Өндірісті техникалық дайындау жоспары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы мен жобалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Жаңа өнім өндірісінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
2. Жаңа өнім өндірісін жобалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...13
2 Жаңа өнім өндірісін дайындауда негізгі өндірісті ұйымдастыру, жетілдіру
және ғылыми – технологиялық дайындығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Жаңа өнім өндірісін дайындауда басқарушылық шешімнің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Атыраубалық ашық акционерлік қоғамында негізгі өндірісті
ұйымдастыру және технологияны жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Жаңа өнім өндірісінің ғылыми - технологиялық дайындығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Қазақстан Республикасында ғылыми техниканы және инновациялық қызметті
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ...56
3.1 Қазақстан Республикасында ғылыми техниканың және инновациялық
қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған деректер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Отандық экономикамыздың дамуындағы кемшіліктерге
қарамастан нарықтық экономикамыздың артықшылықтарын мойындауымыз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар
қалыптасады. Меншік фоормаларының пайда болуы, экономикалық еркіндіктің
қалыптасуы, тауар және өндірістегі бәсекенің болуы-бұлардың барлығы
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа үлгісі пайда болғандығын
көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының аймақтарында шикізат базасын отандық өндіріс
базасына айналдыру еліміздің ұлттық байлығының негізі болып табылады. Олар
үнемі қозғалыста болады, кезең сайын жаңарып, құрамы толықтырылып,
жетілдіріліп отырады. Олардың тиімді қолданылуы өнеркәсіптік өндірістің
болашақтағы өсу көлемі мен тиімділігін анықтап отырады.
Дүниежүзілік экономиканың жахандану процесінің күннен-күнге күшейіп,
әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін
жанталаса арпалысуда. Қазіргі уақытта ішкі жалпы өнімнің 9-10 пайыздық
жылдық өсімі негізінен өңделмеген мұнай мен газ өнімдері және т.б. табиғи
байлықтарын құрайды. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін
барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шараларың
біріне айналған сыңайлы.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
елімізді маңызы өте зор, күрделі бәсекелестікке қабілетті, жан – жақты
дамыған, дүниежүзінің өркениетті 50 елі қатарына қосылу міндетін қойып
отырғандығы кездейсоқтық емес [1,23].
Жуық арадағы алға қойылған стратегиялық міндеттерді дұрыс шешуге тек
уақыт пен іске асырылатын шаралардың маңыздылығымен қатар, тиімді ұлттық
экономика орнықтыру мүмкіншілігі пайда болады. Бұл ретте бәсекелестікке
қабілетті экономиканы қалыптастыруды экономиканың нақты секторын жандандыру
мен жетілдіруден бастау маңызды.
Әрбір экономиканың белгілі бір тарихи кезеңдерде өндіріске
сүйенетіндігі бұрыннан белгілі. Ал, бүгінгі индустриялық жүйе ең алдымен
өнеркәсіпке негізделеді.
Қандай іс шаралар мен тетіктер арқылы өндірісті жандандыру мен
дамытуға, отандық тауар өндірушілердің ынта – жігерін, халықтың іске деген
құлшынысын сөзбен емес, іс жүзінде ояту мен арттыру арқылы әлеуметтік
жағдайы мен тұрмыс денгейін қандай жолдармен көтеруге қол жеткізуге болады?
Қазақстаннның ұлттық өнеркәсіп өнімдері дүниежүзілік денгейде
бәсекелестікке сай болуы үшін не істеу керек? Қазақстан мемлекетінің
жахандық экономикадағы бәсекеге төтеп бере алатын, еліміздің атын
шығаратын, ұлттық мақтанышымызға айналатын өнім шығаруымызға қандай
қадамдар жасауға тиіспіз? Бұл сұрақтарға нақты жауапты тек қана өндіріс пен
мемлекетіміз ғана емес, сондай – ақ ғылым да жауап бере алады.
Қазақстан үшін бәсекеге қабілетті өнім өндірудің басты нәтижесі ішкі
нарық пен жалпы ішкі өнім көрсеткіштерін арттыру, экспортты ұлғайту мен
валюталық түсімдерді көбейту; бюджетке салықтық түсімдерін қалыптастыру;
халықты еңбекпен қамту; саяси - әлеуметтік тұрақтылық болуы тиіс.
Біздің ойымызша, бүгінгі күнде басты мақсат тек қана өндірісті
жандандыруға бағытталып қоймай, өндіріс мекемелерінің инновациялық
белсенділігін көтеруге, өндіріске принципиалды жаңа технологияларды
ендіруге, сол арқылы қолдағы бар ресурстарды тиімді пайдалануға аз шығын
шығарып, сапалы әрі мол өнім өндіруге, өнімнің өзіндік құнын арзандатып,
еңбек өнімділігін арттыруға да бағытталуы тиіс.
Кез-келген өндірістік процесс негізі адам еңбегі арқылы іске асырылып
отырады. Еңбек процесінде ресурстарды пайдалану мен оларға деген қарым-
қатынас игіліктерге, олардың сапасына, табысына және жұмысшылардың өмір
сүру деңгейі мен олардың отбасына, нәтижесінде халықтың әл-ауқаты мен
байлығына байланысты. Біздің еліміздегі экономикалық дағдарыстардың себебі,
адамдық ресуртардың нәтижесіз қолданылуы.
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылықтың қай саласы болмасын
экономикамыз үшін тиімді болу қажет. Сондай шаруашылықтардың бірі –
балықшаруашылығы. Сондықтан да диплом жұмысының талдау бөлімінде Атырау
балық ААҚ техника-экономикалық көрсеткіштерін пайдалану арқылы тақырыптың
мазмұнын ашуға тырыстық. Кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсекіштердің
маңыздылығын Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі, жаңа Қазақстан
атты Жолдауында да экономикамыздың жекелеген өндірістерінің нақтылы
бәсекелестік артықшылықтарына негізделуге тиіпсіз. Қаржы жүйесінің
тұрлаулығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге
міндеттіміз делінген. Бұл міндеттердің орындалуы кәсіпорындағы техника-
экономикалық көрсеткіштердің өзгерістерімен қатар жүреді. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге:
- өнім өндірісінің және өткізудің көлемі;
- жалақының жалпы қоры;
- өндірістің ағымдағы шығындары;
- таза және жалпы пайда;
- бюджеттік аударымдар;
- өндіріс рентабельділігі;
- өндіріс және өнім бәсекеқабілеттілігінің деңгейі;
- шикізатқа, материалдарға және бір мезгілдік шығындарға қажеттілікті
көрсететін көрсеткіштер;
- инвестициялық салымдар;
- капиталдық салымдар.
Кәсіпорынның техникалық қызметіне талдау жасау дегеніміз –
кәсіпорынның материалды-