚР коммерциялық банктерінің электронды қызметінің 57
жетістіктері мен кемшіліктері
3.2 ҚР коммерциялық банктерінде төлем карточкаларымен қызмет 67
көрсетудің даму болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда банктік қызмет түлерінің кеңеюіне
байланысты, банктің электронды қызметтер жүйесін енгізу, дамыту және әрі
қарай жетілдіру және оларды есепте көрсету көкейкестілік маңыз алып отыр.
Банк секторында бәсекелестік күшейген сайын банктер жаңа банктік
құралдарды енгізіле бастауы, базалық технологияларды жетілдірудің жолдарын
іздестіруі, өз тәжірибесіне ақпараттық технология саласындағы соңғы
жетістіктерді қарқынды пайдалана түсуі байқалады.
Төлем айналымның өсуі және олардың тудыратын еңбек шығындарының өсуі
жағдайында, ақша қаражаттары айналымын тездетуді және айналыс шығындарын
төмендетуді қамтамасыз ететін, ақша есеп айырысуының өте жаңа механизмін
жасау өткір мәселесі пайда болды. Біздің елімізде қазіргі кезеңде
төлемдерді жылдамдату кезек күттірмейтін мәселе болып табылады. Әлемдік
банктік тәжірибеде бұл алдымен, ақшамен есеп айырысуды автоматтандыру және
механикаландыру, банктік және кәсіпкерлік әрекеттерді кеңінен
компьютерлендіру есебінен қолма-қолсыз технологияның көмегімен шешімін
табады.
Қазіргі кезде әлемдегі 200 астам елдер төлем айналымында пластикалық
карточкаларды пайдаланады, ол пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталап жүр. Осы пластикалық карточкалар бір
қатар жағдайларда электронды банк жүйесінің (және басқа да жүйелердің)
негізгі элементі ретінде көрінеді. Олар бірте-бірте чектер мен чек
кітапшаларын ығыстыра, өнеркәсіптік дамыған батыс елдеріндегі ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы қатарға шықты
Бұл процесс екі деңгейде жүзеге асырылады. Бірінші деңгейде банктік
көтерме бизнеске қызмет көрсететін, электрондық техникалық құралдар
негізінде есептеудің күрделі ішкібанктік және банк аралық жүйелері
енгізіледі. Екінші деңгейде, клиенттерге - заңды не жеке тұлғаларға болсын,
бөлшектеп автоматтандырылған қызмет көрсету жүйесі енгізіледі.
Банк клиентерімен электрондық ақша есеп айырысуды жүзеге асыратын
құралдар ретінде төлем карточкалары кең қолданылуда. Төлем карточкаларының
ең маңызды ерекшелігі, оларда ақшалай есеп айырысу мен басқа да
операцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, әртүрлі қолданбалы
бағдарламаларда пайдаланатын, белгілі бір ақпараттар жинағы сақталады.
Бүгінде пластикалық карточка тек төлем құралы ретінде ғана емес,
мекемелерге кіруге рұқсатнама ретінде, компьютерлік желіге шығуға,
жүргізуші куәлігі, сауда желісіне немесе басқа да мақсаттарға жеңілдік
беретін құрал ретінде пайдаланыла алады, сонымен қатар, төлем
карточкаларының көмегімен көрсетілетін қызметтің таратылу аясы мен көлемі
тұрақты түрде кеңеюде.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде қолданылатын электронды қызметтердің мәнін ашу және төлем
карточкаларымен жүргізілетін операцияларға сипаттама беру, олардың кең
қолданыс табуына кедергі болушы факторларды анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаттарына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- пластикалық карточкалар, банктік карточкалар және төлем
карточкалары түсініктерінің мәнін ашу және айырмашылығын анықтау;
- арнаулы монографиялық әдебиеттердің негізінде ақша айналымына төлем
карточкаларын енгізудің әлемдік тәжірибесіне шолу жасау;
- нормативтік актілер негізінде ҚР екінші деңгейлі банктерінде
қолданатын төлем карточкалар нарығына талдау жасау;
- нормативтік актілер мен банктің өзінің ережелері негізінде
Каспийский банк АҚ электронды төлемдерін және төлем карточкаларымен
көрсетілетін қызметтерін қолдану тәжірибесін зерттеу;
- төлем карточкаларының айналымын жетілдіру және оны әрі қарай дамыту
проблемаларын анықтау, оның дамуына кедергі болып жатқан факторларға
тоқталу;
Зерттеу объектісі ретінде Каспийский банк АҚ алынды.
Зерттеу пәні болып электронды төлем ретінде төлем карточкаларының
түрлері және оны қолданушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізі ретінде шетел,
Ресей және Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым–экономисттерінің электронды
төлемдер мен банк карточкалары туралы ғылыми еңбектері мен мақалалары,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық–нормативтік құжаттары,
ҚРҰБ мен Статистика Агенттігінің ресми сайтының, статистикалық және жылдық
есептерінің деректері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда жалпы электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен
даму эволюциясы, төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу,
электронды төлемдер түріндегі төлем карточкаларының дамуының шетелдік
тәжірибесі қарастырылған.
Екінші тарауда Каспийский банк АҚ-ның электронды карталармен есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі, Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінде қолданылатын электронды карталар және оларға талдау,
Каспийский банк АҚ-ның жеке тұлғаларға арналған Интернет-банкинг
жүйесінің қызметіне талдау жасалды.
Қазақстан Республикасындағы төлем карточкаларын қолданудағы
кемшіліктер, оны жою және жетілдіру қажеттілігі, төлем карточкаларының даму
перспективасы үшінші тарауда қарастырылып, бірқатар ұсыныстар жасалған.
Диплом жұмысында 12 кесте, 10 сурет жасалған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ ЭЛЕКТРОНДЫ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен даму эволюциясы
Несиелік карталарды пайдалану идеясы алғаш рет XIX ғасырда 1888 жылы
жарыққа шыққан Эдуардтың Өткенге көзқарас (Looking Backward) кітабында
алға тартылды, ал алғаш рет картон несие карточкаларын тәжірибеге енгізу
талпынысы АҚШ-та бөлшек сауда кәсіпорындары мен мұнай компанияларында сонау
20- шы жылдары жасалған болатын. Картон карточкаларының ұзақ ұсталынбауы
оны ауыстыру қажеттілігін тудырды, және оншақты жылдардан соң алғашқы
металл, одан кейін бедерленген пластикалық карточкалар пайда бола бастады.
Бедерлеу сол карточкалардың қызмет көрсетуін жартылай автоматтандыруға
мүмкіндік берді, өйткені карточкалардан дақтама (оттиск) жасап және алдын-
ала жазылған чектерде (слиптер) иеленуші туралы ақпаратты тасуға мүмкін
болды. Соғыстан кейінгі жылдары Diners Club және American Express сияқты
атақты компаниялардың пластикалық карточкалары пайда болды. Ұзақ уақыт бойы
несие карточкаларының қызметінің талабына сай келетін, ыңғайлы материалдар
табылмады. Алпысыншы жылдары пластикалық карточкаларға ақпараттар
жазылатын, магнит жолақтары салына бастады. Содан кейін көптеген елдер өз
банктерінде карточкалық есептесу жүйесін енгізді, және ол халықаралық сипат
ала бастады.
1975 жылы француз Ролан Морено электрондық зерделеу карточкасын ойлап
тапты, ал сәл кейіннен, BULL француз компаниясы кіріктірме
микропроцессорымен смарт-карточканы (зияткерлік карточка) әзірлеп,
патенттеді. Мүмкін, уақыт өткен соң, есептесу саласына карточкалардың жаңа
түрлері келер де, бірақ әзірше өзінің дәстүрлілігінің арқасында магнитті
карточкалар мысалы, American Express, VISA, MasterCard т.б. сияқты қазіргі
кезде де жетекші жағдайды алып отыр [1].
Пластикалық карточкалар, кассалық кызмет көрсетудің құралы ретінде,
оларды енгізгенде шоттан ақшаны алуда немесе кейбір жағдайларда 1955 жылға
қарай Францияда ұйымдастырылған (iners Club 1954 карточкалары), автоматты
ақша беретін бөлімдерде (DAB немесе GAB) немесе пункттерде төлемге арналған
болатын. Осы форманың бірнеше онжылдықтар ішінде дамығаны айқын көрінеді.
1990 жылы 202 миллиард франк ақшаға DAB шоты арқылы 446 миллион ақша алу
жүргізілген. Несиелік карточкалар бірлестігінің (СВ) мәліметі бойынша,
банкоматтар саны 14000 жетті, және 500000 сауда орындары 1990 ж соңында,
19,7 млн. данамен таралған, көк карточканы төлемге қабылдады; оның
шамамен 7,9 миллионы ұлттық карточкалар (көк карточка – ауылшаруашылық
несиенің және өзара несиенің банктік карточкасы) және 11,6 млн. халықаралық
карточкалар (Visa, Eurocard-Mastercard) [2].
Бұл процедураның артықшылығы сонда, компьютермен басқаратын,
төлемдерде, қолма-қал ақшаны жоғалту мен ұрлау қаупі болмайды; карточкалар
(Visa т.б.) иесінің төлемді шетелде де жүзеге асыруға мүмкіндігі болады.
Желіге қосылған коммерсанттар, эмитенттің оларға арнап қарастырған,
комиссиялық алымдарына қарамастан, бұл әдіс өзін ақтайды, деп мойындап
отыр. Ұстаушы, тіпті қәзіргі жүйенің өзінде де, кейбір мерзімін ұзартып
төлеуде тіпті біраз ұтады. Сырғымалы күндер жүйесі деп аталатын осы
мүмкіндіктерді біраз шектейді.
Қызметі төлемдермен шектелген, карточкалар, қазіргі кезде салыстырмалы
түрде сиректеу. Олардың иесі, дегенмен де, ақысыз қолма-қол ақша құқығын
пайдаланады, өйткені клиенттің шоты тек айдың аяғында ғана дебеттеледі [3].
Енді, Каспийский банкі немесе жинақ кассалары беретін (Intercarte
типті), чектерге кепілдік карточкаларға келсек, олар классикалық төлем
құралдарын қосарлайды.
Беделді карточкалар деп аталатындардың American Express, Visa Premier
(Золотая карточкасы) пайда болуы және тез таралуы ерекше құбылыс болды,
олардың саны миллионға жетті. Олардың бағасының жоғары болуы әртүрлі
қосымша қызметтерді (сақтандыру, кепілдік, жеңілдіктер) көрсете алуымен
түсіндіріледі.
Карточкалардың әртүрлі үлгілерін ұқсастықты пластикалық тасушылар
пайдаланады. Пайдалану ережесі ерекшеленеді. Дегенмен де кейбір карточкалар
барлық атқарылатын қызмет мүмкіндіктерін біріктіреді.
Дербес бағыты бар және қазіргі кезде карточкалармен байланысты,
қызметтердің көбейгенін атап кетейік: сатып алған заттардың бүлінуі және
ұрлану жағдайынан сақтандыру, жарнамалық кештерді ұйымдастыру, отанына
қайта оралуда көмек көрсету, медициналық қызметтерге төлеу.
Сонымен, пластикалық карточкалардың даму барысында атқарылуымен,
қызметтік және техникалық сипаттарымен ерекшеленетін, пластикалық
карточкалардың әртүрлі түрлері пайда болды.
Электрондық есеп айырысу жүйесінің қазіргі заманғы қызмет атқару
механизмі пластикалық карточкаларды пайдалануға негізделген және өзіне
сауда ұйымдарында халықтың банкоматтар, электрондық жүйемен есеп айрысудың
көмегімен, клиенттерге банктік қызметтерді үйінде және жұмыс орнында
көрсету жүйесімен жүзеге асырылатын, операцияларды кіргізеді. Пластикалық
карточка – бұл жалпыланған термин, олардың көмегімен атқарылуы, жиынтығы
бойынша, өзінің техникалық мүмкіндігі бойынша және оларды шығаратын ұйымдар
бойынша да әртүрлі қызметтерді көрсететін, барлық карточкалар түрлерін
білдіреді [4].
Барлық электронды карточкалардың, олардың жетілдіру дәрежесіне қарамай,
ең маңызды ерекшелігі, әртүрлі қолданбалы бағдарламаларда пайдаланатын,
олардағы белгілі бір ақпараттар жиынтығының сақталуында. Карточка ғимаратқа
кіруге рұқсатнама ретінде, компьютерге кіре алу құралы ретінде,
жүргізушілік куәлік ретінде де қызмет ете алады, телефонмен сөйлесуге төлеу
үшін де пайдаланылуы мүмкін т.б. Ақша айналымы саласында пластикалық
карточкалар қолма қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті
құралдарының бірі болып табылады.
Банк картасы – карточканы пайдаланатын тұлғаға тауарлар және немесе
қызметтерге қолма қол ақшасыз төлеуге мүмкіндік беретін, және де банк
бөлімдері (филиалдары) мен банктік автоматтарда (банкоматтарда) қолма қол
қаражаттарды алуға мүмкіндік беретін, дербестендірілген төлем құралы.
Карточканы қабылдайтын сауда сервистік кәсіпорын және банк бөлімдері
карточкаға қызмет көрсету желісін құрады (немесе қабылдау желісі) [5].
Электронды карточка орындалуы бойынша әртүрлі операцияларға
пайдаланылады. Қызмет көрсетуді таңдауы бойынша ол рұқсатнама, жүргізуші
куәлігі, жолда жүру құжаты және жәй ғана төлеу құралы болып қызмет ете
алады.
Қазіргі кезде әлемдегі 200 астам елдер төлеу айналымында пластикалық
карточкаларды пайдаланады, ол пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталатынның ең маңызды элементі болып
табылады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осы пластикалық
карточкалар бір қатар жағдайларда электронды банк жүйесінің (және басқа да
жүйелердің) негізгі элементі ретінде көрінеді. Олар бірте-бірте чектер мен
чек кітапшаларын ығыстыра, өнеркәсіптік дамыған Батыс елдеріндегі ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы қатарға шықты[6].
Электронды ақша есептесу жүйесін қалыптастыру процесінде ISO
(International Standarts Organisation) дүниежүізлік ұйым құрылған болатын,
ол пластикалық карточкалардың сыртқы түріне белгілі бір стандартты
әзірледі; шоттардың нөмірлеу (пайда болу) тәртібін; магниттік жолақтар
қалыбын: карточканың иесіне оның операциялары туралы жіберетін,
хабарламаның қалыбы. ISO мүшелері VISA, Master Card, American Express
сияқты ірі карточкаларды шығарушылар болып табылады[7].
Магнитті карточкалар 30 жыл бұрын пайда болды, ол алғашқыда саяхат
жасайтын бизнесмендерге қызмет көрсетуге арналған болатын. 1993 жылы тек
батыс елдерінің өзінде ғана айналымда шамамен 20 млрд. сондай карточкалар
болды [8].
Микропроцессорлық карта 70-ші жылдардың ортасында Францияда ойлап
табылған болатын, бірақ тек 80-ші жылдарың аяғында ғана оны тәжірибеде
қолданудың нақты мүмкіндіктері пайда болды. 1993 жылдың аяғында шамамен 250
млн. электронды пластикалық карточкалар шығарылды. 1996 жылы олардың саны 1
млрд. жетті.
Микропроцессорлық карточкалардың көп таралған жері - Францияда.
Мұндай карточканың микросұлбасы, есеп айырысуды жүзеге асыруға қабілетті,
микрокомпьютер болып табылады. Кіріктірме микропроцессорының арқасында,
карточкалар орталық компьютермен ақпарат алмаса алады, алдағы мәмілелер
туралы ақпаратты сақтай алады, банктен белгілі бір мәлімет ала алады,
эмитентпен (шығарушы) байланыспай-ақ шектеулі сомаға (карточка сол сомаға
зарядталады) төлем жүргізе алады. Смарт-карточкалар көп қызметті және
сенімділік дәрежесі өте жоғары. Оларды ірі компаниялар жасайды, және
қарапайым жағдайда микросұлбаны бұзу өте қиынға соғады. Одан басқа, әрбір
есептесуге қатысушының (банк, клиент, дүкен) өзінің ақпарат жазу кілті
болады. Мұндай карточкалардың зердесінің көлемі шамамен 256 байттан
аспайды. Магнитті жолақтың орнына оларға шұғыл (өңдеу процесінде пайдалну
үшін) және тұрақты (өзгерілмейтін деректерді сақтау үшін) зердеден тұратын,
микропроцессор кіріктірілген, және де мәліметтердің қауіпсіздік жүйесі
енгізілген. Несиелеу лимиті карточка процессорында алдын-ала
бағдарламаланған, және оны қолданғанда қайта есептеуде жұмсалған сома
алынып тасталады. Егер қорланым толық жұмсалса, клиент банкке қажетті
соманы енгізеді және лимит бастапқы деңгейге қалыпқа келтіріледі [9].
Мұндай карточкалар өзінің техникалық сипаттары бойынша мынадай түрлерге
бөлінеді:
- Қарапайым зерде карточкаларында, магниттік жолағы болмағанмен, зерде
және жазба үшін немесе ақпараттарды санайтын құрылғысы болатын,
әлемде ең көп таралған телефондық зерде карточкалары. Бұл
карточкалар түйіспе режимінде пайдаланылады, яғни микросұлба
санайтын құрылғы түйіспесімен физикалық жанасады;
- смарт-карточкалар – компьютерлік қисынды (логикасымен)
микросұлбасы бар, карточкалар. Ол орталық компьютермен ақпарат
алмаса алады, банктен қажетті мәліметтерді алады, бұрынғы мәмілелер
туралы ақпараттарды сақтай алады, эмитенпен байланыссыз шектеулі
сомаға төлем жүргізе алады (карточка тек сол сомаға зарядталады).
Смарт-карточкалар ақпараттың сақталуын, тұтастығын және құпиялылығын
қамтамасыз ете отырып, әртүрлі қаржылық қосымшаларда пайдаланылады.
Мысалы, смарт-карточканың көмегімен дебеттік немесе кредиттік
операцияларын жүргізгенде оның иесі, сол банк немесе сауда терминалы
шындығында бар ма, жоқ па, соны тексере алады.
- суперсмарт-карточкалар, дәстүрлі есептеме-несиелік қызметтін жүзеге
асыруға арналған және бірмезгілде жазба кітапшасының, сағат,
калькулятордың т.б. рөлін атқарады. Мұндай карточкаларды кең
пайдалану бағасының жоғарылығынан шектелген. Бұл карточкалар өзіне
дебеттік және кредиттік карточкаларды біріктіреді.
Суперсмарт-карточкалар өз зердесіне, ешқандайда авторизацияландырмай-
ақ жұмсауға болатын, белгілі соманы сақтауға мүмкіндік береді, ол
мүмкіндікті ақшалар таусылып, карточканы банкомат сияқты терминалдар арқылы
жаңамен зарядтау керек болғанда ғана қажет.
Осы саладағы ең белгілі фирмалардың бірі –Mondex фирмасы. Осы әмияннан
электрондық ақшаларды байланыс каналдары арқылы беруге болады, яғни, жер
шарының әртүрлі түпкіріндегі, субьектілер арасында жылдам төлемдердің
жүруі мүмкін болады. Mondex карточкасы – бұл әмиянсыз микропроцессорлық
карточка, оған қаражаттарды есепке алу үшін арнаулы құрылымдар Mondex
phones – қоса атқарылатын телефондар пайдаланылады. Ақшаны жіберуге
арналған каналдар ретінде кәдімгі телефон желілері қызмет етеді. Сөйтіп,
телефондар өзгеше банкоматтар ретінде электрондық ақшаларды күні-түні бере
алады. Бұл жүйелер, егер операция екі клиенттер пайдаланушылар арасында
жүргізілсе, ақшаны қарызға беруге немесе алуға мүмкіндік береді. Дәстүрлі
карточкадан Mondex карточкасы сыртынан қарағанда микрокалькулятор-кітапшаға
ұқсас, арнаулы құндағының (футляр) болуымен ерекшеленеді. Құндақтың, бір
жағында өзінің карточкасына арналған ұясы бар, ал екінші жағынан – дисплей
мен миниатюралық пернетақы болатындай етіп құрылған. Әрбір карточкада
өзінің, пайдаланушы енгізген паролі болады. Mondex басқа осыған ұқсас төлем
жүйесін белгілі корпорациялар Visa және MasterCard әзірлейді. Мұндай өте
жаңа төлем жүйесін енгізу заттай ақшаны пайдаланудан толық бас тартуға
мүмкіндік береді.
Бірақ та пластикалық карточкаларды пайдаланудың оңды жағдайларымен
қатар, және де шешілмеген міндеттері де жоқ емес:
- жүйенің қауіпсіздігі, техникалық деңгейде де, ұйымдастырушылық
деңгейде де ақпаратты қорғаудың өткізбейтін жүйесімен жүргізілуі
тиіс, керісінше жағдайда қоғам вируалдық ақшаға толық түрде көше
алмайтын болады;
- электрондық ақшалар төлем құралы болғандықтан, ақша эмитенті елдің
орталық банкі емес, коммерциялық банкі болады [10].
Сондықтан да электрондық ақшаға толық көшу әлі де мүмкін болмайды.
Қазіргі кезде әлемде VISA, MasterCard, Diners Club, American Express,
Europay International (бұрынғы EuroCard) сияқты банк карточкаларының
бірнеше ірі қауымдастықтары әрекет етеді, Қауымдастықтар жалпы ережелер
әзірлейді, өздерінің қызметтерін үйлестіреді, патентері пен құқықтарын
қорғайды, стандарттар мен операцияны дұрыс енгізу, жаңа төлемдің өнімдер
ережелерін дайындайды, оларды жарнамалайды, ақпарат алмасады.
Франция ұлттық деңгейде микропроцессорлық карточкаларды енгізген
әлемдегі бірінші ел болды. Қазіргі кезде дамыған елдерде микропроцессорлық
карточкаларды енгізу бойынша белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Германияның мысалы осы жағдайды растайды. Немістің микропроцессорлық
карточкасының үш телімнен тұратын сияқты, зердесі болады. Біріншіде
берілген несиенің мөлшері туралы мәліметтер бар (300 ден 500 маркаға
дейін). Карточканы сауда орындарында пайдалану тәртібі қазіргі бар
карточкаға ұқсас (есептеуші аппарат және жеке код). Клиенттің несиеге
қабілеті тексеру карточканың лимитінен асып кеткен жағдайда ғана телефонмен
жүргізіледі, ол басқа, жәй карточкалармен салыстырғанда өзінен өзі, біраз
үнемдеуге мүмкіндік береді. Микропроцессордың екі басқа телімдері ашық және
сомалар аз болғандықтан, жеке кодты пайдалануды қажет етпейді. Сұлбаның
екінші бөлімі телефонмен сөйлесу үшін мәліметтерді сақтайды. Қауіпсіздікті
сақтау мақсатында мұндағы сома 20 маркамен шектелген. Айналым шығынын
үнемдеу төлемнің осы бөлігінде де қол жеткізіледі, өйткені пайдаланылған
телефон карточкаларын құртып, жаңасын алудың енді қажеті болмайды.
Процессордың үшінші бөлігі электронды әмиян (50-100 марка) есебінде
жүреді, соның есебінен клиент автобусқа, темір жолға билеттер сатып ала
алады, автотұрақтар, жүзу алаптарында есептесе алады. Сомасы таусылғанда
карточка банкоматтарда тағы да толтырылады, ол оның тез қалпына келуіне
және көп пайдалануына қамтамасыз етеді.
Микропроцессорлық карточкаларды пайдаланудан ілесетін, проблемаларды
талдай келе, экономистер олардың өзіндік құны мәселесін бөліп алады.
Магнитті жолақты карточкаларының өндірістік өзіндік құны микропроцессорлық
карточкалардың өзіндік құнына қарағанда біраз төмен екендігі белгілі. Неміс
мамандарының есептеуі бойынша, микропроцессорлық карточкалардың оны
жасаудағы және пайдаланудағы барлық мүмкіндікті шығындарымен өзіндік құны
шамамен 12 марканы құрайды, ал жәй телефонның пластикалық карточкасы бар –
жоғы 2 марка тұрады. Микропроцессорлық карточкаларды пайдалану аясының
кеңеюінен кейін ғана олардың өзіндік құны 5-7 маркаға дейін төмендеуі
мүмкін.
Ағылшын сарапшыларының пікірінше, микропроцессорлық карточкалардың
сатып алу бағасы 3 фунт стерлинг құраса, әдеттегі магнитті карточка,
тапсырыс карточкалардың бірдей санына берілген жағдайда, - 25 пенстен
аспайды. Егер микропроцессорлық карточкаларға тапсырыс 1 млн. данадан асса,
онда бір карточканың бағасы 2 фунт стерлинг және одан да төменге азаяды.
Одан басқа, несиелік компаниялар - өндірушілер мен карточкаларды
шығарушылар және банктер сатып алуға, құралдарды орнатуға, магнитті
карточкаларды өндіруге және шығаруға, және де осы саладағы ғылыми зерттеу
жұмыстарына ірі капитал салып қойғанын атап кеткен жөн. Сондықтан да есеп
айырысу пунткттерінде, пластикалық карточкаларды шығарушы банктерде,
компанияларда құралдарды ауыстырумен, жаңа бағдарламалық қамтамасыз етуді,
компьютерлік жүйені, байланыс телекоммуникациялық желілерді т.б.
жаңғыртумен байланысқан, қосымша жұмсалымдар қажет. Осы және басқа да
әртүрлі бағыттағы факторларды есепке ала отырып, қазіргі кезде
микропроцессорлық карточкаларды пайдаланудың тиімділігін анықтау тіпті де
қиындау. Дегенмен де, экономистер, бұл карточкалардың болашағы зор деп
есептейді, өйткені техника мен технологияның дамуы жыл сайын, соңғы заманғы
өте жаңа жобаларды, оларды енгізу шығындарын азайта отырып, пайдалану
мүмкіндігін кеңітеді. Смарт-карточкалардың магнитті карточкаға қарағанда,
ақпараттық мүмкіндігі өте жоғары. Соның нәтижесінде смарт-карточканың
бағасы, магнитті карточкаға қарағанда 5-7 есе жоғары, Смат-карточкалардың
бағасының төмендеуі тек оларды пайдалану аясының кеңеюінде ғана мүмкін
болады.
Қазақстан жағдайында төлем жүйесінің операторларына мыналар жатады:
- облыстық есеп айырысу (клирингілік) палаталары;
- Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі.
Төлем жүйесі келесідегідей талаптарды қанағаттандырып отыруы тиіс:
- төлемнің барынша қысқа мерзімде жүргізілуі (жоғарыда айтылып кеткендей,
төлеушінің есепшотынан ақшалай қаражаттарды шешіп алу мен алушының шотына
жазуға дейінгі уақыт аралығы неғұрлым қысқа болса, капиталдың айналу
жылдамдығы да соғұрлым жоғары болмақ, мінсіз нұсқасына нақты уақыт
режиміндегі жұмыс жатады);
- төлемнің тиянақтылығы, ол дегеніміз төлемді есепке жазу үшін қандай да
бір қосымша операциялар жүргізудің қажеті жоқ;
- төлемнің кейін шақыртылмауы дегеніміз төлем жүргізілгеннен кейін есеп
айырысуға қатысып отырған тараптардың бастамасы бойынша оны кейін шақырту
мүмкін емес;
- есеп айырысуларды жүргізу кезіндегі тәуекелдің аз болуы. Несиелік және
жүйелік тәуекелдер төлемдік жүйеге қатысушыларды іріктеудің арқасында
барынша азайтылып отыруы тиіс, операциялық тәуекел мен алаяқтық тәуекелі
программалық құралдарды, байланыс құралдары мен рұқсат етілмеген
қатынаудан қорғауды жетілдірудің арқасында барынша азайтылып отыруы тиіс;
- есеп айырысуларды жүргізу кезінде банкілік құпияны сақтау төлемдік жүйені
пайдаланушылардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету үшін қажет;
- есеп айырысуларды Қазақстанның кез келген аймағында жүргізіп отыру
мүмкіндігі; бұл талап төлемдік жүйе агенттерінің күшті және тарамдалған
құрылымы болған жағдайда жүзеге асыруға болады;
- есеп айырысуларды жүргізуге арнап экономикалық шығынның ең аз мөлшерде
жұмсалуы.
Сонымен, есеп айырысуларды жүзеге асыру кезінде туындап отыруы мүмкін
тәуекелдердің арасынан несиелік тәуекелдерді, алаяқтық тәуекелін,
операциялық тәуекелді бөліп атап кетуге болады. Қаржы нарығында
операцияларды жүргізіп отырған субъектілер солардың контрагентінің
таратылуымен байланысты тәуекелге түсіп отырады. Бұл тәуекел кредитордың
алдында өзінде төлемдік міндеттеме мерзімінде емес, алдын-ала ескерілмеген
түрде уақытын кешіктірумен өтелген жағдайда туындайды. Төлемдік жүйе үшін
несиелік тәуекелдер елеулі қауіп тудырады. Бұл тәуекелдер өзінде кредитор
дебитордың тарапынан міндеттемені төлеудің мүмкін болмауына орай төлемді
мүлде алмайтын жағдайдың туындауын көздейді. Несиелік тәуекел жүйелік
тәуекелге ұласуы мүмкін, себебі қатысушылардың бірінің міндеттемені
орындамауы өзге қатысушылардың тарапынан бірқатар төлемдердің орындалмауын
тудыруы мүмкін. Қаржылық активтердің айналымын қамтамасыз ету ісі алаяқтық
тәуекелімен байланысты болып келеді, ол төлемдік аспаптарды қолдан жасау не
оларды заңсыз жолмен алу мүмкіндігін меңзейді. Және, ақыры, компьютерлер
мен телекоммуникациялық желілерді қолдану кезінде орын алып отыратын
ақаулықтардың нәтижесінде операциялық тәуекел туындауы мүмкін. Алайда,
әдетте, бұл тәуекел оқшаулы сипатқа ие және туындай қалған жағдайда оны жою
оңай.
Қазіргі уақыттағы Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО)
клирингтік палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы төмендегі 1-суретте
беріліген.
3 4
8
2 5
1 6
1 6
1 6 1 6
7
7 1
Сурет 1. Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО) клирингтік
палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы
Ескерту - Көшенова Б. А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары, А:
2000
Екінші деңгейдегі банктер арасында корреспонденттік қатынас орнатулар
2000 жылы 25 қарашада ҚР Ұлттық банкінің N 428 қаулысымен бекітілген “ҚР
екінші деңгейдегі банктердің арасында және банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асырушы ұйымдардың арасында корреспонденттік қатынастар
орнату ережесін” басшылыққа алады.
Төлем жүйсінің негізгі қатысушылары бұрынғыдай екінші деңгейдегі
банктер мен солардың клиенттері болып отыр. Олармен қатар төлемдік жүйенің
жұмыс істеу саласына банкілік емес қаржылық ұйымдар (мысалы, Қазақстандық
Орталық банкаралық валюталық биржа, Қазыналық департаменті және соның
аймақтық органдары) енген. ТЖ-ның орталық буынына екінші деңгейдегі
банктердің корреспонденттік шоттары бойынша негізгі операцияларды жүзеге
асыратын ҚР Ұлттық банкінің Ақпараттандыру департаменті жатады. ТЖ-ның тағы
бір аса маңызды элементіне Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы
(ҚБЕО) жатады (2-сурет).
Сурет 2. Төлем жүйесіне қатысушылардың жалпы құрылымы
Ескерту - Көшенова Б. А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары, А:
2000
Дербес банктердің Ұлттық банк мекемелері арқылы дәстүрлі есеп
айырысулармен қатар есеп айырысуды есеп айырысу палатасы мен Қазақстандық
банкаралық есеп айырысулар орталығы арқылы жүргізуге мүмкіндігі туды.
Коммерциялық банктердің филиалдары есеп айырысуларды есеп айырысу палатасы
арқылы, сондай-ақ бас банк арқылы да жүзеге асырып отырады. Есеп айырысу
палаталары арқылы негізінен облыс ішіндегі есеп айырысулар жүргізіліп
отырады, Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы арқылы облыс
аралық төлемдер жүргізіледі. Мұндай есеп айырысулар кезінде нетто-төлемдер
принципі жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы брутто-режиміндегі жедел аймақаралық төлемдер жүргізіліп
отырады. Мүлде жаңа әдіске ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық банктердің
корреспонденттік шоттарын жүргізуі және сонымен байланысты жүргізу
технологиясындағы өзгертулер жатады (1-кесте).
ҚР Ұлттық банкінің Төлемдік жүйелер орталығында келесідегідей
мекемелердің корреспонденттік шоттары жүргізіліп отырады:
- дербес коммерциялық банктердің;
- бас коммерциялық банктердің;
- коммерциялық банктердің филиалдарының;
- банкілік емес қаржылық мекемелердің.
Кесте 1.
Қазақстандағы коммерциялық банктердің жеке тұлғалар үшін арналған
интернет коммерциялық банкинг жүйесінің негізгі мінездемесі
1
Интернет коммерциялық банкингтің мүмкіндіктері
Электронды санды қол көшірмесін қолданудың артықшылақтарын 2-кестеде
көруге болады. ID мен жасырын сөз бойынша клиентті идентификациялау
қауіпсіздіктің ең төменгі деңгейін қамтамасыз етеді, және бантер Интернет
бойынша барлық қызметтерін ұсына алмайды. АТФ коммерциялық банктің жүйесі
қазірше мүлдем қаржылық операцияларды істеуге мүмкіндік бермейді. Ал
Казкоммерцкоммерциялық банк пен БТА коммерциялық банктер тек алдын ала
анықталған төлемдер және шоттарды қараумен ғана шектеліп отыр. Алдын ала
төлемдер дегеніміз не? Бұл, егер сіз коммерциялық банкке телефон шалып
қандай да бір телефонның немесе кабельді теледидардың төлемін төлеймін деп
хабарлайсыз. Ол хабар біздің жүйеде тіркеледі де, одан кейін сіз келіп тағы
басқа төлемдерді жүзеге асыра аламайсыз, әрине егер сіз тағы бір рет
операторға хабарлассаңыз, олда болып жатар. Осының бәрі тәуекелді
төмендетуді алып келеді. Егерде біреу сіздің жасырын сөзіңізді біліп қойса,
ол тек сіздің шотыныңыздағы балансты көреді немесе телефоныңыздың бір
жылдық төлемін төлеп қояды.
Электронды қол көшірмесі бар жүйелерде сіз Интернет арқылы заң бойынша
барлық коммерциялық банктік операцияларды орындай аласыз: коммерциялық банк
ішіндегі және коммерциялық банкаралық кез келген төлемдер мен аударымдар,
валютада және сомада шектеулер болмайды, биржада өзгерістер болған
жағдайда, сол сәтте валютаны конверттей аласыз, халықаралақ аударымдарды
жүзеге асыра аласыз, интернет арқылы жай және жинақтаушы салымдарды аша
аласыз, кез келген коммерциялық банктен алған кез келген несиені жаба
аласыз, қоңырау шалып, рұқсат сұраудың қажеті жоқ, барлық қызметтер сіз
келісімге отырған күннен бастап қол жетерлік.
Кесте 2.
Интернет коммерциялық банкинг арқылы ҚР коммерциялық банктерінің
ұсынатын қызметтері
№ Интернет Қызметтер атауы
арқылы
қызметтер
Қазіргі кезде пластикалық карточкалардың жаңа ұрпақтарын әзірлеу
жұмыстары жүргізілуде. Бүгінде магнитті жолақты карточкалар ғана емес,
микропроцессорлы карточкаларда моральды ескірді. 1981 жылы оптикалық
зерделі карточкалар жасалды, онда орасан көп ақпарат көлемін сақтауға
болады, бірақ оларға мәліметтер бір-ақ рет жазылуы мүмкін болады. Мұндай
карточкаға ақпаратты жазу және есептеу арнаулы аппаратурамен лазерді
пайдаланумен жүргізіледі. Карточкалар қымбат құралдарды пайдалану
қажеттігінен төлемдер мен есептесуді жүзеге асыруда кең таралуын тапқан
жоқ.
1.2 Төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу
Есептесуге арналған, барлық пластикалық карточкалар, жеке және
корпоративтік болып бөлінеді. Банктер жеке тұлғаларға жеке карточкалар
береді: өздерінің төлемдік клиенттеріне, және де соңғылардың несиелік
тарихын талдаудан және оларға сол банкте ағымдағы шотты ашқаннан немесе
сақтандыру депозитін енгізгеннен кейін басқа да тұлғаларға. Корпоративтік
карточкалар заңды тұлғаларға олардың кепілдіктер мен міндеттемелер беруімен
және де заңды тұлғаның төлем қабілеттілігін талдаудан кейін беріледі.
Корпоративтік карточкаларды карточканы алған сол ұйымның қызметкерлері
пайдалана алады.
Өңдеу технологиясы мен ақпаратты беруіне қарай қазіргі заманғы
пластикалық карточкаларды магнитті жолақты пласткалық карточкаларға және
кіріктірілген микропроцессорлы карточкаға, және де көпқызметті лазерлік
немесе оптикалық карточкаларға бөлуге болады.
Лазерлік карточкалар көпқызметті пластикалық карточкалардың көптүрінің
бірі болып табылады. Лазерлік карточкаларды жасаудың және қолданудың
негізінде өте жаңа технологиялар, оның ішінде лазерлік түсіріп көшіру
(сканирование) жатыр. Лазерлік карточкалар АҚШ – та ең көп таралған. Бұл
карточкалар ақпараттардың көп көлемін жинақтай алады және оның көмегімен
көптеген операцияларды орындауға болады - тауарлар мен қызметтерді төлеуден
бастап, кез келген уақытта кез келген жағдайда иесінің денсаулық жағдайын
нақтамалау үшін медициналық мақсаттарда қолдануға дейін. Ол үшін клиентке
карточкадағы сенсорға саусағын жанастыру жеткілікті, монитор экранында
клиент денсаулық жағдайының көрсеткішінің шартбелгісін ашу пайда болады
(расшифровка).
Ең қарапайым карточкалар - әртүрлі технологиялық жүйелерді қолдануға
негізделген, store value деп аталатын – сатып алушылар қабілеттілігін
тіркелуімен болатын карточкалар. Мысалы АҚШ, Италия, Франция, Ұлыбритания
және басқа да елдерде мұндай карточкаларды телефон аппараттары арқылы
телефонмен сөйлесу үшін қолданады. Ұлыбританияда бұл карточкалар
гологафиялық технологияны қолдануға негізделген, Италияда шартбелгі
енгізілген картонды магнитті карточкалар қолданылады[11].
Әдетте оларға дайындаушының аты, оның фирмалық белгісі, иесінің аты
және оның сәйкестендіргіш коды енгізіледі. Осылардың бәрі теріліп немесе
бұдрылаумен орындалып карточканың алдыңғы бетіне басылады. Екінші жағында
иеленушінің қолы қойылады.
Екініші жағы бар магниттік карточкаларда, 100 байт ақпаратты сақтауға
қабілетті, магнитті жолақ болады. Мұндай карточканы иесіне берудің алдында
оның бетіне сәйкесендірілген сипаттарын өрнектеп салады: клиенттің тегі,
әкесінің, өзінің аты, оның банк шотының нөмірі, карточканың пайдалану
мерзімі, яғни карточканың әрекет ету мерзімінің ашылу және аяқталу күні.
Магниттік жолақтың үш жолы болады. Қаржы саласына негізінен екінші жолақ
қолданылады, клиенттің шотының қаржылық жағдайы туралы ақпараттар жолақта
болмайды.
Осы және басқа да арзан карточкаларға жалпы тән нәрсе, сатып алушылық
күшін толық жоғалтқанға дейін бөлектеу бойынша төлеуге оларды біртіндеп
ауыстыратын, тіркелген сатып алу қабілеттілігі болып табылады. Арзан
карточкалар қатарына, мысалы, перфорациялық немесе магнитті жолақты,
пәтердің, қонақ үй нөмірінің, машина тұрағының, үйдің т,б, кілті ретінде
пайдаланатын пластикалық карточкалар; көшірме жасауға арналған пластикалық
карточкалар; жұмысқа, кітапханаға рұқсатнама ретінде қызмет атқаратын, қала
көлігіне жүру билеті, банк лоббилеріне (автобанктер) рұқсатнама т.б.
ретінде пайдаланатын пластикалық немесе картонды карточкалар жатады.
Бүгінде банк клиенттері, әдетте, карточкалар жинағын ұстайды, оны олар
арнаулары бойынша пайдалана алады. Алдағы уақытта қазіргі кезде қолданылып
жүрген көптеген карточкалар көпмақсатты карточкалармен, және де клиентке
үйге немесе жұмыс орнында қызмет көрсететін банктік операцияларды жүзеге
асыру мүмкіндігімен ауыстырылатын болады.
Магнитті карточкалармен жұмыста екі режимді қолдану мүмкін болады:
- on-line режимі. Құрылым, ол сауда терминалы, электрондық касса, және
банкомат та болуы мүмкін, арнаулы байланыс арнасы бойынша немесе телефон
желісі арқылы карточканы авторизацияландыру орталығына беретін, ақпаратты
магнитті жолақтан есептейді (оқиды). Банктің төлемді растаған жағдайында
терминал слипті (арнаулы сауда чегі) басып шығарады. Арнаулы құрылғы
импринтердің көмегімен чектерге карточкаға таңбалап басылған қойған қол
жазылады, содан кейін чектер жиналады да, оны сауда ұйымы сауда немесе
сервистік кәсіпорынның пайдасына клиенттің шотынан сатып алған тауары үшін
төлемге соманы есептен шығару үшін банкке жібереді;
- off-line режимінің ерекшелігі, карточканың иесі жасаған, сатып алу
туралы ақпарат, сауда терминалында немесе электрондық кассада сақтауға
қалдырылады, ал чектерге жазуды басу үшін, оған ойып тесілген, карточканың
иесі туралы ақпаратты қосарлайтын, қолмен прокаттайтын, арнаулы құрылғы
пайдаланылады.
Пластикалық карточкалар базасында өзіне-өзі қызмет ету банктік
жүйесінің жұмысын қамтамасыз ететін, құрылғылар, банкоматтар мен сауда
терминалдары болып табылады. Әлемдегі алғашқы банкоматты 1967 жылы
солтүстік Лондонның банкілерінің бірі іске қосты.
Бүгінгі күні әлемдегі банкоматтарды ең көп пайдаланушылар Азия-
Тынықмұхиты аймағының елдері болып табылады, оларға барлық жаңа қойылған
банкоматтардың 34 % келеді. Әлемдік ауқымда банкоматтардың ең көп тығыз
орналасуы Жапонияда – 1 млн азаматтарға 1000 құрылғыдан келеді. Банкомат
немесе АТМ (Automated Teller Machine) – пластикалық карточкалар бойынша
қолма-қол ақша беруге арналған, электронды-механикалық құрылғы. Орындалатын
операцияларға қарай, банкоматтар қарапайымға (cash dispenser) және, ақша
аудару, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау, шоттар туралы анықтама
беру, жарналарды қабылдау сияқты аясы кең операцияларды орындай алатын,
толық қызмет атқаратынға бөлінеді. Орнатылған жеріне қарай банкоматтар
көшелік және іштегі (ғимарат ішіндегі) болып бөлінеді. Негізгі
операцияларды орындауда клиентпен банкомат арқылы төлемдік жүйенің арасында
ақпарат алмасу жүреді [12].
Банкомат жұмысының үш негізгі режимі болады:
- нақты уақыт режимі (on-line). Банкпен процесингтік орталықтың арасында
ақпарат алмасу тұрақты жүреді, шот бойынша барлық транзакциялар нақты
уақыт ауқымында орындалады;
- автономдық режим (off-line). Ақпарат алмасу ақпаратты магнитті
жолақтарға ауыстыру жолымен ұзақ үзіліспен жүреді, клиенттің шоты
бойынша транзакция жинақталады және банкоматтың өзінде тіркеледі. Тек
олардың процесингтік орталыққа ауыстырылуына түзету жасалады;
- квази-on-line. Банкомат байланыс арналарының көмегімен кесте бойынша
процесингтік орталықпен байланысады. Мұнда кестенің бірнеше нұсқалары
болуы мүмкін: қажеттілігі бойынша сөйлесуге қол жеткізу (дозвон)
(мысалы транзакцияда), белгілі бір уақыт аралығы арқылы сөйлесуге қол
жеткізілу (дозвон), процесингтік орталықтан банкоматтар бойынша немесе
банкоматтардан оларға қайта байланыс жасау (обзвон) болуы мүмкін.
Кез келген типтегі банкоматтарда процессор, ақпаратты енгізетін
пернетақы, графикалық мониторымен дисплейі болады. Олар қосымша рулонды
принтерлермен ақша қабылдау және қауіпсіздік құрылғыларымен жабдықталуы
мүмкін. Мысалы, қауіпсіздік шараларының бірі, магниттік карточканың иесін
алаяқтардан қорғау мыналардан тұрады, банкоматтардан ақшаны беруде, кері
байланыста карта иесінің жеке 4-6 санды коды сұралады (PIN-код), өйткені
магнитті жолақпен картаны көшіруге болады, бірақ жеке кодын білмей, оны
пайдалану мүмкін емес.
Банкоматтардың таралу негізгі екі бағыты болады:
- банкоматтардың корпоративті муниципальдық желілері;
- ішкі төлемдік бөлек жүйені жасау.
Мұндай құралдарды ендіру банктер үшін клиент, уақыт, пайда үшін
бәсекелестік күресте төтеп беретін, қолайлы жағдайларға қол жеткізуге
мүмкіндік жасайды.
Сауда терминалдары – бұл дүкендегі қарапайым есеп айырысу қондырғысы.
Әдетте ол пластикалық картаның бұдырлы бөлігін прокаттауға арналған, және
клиент қолын қоятын, слип алуға арналған, механикалық қондырғы. Аздаған
соманы есептен шығаруға сауда терминалдары клиенттердің жеке кодын
сұрастырмайды. Статикалық мәліметтер бойынша АҚШ пен Канадада American
Express және MasterCard карточкалары базасындағы төлемдік жүйе кеңінен
таралған. АҚШ-тың өзінде, осы карточкаларға қызмет ететін, 60 мыңнан астам
автоматтар орнатылған. Еуропада VISA және MasterCard карточкалары кеңінен
қолданылады. Оның ішінде Францияда 15 мыңнан астам автоматтар, Италияда 6
мыңнан астам, Германияда 29 мыңнан астам автоматтар орнатылған.
Сауда орындарында карта бойынша төлемде арнаулы сауда чектері
рәсімделеді (слип деп аталатындар). Арнаулы құрылығы - импринтердің
көмегімен - чектерге картада таңбаланған ақпараттар басылады, одан соң
чектер жиналады және оны сауда ұйымы сауда немесе сервистік кәсіпорынның
пайдасына клиент шотынан сатып алған тауардың сомасын есептен шығару үшін
банкке жібереді. Терминал чектің үш көшірмесін жазып басады, оған сатып
алушы қол қояды. Осы чектердің әрқайсысы мәмліге қатысушылардың
(карточканың иесі, дүкен және банк) біріне арналған[13].
Мәміле жасау үшін сатушыға клиенттік төлем қабілеттілікке расталуын
алуы қажет. Қазіргі заманғы терминалдар on-line нақты уақыт режимінде
бірнеше секунд ішінде ақпараттық орталықтағы орталық компьютермен
байланысуға мүмкіндік береді. Кейде сатушыға карточка иесінің
төлемқабілеттелігін қосымша растау қажет болады. Бұл жағдайда ол телефонмен
банкпен байланысады, клиенттің шотының нөмірін, карточкасының әрекет ету
мерзімінің аяқталатын уақытын, өзінің шотының нөмірін, және мәміле
жасалатын, соманы хабарлайды. Компьютерлік желі бойынша берілетін,
сәйкестік кодымен, өз атынан карточка берген, мекеме мәмілені мақұлдайды
(немесе мақұлдамайды). Сол код сауда чегінде тіркеледі, содан кейін мәміле
карточканың иесінің шоты бойынша жүргізіледі. Әр күннің соңында сатушы
терминал өңдеген чектерді жинайды, депозиттік бланкті толтырады және оларды
өз банкіне поштамен жібереді не өзі апарады. Векселдерді есепке алған үшін
комиссиялық алымды алып тастаған түсімнің жалпы сомасы оның ағымдағы
шотына, әдетте, тез арада жіберіледі. Содан кейін банкте аралық операциялар
жүзеге асырылады.
Сатушының банкі карточкалар банк-эмитентімен клирингтік есептесу жүйесі
бойынша есеп айырысады. Сосын барып банк-эмитент карточка иесінен төлемді
алады. Салыстырмалы түрдегі арзан импринтердің орнына қымбаттау
микропроцессорымен авторизацияланған кассалық терминал пайдаланылуы мүмкін,
ол клиенттің төлемқабілеттілін анықтау және карточкалық алаяқтықты
болдырмау жағынан сенімділеу келеді. Терминал магнитік жолақтан
сәйкестендірілген ақпаратты оқиды, on-line байланыс режимінде банкпен
картаны сәйкестендіруді жүргізеді, және банктің төлемді растаған жағдайында
слипті басып жазады. Екі жағдайда да карта сәйкестендіру мақсатында
пайдаланылады. Магниттік карталарды пайдаланудың кемшіліктерінің бірі,
мысалы, дүкенде тұрған, клиенттің шотынан ақшаны есептен шығару
процедурасы, жетерліктей күрделі және ұзақ болып табылады.
Халықаралық төлем қауымдастықтары, пластикалық карточкалармен алаяқтық
жағдайларды болдырмаудың ең тиімді әдістерін іздестіруде қаржы
институттарына көмектесу үшін, біраз күш салып отыр. Мысалы, 1990-шы
жылдардан бастап халықаралық төлем қауымдастықтары Visa International и
MasterCard International эмитенттерге қазірде бар қорғаныс шараларына
қосымша карточканың магниттік жолағына және екінші жағына үш санды код
Visa International-ға CVV (Card Verification Value) және MasterCard –қа
CVC1, CVC2 (Cardholder Verification Code) International, енгізуді ұсынды,
авторизацияландыруды жүргізуде оны растау міндетті түрде болып табылады.
Осындай шаралар, әсіресе, Visa International төлемдік қауымдастығын 1994
жылдың өзінде 1993 жылмен салыстырғанда жалғандық жасаудан шығынды 14%
азайтуға мүмкіндік берді.
Магнитті жолақты пластикалық карточкалар нарығы әлемнің барлық дамыған
елдерінде ертерек қалыптасты: көп инвестициялар көлемі тартылды, орасан зор
инфрақұрылым жасалды (процессингтік орталықтар, банкоматтар, сауда
терминалдары), жүздеген миллион карточкалар айналымға түсті, халықаралық
стандарттар қалыптасты және бекітілді, жүйеаралық өзара әрекет жолға
қойылды. Магнитті жолақты карточкалар негізінде есептесу технологиясы,
сөзсіз әрі қарай да пайдаланылады және дамытылады.
Чектік кепілдік карточкасы пластикалық магнитті карточканың түрлілігі,
клиенттің – карточканың иесінің чегінің кепілдігі үшін пайдаланылады.
Алғашқы чек кепілдік карточкасы 1964 жылы шығарылды, ал қазіргі кезде
Ұлыбританияда олардың саны 25 млн. жетті. Чекті кепілдік карточкаларының
өте кең тарауынан туған артықшылықтарымен қатар, оның пайдалануында кейбір
кемшіліктері де бар. Негізінен карточка тауарларды төлеу үшін чек рәсімдеу
процесін тездетті, бірақ бүгінде оның иесі қарапайым операцияны рәсімдеуде
90 секундын жұмсайды. Сонымен бірге чекті кепілдік карточка бойынша жыл
сайын лимит - чек карточкасымен кепілденетін, шектелген төлем сомасы,
белгіленеді.
Қазіргі кезде Англияда бұл лимит 50 фунт стерлингті құрайды, ал тауарды
төлеу үшін несиелік карточканы пайдаланғанда несиелеу лимиті біраз көп
төлем жүргізуге мүмкіндік береді. Сондықтан клиенттер көбіне несиелік
карточканы пайдалануды дұрыс көреді.
Барлық елдерде чиптік карта (chip card) деп аталатын электронды
карточкалар және смарт-карточкалар (smart card) кеңінен таралып келеді
және оларды пайдалану мүмкіндігі де біраз кеңірек, өйткені, біріншіден,
карточкада жазылған мәліметтер мәміле жасау сәтінде жаңартыла алады, ол
оның қызмет атқару сипатын жақсартады.
Екіншіден, кіріктірілген микросұлбасының арқасында ондай карточкалардың
сенімділігі жоғарылайды (оларды сындыру және жалған ету қиынырақ).
Үшіншіден, клиенттің шотынан қаражатты есептен шығару процедурасы
қарапайымдалған. Чипте жазылған мәліметтердің негізінде карточканы
пайдаланумен жасалған мәміле офф-лайн (offline) автономдық режимінде жүзеге
асырылуы мүмкін, яғни, операция жүргізу сәтінде банктік компьютерлік
жүйесінің орталық процесорымен тікелей байланыссыз. Карточка, банктік шотта
бар, қаржы сомасын зердесінде сақтайды. Сондықтан да авторизацияландыру
мұнда керек емес: егер карточканың лимиті жоғарыласа, онда мәміле
жасалмайды, ал егер операция сомасы лимиттен аз болса, онда операция
жүргізу сәтінде бос лимиттің сомасы азаяды да, жаңа қалдық жазылады.
Жоғарыда айтылған магнитті пластикалық карточкалардың артықшылығы смарт-
карт (smart card) деген атпен белгілі, микропроцессорлық карточкалардың
соңғы ұрпақтарын қолданғанда көбейе түседі. Микропроцессорлық карточканы
әртүрлі атайды: memory card, chip card, microcircuit card, smart card,
чиптік карта. Оның размері басқа пластикалық карточкалардың размерлеріне
ұқсас.
Микропроцессорлық карточкалардың ерекшелігі оның ақпараттың көп
көлемін сенімді сақтау және пайдалану қабілетінде болып табылады. Барлық
электронды карточкалардың кіріктірілген микропроцессорлары болады, және
қуаттылығы жағынан тек дербес компьютерлерден аздап болса да қалып қояды.
Микропроцессорлық карточкалар магниттілерге қарағанда басқаша өңделеді.
Карточка, электронды карточкаларға арналған санайтын (есептейтін)
құрылғымен жабдықталған арнаулы терминалдық құрылғыға - POS (point of sale)
қойылады. Иесі пернетақыда өзінің PIN-код (дербес сәйкестендірілген нөмір
ДСН –қод) енгізеді, терминал карточканың түпнұсқалығын және сатып алу
мүмкіндігін тексереді. Егер ақша жетерліктей болса, онда ақша клиенттің
шотынан, on-line режимінде клиенттің төлемқабілеттілігін анықтайтын қымбат
операцияларды жүргізбей-ақ, санаулы секундтарда есептен шығарылады. Ақша
қаражаттары сатушының банктік шотына банкпен телефон байланысының бір
сеансы уақытында жұмыс күнінің аяғында аударылады. Телефон байланысы жоқ
аймақтарда, ақша қаражаттары банкке, POS-аппараттың мәліметтері жазылып
және одан кейін банкке берілетін, арнаулы электрондық карточканың көмегімен
аударылуы мүмкін. Әрбір қаражат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ ЭЛЕКТРОНДЫ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен даму
эволюциясы 5
1.2 Төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу 17
1.3 Әлемдік банктік тәжірибеде электронды төлемдер түріндегі
төлем карточкаларының дамуы 26
2 Каспийский банк АҚ-ның электронды қызметтеріне талдау және
оның төлем карточкалар нарығындағы ролі
2.1 Каспийский банк АҚ-ның электронды карталармен есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі 33
2.2 Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінде
қолданылатын электронды карталар және оларға талдау 41
2.3 Каспийский банк АҚ-ның жеке тұлғаларға арналған 50
Интернет-банкинг жүйесінің қызметі
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКтерінде
ЭЛЕКТРОНДЫҚ ҚЫЗМЕТТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ТӨЛЕМ КАРТОЧКАЛАРЫНЫҢ ДАМУ
БОЛАШАҒЫ
3.1 ҚР коммерциялық банктерінің электронды қызметінің 57
жетістіктері мен кемшіліктері
3.2 ҚР коммерциялық банктерінде төлем карточкаларымен қызмет 67
көрсетудің даму болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда банктік қызмет түлерінің кеңеюіне
байланысты, банктің электронды қызметтер жүйесін енгізу, дамыту және әрі
қарай жетілдіру және оларды есепте көрсету көкейкестілік маңыз алып отыр.
Банк секторында бәсекелестік күшейген сайын банктер жаңа банктік
құралдарды енгізіле бастауы, базалық технологияларды жетілдірудің жолдарын
іздестіруі, өз тәжірибесіне ақпараттық технология саласындағы соңғы
жетістіктерді қарқынды пайдалана түсуі байқалады.
Төлем айналымның өсуі және олардың тудыратын еңбек шығындарының өсуі
жағдайында, ақша қаражаттары айналымын тездетуді және айналыс шығындарын
төмендетуді қамтамасыз ететін, ақша есеп айырысуының өте жаңа механизмін
жасау өткір мәселесі пайда болды. Біздің елімізде қазіргі кезеңде
төлемдерді жылдамдату кезек күттірмейтін мәселе болып табылады. Әлемдік
банктік тәжірибеде бұл алдымен, ақшамен есеп айырысуды автоматтандыру және
механикаландыру, банктік және кәсіпкерлік әрекеттерді кеңінен
компьютерлендіру есебінен қолма-қолсыз технологияның көмегімен шешімін
табады.
Қазіргі кезде әлемдегі 200 астам елдер төлем айналымында пластикалық
карточкаларды пайдаланады, ол пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталап жүр. Осы пластикалық карточкалар бір
қатар жағдайларда электронды банк жүйесінің (және басқа да жүйелердің)
негізгі элементі ретінде көрінеді. Олар бірте-бірте чектер мен чек
кітапшаларын ығыстыра, өнеркәсіптік дамыған батыс елдеріндегі ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы қатарға шықты
Бұл процесс екі деңгейде жүзеге асырылады. Бірінші деңгейде банктік
көтерме бизнеске қызмет көрсететін, электрондық техникалық құралдар
негізінде есептеудің күрделі ішкібанктік және банк аралық жүйелері
енгізіледі. Екінші деңгейде, клиенттерге - заңды не жеке тұлғаларға болсын,
бөлшектеп автоматтандырылған қызмет көрсету жүйесі енгізіледі.
Банк клиентерімен электрондық ақша есеп айырысуды жүзеге асыратын
құралдар ретінде төлем карточкалары кең қолданылуда. Төлем карточкаларының
ең маңызды ерекшелігі, оларда ақшалай есеп айырысу мен басқа да
операцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, әртүрлі қолданбалы
бағдарламаларда пайдаланатын, белгілі бір ақпараттар жинағы сақталады.
Бүгінде пластикалық карточка тек төлем құралы ретінде ғана емес,
мекемелерге кіруге рұқсатнама ретінде, компьютерлік желіге шығуға,
жүргізуші куәлігі, сауда желісіне немесе басқа да мақсаттарға жеңілдік
беретін құрал ретінде пайдаланыла алады, сонымен қатар, төлем
карточкаларының көмегімен көрсетілетін қызметтің таратылу аясы мен көлемі
тұрақты түрде кеңеюде.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі
банктерінде қолданылатын электронды қызметтердің мәнін ашу және төлем
карточкаларымен жүргізілетін операцияларға сипаттама беру, олардың кең
қолданыс табуына кедергі болушы факторларды анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаттарына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- пластикалық карточкалар, банктік карточкалар және төлем
карточкалары түсініктерінің мәнін ашу және айырмашылығын анықтау;
- арнаулы монографиялық әдебиеттердің негізінде ақша айналымына төлем
карточкаларын енгізудің әлемдік тәжірибесіне шолу жасау;
- нормативтік актілер негізінде ҚР екінші деңгейлі банктерінде
қолданатын төлем карточкалар нарығына талдау жасау;
- нормативтік актілер мен банктің өзінің ережелері негізінде
Каспийский банк АҚ электронды төлемдерін және төлем карточкаларымен
көрсетілетін қызметтерін қолдану тәжірибесін зерттеу;
- төлем карточкаларының айналымын жетілдіру және оны әрі қарай дамыту
проблемаларын анықтау, оның дамуына кедергі болып жатқан факторларға
тоқталу;
Зерттеу объектісі ретінде Каспийский банк АҚ алынды.
Зерттеу пәні болып электронды төлем ретінде төлем карточкаларының
түрлері және оны қолданушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастар жиынтығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізі ретінде шетел,
Ресей және Қазақстанның алдыңғы қатарлы ғалым–экономисттерінің электронды
төлемдер мен банк карточкалары туралы ғылыми еңбектері мен мақалалары,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасының құқықтық–нормативтік құжаттары,
ҚРҰБ мен Статистика Агенттігінің ресми сайтының, статистикалық және жылдық
есептерінің деректері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі үш тараудан құралған.
Бірінші тарауда жалпы электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен
даму эволюциясы, төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу,
электронды төлемдер түріндегі төлем карточкаларының дамуының шетелдік
тәжірибесі қарастырылған.
Екінші тарауда Каспийский банк АҚ-ның электронды карталармен есеп
айырысуды жүзеге асыру тәртібі, Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктерінде қолданылатын электронды карталар және оларға талдау,
Каспийский банк АҚ-ның жеке тұлғаларға арналған Интернет-банкинг
жүйесінің қызметіне талдау жасалды.
Қазақстан Республикасындағы төлем карточкаларын қолданудағы
кемшіліктер, оны жою және жетілдіру қажеттілігі, төлем карточкаларының даму
перспективасы үшінші тарауда қарастырылып, бірқатар ұсыныстар жасалған.
Диплом жұмысында 12 кесте, 10 сурет жасалған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕГІ ЭЛЕКТРОНДЫ ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Электронды төлемдер түсінігі, оның мақсаты мен даму эволюциясы
Несиелік карталарды пайдалану идеясы алғаш рет XIX ғасырда 1888 жылы
жарыққа шыққан Эдуардтың Өткенге көзқарас (Looking Backward) кітабында
алға тартылды, ал алғаш рет картон несие карточкаларын тәжірибеге енгізу
талпынысы АҚШ-та бөлшек сауда кәсіпорындары мен мұнай компанияларында сонау
20- шы жылдары жасалған болатын. Картон карточкаларының ұзақ ұсталынбауы
оны ауыстыру қажеттілігін тудырды, және оншақты жылдардан соң алғашқы
металл, одан кейін бедерленген пластикалық карточкалар пайда бола бастады.
Бедерлеу сол карточкалардың қызмет көрсетуін жартылай автоматтандыруға
мүмкіндік берді, өйткені карточкалардан дақтама (оттиск) жасап және алдын-
ала жазылған чектерде (слиптер) иеленуші туралы ақпаратты тасуға мүмкін
болды. Соғыстан кейінгі жылдары Diners Club және American Express сияқты
атақты компаниялардың пластикалық карточкалары пайда болды. Ұзақ уақыт бойы
несие карточкаларының қызметінің талабына сай келетін, ыңғайлы материалдар
табылмады. Алпысыншы жылдары пластикалық карточкаларға ақпараттар
жазылатын, магнит жолақтары салына бастады. Содан кейін көптеген елдер өз
банктерінде карточкалық есептесу жүйесін енгізді, және ол халықаралық сипат
ала бастады.
1975 жылы француз Ролан Морено электрондық зерделеу карточкасын ойлап
тапты, ал сәл кейіннен, BULL француз компаниясы кіріктірме
микропроцессорымен смарт-карточканы (зияткерлік карточка) әзірлеп,
патенттеді. Мүмкін, уақыт өткен соң, есептесу саласына карточкалардың жаңа
түрлері келер де, бірақ әзірше өзінің дәстүрлілігінің арқасында магнитті
карточкалар мысалы, American Express, VISA, MasterCard т.б. сияқты қазіргі
кезде де жетекші жағдайды алып отыр [1].
Пластикалық карточкалар, кассалық кызмет көрсетудің құралы ретінде,
оларды енгізгенде шоттан ақшаны алуда немесе кейбір жағдайларда 1955 жылға
қарай Францияда ұйымдастырылған (iners Club 1954 карточкалары), автоматты
ақша беретін бөлімдерде (DAB немесе GAB) немесе пункттерде төлемге арналған
болатын. Осы форманың бірнеше онжылдықтар ішінде дамығаны айқын көрінеді.
1990 жылы 202 миллиард франк ақшаға DAB шоты арқылы 446 миллион ақша алу
жүргізілген. Несиелік карточкалар бірлестігінің (СВ) мәліметі бойынша,
банкоматтар саны 14000 жетті, және 500000 сауда орындары 1990 ж соңында,
19,7 млн. данамен таралған, көк карточканы төлемге қабылдады; оның
шамамен 7,9 миллионы ұлттық карточкалар (көк карточка – ауылшаруашылық
несиенің және өзара несиенің банктік карточкасы) және 11,6 млн. халықаралық
карточкалар (Visa, Eurocard-Mastercard) [2].
Бұл процедураның артықшылығы сонда, компьютермен басқаратын,
төлемдерде, қолма-қал ақшаны жоғалту мен ұрлау қаупі болмайды; карточкалар
(Visa т.б.) иесінің төлемді шетелде де жүзеге асыруға мүмкіндігі болады.
Желіге қосылған коммерсанттар, эмитенттің оларға арнап қарастырған,
комиссиялық алымдарына қарамастан, бұл әдіс өзін ақтайды, деп мойындап
отыр. Ұстаушы, тіпті қәзіргі жүйенің өзінде де, кейбір мерзімін ұзартып
төлеуде тіпті біраз ұтады. Сырғымалы күндер жүйесі деп аталатын осы
мүмкіндіктерді біраз шектейді.
Қызметі төлемдермен шектелген, карточкалар, қазіргі кезде салыстырмалы
түрде сиректеу. Олардың иесі, дегенмен де, ақысыз қолма-қол ақша құқығын
пайдаланады, өйткені клиенттің шоты тек айдың аяғында ғана дебеттеледі [3].
Енді, Каспийский банкі немесе жинақ кассалары беретін (Intercarte
типті), чектерге кепілдік карточкаларға келсек, олар классикалық төлем
құралдарын қосарлайды.
Беделді карточкалар деп аталатындардың American Express, Visa Premier
(Золотая карточкасы) пайда болуы және тез таралуы ерекше құбылыс болды,
олардың саны миллионға жетті. Олардың бағасының жоғары болуы әртүрлі
қосымша қызметтерді (сақтандыру, кепілдік, жеңілдіктер) көрсете алуымен
түсіндіріледі.
Карточкалардың әртүрлі үлгілерін ұқсастықты пластикалық тасушылар
пайдаланады. Пайдалану ережесі ерекшеленеді. Дегенмен де кейбір карточкалар
барлық атқарылатын қызмет мүмкіндіктерін біріктіреді.
Дербес бағыты бар және қазіргі кезде карточкалармен байланысты,
қызметтердің көбейгенін атап кетейік: сатып алған заттардың бүлінуі және
ұрлану жағдайынан сақтандыру, жарнамалық кештерді ұйымдастыру, отанына
қайта оралуда көмек көрсету, медициналық қызметтерге төлеу.
Сонымен, пластикалық карточкалардың даму барысында атқарылуымен,
қызметтік және техникалық сипаттарымен ерекшеленетін, пластикалық
карточкалардың әртүрлі түрлері пайда болды.
Электрондық есеп айырысу жүйесінің қазіргі заманғы қызмет атқару
механизмі пластикалық карточкаларды пайдалануға негізделген және өзіне
сауда ұйымдарында халықтың банкоматтар, электрондық жүйемен есеп айрысудың
көмегімен, клиенттерге банктік қызметтерді үйінде және жұмыс орнында
көрсету жүйесімен жүзеге асырылатын, операцияларды кіргізеді. Пластикалық
карточка – бұл жалпыланған термин, олардың көмегімен атқарылуы, жиынтығы
бойынша, өзінің техникалық мүмкіндігі бойынша және оларды шығаратын ұйымдар
бойынша да әртүрлі қызметтерді көрсететін, барлық карточкалар түрлерін
білдіреді [4].
Барлық электронды карточкалардың, олардың жетілдіру дәрежесіне қарамай,
ең маңызды ерекшелігі, әртүрлі қолданбалы бағдарламаларда пайдаланатын,
олардағы белгілі бір ақпараттар жиынтығының сақталуында. Карточка ғимаратқа
кіруге рұқсатнама ретінде, компьютерге кіре алу құралы ретінде,
жүргізушілік куәлік ретінде де қызмет ете алады, телефонмен сөйлесуге төлеу
үшін де пайдаланылуы мүмкін т.б. Ақша айналымы саласында пластикалық
карточкалар қолма қол ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастырудың прогрессивті
құралдарының бірі болып табылады.
Банк картасы – карточканы пайдаланатын тұлғаға тауарлар және немесе
қызметтерге қолма қол ақшасыз төлеуге мүмкіндік беретін, және де банк
бөлімдері (филиалдары) мен банктік автоматтарда (банкоматтарда) қолма қол
қаражаттарды алуға мүмкіндік беретін, дербестендірілген төлем құралы.
Карточканы қабылдайтын сауда сервистік кәсіпорын және банк бөлімдері
карточкаға қызмет көрсету желісін құрады (немесе қабылдау желісі) [5].
Электронды карточка орындалуы бойынша әртүрлі операцияларға
пайдаланылады. Қызмет көрсетуді таңдауы бойынша ол рұқсатнама, жүргізуші
куәлігі, жолда жүру құжаты және жәй ғана төлеу құралы болып қызмет ете
алады.
Қазіргі кезде әлемдегі 200 астам елдер төлеу айналымында пластикалық
карточкаларды пайдаланады, ол пластикалық карточкалардың банк ісінде
технологиялық революция деп аталатынның ең маңызды элементі болып
табылады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Осы пластикалық
карточкалар бір қатар жағдайларда электронды банк жүйесінің (және басқа да
жүйелердің) негізгі элементі ретінде көрінеді. Олар бірте-бірте чектер мен
чек кітапшаларын ығыстыра, өнеркәсіптік дамыған Батыс елдеріндегі ақша
айналымын ұйымдастыруда алдыңғы қатарға шықты[6].
Электронды ақша есептесу жүйесін қалыптастыру процесінде ISO
(International Standarts Organisation) дүниежүізлік ұйым құрылған болатын,
ол пластикалық карточкалардың сыртқы түріне белгілі бір стандартты
әзірледі; шоттардың нөмірлеу (пайда болу) тәртібін; магниттік жолақтар
қалыбын: карточканың иесіне оның операциялары туралы жіберетін,
хабарламаның қалыбы. ISO мүшелері VISA, Master Card, American Express
сияқты ірі карточкаларды шығарушылар болып табылады[7].
Магнитті карточкалар 30 жыл бұрын пайда болды, ол алғашқыда саяхат
жасайтын бизнесмендерге қызмет көрсетуге арналған болатын. 1993 жылы тек
батыс елдерінің өзінде ғана айналымда шамамен 20 млрд. сондай карточкалар
болды [8].
Микропроцессорлық карта 70-ші жылдардың ортасында Францияда ойлап
табылған болатын, бірақ тек 80-ші жылдарың аяғында ғана оны тәжірибеде
қолданудың нақты мүмкіндіктері пайда болды. 1993 жылдың аяғында шамамен 250
млн. электронды пластикалық карточкалар шығарылды. 1996 жылы олардың саны 1
млрд. жетті.
Микропроцессорлық карточкалардың көп таралған жері - Францияда.
Мұндай карточканың микросұлбасы, есеп айырысуды жүзеге асыруға қабілетті,
микрокомпьютер болып табылады. Кіріктірме микропроцессорының арқасында,
карточкалар орталық компьютермен ақпарат алмаса алады, алдағы мәмілелер
туралы ақпаратты сақтай алады, банктен белгілі бір мәлімет ала алады,
эмитентпен (шығарушы) байланыспай-ақ шектеулі сомаға (карточка сол сомаға
зарядталады) төлем жүргізе алады. Смарт-карточкалар көп қызметті және
сенімділік дәрежесі өте жоғары. Оларды ірі компаниялар жасайды, және
қарапайым жағдайда микросұлбаны бұзу өте қиынға соғады. Одан басқа, әрбір
есептесуге қатысушының (банк, клиент, дүкен) өзінің ақпарат жазу кілті
болады. Мұндай карточкалардың зердесінің көлемі шамамен 256 байттан
аспайды. Магнитті жолақтың орнына оларға шұғыл (өңдеу процесінде пайдалну
үшін) және тұрақты (өзгерілмейтін деректерді сақтау үшін) зердеден тұратын,
микропроцессор кіріктірілген, және де мәліметтердің қауіпсіздік жүйесі
енгізілген. Несиелеу лимиті карточка процессорында алдын-ала
бағдарламаланған, және оны қолданғанда қайта есептеуде жұмсалған сома
алынып тасталады. Егер қорланым толық жұмсалса, клиент банкке қажетті
соманы енгізеді және лимит бастапқы деңгейге қалыпқа келтіріледі [9].
Мұндай карточкалар өзінің техникалық сипаттары бойынша мынадай түрлерге
бөлінеді:
- Қарапайым зерде карточкаларында, магниттік жолағы болмағанмен, зерде
және жазба үшін немесе ақпараттарды санайтын құрылғысы болатын,
әлемде ең көп таралған телефондық зерде карточкалары. Бұл
карточкалар түйіспе режимінде пайдаланылады, яғни микросұлба
санайтын құрылғы түйіспесімен физикалық жанасады;
- смарт-карточкалар – компьютерлік қисынды (логикасымен)
микросұлбасы бар, карточкалар. Ол орталық компьютермен ақпарат
алмаса алады, банктен қажетті мәліметтерді алады, бұрынғы мәмілелер
туралы ақпараттарды сақтай алады, эмитенпен байланыссыз шектеулі
сомаға төлем жүргізе алады (карточка тек сол сомаға зарядталады).
Смарт-карточкалар ақпараттың сақталуын, тұтастығын және құпиялылығын
қамтамасыз ете отырып, әртүрлі қаржылық қосымшаларда пайдаланылады.
Мысалы, смарт-карточканың көмегімен дебеттік немесе кредиттік
операцияларын жүргізгенде оның иесі, сол банк немесе сауда терминалы
шындығында бар ма, жоқ па, соны тексере алады.
- суперсмарт-карточкалар, дәстүрлі есептеме-несиелік қызметтін жүзеге
асыруға арналған және бірмезгілде жазба кітапшасының, сағат,
калькулятордың т.б. рөлін атқарады. Мұндай карточкаларды кең
пайдалану бағасының жоғарылығынан шектелген. Бұл карточкалар өзіне
дебеттік және кредиттік карточкаларды біріктіреді.
Суперсмарт-карточкалар өз зердесіне, ешқандайда авторизацияландырмай-
ақ жұмсауға болатын, белгілі соманы сақтауға мүмкіндік береді, ол
мүмкіндікті ақшалар таусылып, карточканы банкомат сияқты терминалдар арқылы
жаңамен зарядтау керек болғанда ғана қажет.
Осы саладағы ең белгілі фирмалардың бірі –Mondex фирмасы. Осы әмияннан
электрондық ақшаларды байланыс каналдары арқылы беруге болады, яғни, жер
шарының әртүрлі түпкіріндегі, субьектілер арасында жылдам төлемдердің
жүруі мүмкін болады. Mondex карточкасы – бұл әмиянсыз микропроцессорлық
карточка, оған қаражаттарды есепке алу үшін арнаулы құрылымдар Mondex
phones – қоса атқарылатын телефондар пайдаланылады. Ақшаны жіберуге
арналған каналдар ретінде кәдімгі телефон желілері қызмет етеді. Сөйтіп,
телефондар өзгеше банкоматтар ретінде электрондық ақшаларды күні-түні бере
алады. Бұл жүйелер, егер операция екі клиенттер пайдаланушылар арасында
жүргізілсе, ақшаны қарызға беруге немесе алуға мүмкіндік береді. Дәстүрлі
карточкадан Mondex карточкасы сыртынан қарағанда микрокалькулятор-кітапшаға
ұқсас, арнаулы құндағының (футляр) болуымен ерекшеленеді. Құндақтың, бір
жағында өзінің карточкасына арналған ұясы бар, ал екінші жағынан – дисплей
мен миниатюралық пернетақы болатындай етіп құрылған. Әрбір карточкада
өзінің, пайдаланушы енгізген паролі болады. Mondex басқа осыған ұқсас төлем
жүйесін белгілі корпорациялар Visa және MasterCard әзірлейді. Мұндай өте
жаңа төлем жүйесін енгізу заттай ақшаны пайдаланудан толық бас тартуға
мүмкіндік береді.
Бірақ та пластикалық карточкаларды пайдаланудың оңды жағдайларымен
қатар, және де шешілмеген міндеттері де жоқ емес:
- жүйенің қауіпсіздігі, техникалық деңгейде де, ұйымдастырушылық
деңгейде де ақпаратты қорғаудың өткізбейтін жүйесімен жүргізілуі
тиіс, керісінше жағдайда қоғам вируалдық ақшаға толық түрде көше
алмайтын болады;
- электрондық ақшалар төлем құралы болғандықтан, ақша эмитенті елдің
орталық банкі емес, коммерциялық банкі болады [10].
Сондықтан да электрондық ақшаға толық көшу әлі де мүмкін болмайды.
Қазіргі кезде әлемде VISA, MasterCard, Diners Club, American Express,
Europay International (бұрынғы EuroCard) сияқты банк карточкаларының
бірнеше ірі қауымдастықтары әрекет етеді, Қауымдастықтар жалпы ережелер
әзірлейді, өздерінің қызметтерін үйлестіреді, патентері пен құқықтарын
қорғайды, стандарттар мен операцияны дұрыс енгізу, жаңа төлемдің өнімдер
ережелерін дайындайды, оларды жарнамалайды, ақпарат алмасады.
Франция ұлттық деңгейде микропроцессорлық карточкаларды енгізген
әлемдегі бірінші ел болды. Қазіргі кезде дамыған елдерде микропроцессорлық
карточкаларды енгізу бойынша белсенді жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Германияның мысалы осы жағдайды растайды. Немістің микропроцессорлық
карточкасының үш телімнен тұратын сияқты, зердесі болады. Біріншіде
берілген несиенің мөлшері туралы мәліметтер бар (300 ден 500 маркаға
дейін). Карточканы сауда орындарында пайдалану тәртібі қазіргі бар
карточкаға ұқсас (есептеуші аппарат және жеке код). Клиенттің несиеге
қабілеті тексеру карточканың лимитінен асып кеткен жағдайда ғана телефонмен
жүргізіледі, ол басқа, жәй карточкалармен салыстырғанда өзінен өзі, біраз
үнемдеуге мүмкіндік береді. Микропроцессордың екі басқа телімдері ашық және
сомалар аз болғандықтан, жеке кодты пайдалануды қажет етпейді. Сұлбаның
екінші бөлімі телефонмен сөйлесу үшін мәліметтерді сақтайды. Қауіпсіздікті
сақтау мақсатында мұндағы сома 20 маркамен шектелген. Айналым шығынын
үнемдеу төлемнің осы бөлігінде де қол жеткізіледі, өйткені пайдаланылған
телефон карточкаларын құртып, жаңасын алудың енді қажеті болмайды.
Процессордың үшінші бөлігі электронды әмиян (50-100 марка) есебінде
жүреді, соның есебінен клиент автобусқа, темір жолға билеттер сатып ала
алады, автотұрақтар, жүзу алаптарында есептесе алады. Сомасы таусылғанда
карточка банкоматтарда тағы да толтырылады, ол оның тез қалпына келуіне
және көп пайдалануына қамтамасыз етеді.
Микропроцессорлық карточкаларды пайдаланудан ілесетін, проблемаларды
талдай келе, экономистер олардың өзіндік құны мәселесін бөліп алады.
Магнитті жолақты карточкаларының өндірістік өзіндік құны микропроцессорлық
карточкалардың өзіндік құнына қарағанда біраз төмен екендігі белгілі. Неміс
мамандарының есептеуі бойынша, микропроцессорлық карточкалардың оны
жасаудағы және пайдаланудағы барлық мүмкіндікті шығындарымен өзіндік құны
шамамен 12 марканы құрайды, ал жәй телефонның пластикалық карточкасы бар –
жоғы 2 марка тұрады. Микропроцессорлық карточкаларды пайдалану аясының
кеңеюінен кейін ғана олардың өзіндік құны 5-7 маркаға дейін төмендеуі
мүмкін.
Ағылшын сарапшыларының пікірінше, микропроцессорлық карточкалардың
сатып алу бағасы 3 фунт стерлинг құраса, әдеттегі магнитті карточка,
тапсырыс карточкалардың бірдей санына берілген жағдайда, - 25 пенстен
аспайды. Егер микропроцессорлық карточкаларға тапсырыс 1 млн. данадан асса,
онда бір карточканың бағасы 2 фунт стерлинг және одан да төменге азаяды.
Одан басқа, несиелік компаниялар - өндірушілер мен карточкаларды
шығарушылар және банктер сатып алуға, құралдарды орнатуға, магнитті
карточкаларды өндіруге және шығаруға, және де осы саладағы ғылыми зерттеу
жұмыстарына ірі капитал салып қойғанын атап кеткен жөн. Сондықтан да есеп
айырысу пунткттерінде, пластикалық карточкаларды шығарушы банктерде,
компанияларда құралдарды ауыстырумен, жаңа бағдарламалық қамтамасыз етуді,
компьютерлік жүйені, байланыс телекоммуникациялық желілерді т.б.
жаңғыртумен байланысқан, қосымша жұмсалымдар қажет. Осы және басқа да
әртүрлі бағыттағы факторларды есепке ала отырып, қазіргі кезде
микропроцессорлық карточкаларды пайдаланудың тиімділігін анықтау тіпті де
қиындау. Дегенмен де, экономистер, бұл карточкалардың болашағы зор деп
есептейді, өйткені техника мен технологияның дамуы жыл сайын, соңғы заманғы
өте жаңа жобаларды, оларды енгізу шығындарын азайта отырып, пайдалану
мүмкіндігін кеңітеді. Смарт-карточкалардың магнитті карточкаға қарағанда,
ақпараттық мүмкіндігі өте жоғары. Соның нәтижесінде смарт-карточканың
бағасы, магнитті карточкаға қарағанда 5-7 есе жоғары, Смат-карточкалардың
бағасының төмендеуі тек оларды пайдалану аясының кеңеюінде ғана мүмкін
болады.
Қазақстан жағдайында төлем жүйесінің операторларына мыналар жатады:
- облыстық есеп айырысу (клирингілік) палаталары;
- Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі.
Төлем жүйесі келесідегідей талаптарды қанағаттандырып отыруы тиіс:
- төлемнің барынша қысқа мерзімде жүргізілуі (жоғарыда айтылып кеткендей,
төлеушінің есепшотынан ақшалай қаражаттарды шешіп алу мен алушының шотына
жазуға дейінгі уақыт аралығы неғұрлым қысқа болса, капиталдың айналу
жылдамдығы да соғұрлым жоғары болмақ, мінсіз нұсқасына нақты уақыт
режиміндегі жұмыс жатады);
- төлемнің тиянақтылығы, ол дегеніміз төлемді есепке жазу үшін қандай да
бір қосымша операциялар жүргізудің қажеті жоқ;
- төлемнің кейін шақыртылмауы дегеніміз төлем жүргізілгеннен кейін есеп
айырысуға қатысып отырған тараптардың бастамасы бойынша оны кейін шақырту
мүмкін емес;
- есеп айырысуларды жүргізу кезіндегі тәуекелдің аз болуы. Несиелік және
жүйелік тәуекелдер төлемдік жүйеге қатысушыларды іріктеудің арқасында
барынша азайтылып отыруы тиіс, операциялық тәуекел мен алаяқтық тәуекелі
программалық құралдарды, байланыс құралдары мен рұқсат етілмеген
қатынаудан қорғауды жетілдірудің арқасында барынша азайтылып отыруы тиіс;
- есеп айырысуларды жүргізу кезінде банкілік құпияны сақтау төлемдік жүйені
пайдаланушылардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету үшін қажет;
- есеп айырысуларды Қазақстанның кез келген аймағында жүргізіп отыру
мүмкіндігі; бұл талап төлемдік жүйе агенттерінің күшті және тарамдалған
құрылымы болған жағдайда жүзеге асыруға болады;
- есеп айырысуларды жүргізуге арнап экономикалық шығынның ең аз мөлшерде
жұмсалуы.
Сонымен, есеп айырысуларды жүзеге асыру кезінде туындап отыруы мүмкін
тәуекелдердің арасынан несиелік тәуекелдерді, алаяқтық тәуекелін,
операциялық тәуекелді бөліп атап кетуге болады. Қаржы нарығында
операцияларды жүргізіп отырған субъектілер солардың контрагентінің
таратылуымен байланысты тәуекелге түсіп отырады. Бұл тәуекел кредитордың
алдында өзінде төлемдік міндеттеме мерзімінде емес, алдын-ала ескерілмеген
түрде уақытын кешіктірумен өтелген жағдайда туындайды. Төлемдік жүйе үшін
несиелік тәуекелдер елеулі қауіп тудырады. Бұл тәуекелдер өзінде кредитор
дебитордың тарапынан міндеттемені төлеудің мүмкін болмауына орай төлемді
мүлде алмайтын жағдайдың туындауын көздейді. Несиелік тәуекел жүйелік
тәуекелге ұласуы мүмкін, себебі қатысушылардың бірінің міндеттемені
орындамауы өзге қатысушылардың тарапынан бірқатар төлемдердің орындалмауын
тудыруы мүмкін. Қаржылық активтердің айналымын қамтамасыз ету ісі алаяқтық
тәуекелімен байланысты болып келеді, ол төлемдік аспаптарды қолдан жасау не
оларды заңсыз жолмен алу мүмкіндігін меңзейді. Және, ақыры, компьютерлер
мен телекоммуникациялық желілерді қолдану кезінде орын алып отыратын
ақаулықтардың нәтижесінде операциялық тәуекел туындауы мүмкін. Алайда,
әдетте, бұл тәуекел оқшаулы сипатқа ие және туындай қалған жағдайда оны жою
оңай.
Қазіргі уақыттағы Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО)
клирингтік палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы төмендегі 1-суретте
беріліген.
3 4
8
2 5
1 6
1 6
1 6 1 6
7
7 1
Сурет 1. Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығының (ҚБЕО) клирингтік
палатасындағы есеп айрысуды жүргізу сызбасы
Ескерту - Көшенова Б. А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары, А:
2000
Екінші деңгейдегі банктер арасында корреспонденттік қатынас орнатулар
2000 жылы 25 қарашада ҚР Ұлттық банкінің N 428 қаулысымен бекітілген “ҚР
екінші деңгейдегі банктердің арасында және банктік операциялардың жекелеген
түрлерін жүзеге асырушы ұйымдардың арасында корреспонденттік қатынастар
орнату ережесін” басшылыққа алады.
Төлем жүйсінің негізгі қатысушылары бұрынғыдай екінші деңгейдегі
банктер мен солардың клиенттері болып отыр. Олармен қатар төлемдік жүйенің
жұмыс істеу саласына банкілік емес қаржылық ұйымдар (мысалы, Қазақстандық
Орталық банкаралық валюталық биржа, Қазыналық департаменті және соның
аймақтық органдары) енген. ТЖ-ның орталық буынына екінші деңгейдегі
банктердің корреспонденттік шоттары бойынша негізгі операцияларды жүзеге
асыратын ҚР Ұлттық банкінің Ақпараттандыру департаменті жатады. ТЖ-ның тағы
бір аса маңызды элементіне Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы
(ҚБЕО) жатады (2-сурет).
Сурет 2. Төлем жүйесіне қатысушылардың жалпы құрылымы
Ескерту - Көшенова Б. А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары, А:
2000
Дербес банктердің Ұлттық банк мекемелері арқылы дәстүрлі есеп
айырысулармен қатар есеп айырысуды есеп айырысу палатасы мен Қазақстандық
банкаралық есеп айырысулар орталығы арқылы жүргізуге мүмкіндігі туды.
Коммерциялық банктердің филиалдары есеп айырысуларды есеп айырысу палатасы
арқылы, сондай-ақ бас банк арқылы да жүзеге асырып отырады. Есеп айырысу
палаталары арқылы негізінен облыс ішіндегі есеп айырысулар жүргізіліп
отырады, Қазақстандық банкаралық есеп айырысулар орталығы арқылы облыс
аралық төлемдер жүргізіледі. Мұндай есеп айырысулар кезінде нетто-төлемдер
принципі жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы брутто-режиміндегі жедел аймақаралық төлемдер жүргізіліп
отырады. Мүлде жаңа әдіске ҚР Ұлттық банкінің коммерциялық банктердің
корреспонденттік шоттарын жүргізуі және сонымен байланысты жүргізу
технологиясындағы өзгертулер жатады (1-кесте).
ҚР Ұлттық банкінің Төлемдік жүйелер орталығында келесідегідей
мекемелердің корреспонденттік шоттары жүргізіліп отырады:
- дербес коммерциялық банктердің;
- бас коммерциялық банктердің;
- коммерциялық банктердің филиалдарының;
- банкілік емес қаржылық мекемелердің.
Кесте 1.
Қазақстандағы коммерциялық банктердің жеке тұлғалар үшін арналған
интернет коммерциялық банкинг жүйесінің негізгі мінездемесі
1
Интернет коммерциялық банкингтің мүмкіндіктері
Электронды санды қол көшірмесін қолданудың артықшылақтарын 2-кестеде
көруге болады. ID мен жасырын сөз бойынша клиентті идентификациялау
қауіпсіздіктің ең төменгі деңгейін қамтамасыз етеді, және бантер Интернет
бойынша барлық қызметтерін ұсына алмайды. АТФ коммерциялық банктің жүйесі
қазірше мүлдем қаржылық операцияларды істеуге мүмкіндік бермейді. Ал
Казкоммерцкоммерциялық банк пен БТА коммерциялық банктер тек алдын ала
анықталған төлемдер және шоттарды қараумен ғана шектеліп отыр. Алдын ала
төлемдер дегеніміз не? Бұл, егер сіз коммерциялық банкке телефон шалып
қандай да бір телефонның немесе кабельді теледидардың төлемін төлеймін деп
хабарлайсыз. Ол хабар біздің жүйеде тіркеледі де, одан кейін сіз келіп тағы
басқа төлемдерді жүзеге асыра аламайсыз, әрине егер сіз тағы бір рет
операторға хабарлассаңыз, олда болып жатар. Осының бәрі тәуекелді
төмендетуді алып келеді. Егерде біреу сіздің жасырын сөзіңізді біліп қойса,
ол тек сіздің шотыныңыздағы балансты көреді немесе телефоныңыздың бір
жылдық төлемін төлеп қояды.
Электронды қол көшірмесі бар жүйелерде сіз Интернет арқылы заң бойынша
барлық коммерциялық банктік операцияларды орындай аласыз: коммерциялық банк
ішіндегі және коммерциялық банкаралық кез келген төлемдер мен аударымдар,
валютада және сомада шектеулер болмайды, биржада өзгерістер болған
жағдайда, сол сәтте валютаны конверттей аласыз, халықаралақ аударымдарды
жүзеге асыра аласыз, интернет арқылы жай және жинақтаушы салымдарды аша
аласыз, кез келген коммерциялық банктен алған кез келген несиені жаба
аласыз, қоңырау шалып, рұқсат сұраудың қажеті жоқ, барлық қызметтер сіз
келісімге отырған күннен бастап қол жетерлік.
Кесте 2.
Интернет коммерциялық банкинг арқылы ҚР коммерциялық банктерінің
ұсынатын қызметтері
№ Интернет Қызметтер атауы
арқылы
қызметтер
Қазіргі кезде пластикалық карточкалардың жаңа ұрпақтарын әзірлеу
жұмыстары жүргізілуде. Бүгінде магнитті жолақты карточкалар ғана емес,
микропроцессорлы карточкаларда моральды ескірді. 1981 жылы оптикалық
зерделі карточкалар жасалды, онда орасан көп ақпарат көлемін сақтауға
болады, бірақ оларға мәліметтер бір-ақ рет жазылуы мүмкін болады. Мұндай
карточкаға ақпаратты жазу және есептеу арнаулы аппаратурамен лазерді
пайдаланумен жүргізіледі. Карточкалар қымбат құралдарды пайдалану
қажеттігінен төлемдер мен есептесуді жүзеге асыруда кең таралуын тапқан
жоқ.
1.2 Төлем карточкаларының түрлері және оларды жіктеу
Есептесуге арналған, барлық пластикалық карточкалар, жеке және
корпоративтік болып бөлінеді. Банктер жеке тұлғаларға жеке карточкалар
береді: өздерінің төлемдік клиенттеріне, және де соңғылардың несиелік
тарихын талдаудан және оларға сол банкте ағымдағы шотты ашқаннан немесе
сақтандыру депозитін енгізгеннен кейін басқа да тұлғаларға. Корпоративтік
карточкалар заңды тұлғаларға олардың кепілдіктер мен міндеттемелер беруімен
және де заңды тұлғаның төлем қабілеттілігін талдаудан кейін беріледі.
Корпоративтік карточкаларды карточканы алған сол ұйымның қызметкерлері
пайдалана алады.
Өңдеу технологиясы мен ақпаратты беруіне қарай қазіргі заманғы
пластикалық карточкаларды магнитті жолақты пласткалық карточкаларға және
кіріктірілген микропроцессорлы карточкаға, және де көпқызметті лазерлік
немесе оптикалық карточкаларға бөлуге болады.
Лазерлік карточкалар көпқызметті пластикалық карточкалардың көптүрінің
бірі болып табылады. Лазерлік карточкаларды жасаудың және қолданудың
негізінде өте жаңа технологиялар, оның ішінде лазерлік түсіріп көшіру
(сканирование) жатыр. Лазерлік карточкалар АҚШ – та ең көп таралған. Бұл
карточкалар ақпараттардың көп көлемін жинақтай алады және оның көмегімен
көптеген операцияларды орындауға болады - тауарлар мен қызметтерді төлеуден
бастап, кез келген уақытта кез келген жағдайда иесінің денсаулық жағдайын
нақтамалау үшін медициналық мақсаттарда қолдануға дейін. Ол үшін клиентке
карточкадағы сенсорға саусағын жанастыру жеткілікті, монитор экранында
клиент денсаулық жағдайының көрсеткішінің шартбелгісін ашу пайда болады
(расшифровка).
Ең қарапайым карточкалар - әртүрлі технологиялық жүйелерді қолдануға
негізделген, store value деп аталатын – сатып алушылар қабілеттілігін
тіркелуімен болатын карточкалар. Мысалы АҚШ, Италия, Франция, Ұлыбритания
және басқа да елдерде мұндай карточкаларды телефон аппараттары арқылы
телефонмен сөйлесу үшін қолданады. Ұлыбританияда бұл карточкалар
гологафиялық технологияны қолдануға негізделген, Италияда шартбелгі
енгізілген картонды магнитті карточкалар қолданылады[11].
Әдетте оларға дайындаушының аты, оның фирмалық белгісі, иесінің аты
және оның сәйкестендіргіш коды енгізіледі. Осылардың бәрі теріліп немесе
бұдрылаумен орындалып карточканың алдыңғы бетіне басылады. Екінші жағында
иеленушінің қолы қойылады.
Екініші жағы бар магниттік карточкаларда, 100 байт ақпаратты сақтауға
қабілетті, магнитті жолақ болады. Мұндай карточканы иесіне берудің алдында
оның бетіне сәйкесендірілген сипаттарын өрнектеп салады: клиенттің тегі,
әкесінің, өзінің аты, оның банк шотының нөмірі, карточканың пайдалану
мерзімі, яғни карточканың әрекет ету мерзімінің ашылу және аяқталу күні.
Магниттік жолақтың үш жолы болады. Қаржы саласына негізінен екінші жолақ
қолданылады, клиенттің шотының қаржылық жағдайы туралы ақпараттар жолақта
болмайды.
Осы және басқа да арзан карточкаларға жалпы тән нәрсе, сатып алушылық
күшін толық жоғалтқанға дейін бөлектеу бойынша төлеуге оларды біртіндеп
ауыстыратын, тіркелген сатып алу қабілеттілігі болып табылады. Арзан
карточкалар қатарына, мысалы, перфорациялық немесе магнитті жолақты,
пәтердің, қонақ үй нөмірінің, машина тұрағының, үйдің т,б, кілті ретінде
пайдаланатын пластикалық карточкалар; көшірме жасауға арналған пластикалық
карточкалар; жұмысқа, кітапханаға рұқсатнама ретінде қызмет атқаратын, қала
көлігіне жүру билеті, банк лоббилеріне (автобанктер) рұқсатнама т.б.
ретінде пайдаланатын пластикалық немесе картонды карточкалар жатады.
Бүгінде банк клиенттері, әдетте, карточкалар жинағын ұстайды, оны олар
арнаулары бойынша пайдалана алады. Алдағы уақытта қазіргі кезде қолданылып
жүрген көптеген карточкалар көпмақсатты карточкалармен, және де клиентке
үйге немесе жұмыс орнында қызмет көрсететін банктік операцияларды жүзеге
асыру мүмкіндігімен ауыстырылатын болады.
Магнитті карточкалармен жұмыста екі режимді қолдану мүмкін болады:
- on-line режимі. Құрылым, ол сауда терминалы, электрондық касса, және
банкомат та болуы мүмкін, арнаулы байланыс арнасы бойынша немесе телефон
желісі арқылы карточканы авторизацияландыру орталығына беретін, ақпаратты
магнитті жолақтан есептейді (оқиды). Банктің төлемді растаған жағдайында
терминал слипті (арнаулы сауда чегі) басып шығарады. Арнаулы құрылғы
импринтердің көмегімен чектерге карточкаға таңбалап басылған қойған қол
жазылады, содан кейін чектер жиналады да, оны сауда ұйымы сауда немесе
сервистік кәсіпорынның пайдасына клиенттің шотынан сатып алған тауары үшін
төлемге соманы есептен шығару үшін банкке жібереді;
- off-line режимінің ерекшелігі, карточканың иесі жасаған, сатып алу
туралы ақпарат, сауда терминалында немесе электрондық кассада сақтауға
қалдырылады, ал чектерге жазуды басу үшін, оған ойып тесілген, карточканың
иесі туралы ақпаратты қосарлайтын, қолмен прокаттайтын, арнаулы құрылғы
пайдаланылады.
Пластикалық карточкалар базасында өзіне-өзі қызмет ету банктік
жүйесінің жұмысын қамтамасыз ететін, құрылғылар, банкоматтар мен сауда
терминалдары болып табылады. Әлемдегі алғашқы банкоматты 1967 жылы
солтүстік Лондонның банкілерінің бірі іске қосты.
Бүгінгі күні әлемдегі банкоматтарды ең көп пайдаланушылар Азия-
Тынықмұхиты аймағының елдері болып табылады, оларға барлық жаңа қойылған
банкоматтардың 34 % келеді. Әлемдік ауқымда банкоматтардың ең көп тығыз
орналасуы Жапонияда – 1 млн азаматтарға 1000 құрылғыдан келеді. Банкомат
немесе АТМ (Automated Teller Machine) – пластикалық карточкалар бойынша
қолма-қол ақша беруге арналған, электронды-механикалық құрылғы. Орындалатын
операцияларға қарай, банкоматтар қарапайымға (cash dispenser) және, ақша
аудару, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау, шоттар туралы анықтама
беру, жарналарды қабылдау сияқты аясы кең операцияларды орындай алатын,
толық қызмет атқаратынға бөлінеді. Орнатылған жеріне қарай банкоматтар
көшелік және іштегі (ғимарат ішіндегі) болып бөлінеді. Негізгі
операцияларды орындауда клиентпен банкомат арқылы төлемдік жүйенің арасында
ақпарат алмасу жүреді [12].
Банкомат жұмысының үш негізгі режимі болады:
- нақты уақыт режимі (on-line). Банкпен процесингтік орталықтың арасында
ақпарат алмасу тұрақты жүреді, шот бойынша барлық транзакциялар нақты
уақыт ауқымында орындалады;
- автономдық режим (off-line). Ақпарат алмасу ақпаратты магнитті
жолақтарға ауыстыру жолымен ұзақ үзіліспен жүреді, клиенттің шоты
бойынша транзакция жинақталады және банкоматтың өзінде тіркеледі. Тек
олардың процесингтік орталыққа ауыстырылуына түзету жасалады;
- квази-on-line. Банкомат байланыс арналарының көмегімен кесте бойынша
процесингтік орталықпен байланысады. Мұнда кестенің бірнеше нұсқалары
болуы мүмкін: қажеттілігі бойынша сөйлесуге қол жеткізу (дозвон)
(мысалы транзакцияда), белгілі бір уақыт аралығы арқылы сөйлесуге қол
жеткізілу (дозвон), процесингтік орталықтан банкоматтар бойынша немесе
банкоматтардан оларға қайта байланыс жасау (обзвон) болуы мүмкін.
Кез келген типтегі банкоматтарда процессор, ақпаратты енгізетін
пернетақы, графикалық мониторымен дисплейі болады. Олар қосымша рулонды
принтерлермен ақша қабылдау және қауіпсіздік құрылғыларымен жабдықталуы
мүмкін. Мысалы, қауіпсіздік шараларының бірі, магниттік карточканың иесін
алаяқтардан қорғау мыналардан тұрады, банкоматтардан ақшаны беруде, кері
байланыста карта иесінің жеке 4-6 санды коды сұралады (PIN-код), өйткені
магнитті жолақпен картаны көшіруге болады, бірақ жеке кодын білмей, оны
пайдалану мүмкін емес.
Банкоматтардың таралу негізгі екі бағыты болады:
- банкоматтардың корпоративті муниципальдық желілері;
- ішкі төлемдік бөлек жүйені жасау.
Мұндай құралдарды ендіру банктер үшін клиент, уақыт, пайда үшін
бәсекелестік күресте төтеп беретін, қолайлы жағдайларға қол жеткізуге
мүмкіндік жасайды.
Сауда терминалдары – бұл дүкендегі қарапайым есеп айырысу қондырғысы.
Әдетте ол пластикалық картаның бұдырлы бөлігін прокаттауға арналған, және
клиент қолын қоятын, слип алуға арналған, механикалық қондырғы. Аздаған
соманы есептен шығаруға сауда терминалдары клиенттердің жеке кодын
сұрастырмайды. Статикалық мәліметтер бойынша АҚШ пен Канадада American
Express және MasterCard карточкалары базасындағы төлемдік жүйе кеңінен
таралған. АҚШ-тың өзінде, осы карточкаларға қызмет ететін, 60 мыңнан астам
автоматтар орнатылған. Еуропада VISA және MasterCard карточкалары кеңінен
қолданылады. Оның ішінде Францияда 15 мыңнан астам автоматтар, Италияда 6
мыңнан астам, Германияда 29 мыңнан астам автоматтар орнатылған.
Сауда орындарында карта бойынша төлемде арнаулы сауда чектері
рәсімделеді (слип деп аталатындар). Арнаулы құрылығы - импринтердің
көмегімен - чектерге картада таңбаланған ақпараттар басылады, одан соң
чектер жиналады және оны сауда ұйымы сауда немесе сервистік кәсіпорынның
пайдасына клиент шотынан сатып алған тауардың сомасын есептен шығару үшін
банкке жібереді. Терминал чектің үш көшірмесін жазып басады, оған сатып
алушы қол қояды. Осы чектердің әрқайсысы мәмліге қатысушылардың
(карточканың иесі, дүкен және банк) біріне арналған[13].
Мәміле жасау үшін сатушыға клиенттік төлем қабілеттілікке расталуын
алуы қажет. Қазіргі заманғы терминалдар on-line нақты уақыт режимінде
бірнеше секунд ішінде ақпараттық орталықтағы орталық компьютермен
байланысуға мүмкіндік береді. Кейде сатушыға карточка иесінің
төлемқабілеттелігін қосымша растау қажет болады. Бұл жағдайда ол телефонмен
банкпен байланысады, клиенттің шотының нөмірін, карточкасының әрекет ету
мерзімінің аяқталатын уақытын, өзінің шотының нөмірін, және мәміле
жасалатын, соманы хабарлайды. Компьютерлік желі бойынша берілетін,
сәйкестік кодымен, өз атынан карточка берген, мекеме мәмілені мақұлдайды
(немесе мақұлдамайды). Сол код сауда чегінде тіркеледі, содан кейін мәміле
карточканың иесінің шоты бойынша жүргізіледі. Әр күннің соңында сатушы
терминал өңдеген чектерді жинайды, депозиттік бланкті толтырады және оларды
өз банкіне поштамен жібереді не өзі апарады. Векселдерді есепке алған үшін
комиссиялық алымды алып тастаған түсімнің жалпы сомасы оның ағымдағы
шотына, әдетте, тез арада жіберіледі. Содан кейін банкте аралық операциялар
жүзеге асырылады.
Сатушының банкі карточкалар банк-эмитентімен клирингтік есептесу жүйесі
бойынша есеп айырысады. Сосын барып банк-эмитент карточка иесінен төлемді
алады. Салыстырмалы түрдегі арзан импринтердің орнына қымбаттау
микропроцессорымен авторизацияланған кассалық терминал пайдаланылуы мүмкін,
ол клиенттің төлемқабілеттілін анықтау және карточкалық алаяқтықты
болдырмау жағынан сенімділеу келеді. Терминал магнитік жолақтан
сәйкестендірілген ақпаратты оқиды, on-line байланыс режимінде банкпен
картаны сәйкестендіруді жүргізеді, және банктің төлемді растаған жағдайында
слипті басып жазады. Екі жағдайда да карта сәйкестендіру мақсатында
пайдаланылады. Магниттік карталарды пайдаланудың кемшіліктерінің бірі,
мысалы, дүкенде тұрған, клиенттің шотынан ақшаны есептен шығару
процедурасы, жетерліктей күрделі және ұзақ болып табылады.
Халықаралық төлем қауымдастықтары, пластикалық карточкалармен алаяқтық
жағдайларды болдырмаудың ең тиімді әдістерін іздестіруде қаржы
институттарына көмектесу үшін, біраз күш салып отыр. Мысалы, 1990-шы
жылдардан бастап халықаралық төлем қауымдастықтары Visa International и
MasterCard International эмитенттерге қазірде бар қорғаныс шараларына
қосымша карточканың магниттік жолағына және екінші жағына үш санды код
Visa International-ға CVV (Card Verification Value) және MasterCard –қа
CVC1, CVC2 (Cardholder Verification Code) International, енгізуді ұсынды,
авторизацияландыруды жүргізуде оны растау міндетті түрде болып табылады.
Осындай шаралар, әсіресе, Visa International төлемдік қауымдастығын 1994
жылдың өзінде 1993 жылмен салыстырғанда жалғандық жасаудан шығынды 14%
азайтуға мүмкіндік берді.
Магнитті жолақты пластикалық карточкалар нарығы әлемнің барлық дамыған
елдерінде ертерек қалыптасты: көп инвестициялар көлемі тартылды, орасан зор
инфрақұрылым жасалды (процессингтік орталықтар, банкоматтар, сауда
терминалдары), жүздеген миллион карточкалар айналымға түсті, халықаралық
стандарттар қалыптасты және бекітілді, жүйеаралық өзара әрекет жолға
қойылды. Магнитті жолақты карточкалар негізінде есептесу технологиясы,
сөзсіз әрі қарай да пайдаланылады және дамытылады.
Чектік кепілдік карточкасы пластикалық магнитті карточканың түрлілігі,
клиенттің – карточканың иесінің чегінің кепілдігі үшін пайдаланылады.
Алғашқы чек кепілдік карточкасы 1964 жылы шығарылды, ал қазіргі кезде
Ұлыбританияда олардың саны 25 млн. жетті. Чекті кепілдік карточкаларының
өте кең тарауынан туған артықшылықтарымен қатар, оның пайдалануында кейбір
кемшіліктері де бар. Негізінен карточка тауарларды төлеу үшін чек рәсімдеу
процесін тездетті, бірақ бүгінде оның иесі қарапайым операцияны рәсімдеуде
90 секундын жұмсайды. Сонымен бірге чекті кепілдік карточка бойынша жыл
сайын лимит - чек карточкасымен кепілденетін, шектелген төлем сомасы,
белгіленеді.
Қазіргі кезде Англияда бұл лимит 50 фунт стерлингті құрайды, ал тауарды
төлеу үшін несиелік карточканы пайдаланғанда несиелеу лимиті біраз көп
төлем жүргізуге мүмкіндік береді. Сондықтан клиенттер көбіне несиелік
карточканы пайдалануды дұрыс көреді.
Барлық елдерде чиптік карта (chip card) деп аталатын электронды
карточкалар және смарт-карточкалар (smart card) кеңінен таралып келеді
және оларды пайдалану мүмкіндігі де біраз кеңірек, өйткені, біріншіден,
карточкада жазылған мәліметтер мәміле жасау сәтінде жаңартыла алады, ол
оның қызмет атқару сипатын жақсартады.
Екіншіден, кіріктірілген микросұлбасының арқасында ондай карточкалардың
сенімділігі жоғарылайды (оларды сындыру және жалған ету қиынырақ).
Үшіншіден, клиенттің шотынан қаражатты есептен шығару процедурасы
қарапайымдалған. Чипте жазылған мәліметтердің негізінде карточканы
пайдаланумен жасалған мәміле офф-лайн (offline) автономдық режимінде жүзеге
асырылуы мүмкін, яғни, операция жүргізу сәтінде банктік компьютерлік
жүйесінің орталық процесорымен тікелей байланыссыз. Карточка, банктік шотта
бар, қаржы сомасын зердесінде сақтайды. Сондықтан да авторизацияландыру
мұнда керек емес: егер карточканың лимиті жоғарыласа, онда мәміле
жасалмайды, ал егер операция сомасы лимиттен аз болса, онда операция
жүргізу сәтінде бос лимиттің сомасы азаяды да, жаңа қалдық жазылады.
Жоғарыда айтылған магнитті пластикалық карточкалардың артықшылығы смарт-
карт (smart card) деген атпен белгілі, микропроцессорлық карточкалардың
соңғы ұрпақтарын қолданғанда көбейе түседі. Микропроцессорлық карточканы
әртүрлі атайды: memory card, chip card, microcircuit card, smart card,
чиптік карта. Оның размері басқа пластикалық карточкалардың размерлеріне
ұқсас.
Микропроцессорлық карточкалардың ерекшелігі оның ақпараттың көп
көлемін сенімді сақтау және пайдалану қабілетінде болып табылады. Барлық
электронды карточкалардың кіріктірілген микропроцессорлары болады, және
қуаттылығы жағынан тек дербес компьютерлерден аздап болса да қалып қояды.
Микропроцессорлық карточкалар магниттілерге қарағанда басқаша өңделеді.
Карточка, электронды карточкаларға арналған санайтын (есептейтін)
құрылғымен жабдықталған арнаулы терминалдық құрылғыға - POS (point of sale)
қойылады. Иесі пернетақыда өзінің PIN-код (дербес сәйкестендірілген нөмір
ДСН –қод) енгізеді, терминал карточканың түпнұсқалығын және сатып алу
мүмкіндігін тексереді. Егер ақша жетерліктей болса, онда ақша клиенттің
шотынан, on-line режимінде клиенттің төлемқабілеттілігін анықтайтын қымбат
операцияларды жүргізбей-ақ, санаулы секундтарда есептен шығарылады. Ақша
қаражаттары сатушының банктік шотына банкпен телефон байланысының бір
сеансы уақытында жұмыс күнінің аяғында аударылады. Телефон байланысы жоқ
аймақтарда, ақша қаражаттары банкке, POS-аппараттың мәліметтері жазылып
және одан кейін банкке берілетін, арнаулы электрондық карточканың көмегімен
аударылуы мүмкін. Әрбір қаражат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz