Ішкі аудитті өткізу
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Аудиттің мәні, мақсаты және маңызы 6
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру және оның тиімділігі 11
1.3 Ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптары 15
1.4 Ішкі аудитті жоспарлау, ішкі аудиттер бағдарламасы 17
2 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
Семей құс ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері 21
2.2 Кәсіпорында ішкі аудитті жүргізудегі алатын орны 32
2.3 Семей құс ЖШС-де аудиттің жүргізілу тәртібі және оның
маңыздылығы 35
2.4 Ағымдағы активтердің есебі және ішкі аудиті 50
3 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Түгендеу – ішкі аудиттің маңызды тәсілі 59
3.2 Кәсіпорындарының басқарушылық есебін және ішкі аудитін 65
ұйымдастыруды жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
ҚОСЫМШАЛАР 75
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы нарықтық жағдайға көшті, сол
себептен біз ғылым және білім беру саласында көптеген қиындықтарға тап
болдық. Өйткені біздің мемлекетімізге нақты, жаңа заман талабына сай білім
қажет. Сондықтан нарық жағдайына өтуге байланысты кәсіпорын ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктерін, өндірісті басқару мен шаруашылық
жүргізудің тиімді формаларын енгізу, кәсіпкерлікті, бастаманы ынталандыру
негізінде қызмет көрсету мен өнімнің бәсекелестік қабілетін, өндіріс
тиімділігін арттыру керек.
Осы мақсатты орындау үшін шаруашылық субъектілерінің қызметін
экономикалық талдауға маңызды орын бөлінеді. Білікті экономист,
бухгалтер, қаржыгер, аудитор заманға сай экономикалық зерттеу әдістерін
кешенді және жүйелі экономикалық талдауды жетік білуі қажет. Сондықтан
шаруашылық қызметтің нәтижесін жан – жақты, уақтылы және нақты талдай алуы
қажет.
Еліміз нарық экономикасының орнауы әр түрлі тауарлар мен қызметтерді
өндіру, сату және тұтыну процестерін реттейтін механизмдердің пайда болып,
дамуына жағдай жасайды. Экономикалық іс-әрекеттің төлем қабілетті сұранысы
мен талаптарына сай келетін, өндірістің оңтайлы инфрақұрылымын құру, ұлттық
нарықпен өзгеріп отыратын жағдайларға байланысты, тауар өндіріп, қызмет
атқаратын кәсіпорындар мен экономика секторларының жағдайы нарықтың тұтыну
құрылымына, оның бағытына, оның бағдарлау мүмкіншіліктеріне байланысты.
Республиканың мемлекеттік өнеркәсіп саясатының негізгі бағыттарына
сәйкес өнеркәсіптік саясат өндірістің тиімділігін арттыру жолында мақсатқа
жетуде, жаңа жұмыс орындарын ашуға, тауар нарықтарында ұлттық өнеркәсіптің
үлесін арттыруға бағытталған.
Кәсіпорын сапалы өнім шығаруға ұмтылуы қажет. Өйткені бұл
көрсеткіштерден алынатын пайда мөлшеріне тәуелді болады. Пайданың үлкен
бөлігін өнімді өткізуден табыс мөлшері құрайды, яғни кәсіпорын неғұрлым
тиімді өнімді нарыққа шығаратын болса, соғұрлым жоғары мөлшерде пайдаға ие
болады. Сонымен бірге өткізу көлемі және пайда мөлшері кәсіпорынның
маркетингтік, қаржылық, жабдықтау,өндірістік қызметтерінен тәуелді, басқаша
айтқанда бұл көрсеткіштер шаруашылықтың барлық жағдайын сипаттайды.
Баға жасалуына әсер ететін факторлардың тиімділігін арттыруды сөз
еткенде кәсіпорынның маркетинг жағдайы сөз етіледі. Маркетинг, яғни жарнама
арқылы тұтынушыларды өзіне тарту, сұраныс молайса тауар бағасы тұрақты
және жоғары болады. Бұл баға жасауға немесе қоюға бірден – бір қолайлы
жағдай. Ынталандырушы шаралары, шегерме баға, тауарларға орама жасауда
тұтынушыларды өзіне тартуды бірден – бір құралы. Осындай шаралар арқылы
кәсіпорынның беделі мен тауарларын қалыпты сақтауға болады. Баға –
кәсіпорындағы тауарлардың өлшеуіші, сол арқылы тиімді қызмет атқарады. Осы
арқылы маркетингтік қызметті пайдалана отырып өндіріс көлемін ұлғайтуға
болады. Өндіріс көлемі де тиімділіктің қайнар көзі. Өнімнің көптеп, сапалы
және тұтынушыны қанағаттандыруы нарықты экономиканың басты заңдылықтары.
Өндіріс көлемін ұлғайту арқылы өнімнің сапасын арттырып, тауар бағасын
қалыпты деңгейде ұстап отыруы шарт. Кез – келген кәсіпорын өндіріс
көлемінің үлкен, онда өндірілген тауар бағасының тұрақты болуын қадағалап
отырады
Нарық жағдайында кез келген кәсіпорын жоғары пайдаға қол жеткізуі
үшін келесідей шараларды іске асыруы қажет: пайданы алумен, өнімді
өткізумен байланысты жоспардың орындалуына жүйелі бақылау жасау; пайданы
жоғарылату мүмкіндіктерін пайдаланумен байланысты кәсіпорын жұмысына баға
беру; анықталған резервтерді пайдаланумен байланысты шараларды дайындау.
Өзімнің дипломдық жұмысымды мен Семейқұс ЖШС-нің барлық өнімдері,
оның бағасы, өнімнің өзіндік құны мен рентабельділігіне сүйене отырып
жаздым. Оларды жазу үшін экономикалық мәліметтерге сүйендім.
1 ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Аудиттің мәні, мақсаты және маңызы
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу құжаттамасын
тәелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу
мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық
декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық қызметке экономикалық талдау
жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық фирмалардың
кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды есепті
құрудың белгіленген концептуалдық негізінде сәйкес барлық елеулі аспектілер
бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды есеп беру
мүмкіндігі.
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып табылады.
Атап айтқанда:
- экономикалық субъектілер;
- салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
- қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
1. Ішкі пайдаланушылар: әкімшілік, менеджерлер, меншік иелері, бөлімше
басшылары, персонал.
2. Сыртқы пайдаланушылар:
- тікелей қаржылық мүдделері бар пайдаланушылар: инвесторлар, банктер,
жабдықтаушылар, сатып алушылар мен клиенттер.
- жанама қаржылық мүдделері бар пайдаланушылар: мемлекеттік органдар
(салық, қаржы органдары, статистика мекемесі т.б.), қоғамдар.
Аудиттің түрлері:
1. Ақпаратты пайдаланушыларға қатысты: сыртқы, ішкі.
2. Заң талаптарына қатысты: міндетті, бастамашылық (ерікті).
3. Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру компанияларынң
аудиті, биржалар-инвестициялық институттар мен зейнетақы қорларының аудиті,
жалпы аудит, мемлекеттік аудит.
4. Тағайындалуы бойынша: қаржылық есеп беру аудиті, салықтық аудит,
сәйкестік аудит, операциялық аудит, арнайы (экологиялық операциялық және
т.б.).
5. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша: бастапқы, келісілген.
6. Тексеру сипаты бойынша: дәлелдеуші, жүйелі бағытталған, тәуекелдікке
негізделген аудит.
2. Қазіргі аудит 19-ғасырдың аяғында кәсіпорынның жеке заңды тұлға ретінде
пайда болу кезінен бастап өзгерістерге ұшырады. Себебі өндіріс,
өнеркәсіптің дамуына байланысты. Ал біздің елімізде аудит саласының дамуы
1987 жылы Инаудит акционерлік қоғамы пайда болуынан бастады. Ол КСРО
Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай құрылған. Оның құрылуы елімізде
аудитті арықарай дамытуға зор ықпал етті, жәнеде бірегей құрылым ретінде
Инаудит сақталмады 1989-1993. 1992 жылы Қазақстан-аудит тәуелсіз
акционерлік аудиторлық компаниясына айналдыруға мүмкіндік берді.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екі бөлікке
бөлінген: өзінің кәсіби қызметін Үлкен төрттік деп аталатын халықаралық
аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte & Touche, KPMG, Ernest & Young,
Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып
отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар бойы
аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген мемлекеттерінде
жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады. Үлкен төрттікке кіретін
топтардың әрқайсысы жалпы алғанда аудиторлық кеңес беру қызметінің барлық
шеңберін қамтиды.
Жергілікті аудиторлық компаниялар бүгінгі таңда Халықаралық аудит
стандарттарын қолдану және оларды пайдалану тәжірибесін қабылдауды енді
ғана бастап отыр. Халықаралық аудит стандарттары бойынша шын мәнінде жұмыс
істейтін қазақстандық аудиторлық фирмалардың пайыздық үлесі қандай, ал кім
оны тек декларациялайды деген сұрақтарға өте дәл сеніділікпен жауап беру
мүмкін еес. Қазіргі кезде әртүрлі халықаралық ұйымдар тарапынан Қазақстанда
қызмет көрсетудің бұл рыногының өкілдерін сапалық жағынан аттестациядан
өткізуді жүзеге асыруға әрекет жасалуда. Олардың барлығы мемлекеттік
органдардан да, қандай да бір қоғамдық бірлестіктерден де тәуелсіз болады.
Бағалау мен тексеруге аудиторлардың жұмыс құжаттары бар файлдар,
фирмаішілік стандарттар, ереже – нұсқаулар мен процедуралар, нақты
орындалған жұмыстардың осы ереже – нұсқаулар мен процедураларға сәйкестігі
жатқызылады. Тексеру бағдарламасы және тексерілетін құжаттардың шеңбері
жұмыс басталғанға дейін тексерілетін субъектілерге хабарланған жоқ. Бағалау
нәтижесі Бүкіләлемдік банктің мәскеудегі өкілдігі атынан жазылған хатта
хабарланды. Тексеру жүргізу әдістемесін, яғни нені және қалай
тексеретіндігін аудитордың өзі таңдауға құқықты екендігін атап айту керек.
Клиент аудиторларға жұмыстардың арнайы бір түрлерін орындауды, мысалы,
корпоративтік табыс салығын есептеудің дұрыстығын тексеруді немесе тауарлы
– материалдық босалқылар есебіне аудит жүргізуді тапсыруы мүмкін. Бірақ,
клиенттің осындай арнайы тапсырмалардың нәтижелер бойынша жалпы қаржылық
қорытынды есеп жөнінде толық аудиторлық қорытынды есеп күтуі дұрыс емес.
Аудитордың өз клиентіне қосымша қызметтер көрсетуіне, мысалы, аудит
жүргізу процессінде қосымша төлем жасалынған жағдайда салық және басқару
мәселелері бойынша кеңес беруіне тиым салынбайды. Тек дайындау үшін
клиентке өзі көмек берген немесе оны құру үшін бухгалтерлік есепті аудитор
қалпына келтірген қаржылық қорытынды есепті тексеруге жол бермейді.
Жұмыстардың ондай қосарлануы аудитордың тәуелсіздігі принципін бұзғандық
болып табылады және оған нормативтік құжаттармен тиым салынған. Сонымен
бірге іс – тәжірибеде: кім ақша төлесе, сол музыкаға тапсырыс береді
принципі әйгілірек болып келеді. Кейбір клиенттер ақшаның ірі сомасын
аудиторларға төлесе болды олардан, істің шын мәніндегі жағдайына
қарамастан, өз кәсіпорнының қызметі жөнінде жұмыртқауды пікірлерді күтуге
болады деп есептейді. Қызмет көрсету бағасы жоғары аудиторлық фирмаға көңіл
аудара отырып, клиент оның жұмыскерлерінің жоғары біліктілігіне және
жұмыстың сенімділігіне үміт артқаны дұрыс. Аудитордың қорытынды пікірлері,
егер ол кәсіптік стандарттарды және этикалық нормаларды сақтайтын болса,
әділ болуға тиісті және де төлемнің мөлшеріне байланысты болмауы керек.
Аудит осы мемлекетте қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес
болса ғана сапалы аудит ретінде танылады. Ресми деңгейде қазақстанда да осы
ықпал әрекет етеді деп есептелінеді.
Алайда, іс – тәжірибеде клиенттер аудиторлардың қатал, бірақ әділетті
қорытынды пікірлер жасауына байланысты, оларды жүргізілген аудиттің сапасы
төмен деп кінәлауға тырысады, сөйтіп осы негізде келісім – шарт бойынша
төленуге тиісті көрсетілген қызмет үшін төлем жасаудан бас тартады немесе
аудиторлардың үстінен лицензия беруші органға шағым жасауы мүмкін.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті
қызметті орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл
экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына
негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе
дәлелдемейді. Аудитор үшін басты міндет – аудиторлық қорытындыға сенгісі
келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез – келген
қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби
этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің
ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасына, сонымен бірге
клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға тиісті.
Әрбір аудиторлық фирма өзінің ұйымдық құрылымын өз бетінше анықтайтын
болғандықтан, олардың тәжірибесін жинақтап көрсету күрделірек. Бірақ
негізгі бөлімшелер мен басқару органдарын анықтауға болады.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы төмендегілерден тұруы мүмкін:
- директорлар кеңесі;
- директор;
- аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік,
сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
- кеңес беру департаменті (салық салу, бухгалтерлік есеп мәселелері
бойынша);
- маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және
т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі лауазымды
қызмет түрлері болуы мүмкін:
- фирманың директоры;
- фирманың аудит жөніндегі директоры;
- кеңес беру бөлімі;
- мүліктерді бағалау, заңгерлік, Ақпараттық, шаруашылық және т.б.
бөлімдер.
Ірі аудиторлық компаниялар, сондай – ақ, халықаралық фирмалар аудитті
мынадай құрамда жүзеге асырады: аудитордың көмекшісі, аға аудитор,
супервайзер, менеджер және партнер.
Аудитордың көмекшісі ретінде, қағида бойынша, аға аудитордың тарапынан
тұрақты бақылаусыз өз бетінше жұмыс жасай алмайтын, азғантай ғана жұмыс
тәжірибесі бар тұлғалар танылады. Аудитордың көмекшілері тікелей орындаушы
персоналмен және клиенттің бастапқы құжаттарымен жұмыс жасайды, тестілеу
нәтижелерін аудиторлық жұмыс парақтарында көрсетеді және оларды талау жасау
үшін аға аудиторға береді.
Аға аудитор аудиттің жеке бір субъектісінде топтың жұмысын бақылайды,
қызметтің күн сайынғы мониторингін жүзеге асырады, аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын дайындайды. Яғни, аға аудитор қандай да бір
субъектідегі аудитке толығымен бақылау жасайды және менеджер немесе
супервайзердің шолу жасауы үшін материалар дайындайды.
Менеджер немесе супервайзер, қағида бойынша, бір уақытта бірнеше
субъектідегі аудитке басшылық етеді. Жалпы менеджерлер аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын қарауға және оны бекітуге жауапты.
Халықаралық тәжірибеде аудиторлық фирмалар партнерлықтың заңды нысаны,
бизнес иесі болып табылады және оларға толық материалдық жауапкершілік
жүктеледі. Халықаралық компанияларда аудиторлық қорытынды есепке қол қоюға
тек партнер ғана құқылы. Партнерлер клиентпен байланыстар үшін, бизнестің
стратегиялық дамуы үшін жауапты.
Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде
жүзеге асырылады:
- негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
- аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
- сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы.
Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу
кезінде ол ассистентердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің
мәселелері, есепті және соған сәйке, аудитті ұйымдастыруың болуы мүмкін
мәселелер бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы
тексеруге қатысушыларға берілген кез – келген тапсырма, жұмысты тапсырған
жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің
жеткіліктігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға
тиісті.
Орташа және ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және
аудит бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі
жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс
тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді.
Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар
жасалуға тиісті.
Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл
аудару қажет:
- аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
- жасалынған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше
құжатталғандығы;
- айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
- тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой
– пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар – Сарапшылар кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы
тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға
болады:
- қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы
ақпараттары бар клиентке арналған хат – келісім;
- клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою
жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
- аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар
жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның
мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын,
кәсіпорында заңға қайшы іс - әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
Кейбір экономистер белгілі бір аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына
сол клиентке басқа аудиторлық ұйымның күшімен қайта тексеру жүргізу арқылы
көз жеткізуге болады деп есептейді. Әрине, мұндай шара сапалылықты тексеру
нұсқаларының бірі болып табылуы мүмкін, бірақ оның тиімді болуы екі талай.
Әдетте, сапаны тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды іріктеп алып,
негізінен тексеру нәтижесі бойынша клиенттерде ескертулер болмағандарына
тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың көп санды клиенттеріне қайтадан
толық аудит өткізу орынсыз әрі ысырапшыл әрекет болар еді.
Аудиторлық жұмыстың сапасына бақылау жасау деп аталатын халықаралық
аудит стандартына сәйкес барлық аудиторлық ұйымдарда тиісті түрде
формаланған аудит сапасын бақылаудың ішкі жүйесінің болуын талап етеді.
Әрбір аудиторлық фирма орындауы жұмыстың қажет сапасын қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін ішкі стандарттар немесе ереже – нұсқауларды жасап, оларды
жүйелі түрде қолдануға тиісті. Аудиттің сапасына тексеру жүргізу барысында
дәл осы жүйені зерттеу керек. Яғни, қажетті ереже – нұсқаулардың бар
екендігіне және олардың мазмұнының стандарттарға сәйкестігіне, сондай – ақ
құжатта қарастырылған іс – шаралардың және процедуралардың тиісті дәрежеде
қолданылатындығына көз жеткізу керек. Ондай тексеру, әдетте, бір – екі күн
уақыт алады және де елеулі еңбек ресурстарын, материалдық ресурстарды талап
етпейді. Мұндай кезде кейбір фирмаішілік реттеуші құжаттардың бар немесе
жоқ болуы және олардың орындалуы – аудит өткізу сапасының куәлігі.
Процедуралардың жалпы екі жағын қарастыру қабылданған:
- жалпы аудиторлық фирма жұмысының сапасына қатысы бар процедуралар;
- нақты аудит өткізудің сапасына қатысты процедуралар.
Сапаны қамтамасыз ету процедуралары аудиторлық фирманың ішкі
құжаттарында немесе ішкі стандарттарында жазылуға тиісті. Әдетте,
Халықаралық аудит стандарттарына сәйкес сапаға тексеру жүргізу барысында
тексеруге тек сол ішкі реттеуші құжаттар алынады. Әрбір аудиторлық фирмада
тиісті процедураларға қойылатын талаптар жазылған құжат, немесе қорытынды
құжатта бір бөлім, не болмаса бірнеше тиісті құжаттар болуға тиісті. Кейбір
аудиторлар бұған қарсы. Олардың ойынша, ереже – нұсқаулар жақсы болуы
мүмкін, бірақ сол ережелердің қаталдығы көбінесе олардың орындалуының
міндетті еместігімен теңгеріледі. Бірақ тәжірибелі тексерушіге қандай – да
бір ереже – нұсқаулардың практикада қолданылатын, қолданылмайтындығын
анықтау қиындық туғызбайды. Ол үшін қажетті прооцедуралар көрсетілуге
тиісті аудиторлық файлдар болады немесе аудитте кеңінен танымал сұрақ беру,
не болмаса бақылау жасау процедураларын қолдануға болады.
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру және оның тиімділігі
Ішкі аудиттің басты міндеті–басқару мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару
шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір
бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы дұрыс
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Ішкі аудит–кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі
бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі
аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар
жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.
Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:
1. Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың
жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.
2. Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде қаржылық
емес бақылау да бар. Кейде оны ақша құнының аудиті деп атайды.
3. Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әртүрлі сыртқы талаптары мен
саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.
Бұл үшін:
• активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына
және осы активтердің тиімді түрде пайдалануы мен сақталуы
қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор
аутивтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып
өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі
активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді
болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау
орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланып
жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік
қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін
болғанша қайта өнделіп, өткізіліп жатыр;
• міндеттемелердің ұйымның тек құқықтық операцияларына ғана қатысы
бер екендігін растау.
Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық
типтері жайлы мәлімет білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың
бірде – біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік
береді. Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алу керек, бұған өзгеше
келісім – шарттарды растап алатын хаттамалар да кіреді.
Ішкі аудиттің қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құралады. Кейбір
жағдайларда қызметтін осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни,
Акционерлік қоғамдар туралы заңының 5-тармағының 33-бабында ұлттық
акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы
керектігі қарастырылған.
Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен
Ереже деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктік, өз бетінше
жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағыдаларының негізінде
құрылады.
Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін
бухгалтерлік есеп саласы емес, өзіндік бет–бейнесі бар күрделі қызмет
ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс көлемі оларға үлкен болып
көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық жұмыспен байланысты қызметпен
қатар басқа да әртүрлі қызметпен айналысады.
Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлігіне қарамастан,
оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы
сыртқы аудиторлық процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына
өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің
аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай
дәрежедегі тәуелсіздік бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент –
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қаңдай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен
анықталады.
Ішкі аудитты бағалау. Аудиттың халықаралық стандарттары сыртқы
аудиторлардан аудиторлық қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін
жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру үшін, сонымен қатар ішкі
аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және мүмкіндігін анықтау үшін
аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде біліп- түсінуді талап
етеді. Мұндай бағалау кез–келген жағдайда аудиторлық тәуелділікке және
бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына ықпал етеді.
Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған
келесі процедуралар орындау қажет.
Ішкі бақылау процедураларын сонымен қатар ішкі аудиттің
процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін.
Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.
Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудиттің айырмашылықтары.
Ішкі аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды 3 бағытқа бөлуге
болады: қаржылық, операциялық және басқару.
Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдырмау және қателерді
дәлелдеулермен, шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды
көздейді. Оған аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын
анықтауға мүмкіндік бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды
есептерін қарап шығу, сандардағы тренділерді іздеу жатады.
Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын
зерттеуді және олардың орындалған – орындалмағандығын анықтап – білуді
кіргізеді. Мұндай зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің
кемшіліктерін, сонымен қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды
анықтауға тырысады.
Ішкі аудит стандарттары. Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер
әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан ұйымның түрі мен
оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың,
коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы
қоларының аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді
әр түрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей-тегжейлі және әртүрлі
критерийлерге сүйене отырып шешуге болады.
Фирмаішілік ереже – нұсқаулар мен стандарттардың көлемінің аудиторлық
фирманың көлеміне қалай байланысты болатындығы жөнінде көптеген сұрақтар
туындайды. Халықаралық аудит стандарттарында сапаға бақылау жасау жүйесінің
күрделілігі аудиторлық ұйымның көлеміне, оның даму бағытына, ұйымдық
құрылымына және т.б. байланысты болатындығы ескертілген. Әдетте, жалпы
стандарттарды да ішкі құжаттарды да кеңінен қолданатын ірі аудиторлық
фирмаларда ішкі ереже – нұсқаулардың ең төменгі саны қанша болуға тиісті
екендігі жөнінде мәселе қойылмайды. Бұл фирмалардың басшылары, әдетте, өз
жұмысының сенімді болуына мүдделі болғандықтан, бәрінен бұрын ішкі
бюрократиялық процедуралар жайында қайта сақтандыру жасауға бейім. Өз
кезегінде кішігірім аудиторлық фирмалар мен аудиторлар, өздерінің атқаратын
қызметтерінің көлеміне байланысты, аудит сапасын бақылаудың күрделі
жүйесінің керек еместігі туралы көзқарастарын жиі қорғайды.
Егер тексеруге жұмыскерлерінің саны 10 адамнан аспайтын және
қызметінің көлемі шектеулі кіші кәсіпорын тартылатын болса, онда ішкі ереже
– нұсқаулар мен меншікті бақылау құралдарының шектеулі саны пайдаланылуы
мүмкін. Сонымен бірге, аудит өткізу барысында клиенттен клиентке дейін
тұрақты болған тиісті аудиторлық файлды, аудиттің жоспарын, маңыздылық
деңгейін анықтау тәртібін дайындау талап етіледі. Аудиторлық процедураларды
типтік бағдарлама бойынша жүргізген дұрыс. Аудит нәтижелері жөніндегі
жазбаша ақпараттар бірегей нысандар бойынша рәсімделуге тиісті. Жоғарыда
аталған мәселелердің әрқайсысы жинақтаушы немесе ішкі дербес құжаттардың
біреуінде бейнелеуге тиісті.
Өз клиенттеріне аудиторлық қорытынды бермейтін, яғни, жалғаспалы
қызмет көрсетумен, мысалы кеңес берумен, айналысатын аудиторлық фирмалар
үшін де сапаға бақылау жасаудың таржұмыртқалған процедуралары керек болмауы
мүмкін. Көп санды ірі клиенттерге тұрақты түрде аудиторлық қорытынды
дайындап беретін аудиторлық фирмаларда тиісті ереже – нұсқаулар,
әдістемелік ұсыныстар, ішкі стандарттар түрінде жасалынған ережелер мен
сапаға фирмаішілік бақылау жасау процедуралары болуға тиісті.
Қазіргі кезде бақылау жасау функциясы не құқығы бар мемлекеттік
органдар не болмаса аудиттелінетін субъект аудиторлық тексерулердің сапасыз
өткізілгендігі туралы мәлімдеме жасаған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда бақылаушы органның міндетті қызметін Қазақстан Республикасы
аудиторлар Палатасы жанындағы кәсіби этикалық Кеңес атқарады. Анықталған
салақтықтар мен бұзушылықтар бойынша жазаны айқындау мақсатында Кеңесте
сапасыз жұмыстардың орын алу фактілерінің барлығы талданып, қаралады деп
пайымдауға болмайды. Төмендегі бірқатар объективтік себептерге байланысты
бұзушылықтардың кейбір бөлігі байқалмай қалып қалуы мүмкін:
- жүргізілетін тексерулердің мақсаты мен міндеттерін клиенттің толық
түсінбеуі;
- өткізілген аудиттің сапасына бақылау жасаудың дәл анықталған
процедураларының жоқ болуы.
Аудиторлық қызмет жүйесінің ажырамас бөлігі ретіндегі бақылау жасау
механизмі жүйе нақты жаңылыс тапқан кезде жұмыс істей бастамай, тұрақты
негізде жұмыс істеуге тиісті.
Бұдан туындайтын сұрақ: мұндай бақылауды кім жүзеге асырады –
мемлекеттік органдар ма, әлде тек аудиторлардың қоғамдық ұйымдары ма? Екі
нұсқаның әрқайсысының мемлекеттік органдардың жұмыскерлері сапаны тексеру
барысында мемлекеттің мүддесін қорғай отырып, қандай – да бір аудиторлық
бірлестіктің абыройын қорғауға мүдделі болмайды деп күтуге болады. Басқа
жағынан қарағанда, бүгінгі таңда мемлекеттік бақылау – реквизиялық
органдардың жұмыскерлерінің біліктілік деңгейі оларға аудит әдістемесінің
бүге – шігесіне дейін талдап қарауға әрдайым мүмкіндік жасай бермейді.
Ондай мемлекеттік тексерушілердің штатын өсіру үшін елеулі қаражат бөлуге
мемлекеттің жағдайы келмейді. Кейбір аудиторларда, тексерушілер жұмыс
процессі кезінде алған құпия ақпараттар аудитор клиенттеріне зиян келтіре
отырып пайдалануы мүмкін деген қорқыныш туындайды. Мысалы, табылған
қателіктер туралы мәліметтер салықтық бақылау органдарына хабарлануы
мүмкін.
Аудиторлық фирма аудиторлық процедуралардың мазмұны, мерзімі және
көлемі үшін жауап беруге тиісті. Олардың сапасына бақылау жасау аудиторлық
фирма қызметінің сипаты, тексеруді ұйымдастыру деңгейі және табыстар мен
шығыстар бойынша тиісті жағдайлар сияқты факторларға байланысты.
Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі және
сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлігіне қарамастан, оларға жету жолдары
көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық
процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін
қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін
толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола
алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент –
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қаңдай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен
анықталады.
Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы
аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі
процедуралар орындау қажет.
1.3 Ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптары
Ішкі аудиттерді (тексерулер), кейде аудиттер деп аталады (тексерулер)
бірінші жақтан, әдетте, ұйымның өзі немесе оның атынан ішкі мақсаттар үшін
жүргізіледі және сәйкестілік туралы қарар үшін негіз бола алады.
Бөлімше қызметіне жүргізілетін нақтылы аудиттер мынадай мақсаттарды
көздейді:
а) СМЖ-ның СТ РК ИСО 9001-2009 талаптарына, нормативтер мен ішкі
талаптарға сәйкес келуін тексеру;
б) енгізілген СМЖ-ның нәтижелілігін сапа саласындағы мақсаттарға жету
тұрғысынан анықтау;
в) менеджмент жүйесін жақсартудың жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау;
г) алдындағы ішкі аудиттер нәтижелері бойынша түзетуші іс-әрекеттер
нәтижелілігін тексеру;
д) сапа менджменті жүйесінің жоспарланған іс-шараларға сәйкес-тілігін
белгілеу;
е) СМЖ-ны енгізудің және жұмысқа қабілеттілігінің тиімділігін анықтау.
Жауапкершілік пен өкілеттіліктерді бөлу.
Ішкі аудитті дайындауда, жоспарлауда және өткізуде жауапкершілік пен
өкілеттіліктерді бөлу.
• Бас директор:
- аудиторлық топ мүшелерін іріктеу және оқыту жөнінен шешімдер бекітеді;
- ішкі аудиттің жылдық бағдарламасын бекітеді.
• Сапа жөніндегі басшылық өкілі:
- СМЖ-ның ішкі аудитін ұйымдастырады;
- ішкі аудитті өткізудің жылдық бағдарламасын жасайды;
- ішкі аудиторларды іріктеу мен оқытуды ұйымдастырады;
- ішкі аудиттің жоспарына келісім алады;
- түзетуші және алдын алушы іс-шараларға келісім алады;
- түзетуші және алдын алушы іс-шаралардың орындалуына бақылау
ұйымдастырады;
- сәйкессіздік себептерін жою тиімділігіне баға беруді жүзеге асырады;
-ішкі аудит бойынша кұжаттарды жүргізуді және сақтауды жүзеге асырады;
- ішкі аудит нәтижелері туралы анықтама есеп құрастырады.
•Аудиторлық топ басшысы кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайын-далады және
аудиттің барлық сатылары үшін жауапкершілікте болып, мыналарды жүзеге
асырады.
- аудиторлық топ мүшелерін іріктеу;
- аудиторлық топтың жұмысын ұйымдастыру;
- аудиторлық топ мүшеяері арасындағы міндеттерді бөлу;
- ішкі аудит есебін сапа жөніндегі басшылық өкілімсн келісу және ұсыну;
- ішкі аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер жөніндегі түзетуші және
алдын алушы ұсыныстармен танысу;
- ішкі аудит барысында. аныкталған түзетуші және алдын алушы іс-қимылдардың
орындалуын бақылау.
Аудиторлық топ басшысының міндеттері:
- жүзеге асырылған ішкі аудитте қолданылған ішкі аудиттің жоспарын,
талаптар мен құжаттарды орындау;
- жұмыс құжаттарын дайындау және нұсқаулар беру;
- аталған қызметке сәйкестігін анықтау үшін кәсіпорынның тек-серілген
бөлімшесінің қызметіне қатысты құжаттарға талдау жасау;
- ішкі аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер туралы тексерілген
бөлімше басшысына хабарлау;
- ішкі аудитті орындау барысында пайда болған барлық кедергілер туралы
аудиторлық топ басшысына хабарлау;
- ішкі аудиттің нәтижелері туралы анық, сенімді және белгіленген мерзімде
есеп беру.
• Тексерілетін бөлімше басшылары:
- ішкі аудиттің мақсаты мен көлемі туралы бөлімше персоналына хабарлайды,
ал ол біткен соң ішкі аудит нәтижелерін хабарлайды;
- аудиторлық топ мүшелерін өздері бастап жүреді немесе бастап жүру үшін
жауапты тұлғаны тағайындайды;
-аудиторлық топ мүшелеріне қажетті жабдықтардық, құжаттардың, жазбалардың,
персоналдың қол жетімді болуын қамтамасыз етеді;
-аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер себептеріне талдау жасайды;
- түзетуші және алдын алушы іс-әрекеттерді белгілейді (жасайды) және жүзеге
асырады.
Жалпы ережелер
• Осы тәсілдемелік нұсқаулардың талаптары сапа менеджменті жүйесінің СТ РК
ИСО 9ОО1-2003-ге сәйкес келеді.
• Мыналар ішкі аудит үшін негіз болып табылады:
- жоспарлы ішкі аудиттер үшін - ішкі аудиттердің бекітілген жылдық
бағларламасы;
- жоспардан тыс (кезектен тыс) ішкі аудиттер үшін – кәсіпорын бойынша
бұйрық.
Ішкі аудитті өткізуге қажетті уақыт пен еңбек ауқымы жөніндегі талапты
персоналға процесті жүзеге асыру барысында жұмыстың жекелеген сатылары үшін
жауаптылар белгілейді.
Аудиторларға қойылар талаптар:
СМЖ-ға ішкі аудит өткізуге Ішкі аудит курсы бойынша оқудан өткен,
кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайындалған ішкі аудиторлар ғана жіберіледі.
Аудиторлар тексерілетін бөлімшенің қызметкерлері болмауы керек және СМЖ-ны
тексеру процесіне қатыспауға тиіс.
Аудиторлар қызметтің тексерілетін саласы үшін жауапкершілікте
болмайды, аудиторлар СМЖ кұжаттарына (ішкі және сыртқы), қойылар
талаптарды, ішкі аудиттер еткізудің принциптері мен тәсілдерін білуге тиіс.
Аудиторлар коммуникация (қарым-қатынас) қабілетін меңгеру керек.
Мамандардың ішкі аудитті өткізу біліктілігіне сәйкестігін растау
кәсіпорын күшімен 3 жылда бір рет оларды аттестациялау арқылы жүзеге
асырылады.
Аудитор Ішкі аудиттің жоспарын жасау үшін, сәйкессіздік хатта-маларын
толтыру және олар анықталған жағдайда мағлұмдама жазу, ішкі аудит туралы
есеп құрастыру үшін жауапкершілікте болады.
1.4 Ішкі аудитті жоспарлау, ішкі аудиттер бағдарламасы
Аудиттер бағдарламасы процестер мен учаскелердің мәртебесі мен
маңыздылығы, сондай-ақ алдындағы аудиттердің нәтижелілігі ескеріле отырып
жоспарланады.
Бағдарламада бірінші кезекті тапсырмалар, тексерілетін бөлімше-лер
нақытылы тексерулерді өткізудің мерзімдері жэне аудиторлар туралы
мэліметтер болады.
Бағдарлама жыл ішінде әрбір кұрылымдық бөлімшені және СТ РК ИСО 9001-
2009 стандарттарының барлық тарауларының және кәсіпорынның сапа жөніндегі
басшылығының жиынтығын тексеруді қарастыруы керек.
Ішкі аудиттердің жылдық бағдарламасын кәсіпорынның бас директоры әр
жылдың каңтар айының бірінші он күндігінде бекітеді. Ішкі аудиттің
бекітілген бағдарламасы бөлімшелерге таратылады.
Аудит жоспары ішкі аудиттердің жылдық бағдарламасының немесе кәсіпорын
бойынша бұйрықтың негізінде аудиторлық топтың басшысы (аудиторлық топтың
мүшелерімен бірлесе отырып) ішкі аудиттің жоспарын жасайды.
Ішкі аудиттің жоспары сапа жөніндегі басшылық өкілімен келісіледі және
тексерілетін бөлімшелер басшыларына хабарланады.
Ішкі аудит барысында жиналған ақпараттарды басшылыққа ала отырып, ішкі
аудит жоспарына өзгертулер енгізуге болады.
Ішкі аудит жоспарында мыналар болуға тиіс:
а) тексеру үшін негіз - ішкі тексерулердің жылдық бағдарламасы немесе
кезектен тыс ішкі тексеру (бұйрықтың нөмірі мен күні);
б) тексерілетін бөлімшені идентификациялау;
в) тексеруді өткізген күн және орын;
г) тексерудің мақсаттары мен көлемі;
д) сілтемелі құжаттарды идентификациялау (мәселен, сапа менеджменті
жүйесіне қолданылатын стандарттар, кәсіпорынның сапа жөніндегі
басшылығында және тексерілетін бөлімше қызметінің тиісті бағыттары
көрсетілген стандарттар мен кұжаттар, СМЖ құжаттары (онын ішінде лауазымдық
нұсқаулықтар мен бөлімше туралы ережелер);
е) аудиторлық топ мүшелерін идентификациялау;
з)тексеру туралы есеп жіберілетін мекен-жайлар және жарыққа шығудың
күтілген күні.
Нақтылы бөлімшенің ішкі аудитінің жоспарын оның жұмыстарының
ерекшеліктерін, СМЖ құжаттарынын, талаптарын және осы әдістемелік нұсқаулар
талаптарын ескере отырып, құрастырған дұрыс.
Аудитті өткпудің жоспарланған мерзімдерін ауыстыру
Аудитті өткізу мерзімін ауыстыру қажеттілігі туындаған жағдайда
тексеру жоспарланған бөлімше басшысы ауыстырудың себептерін көрсете отырып,
кәсіпорынның бас директорының атына ауыстыру туралы қызмет бабындағы хат
жазуға бастамашы болады. Көрсетілген дәлелдер негізді болған жағдайда бас
директор бағдарламаға немесе аудит жоспарына өзгертулер енгізу жөнінде
санкция береді. Бағдарламаға немесе аудит жоспарына өзгерістерді СБӨ
енгізеді.
Ішкі аудитті өткізу
А) Дайындық
1)Аудиторлық топтың басшысы алда түрған тексеру туралы тексерілетін
бөлімшелердің басшыларьша ол басталардан екі апта бұрын хабарлайды.
2)Оның алдында аудиторлық топ басшысының төрағалығымен аудиторлық топтың
мүшелерімен және тексерілетін бөлімшенің басшылығымен ауылда тұрған
аудиттің мән-жайын нақтылау үшін алдын ала кеңес өткізіледі.
Б) Тексеру
1) Тексерілетін бөлімшелердегі жұмыс барысында аудиторлық топ мүшелері СМЖ-
ның СТ РК ИСО 9001-2009 және кәсіпорынның СМЖ кұжаттарына сәйкестігі
туралы негізделген қорытындылар шығаруға жағдай жасайтын объективті және
шынайы Ақпараттар жинауы керек.
2) Мәліметтерді сұрау, кұжаттарға сараптама жасау бұрынғы аудиттер мен
сәйкессіздіктерді жою жөніндегі іс-шаралар нәтижелеріне талдау жүргізу
жолымен алады.
3) Аудит барысында тіркелген байқаулардың бәрі сәйкессіздікке және
потенциалды сәйкессіздікке классификацияланады. Тіркелген барлық
сәйкессіздіктерпотенциалды сәйкессіздіктер дәлелдемелермен расталуға тиіс.
4) Аудит процесінде топ басшысы, ішкі аудиттің мақсаттарына жету үшін, сапа
жөніндегі басшылық өкілімен келісе отырып, аудит жоспарына немесе топ
мүшелері арасындағы міндеттемелерді бөлуге өзгерістер енгізеді.
Ішкі аудитті аяқтау
а) Тексеру аяқталғаннан кейін, есепті дайындау алдында, аудиторлық топ
басшысы тексерілетін бөлімше басшысымен қорытынды кеңес өткІзеді. Кеңеске
қызметтерінде сәйкессіздікпотенциалды сәйкессіздік анықталған өзге
бөлімшелердің де басшылары шақырылады. Кеңесте аудит нәтижелері талкыланады
және жасалған қорытындылар туралы хабарланады.
б) Бөлімше басшысы ішкі аудиттің нәтижелерімен жэне ішкі аудит жөніндегі
топтың қорытындыларьшен келіспеген жағдайда, сапа жөніндегі басшылық
өкілінің қатысуымен қосымша кеңес өткізіледі.
Түпкілікті шешімді сапа жөніндегі басшылық өкілі қабылдайды. Ішкі
аудиттің нәижелері туралы есеп.
Есепті дайындау
а) Ішкі аудиттің нәтижелері туралы есепті аудиторлық топтың басшысы
дайындайды және ол өткеннен кейін он күн ішінде сапа жөніндегі басшылық
өкіліне ұсынылады.
Аудиторлық топ басшысы ішкі аудит жөніндегі есептіліктің нақтылығы мен
толықтығы үшін жауапкершілікте болады.
б) Есепті дайындауға аудиторлық топтың барлық мүшелері атсалысады
в) Есепте оның күні көрсетіліп, аудиторлық топ басшысы мен мүше-лерінің
қолдары қойылуы керек. Ішкі аудит жоспары мен топтың барлық мүшелерінің
тексеру материалдары есепке қоса тіркеледі.
Есепті тарату
Ішкі аудиттің нәтижелері бойынша ол жауап алынғаннан кейін бір апта уақытта
мына жерлерге жіберіледі:
- тексерілген бөлімше басшысына - ішкі аудит туралы есеп;
- аталған тексеру кезінде қызметтерінен сәйкессіздікпотенциалды
сәйкессіздік анықталған бөлімшелердің басшыларына - сәйкессіздік туралы
хаттамасы және мағлұмдамасы бар ішкі аудит туралы есеп.
Нәтижелерді жалпылау.
Жалпыланған ақпараты бар ішкі аудит нәтижелері туралы есепті сапа
жөніндегі басшылық өкілі ағымдағы жылдың 20 қарашасына дейін әзірлейді.
Анықтамада бөлімшелерде анықталған айтарлықтай сәйкессіздіктерге және
оларды жою жолдарына қатысты мәліметтер ерекше бөліп көрсетіледі.
Анықтамаға сапа жөніндегі басшылық өкілінің қолы қойылады және
филиалдың бас директорына ұсынылады.
Процеске баға беру үшін мынадай критерийлер пайдаланылады:
• Жыл ішінде ішкі аудит дүниесі болған нысандарда анықталған
сәйкессіздіктердің саны және оларды бөлу.
• Ішкі аудит нәтижелері бойынша немесе СМЖ-ның қызмет ету процесінде оларға
түзетуші іс-әрекеттер жүргізілген қайталама сәйкессіз-діктер саны.
Мониторинг тәсілдері (бағалау) және процесті басқару.
Сапа жөніндегі басшылық өкілі тарапынан ішкі аудитті өткізу және
түзетуші іс-әрекеттерді орындау реттерін бақылау.
Сапа жөніндегі басшылық өкілі тарапынан тексеру процесіндегі
аудиторлар жұмысын бақылау.
2 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
1. Семей құс ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері
Қазақ КСР ауыл шаруашылық министрлігінің бұйрығы бойынша 1964 жылы
Семейқұс фабрикасының құрлысы басталып, ал 1966 жылы аяқталады,
1967 жылы өзінің өндірістік жұмысын бастайды.
Семейқұс ЖШС 1966 жылдан бастап өзінің қызметін атқарып келеді.
Ол Семей қаласынан 3 шақырым жерде орналасқан, жалпы көлемі 28,1 га
құрайды, соның ішінде өнеркәсіптік ғимараттар 68674,2 м орын алады.
Бастапқы уақытта құс фабрикасы 100 мың алғашқы асырауға негізделген тауыққа
арналған болатын. Кейіннен, өндіріс қөлемін ұлғайтып және технологияны
жетілдірген соң корпустар кезекпен клеткалы асырауға қөшті. Бұл ең қарқынды
құс өсіру әдісі болып табылады. Мұнда КБН, БКН, ККТ-2, КБН-4, КБУ және
германдық “EVROVENT-S” типті қондырғылар пайдаланылады.
Семейқұс ЖШС Семптица-Семейқұс ЖШС жалғастырушысы болып
саналады. Негізгі қызмет түрі жұмыртқа, құс еті, балапан шығару және өткізу
болып келеді. Семей қаласында жұмыртқа өндіретін тек осы кәсіпорын.
1966 жылы құрама жем жасау үшін өнімділігі тәулігіне 80 тонна
шығаратын жем цехы іске қосылды, ол бүкіл кәсіпорынды жеммен қамтамасыз
етеді. Кәсіпорын қаражатына соңғы екі жыл ішінде сыйымдылығы 3500 тонна
бидай сақтайтын және оны ұсақтауға арналған 2 қойма салынып, іске қосылды.
Құрама жемді өзінде өндіру, оның сапасын жақсартады, құнын төмендетеді және
қалыптасатын технологиялық қажеттілікке сай құрамын өзгертуге мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорынға құрама жемнің келесідей құрамы әкелінеді:
дақылдар, шпроттар және жмыхтар, өсімдік және жануар майлары, балық ұны, ет-
сұйек ұны, ақуыз-витаминді қоспалар және т.б. Жем цехында 4-сатылы
араластыру жүргізіледі, араластырғыштардың өнімділігі 2,5 куб.м.
Жұмыртқа- жақсы көру, мықты сүйек және жоғары өсу кепілі болып саналады.
Мұнда А витамины өте көп және жұмырқа косметикалық зат. Жұмыртқада 96 %
минералды заттар бар, әсіресе кальций және В, В1, В2, Д1 витаминдері бар.
Баяғы заманнан бері жұмыртқаның адам иммунитетін жоғарлату мен
қалпына келтіруде тамырлар мен мүйізді препараттардың алдында басым екені
белгілі. Еш нәрсе жұмыртқа сияқты тез әсер етпейді.
I. Жұмыртқа:
- супер (2 сары уызы бар);
- ірі жұмыртқа (таңдаулы);
- 1 категориялы ;
- 2 категориялы;
- ұсақ жұмыртқа.
II. Ет:
- 2 категориялы;
- сорпа жиынтығы;
- көже жиынтығы;
- суб өнімдер (жүрек, бауыр)
- мойыны, қанаттары.
Құс фабрикасы өз фермасына жұмыртқа табу қабілеті жоғары, сапалы
және ақуыз бен витаминдері көп өнім (жұмыртқа) беретін тауықтар әкелді.
I) Ломанн Браун кроссының отбасылық табыны қоңыр қабығы бар
жұмыртқа өндіру үшін жоғары өнімді тауық алу үшін өсіріледі.
II) Тауықтың екінші түрі- Ломанн белый ЛСЛ (Loman Wait SL). Ломанн белый
ЛСЛ тауығының өнімінің жоғары нәтижесіне жету үшін құсты жоғары дәрежеде
асырау және жүйелік күтуін қамтамасыз ету керек.
Ломанн белый ЛСЛ тауығының өнімділігінің генетикалық потенциалын толық
пайдалану үшін міндетті түрде азықтық заттары толық жемдерді пайдалану
қажет.
III) Тауықтың үшінші түрі- кросс Родонит Кросс- бұл аутосексті,
төртсызықты жоғары генетикалық өнімділікпен ерекшеленеді.
Родонит Кросс тауығының жас құсын өсіргенде әтештеріне
ерекше назар аудару керек, оларды жерде және клеткада өсіруге болады.
Клеткаларды әтештерді 13 апталық жасына дейін өсіреді, содан кейін арнаулы
клеткаларға ауыстырады.
Клеткалы асырау кезінде әтештерде айдардың гипертрофиясы байқалады,
сондықтан 5-6 апталық кезінде оларды кесіп тастайды.
Кез келген кәсіпорын қызметі еңбекті ұйымдастырудан басталады.
Кәсіпорынды басқарма төрағасы басқарады. Оған техникалық директор,
өндіріс директоры, экономика және қаржы директоры бағынады. Семейқұс ЖШС-
де әр қызметшінің өз міндеті және тікелей бастығы бар.
Басқарма төрағасы кәсіпорынды басқаруды өз орынбасарларының,
өндірістік бөлімше бастықтарының көмегімен жүзеге асырады, олардың
әрқайсысына жеке салалар мен жұмыс бөлімшелерін бекітіп береді, әрбір
тапсырған жұмыс үшін құқығын, жауапкершілігін және міндеттерін айқындайды,
штатты, құрылымдық бөлімшелер жөніндегі ережені, басқару аппараты
жұмысшыларының қызмет бабына байланысты нұсқауларын және барлық
жұмысшылардың міндеттерін бекітеді. Мемлекеттік бюджет, банк, жеткізушілер
мен тапсырыс берушілер алдындағы тапсырманың, жоспардың толығымен
орындалуын қамтамасыз етеді. Ұйымдастырушылық- шаруашылық, жылдық және
ағымдағы жоспарлардың уақытында жасалуын қамтамасыз етеді. Өндірістік
бөлімшелердің қызметін өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мен
дамудың жоғары қарқынына жетуге, өнімділік пен сақтықтың артуына бағыттайды
және үйлестіреді.
Техникалық директордың функционалдық міндеттері: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Аудиттің мәні, мақсаты және маңызы 6
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру және оның тиімділігі 11
1.3 Ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптары 15
1.4 Ішкі аудитті жоспарлау, ішкі аудиттер бағдарламасы 17
2 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
Семей құс ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері 21
2.2 Кәсіпорында ішкі аудитті жүргізудегі алатын орны 32
2.3 Семей құс ЖШС-де аудиттің жүргізілу тәртібі және оның
маңыздылығы 35
2.4 Ағымдағы активтердің есебі және ішкі аудиті 50
3 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
Түгендеу – ішкі аудиттің маңызды тәсілі 59
3.2 Кәсіпорындарының басқарушылық есебін және ішкі аудитін 65
ұйымдастыруды жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ 71
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
ҚОСЫМШАЛАР 75
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы нарықтық жағдайға көшті, сол
себептен біз ғылым және білім беру саласында көптеген қиындықтарға тап
болдық. Өйткені біздің мемлекетімізге нақты, жаңа заман талабына сай білім
қажет. Сондықтан нарық жағдайына өтуге байланысты кәсіпорын ғылыми –
техникалық прогрестің жетістіктерін, өндірісті басқару мен шаруашылық
жүргізудің тиімді формаларын енгізу, кәсіпкерлікті, бастаманы ынталандыру
негізінде қызмет көрсету мен өнімнің бәсекелестік қабілетін, өндіріс
тиімділігін арттыру керек.
Осы мақсатты орындау үшін шаруашылық субъектілерінің қызметін
экономикалық талдауға маңызды орын бөлінеді. Білікті экономист,
бухгалтер, қаржыгер, аудитор заманға сай экономикалық зерттеу әдістерін
кешенді және жүйелі экономикалық талдауды жетік білуі қажет. Сондықтан
шаруашылық қызметтің нәтижесін жан – жақты, уақтылы және нақты талдай алуы
қажет.
Еліміз нарық экономикасының орнауы әр түрлі тауарлар мен қызметтерді
өндіру, сату және тұтыну процестерін реттейтін механизмдердің пайда болып,
дамуына жағдай жасайды. Экономикалық іс-әрекеттің төлем қабілетті сұранысы
мен талаптарына сай келетін, өндірістің оңтайлы инфрақұрылымын құру, ұлттық
нарықпен өзгеріп отыратын жағдайларға байланысты, тауар өндіріп, қызмет
атқаратын кәсіпорындар мен экономика секторларының жағдайы нарықтың тұтыну
құрылымына, оның бағытына, оның бағдарлау мүмкіншіліктеріне байланысты.
Республиканың мемлекеттік өнеркәсіп саясатының негізгі бағыттарына
сәйкес өнеркәсіптік саясат өндірістің тиімділігін арттыру жолында мақсатқа
жетуде, жаңа жұмыс орындарын ашуға, тауар нарықтарында ұлттық өнеркәсіптің
үлесін арттыруға бағытталған.
Кәсіпорын сапалы өнім шығаруға ұмтылуы қажет. Өйткені бұл
көрсеткіштерден алынатын пайда мөлшеріне тәуелді болады. Пайданың үлкен
бөлігін өнімді өткізуден табыс мөлшері құрайды, яғни кәсіпорын неғұрлым
тиімді өнімді нарыққа шығаратын болса, соғұрлым жоғары мөлшерде пайдаға ие
болады. Сонымен бірге өткізу көлемі және пайда мөлшері кәсіпорынның
маркетингтік, қаржылық, жабдықтау,өндірістік қызметтерінен тәуелді, басқаша
айтқанда бұл көрсеткіштер шаруашылықтың барлық жағдайын сипаттайды.
Баға жасалуына әсер ететін факторлардың тиімділігін арттыруды сөз
еткенде кәсіпорынның маркетинг жағдайы сөз етіледі. Маркетинг, яғни жарнама
арқылы тұтынушыларды өзіне тарту, сұраныс молайса тауар бағасы тұрақты
және жоғары болады. Бұл баға жасауға немесе қоюға бірден – бір қолайлы
жағдай. Ынталандырушы шаралары, шегерме баға, тауарларға орама жасауда
тұтынушыларды өзіне тартуды бірден – бір құралы. Осындай шаралар арқылы
кәсіпорынның беделі мен тауарларын қалыпты сақтауға болады. Баға –
кәсіпорындағы тауарлардың өлшеуіші, сол арқылы тиімді қызмет атқарады. Осы
арқылы маркетингтік қызметті пайдалана отырып өндіріс көлемін ұлғайтуға
болады. Өндіріс көлемі де тиімділіктің қайнар көзі. Өнімнің көптеп, сапалы
және тұтынушыны қанағаттандыруы нарықты экономиканың басты заңдылықтары.
Өндіріс көлемін ұлғайту арқылы өнімнің сапасын арттырып, тауар бағасын
қалыпты деңгейде ұстап отыруы шарт. Кез – келген кәсіпорын өндіріс
көлемінің үлкен, онда өндірілген тауар бағасының тұрақты болуын қадағалап
отырады
Нарық жағдайында кез келген кәсіпорын жоғары пайдаға қол жеткізуі
үшін келесідей шараларды іске асыруы қажет: пайданы алумен, өнімді
өткізумен байланысты жоспардың орындалуына жүйелі бақылау жасау; пайданы
жоғарылату мүмкіндіктерін пайдаланумен байланысты кәсіпорын жұмысына баға
беру; анықталған резервтерді пайдаланумен байланысты шараларды дайындау.
Өзімнің дипломдық жұмысымды мен Семейқұс ЖШС-нің барлық өнімдері,
оның бағасы, өнімнің өзіндік құны мен рентабельділігіне сүйене отырып
жаздым. Оларды жазу үшін экономикалық мәліметтерге сүйендім.
1 ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 Аудиттің мәні, мақсаты және маңызы
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есептеу құжаттамасын
тәелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік есеп жүргізу
мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін бағалау, салық
декларациясын толтыру, қаржы-шаруашылық қызметке экономикалық талдау
жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынатын аудиторлық фирмалардың
кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды есепті
құрудың белгіленген концептуалдық негізінде сәйкес барлық елеулі аспектілер
бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды есеп беру
мүмкіндігі.
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып табылады.
Атап айтқанда:
- экономикалық субъектілер;
- салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
- қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
1. Ішкі пайдаланушылар: әкімшілік, менеджерлер, меншік иелері, бөлімше
басшылары, персонал.
2. Сыртқы пайдаланушылар:
- тікелей қаржылық мүдделері бар пайдаланушылар: инвесторлар, банктер,
жабдықтаушылар, сатып алушылар мен клиенттер.
- жанама қаржылық мүдделері бар пайдаланушылар: мемлекеттік органдар
(салық, қаржы органдары, статистика мекемесі т.б.), қоғамдар.
Аудиттің түрлері:
1. Ақпаратты пайдаланушыларға қатысты: сыртқы, ішкі.
2. Заң талаптарына қатысты: міндетті, бастамашылық (ерікті).
3. Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру компанияларынң
аудиті, биржалар-инвестициялық институттар мен зейнетақы қорларының аудиті,
жалпы аудит, мемлекеттік аудит.
4. Тағайындалуы бойынша: қаржылық есеп беру аудиті, салықтық аудит,
сәйкестік аудит, операциялық аудит, арнайы (экологиялық операциялық және
т.б.).
5. Жүзеге асырылу мерзімі бойынша: бастапқы, келісілген.
6. Тексеру сипаты бойынша: дәлелдеуші, жүйелі бағытталған, тәуекелдікке
негізделген аудит.
2. Қазіргі аудит 19-ғасырдың аяғында кәсіпорынның жеке заңды тұлға ретінде
пайда болу кезінен бастап өзгерістерге ұшырады. Себебі өндіріс,
өнеркәсіптің дамуына байланысты. Ал біздің елімізде аудит саласының дамуы
1987 жылы Инаудит акционерлік қоғамы пайда болуынан бастады. Ол КСРО
Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай құрылған. Оның құрылуы елімізде
аудитті арықарай дамытуға зор ықпал етті, жәнеде бірегей құрылым ретінде
Инаудит сақталмады 1989-1993. 1992 жылы Қазақстан-аудит тәуелсіз
акционерлік аудиторлық компаниясына айналдыруға мүмкіндік берді.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екі бөлікке
бөлінген: өзінің кәсіби қызметін Үлкен төрттік деп аталатын халықаралық
аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte & Touche, KPMG, Ernest & Young,
Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып
отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар бойы
аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген мемлекеттерінде
жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады. Үлкен төрттікке кіретін
топтардың әрқайсысы жалпы алғанда аудиторлық кеңес беру қызметінің барлық
шеңберін қамтиды.
Жергілікті аудиторлық компаниялар бүгінгі таңда Халықаралық аудит
стандарттарын қолдану және оларды пайдалану тәжірибесін қабылдауды енді
ғана бастап отыр. Халықаралық аудит стандарттары бойынша шын мәнінде жұмыс
істейтін қазақстандық аудиторлық фирмалардың пайыздық үлесі қандай, ал кім
оны тек декларациялайды деген сұрақтарға өте дәл сеніділікпен жауап беру
мүмкін еес. Қазіргі кезде әртүрлі халықаралық ұйымдар тарапынан Қазақстанда
қызмет көрсетудің бұл рыногының өкілдерін сапалық жағынан аттестациядан
өткізуді жүзеге асыруға әрекет жасалуда. Олардың барлығы мемлекеттік
органдардан да, қандай да бір қоғамдық бірлестіктерден де тәуелсіз болады.
Бағалау мен тексеруге аудиторлардың жұмыс құжаттары бар файлдар,
фирмаішілік стандарттар, ереже – нұсқаулар мен процедуралар, нақты
орындалған жұмыстардың осы ереже – нұсқаулар мен процедураларға сәйкестігі
жатқызылады. Тексеру бағдарламасы және тексерілетін құжаттардың шеңбері
жұмыс басталғанға дейін тексерілетін субъектілерге хабарланған жоқ. Бағалау
нәтижесі Бүкіләлемдік банктің мәскеудегі өкілдігі атынан жазылған хатта
хабарланды. Тексеру жүргізу әдістемесін, яғни нені және қалай
тексеретіндігін аудитордың өзі таңдауға құқықты екендігін атап айту керек.
Клиент аудиторларға жұмыстардың арнайы бір түрлерін орындауды, мысалы,
корпоративтік табыс салығын есептеудің дұрыстығын тексеруді немесе тауарлы
– материалдық босалқылар есебіне аудит жүргізуді тапсыруы мүмкін. Бірақ,
клиенттің осындай арнайы тапсырмалардың нәтижелер бойынша жалпы қаржылық
қорытынды есеп жөнінде толық аудиторлық қорытынды есеп күтуі дұрыс емес.
Аудитордың өз клиентіне қосымша қызметтер көрсетуіне, мысалы, аудит
жүргізу процессінде қосымша төлем жасалынған жағдайда салық және басқару
мәселелері бойынша кеңес беруіне тиым салынбайды. Тек дайындау үшін
клиентке өзі көмек берген немесе оны құру үшін бухгалтерлік есепті аудитор
қалпына келтірген қаржылық қорытынды есепті тексеруге жол бермейді.
Жұмыстардың ондай қосарлануы аудитордың тәуелсіздігі принципін бұзғандық
болып табылады және оған нормативтік құжаттармен тиым салынған. Сонымен
бірге іс – тәжірибеде: кім ақша төлесе, сол музыкаға тапсырыс береді
принципі әйгілірек болып келеді. Кейбір клиенттер ақшаның ірі сомасын
аудиторларға төлесе болды олардан, істің шын мәніндегі жағдайына
қарамастан, өз кәсіпорнының қызметі жөнінде жұмыртқауды пікірлерді күтуге
болады деп есептейді. Қызмет көрсету бағасы жоғары аудиторлық фирмаға көңіл
аудара отырып, клиент оның жұмыскерлерінің жоғары біліктілігіне және
жұмыстың сенімділігіне үміт артқаны дұрыс. Аудитордың қорытынды пікірлері,
егер ол кәсіптік стандарттарды және этикалық нормаларды сақтайтын болса,
әділ болуға тиісті және де төлемнің мөлшеріне байланысты болмауы керек.
Аудит осы мемлекетте қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес
болса ғана сапалы аудит ретінде танылады. Ресми деңгейде қазақстанда да осы
ықпал әрекет етеді деп есептелінеді.
Алайда, іс – тәжірибеде клиенттер аудиторлардың қатал, бірақ әділетті
қорытынды пікірлер жасауына байланысты, оларды жүргізілген аудиттің сапасы
төмен деп кінәлауға тырысады, сөйтіп осы негізде келісім – шарт бойынша
төленуге тиісті көрсетілген қызмет үшін төлем жасаудан бас тартады немесе
аудиторлардың үстінен лицензия беруші органға шағым жасауы мүмкін.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті
қызметті орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл
экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім қабылдауына
негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді немесе
дәлелдемейді. Аудитор үшін басты міндет – аудиторлық қорытындыға сенгісі
келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез – келген
қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен кәсіби
этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің
ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасына, сонымен бірге
клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға тиісті.
Әрбір аудиторлық фирма өзінің ұйымдық құрылымын өз бетінше анықтайтын
болғандықтан, олардың тәжірибесін жинақтап көрсету күрделірек. Бірақ
негізгі бөлімшелер мен басқару органдарын анықтауға болады.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы төмендегілерден тұруы мүмкін:
- директорлар кеңесі;
- директор;
- аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік,
сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
- кеңес беру департаменті (салық салу, бухгалтерлік есеп мәселелері
бойынша);
- маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және
т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі лауазымды
қызмет түрлері болуы мүмкін:
- фирманың директоры;
- фирманың аудит жөніндегі директоры;
- кеңес беру бөлімі;
- мүліктерді бағалау, заңгерлік, Ақпараттық, шаруашылық және т.б.
бөлімдер.
Ірі аудиторлық компаниялар, сондай – ақ, халықаралық фирмалар аудитті
мынадай құрамда жүзеге асырады: аудитордың көмекшісі, аға аудитор,
супервайзер, менеджер және партнер.
Аудитордың көмекшісі ретінде, қағида бойынша, аға аудитордың тарапынан
тұрақты бақылаусыз өз бетінше жұмыс жасай алмайтын, азғантай ғана жұмыс
тәжірибесі бар тұлғалар танылады. Аудитордың көмекшілері тікелей орындаушы
персоналмен және клиенттің бастапқы құжаттарымен жұмыс жасайды, тестілеу
нәтижелерін аудиторлық жұмыс парақтарында көрсетеді және оларды талау жасау
үшін аға аудиторға береді.
Аға аудитор аудиттің жеке бір субъектісінде топтың жұмысын бақылайды,
қызметтің күн сайынғы мониторингін жүзеге асырады, аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын дайындайды. Яғни, аға аудитор қандай да бір
субъектідегі аудитке толығымен бақылау жасайды және менеджер немесе
супервайзердің шолу жасауы үшін материалар дайындайды.
Менеджер немесе супервайзер, қағида бойынша, бір уақытта бірнеше
субъектідегі аудитке басшылық етеді. Жалпы менеджерлер аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын қарауға және оны бекітуге жауапты.
Халықаралық тәжірибеде аудиторлық фирмалар партнерлықтың заңды нысаны,
бизнес иесі болып табылады және оларға толық материалдық жауапкершілік
жүктеледі. Халықаралық компанияларда аудиторлық қорытынды есепке қол қоюға
тек партнер ғана құқылы. Партнерлер клиентпен байланыстар үшін, бизнестің
стратегиялық дамуы үшін жауапты.
Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде
жүзеге асырылады:
- негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
- аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
- сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы.
Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу
кезінде ол ассистентердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің
мәселелері, есепті және соған сәйке, аудитті ұйымдастыруың болуы мүмкін
мәселелер бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы
тексеруге қатысушыларға берілген кез – келген тапсырма, жұмысты тапсырған
жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің
жеткіліктігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға
тиісті.
Орташа және ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және
аудит бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі
жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс
тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді.
Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар
жасалуға тиісті.
Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл
аудару қажет:
- аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
- жасалынған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше
құжатталғандығы;
- айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
- тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой
– пікір білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар – Сарапшылар кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы
тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға
болады:
- қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы
ақпараттары бар клиентке арналған хат – келісім;
- клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою
жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
- аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар
жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның
мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын,
кәсіпорында заңға қайшы іс - әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
Кейбір экономистер белгілі бір аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына
сол клиентке басқа аудиторлық ұйымның күшімен қайта тексеру жүргізу арқылы
көз жеткізуге болады деп есептейді. Әрине, мұндай шара сапалылықты тексеру
нұсқаларының бірі болып табылуы мүмкін, бірақ оның тиімді болуы екі талай.
Әдетте, сапаны тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды іріктеп алып,
негізінен тексеру нәтижесі бойынша клиенттерде ескертулер болмағандарына
тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың көп санды клиенттеріне қайтадан
толық аудит өткізу орынсыз әрі ысырапшыл әрекет болар еді.
Аудиторлық жұмыстың сапасына бақылау жасау деп аталатын халықаралық
аудит стандартына сәйкес барлық аудиторлық ұйымдарда тиісті түрде
формаланған аудит сапасын бақылаудың ішкі жүйесінің болуын талап етеді.
Әрбір аудиторлық фирма орындауы жұмыстың қажет сапасын қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін ішкі стандарттар немесе ереже – нұсқауларды жасап, оларды
жүйелі түрде қолдануға тиісті. Аудиттің сапасына тексеру жүргізу барысында
дәл осы жүйені зерттеу керек. Яғни, қажетті ереже – нұсқаулардың бар
екендігіне және олардың мазмұнының стандарттарға сәйкестігіне, сондай – ақ
құжатта қарастырылған іс – шаралардың және процедуралардың тиісті дәрежеде
қолданылатындығына көз жеткізу керек. Ондай тексеру, әдетте, бір – екі күн
уақыт алады және де елеулі еңбек ресурстарын, материалдық ресурстарды талап
етпейді. Мұндай кезде кейбір фирмаішілік реттеуші құжаттардың бар немесе
жоқ болуы және олардың орындалуы – аудит өткізу сапасының куәлігі.
Процедуралардың жалпы екі жағын қарастыру қабылданған:
- жалпы аудиторлық фирма жұмысының сапасына қатысы бар процедуралар;
- нақты аудит өткізудің сапасына қатысты процедуралар.
Сапаны қамтамасыз ету процедуралары аудиторлық фирманың ішкі
құжаттарында немесе ішкі стандарттарында жазылуға тиісті. Әдетте,
Халықаралық аудит стандарттарына сәйкес сапаға тексеру жүргізу барысында
тексеруге тек сол ішкі реттеуші құжаттар алынады. Әрбір аудиторлық фирмада
тиісті процедураларға қойылатын талаптар жазылған құжат, немесе қорытынды
құжатта бір бөлім, не болмаса бірнеше тиісті құжаттар болуға тиісті. Кейбір
аудиторлар бұған қарсы. Олардың ойынша, ереже – нұсқаулар жақсы болуы
мүмкін, бірақ сол ережелердің қаталдығы көбінесе олардың орындалуының
міндетті еместігімен теңгеріледі. Бірақ тәжірибелі тексерушіге қандай – да
бір ереже – нұсқаулардың практикада қолданылатын, қолданылмайтындығын
анықтау қиындық туғызбайды. Ол үшін қажетті прооцедуралар көрсетілуге
тиісті аудиторлық файлдар болады немесе аудитте кеңінен танымал сұрақ беру,
не болмаса бақылау жасау процедураларын қолдануға болады.
1.2 Ішкі аудитті ұйымдастыру және оның тиімділігі
Ішкі аудиттің басты міндеті–басқару мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын дұрыс басқару
шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен, белгілі бір
бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы дұрыс
ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Ішкі аудит–кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін ішкі
бақылау жүйесін талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Ішкі
аудиттің көмегімен бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар
жүйелерді жақсартуға, жетілдіруге ұсыныстар беріледі.
Оларға қызметтердің мынадай түрлері тән:
1. Қаржылық және операциялық ақпараттарды тексеру. Бұл сыртқы аудитордың
жұмысымен сәйкес келетін үнемі жалғасатын процесс.
2. Операциялардың үнемділігін, тиімділігін талдау, оның ішінде қаржылық
емес бақылау да бар. Кейде оны ақша құнының аудиті деп атайды.
3. Заңдар мен ережелерге, менеджменттің әртүрлі сыртқы талаптары мен
саясатына және басқа да ішкі талаптарға сәйкестікті талдау.
Бұл үшін:
• активтердің қабылдануы мен есептен шығарылуының заңды болғанына
және осы активтердің тиімді түрде пайдалануы мен сақталуы
қамтамасыз етілгеніне көз жеткізу керек. Ішкі аудитор
аутивтердің менеджментін рұқсатына сәйкес алынуы мен сатып
өткізілуіне ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынға тиесілі
активтердің сақталуы қамтамасыз етіліп жатқандығына сенімді
болуы керек. Мысалы, активтер сақтандырылған және арнайы сақтау
орнында тұр. Бұдан әрі, ол активтердің тиімді пайдаланып
жатқандығына сенімді болуы керек. Мысалы, өндірістік
қалдықтардың көлемі кішірейіп, қажетсіз материалдар мүмкін
болғанша қайта өнделіп, өткізіліп жатыр;
• міндеттемелердің ұйымның тек құқықтық операцияларына ғана қатысы
бер екендігін растау.
Ішкі аудитор ұйымның жүзеге асырып жатқан операцияларының барлық
типтері жайлы мәлімет білуі қажет. Бұл оның жүзеге асырылған операциялардың
бірде – біреуіне сәйкес келмейтін міндеттемені тез танып білуіне мүмкіндік
береді. Ол ақпараттың барлық түріне қол жеткізе алу керек, бұған өзгеше
келісім – шарттарды растап алатын хаттамалар да кіреді.
Ішкі аудиттің қызметі орташа және ірі кәсіпорындарда құралады. Кейбір
жағдайларда қызметтін осындай түрін құру заңмен қарастырылады. Яғни,
Акционерлік қоғамдар туралы заңының 5-тармағының 33-бабында ұлттық
акционерлік қоғамдарда ішкі аудит қызметінің міндетті түрде бар болуы
керектігі қарастырылған.
Ішкі аудит қызметінің жұмысы кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен
Ереже деп аталатын фирмаішілік актінің шеңберінде біліктік, өз бетінше
жұмысын іске асыра алушылық және жауапкершілік қағыдаларының негізінде
құрылады.
Қазіргі кезде ішкі аудиторлардың өзінің айналысатын қызметін
бухгалтерлік есеп саласы емес, өзіндік бет–бейнесі бар күрделі қызмет
ретінде тану тенденциясы байқалуда. Өзінің жұмыс көлемі оларға үлкен болып
көрінетіндіктен, олар өз кезегінде аудиторлық жұмыспен байланысты қызметпен
қатар басқа да әртүрлі қызметпен айналысады.
Ішкі және сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлігіне қарамастан,
оларға жету жолдары көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы
сыртқы аудиторлық процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына
өзгерістер енгізу үшін қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің
аудиторлық пікірі үшін толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай
дәрежедегі тәуелсіздік бола алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент –
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қаңдай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен
анықталады.
Ішкі аудитты бағалау. Аудиттың халықаралық стандарттары сыртқы
аудиторлардан аудиторлық қызметті жүзеге асырудың тиімді тәсілін
жоспарлауға және жасауға көмектесуді жүзеге асыру үшін, сонымен қатар ішкі
аудитордың жұмысына сүйенудің керектігін және мүмкіндігін анықтау үшін
аудиттің атқаратын қызметтерін жеткілікті дәрежеде біліп- түсінуді талап
етеді. Мұндай бағалау кез–келген жағдайда аудиторлық тәуелділікке және
бақылаудың жалпы саясатына аудитордың беретін бағасына ықпал етеді.
Егер сыртқы аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған
келесі процедуралар орындау қажет.
Ішкі бақылау процедураларын сонымен қатар ішкі аудиттің
процедураларын қайта жүргізуге бақылау орнату қажеттігі туындауы мүмкін.
Сыртқы аудитордың сенімділік дәрежесі құжаттарда көрсетілуі керек.
Ішкі қаржылық, операциялық және басқару аудиттің айырмашылықтары.
Ішкі аудит бөлімінің міндеттерін анықтаған кезде оларды 3 бағытқа бөлуге
болады: қаржылық, операциялық және басқару.
Ішкі қаржылық аудит алаяқтықты болдырмау және қателерді
дәлелдеулермен, шоттарды зерттеумен байланысты тапсырмаларды орындауды
көздейді. Оған аудиторға мөлшерден елеулі ауытқулардың маңыздылығын
анықтауға мүмкіндік бере алатын ағымдағы қаржылық және басқару қорытынды
есептерін қарап шығу, сандардағы тренділерді іздеу жатады.
Ішкі операциялық аудит өзінің құрамына бақылау процедураларын
зерттеуді және олардың орындалған – орындалмағандығын анықтап – білуді
кіргізеді. Мұндай зерттеу кезінде аудитор ішкі бақылау мен ішкі тексерудің
кемшіліктерін, сонымен қатар тиімділігін жақсартуға болатын салаларды
анықтауға тырысады.
Ішкі аудит стандарттары. Ішкі аудит кезінде орындалатын міндеттер
әртүрлі және оның мақсаттарына, тексеру жүргізіліп жатқан ұйымның түрі мен
оның қызметінің сипатына байланысты болады. Мемлекеттік ұйымдардың,
коммерциялық банктердің, сақтандыру компанияларының және зейнетақы
қоларының аудиті өзіндік ерекшелікке ие. Бұдан өзге, көптеген мәселелерді
әр түрлі тәсілдермен, әртүрлі тереңдікте, егжей-тегжейлі және әртүрлі
критерийлерге сүйене отырып шешуге болады.
Фирмаішілік ереже – нұсқаулар мен стандарттардың көлемінің аудиторлық
фирманың көлеміне қалай байланысты болатындығы жөнінде көптеген сұрақтар
туындайды. Халықаралық аудит стандарттарында сапаға бақылау жасау жүйесінің
күрделілігі аудиторлық ұйымның көлеміне, оның даму бағытына, ұйымдық
құрылымына және т.б. байланысты болатындығы ескертілген. Әдетте, жалпы
стандарттарды да ішкі құжаттарды да кеңінен қолданатын ірі аудиторлық
фирмаларда ішкі ереже – нұсқаулардың ең төменгі саны қанша болуға тиісті
екендігі жөнінде мәселе қойылмайды. Бұл фирмалардың басшылары, әдетте, өз
жұмысының сенімді болуына мүдделі болғандықтан, бәрінен бұрын ішкі
бюрократиялық процедуралар жайында қайта сақтандыру жасауға бейім. Өз
кезегінде кішігірім аудиторлық фирмалар мен аудиторлар, өздерінің атқаратын
қызметтерінің көлеміне байланысты, аудит сапасын бақылаудың күрделі
жүйесінің керек еместігі туралы көзқарастарын жиі қорғайды.
Егер тексеруге жұмыскерлерінің саны 10 адамнан аспайтын және
қызметінің көлемі шектеулі кіші кәсіпорын тартылатын болса, онда ішкі ереже
– нұсқаулар мен меншікті бақылау құралдарының шектеулі саны пайдаланылуы
мүмкін. Сонымен бірге, аудит өткізу барысында клиенттен клиентке дейін
тұрақты болған тиісті аудиторлық файлды, аудиттің жоспарын, маңыздылық
деңгейін анықтау тәртібін дайындау талап етіледі. Аудиторлық процедураларды
типтік бағдарлама бойынша жүргізген дұрыс. Аудит нәтижелері жөніндегі
жазбаша ақпараттар бірегей нысандар бойынша рәсімделуге тиісті. Жоғарыда
аталған мәселелердің әрқайсысы жинақтаушы немесе ішкі дербес құжаттардың
біреуінде бейнелеуге тиісті.
Өз клиенттеріне аудиторлық қорытынды бермейтін, яғни, жалғаспалы
қызмет көрсетумен, мысалы кеңес берумен, айналысатын аудиторлық фирмалар
үшін де сапаға бақылау жасаудың таржұмыртқалған процедуралары керек болмауы
мүмкін. Көп санды ірі клиенттерге тұрақты түрде аудиторлық қорытынды
дайындап беретін аудиторлық фирмаларда тиісті ереже – нұсқаулар,
әдістемелік ұсыныстар, ішкі стандарттар түрінде жасалынған ережелер мен
сапаға фирмаішілік бақылау жасау процедуралары болуға тиісті.
Қазіргі кезде бақылау жасау функциясы не құқығы бар мемлекеттік
органдар не болмаса аудиттелінетін субъект аудиторлық тексерулердің сапасыз
өткізілгендігі туралы мәлімдеме жасаған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
Мұндай жағдайда бақылаушы органның міндетті қызметін Қазақстан Республикасы
аудиторлар Палатасы жанындағы кәсіби этикалық Кеңес атқарады. Анықталған
салақтықтар мен бұзушылықтар бойынша жазаны айқындау мақсатында Кеңесте
сапасыз жұмыстардың орын алу фактілерінің барлығы талданып, қаралады деп
пайымдауға болмайды. Төмендегі бірқатар объективтік себептерге байланысты
бұзушылықтардың кейбір бөлігі байқалмай қалып қалуы мүмкін:
- жүргізілетін тексерулердің мақсаты мен міндеттерін клиенттің толық
түсінбеуі;
- өткізілген аудиттің сапасына бақылау жасаудың дәл анықталған
процедураларының жоқ болуы.
Аудиторлық қызмет жүйесінің ажырамас бөлігі ретіндегі бақылау жасау
механизмі жүйе нақты жаңылыс тапқан кезде жұмыс істей бастамай, тұрақты
негізде жұмыс істеуге тиісті.
Бұдан туындайтын сұрақ: мұндай бақылауды кім жүзеге асырады –
мемлекеттік органдар ма, әлде тек аудиторлардың қоғамдық ұйымдары ма? Екі
нұсқаның әрқайсысының мемлекеттік органдардың жұмыскерлері сапаны тексеру
барысында мемлекеттің мүддесін қорғай отырып, қандай – да бір аудиторлық
бірлестіктің абыройын қорғауға мүдделі болмайды деп күтуге болады. Басқа
жағынан қарағанда, бүгінгі таңда мемлекеттік бақылау – реквизиялық
органдардың жұмыскерлерінің біліктілік деңгейі оларға аудит әдістемесінің
бүге – шігесіне дейін талдап қарауға әрдайым мүмкіндік жасай бермейді.
Ондай мемлекеттік тексерушілердің штатын өсіру үшін елеулі қаражат бөлуге
мемлекеттің жағдайы келмейді. Кейбір аудиторларда, тексерушілер жұмыс
процессі кезінде алған құпия ақпараттар аудитор клиенттеріне зиян келтіре
отырып пайдалануы мүмкін деген қорқыныш туындайды. Мысалы, табылған
қателіктер туралы мәліметтер салықтық бақылау органдарына хабарлануы
мүмкін.
Аудиторлық фирма аудиторлық процедуралардың мазмұны, мерзімі және
көлемі үшін жауап беруге тиісті. Олардың сапасына бақылау жасау аудиторлық
фирма қызметінің сипаты, тексеруді ұйымдастыру деңгейі және табыстар мен
шығыстар бойынша тиісті жағдайлар сияқты факторларға байланысты.
Ішкі және сыртқы аудиторлардың бірлесіп атқаратын қызметін тану. Ішкі және
сыртқы аудиттің мақсаттарының әртүрлігіне қарамастан, оларға жету жолдары
көп жағдайда ұқсас келеді. Ішкі аудитордың жұмысы сыртқы аудиторлық
процедуралардың мерзімі мен дәрежесіне, сипатына өзгерістер енгізу үшін
қолданылуы мүмкін. Әрине, сыртқы аудитор өзінің аудиторлық пікірі үшін
толық жауапкершілікті ішкі аудиторда сондай дәрежедегі тәуелсіздік бола
алмайтындықтан ғана мойындамайды.
Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі сыртқы аудиторлардың тәуелсіздігінен
өзгеше болып келеді. Ішкі аудиторлардың тәуелсіздігі олардың ұйым ішіндегі
беделімен, яғни атқыратын қызметімен және бағынуымен, сонымен қатар
әділеттілігімен анықталады. Сыртқы аудиторлар үшін тәуелсіздік клиент –
фирманың, оның басшылығы мен иелерінің алдында қаңдай да бір
міндеттемелердің немесе оларға бағытталған қаржылық қызушылықтың жоқтығымен
анықталады.
Ішкі аудитордың жұмысын сыртқы аудитордың бағалауы. Егер сыртқы
аудитор ішкі аудитордың жұмысына сенімді болса, онда оған келесі
процедуралар орындау қажет.
1.3 Ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптары
Ішкі аудиттерді (тексерулер), кейде аудиттер деп аталады (тексерулер)
бірінші жақтан, әдетте, ұйымның өзі немесе оның атынан ішкі мақсаттар үшін
жүргізіледі және сәйкестілік туралы қарар үшін негіз бола алады.
Бөлімше қызметіне жүргізілетін нақтылы аудиттер мынадай мақсаттарды
көздейді:
а) СМЖ-ның СТ РК ИСО 9001-2009 талаптарына, нормативтер мен ішкі
талаптарға сәйкес келуін тексеру;
б) енгізілген СМЖ-ның нәтижелілігін сапа саласындағы мақсаттарға жету
тұрғысынан анықтау;
в) менеджмент жүйесін жақсартудың жолдары мен мүмкіндіктерін анықтау;
г) алдындағы ішкі аудиттер нәтижелері бойынша түзетуші іс-әрекеттер
нәтижелілігін тексеру;
д) сапа менджменті жүйесінің жоспарланған іс-шараларға сәйкес-тілігін
белгілеу;
е) СМЖ-ны енгізудің және жұмысқа қабілеттілігінің тиімділігін анықтау.
Жауапкершілік пен өкілеттіліктерді бөлу.
Ішкі аудитті дайындауда, жоспарлауда және өткізуде жауапкершілік пен
өкілеттіліктерді бөлу.
• Бас директор:
- аудиторлық топ мүшелерін іріктеу және оқыту жөнінен шешімдер бекітеді;
- ішкі аудиттің жылдық бағдарламасын бекітеді.
• Сапа жөніндегі басшылық өкілі:
- СМЖ-ның ішкі аудитін ұйымдастырады;
- ішкі аудитті өткізудің жылдық бағдарламасын жасайды;
- ішкі аудиторларды іріктеу мен оқытуды ұйымдастырады;
- ішкі аудиттің жоспарына келісім алады;
- түзетуші және алдын алушы іс-шараларға келісім алады;
- түзетуші және алдын алушы іс-шаралардың орындалуына бақылау
ұйымдастырады;
- сәйкессіздік себептерін жою тиімділігіне баға беруді жүзеге асырады;
-ішкі аудит бойынша кұжаттарды жүргізуді және сақтауды жүзеге асырады;
- ішкі аудит нәтижелері туралы анықтама есеп құрастырады.
•Аудиторлық топ басшысы кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайын-далады және
аудиттің барлық сатылары үшін жауапкершілікте болып, мыналарды жүзеге
асырады.
- аудиторлық топ мүшелерін іріктеу;
- аудиторлық топтың жұмысын ұйымдастыру;
- аудиторлық топ мүшеяері арасындағы міндеттерді бөлу;
- ішкі аудит есебін сапа жөніндегі басшылық өкілімсн келісу және ұсыну;
- ішкі аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер жөніндегі түзетуші және
алдын алушы ұсыныстармен танысу;
- ішкі аудит барысында. аныкталған түзетуші және алдын алушы іс-қимылдардың
орындалуын бақылау.
Аудиторлық топ басшысының міндеттері:
- жүзеге асырылған ішкі аудитте қолданылған ішкі аудиттің жоспарын,
талаптар мен құжаттарды орындау;
- жұмыс құжаттарын дайындау және нұсқаулар беру;
- аталған қызметке сәйкестігін анықтау үшін кәсіпорынның тек-серілген
бөлімшесінің қызметіне қатысты құжаттарға талдау жасау;
- ішкі аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер туралы тексерілген
бөлімше басшысына хабарлау;
- ішкі аудитті орындау барысында пайда болған барлық кедергілер туралы
аудиторлық топ басшысына хабарлау;
- ішкі аудиттің нәтижелері туралы анық, сенімді және белгіленген мерзімде
есеп беру.
• Тексерілетін бөлімше басшылары:
- ішкі аудиттің мақсаты мен көлемі туралы бөлімше персоналына хабарлайды,
ал ол біткен соң ішкі аудит нәтижелерін хабарлайды;
- аудиторлық топ мүшелерін өздері бастап жүреді немесе бастап жүру үшін
жауапты тұлғаны тағайындайды;
-аудиторлық топ мүшелеріне қажетті жабдықтардық, құжаттардың, жазбалардың,
персоналдың қол жетімді болуын қамтамасыз етеді;
-аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер себептеріне талдау жасайды;
- түзетуші және алдын алушы іс-әрекеттерді белгілейді (жасайды) және жүзеге
асырады.
Жалпы ережелер
• Осы тәсілдемелік нұсқаулардың талаптары сапа менеджменті жүйесінің СТ РК
ИСО 9ОО1-2003-ге сәйкес келеді.
• Мыналар ішкі аудит үшін негіз болып табылады:
- жоспарлы ішкі аудиттер үшін - ішкі аудиттердің бекітілген жылдық
бағларламасы;
- жоспардан тыс (кезектен тыс) ішкі аудиттер үшін – кәсіпорын бойынша
бұйрық.
Ішкі аудитті өткізуге қажетті уақыт пен еңбек ауқымы жөніндегі талапты
персоналға процесті жүзеге асыру барысында жұмыстың жекелеген сатылары үшін
жауаптылар белгілейді.
Аудиторларға қойылар талаптар:
СМЖ-ға ішкі аудит өткізуге Ішкі аудит курсы бойынша оқудан өткен,
кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайындалған ішкі аудиторлар ғана жіберіледі.
Аудиторлар тексерілетін бөлімшенің қызметкерлері болмауы керек және СМЖ-ны
тексеру процесіне қатыспауға тиіс.
Аудиторлар қызметтің тексерілетін саласы үшін жауапкершілікте
болмайды, аудиторлар СМЖ кұжаттарына (ішкі және сыртқы), қойылар
талаптарды, ішкі аудиттер еткізудің принциптері мен тәсілдерін білуге тиіс.
Аудиторлар коммуникация (қарым-қатынас) қабілетін меңгеру керек.
Мамандардың ішкі аудитті өткізу біліктілігіне сәйкестігін растау
кәсіпорын күшімен 3 жылда бір рет оларды аттестациялау арқылы жүзеге
асырылады.
Аудитор Ішкі аудиттің жоспарын жасау үшін, сәйкессіздік хатта-маларын
толтыру және олар анықталған жағдайда мағлұмдама жазу, ішкі аудит туралы
есеп құрастыру үшін жауапкершілікте болады.
1.4 Ішкі аудитті жоспарлау, ішкі аудиттер бағдарламасы
Аудиттер бағдарламасы процестер мен учаскелердің мәртебесі мен
маңыздылығы, сондай-ақ алдындағы аудиттердің нәтижелілігі ескеріле отырып
жоспарланады.
Бағдарламада бірінші кезекті тапсырмалар, тексерілетін бөлімше-лер
нақытылы тексерулерді өткізудің мерзімдері жэне аудиторлар туралы
мэліметтер болады.
Бағдарлама жыл ішінде әрбір кұрылымдық бөлімшені және СТ РК ИСО 9001-
2009 стандарттарының барлық тарауларының және кәсіпорынның сапа жөніндегі
басшылығының жиынтығын тексеруді қарастыруы керек.
Ішкі аудиттердің жылдық бағдарламасын кәсіпорынның бас директоры әр
жылдың каңтар айының бірінші он күндігінде бекітеді. Ішкі аудиттің
бекітілген бағдарламасы бөлімшелерге таратылады.
Аудит жоспары ішкі аудиттердің жылдық бағдарламасының немесе кәсіпорын
бойынша бұйрықтың негізінде аудиторлық топтың басшысы (аудиторлық топтың
мүшелерімен бірлесе отырып) ішкі аудиттің жоспарын жасайды.
Ішкі аудиттің жоспары сапа жөніндегі басшылық өкілімен келісіледі және
тексерілетін бөлімшелер басшыларына хабарланады.
Ішкі аудит барысында жиналған ақпараттарды басшылыққа ала отырып, ішкі
аудит жоспарына өзгертулер енгізуге болады.
Ішкі аудит жоспарында мыналар болуға тиіс:
а) тексеру үшін негіз - ішкі тексерулердің жылдық бағдарламасы немесе
кезектен тыс ішкі тексеру (бұйрықтың нөмірі мен күні);
б) тексерілетін бөлімшені идентификациялау;
в) тексеруді өткізген күн және орын;
г) тексерудің мақсаттары мен көлемі;
д) сілтемелі құжаттарды идентификациялау (мәселен, сапа менеджменті
жүйесіне қолданылатын стандарттар, кәсіпорынның сапа жөніндегі
басшылығында және тексерілетін бөлімше қызметінің тиісті бағыттары
көрсетілген стандарттар мен кұжаттар, СМЖ құжаттары (онын ішінде лауазымдық
нұсқаулықтар мен бөлімше туралы ережелер);
е) аудиторлық топ мүшелерін идентификациялау;
з)тексеру туралы есеп жіберілетін мекен-жайлар және жарыққа шығудың
күтілген күні.
Нақтылы бөлімшенің ішкі аудитінің жоспарын оның жұмыстарының
ерекшеліктерін, СМЖ құжаттарынын, талаптарын және осы әдістемелік нұсқаулар
талаптарын ескере отырып, құрастырған дұрыс.
Аудитті өткпудің жоспарланған мерзімдерін ауыстыру
Аудитті өткізу мерзімін ауыстыру қажеттілігі туындаған жағдайда
тексеру жоспарланған бөлімше басшысы ауыстырудың себептерін көрсете отырып,
кәсіпорынның бас директорының атына ауыстыру туралы қызмет бабындағы хат
жазуға бастамашы болады. Көрсетілген дәлелдер негізді болған жағдайда бас
директор бағдарламаға немесе аудит жоспарына өзгертулер енгізу жөнінде
санкция береді. Бағдарламаға немесе аудит жоспарына өзгерістерді СБӨ
енгізеді.
Ішкі аудитті өткізу
А) Дайындық
1)Аудиторлық топтың басшысы алда түрған тексеру туралы тексерілетін
бөлімшелердің басшыларьша ол басталардан екі апта бұрын хабарлайды.
2)Оның алдында аудиторлық топ басшысының төрағалығымен аудиторлық топтың
мүшелерімен және тексерілетін бөлімшенің басшылығымен ауылда тұрған
аудиттің мән-жайын нақтылау үшін алдын ала кеңес өткізіледі.
Б) Тексеру
1) Тексерілетін бөлімшелердегі жұмыс барысында аудиторлық топ мүшелері СМЖ-
ның СТ РК ИСО 9001-2009 және кәсіпорынның СМЖ кұжаттарына сәйкестігі
туралы негізделген қорытындылар шығаруға жағдай жасайтын объективті және
шынайы Ақпараттар жинауы керек.
2) Мәліметтерді сұрау, кұжаттарға сараптама жасау бұрынғы аудиттер мен
сәйкессіздіктерді жою жөніндегі іс-шаралар нәтижелеріне талдау жүргізу
жолымен алады.
3) Аудит барысында тіркелген байқаулардың бәрі сәйкессіздікке және
потенциалды сәйкессіздікке классификацияланады. Тіркелген барлық
сәйкессіздіктерпотенциалды сәйкессіздіктер дәлелдемелермен расталуға тиіс.
4) Аудит процесінде топ басшысы, ішкі аудиттің мақсаттарына жету үшін, сапа
жөніндегі басшылық өкілімен келісе отырып, аудит жоспарына немесе топ
мүшелері арасындағы міндеттемелерді бөлуге өзгерістер енгізеді.
Ішкі аудитті аяқтау
а) Тексеру аяқталғаннан кейін, есепті дайындау алдында, аудиторлық топ
басшысы тексерілетін бөлімше басшысымен қорытынды кеңес өткІзеді. Кеңеске
қызметтерінде сәйкессіздікпотенциалды сәйкессіздік анықталған өзге
бөлімшелердің де басшылары шақырылады. Кеңесте аудит нәтижелері талкыланады
және жасалған қорытындылар туралы хабарланады.
б) Бөлімше басшысы ішкі аудиттің нәтижелерімен жэне ішкі аудит жөніндегі
топтың қорытындыларьшен келіспеген жағдайда, сапа жөніндегі басшылық
өкілінің қатысуымен қосымша кеңес өткізіледі.
Түпкілікті шешімді сапа жөніндегі басшылық өкілі қабылдайды. Ішкі
аудиттің нәижелері туралы есеп.
Есепті дайындау
а) Ішкі аудиттің нәтижелері туралы есепті аудиторлық топтың басшысы
дайындайды және ол өткеннен кейін он күн ішінде сапа жөніндегі басшылық
өкіліне ұсынылады.
Аудиторлық топ басшысы ішкі аудит жөніндегі есептіліктің нақтылығы мен
толықтығы үшін жауапкершілікте болады.
б) Есепті дайындауға аудиторлық топтың барлық мүшелері атсалысады
в) Есепте оның күні көрсетіліп, аудиторлық топ басшысы мен мүше-лерінің
қолдары қойылуы керек. Ішкі аудит жоспары мен топтың барлық мүшелерінің
тексеру материалдары есепке қоса тіркеледі.
Есепті тарату
Ішкі аудиттің нәтижелері бойынша ол жауап алынғаннан кейін бір апта уақытта
мына жерлерге жіберіледі:
- тексерілген бөлімше басшысына - ішкі аудит туралы есеп;
- аталған тексеру кезінде қызметтерінен сәйкессіздікпотенциалды
сәйкессіздік анықталған бөлімшелердің басшыларына - сәйкессіздік туралы
хаттамасы және мағлұмдамасы бар ішкі аудит туралы есеп.
Нәтижелерді жалпылау.
Жалпыланған ақпараты бар ішкі аудит нәтижелері туралы есепті сапа
жөніндегі басшылық өкілі ағымдағы жылдың 20 қарашасына дейін әзірлейді.
Анықтамада бөлімшелерде анықталған айтарлықтай сәйкессіздіктерге және
оларды жою жолдарына қатысты мәліметтер ерекше бөліп көрсетіледі.
Анықтамаға сапа жөніндегі басшылық өкілінің қолы қойылады және
филиалдың бас директорына ұсынылады.
Процеске баға беру үшін мынадай критерийлер пайдаланылады:
• Жыл ішінде ішкі аудит дүниесі болған нысандарда анықталған
сәйкессіздіктердің саны және оларды бөлу.
• Ішкі аудит нәтижелері бойынша немесе СМЖ-ның қызмет ету процесінде оларға
түзетуші іс-әрекеттер жүргізілген қайталама сәйкессіз-діктер саны.
Мониторинг тәсілдері (бағалау) және процесті басқару.
Сапа жөніндегі басшылық өкілі тарапынан ішкі аудитті өткізу және
түзетуші іс-әрекеттерді орындау реттерін бақылау.
Сапа жөніндегі басшылық өкілі тарапынан тексеру процесіндегі
аудиторлар жұмысын бақылау.
2 СЕМЕЙ ҚҰС ЖШС-нің ІШКІ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
1. Семей құс ЖШС-нің қаржылық жағдайының техника – экономикалық
көрсеткіштері
Қазақ КСР ауыл шаруашылық министрлігінің бұйрығы бойынша 1964 жылы
Семейқұс фабрикасының құрлысы басталып, ал 1966 жылы аяқталады,
1967 жылы өзінің өндірістік жұмысын бастайды.
Семейқұс ЖШС 1966 жылдан бастап өзінің қызметін атқарып келеді.
Ол Семей қаласынан 3 шақырым жерде орналасқан, жалпы көлемі 28,1 га
құрайды, соның ішінде өнеркәсіптік ғимараттар 68674,2 м орын алады.
Бастапқы уақытта құс фабрикасы 100 мың алғашқы асырауға негізделген тауыққа
арналған болатын. Кейіннен, өндіріс қөлемін ұлғайтып және технологияны
жетілдірген соң корпустар кезекпен клеткалы асырауға қөшті. Бұл ең қарқынды
құс өсіру әдісі болып табылады. Мұнда КБН, БКН, ККТ-2, КБН-4, КБУ және
германдық “EVROVENT-S” типті қондырғылар пайдаланылады.
Семейқұс ЖШС Семптица-Семейқұс ЖШС жалғастырушысы болып
саналады. Негізгі қызмет түрі жұмыртқа, құс еті, балапан шығару және өткізу
болып келеді. Семей қаласында жұмыртқа өндіретін тек осы кәсіпорын.
1966 жылы құрама жем жасау үшін өнімділігі тәулігіне 80 тонна
шығаратын жем цехы іске қосылды, ол бүкіл кәсіпорынды жеммен қамтамасыз
етеді. Кәсіпорын қаражатына соңғы екі жыл ішінде сыйымдылығы 3500 тонна
бидай сақтайтын және оны ұсақтауға арналған 2 қойма салынып, іске қосылды.
Құрама жемді өзінде өндіру, оның сапасын жақсартады, құнын төмендетеді және
қалыптасатын технологиялық қажеттілікке сай құрамын өзгертуге мүмкіндік
береді.
Қазіргі уақытта кәсіпорынға құрама жемнің келесідей құрамы әкелінеді:
дақылдар, шпроттар және жмыхтар, өсімдік және жануар майлары, балық ұны, ет-
сұйек ұны, ақуыз-витаминді қоспалар және т.б. Жем цехында 4-сатылы
араластыру жүргізіледі, араластырғыштардың өнімділігі 2,5 куб.м.
Жұмыртқа- жақсы көру, мықты сүйек және жоғары өсу кепілі болып саналады.
Мұнда А витамины өте көп және жұмырқа косметикалық зат. Жұмыртқада 96 %
минералды заттар бар, әсіресе кальций және В, В1, В2, Д1 витаминдері бар.
Баяғы заманнан бері жұмыртқаның адам иммунитетін жоғарлату мен
қалпына келтіруде тамырлар мен мүйізді препараттардың алдында басым екені
белгілі. Еш нәрсе жұмыртқа сияқты тез әсер етпейді.
I. Жұмыртқа:
- супер (2 сары уызы бар);
- ірі жұмыртқа (таңдаулы);
- 1 категориялы ;
- 2 категориялы;
- ұсақ жұмыртқа.
II. Ет:
- 2 категориялы;
- сорпа жиынтығы;
- көже жиынтығы;
- суб өнімдер (жүрек, бауыр)
- мойыны, қанаттары.
Құс фабрикасы өз фермасына жұмыртқа табу қабілеті жоғары, сапалы
және ақуыз бен витаминдері көп өнім (жұмыртқа) беретін тауықтар әкелді.
I) Ломанн Браун кроссының отбасылық табыны қоңыр қабығы бар
жұмыртқа өндіру үшін жоғары өнімді тауық алу үшін өсіріледі.
II) Тауықтың екінші түрі- Ломанн белый ЛСЛ (Loman Wait SL). Ломанн белый
ЛСЛ тауығының өнімінің жоғары нәтижесіне жету үшін құсты жоғары дәрежеде
асырау және жүйелік күтуін қамтамасыз ету керек.
Ломанн белый ЛСЛ тауығының өнімділігінің генетикалық потенциалын толық
пайдалану үшін міндетті түрде азықтық заттары толық жемдерді пайдалану
қажет.
III) Тауықтың үшінші түрі- кросс Родонит Кросс- бұл аутосексті,
төртсызықты жоғары генетикалық өнімділікпен ерекшеленеді.
Родонит Кросс тауығының жас құсын өсіргенде әтештеріне
ерекше назар аудару керек, оларды жерде және клеткада өсіруге болады.
Клеткаларды әтештерді 13 апталық жасына дейін өсіреді, содан кейін арнаулы
клеткаларға ауыстырады.
Клеткалы асырау кезінде әтештерде айдардың гипертрофиясы байқалады,
сондықтан 5-6 апталық кезінде оларды кесіп тастайды.
Кез келген кәсіпорын қызметі еңбекті ұйымдастырудан басталады.
Кәсіпорынды басқарма төрағасы басқарады. Оған техникалық директор,
өндіріс директоры, экономика және қаржы директоры бағынады. Семейқұс ЖШС-
де әр қызметшінің өз міндеті және тікелей бастығы бар.
Басқарма төрағасы кәсіпорынды басқаруды өз орынбасарларының,
өндірістік бөлімше бастықтарының көмегімен жүзеге асырады, олардың
әрқайсысына жеке салалар мен жұмыс бөлімшелерін бекітіп береді, әрбір
тапсырған жұмыс үшін құқығын, жауапкершілігін және міндеттерін айқындайды,
штатты, құрылымдық бөлімшелер жөніндегі ережені, басқару аппараты
жұмысшыларының қызмет бабына байланысты нұсқауларын және барлық
жұмысшылардың міндеттерін бекітеді. Мемлекеттік бюджет, банк, жеткізушілер
мен тапсырыс берушілер алдындағы тапсырманың, жоспардың толығымен
орындалуын қамтамасыз етеді. Ұйымдастырушылық- шаруашылық, жылдық және
ағымдағы жоспарлардың уақытында жасалуын қамтамасыз етеді. Өндірістік
бөлімшелердің қызметін өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру мен
дамудың жоғары қарқынына жетуге, өнімділік пен сақтықтың артуына бағыттайды
және үйлестіреді.
Техникалық директордың функционалдық міндеттері: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz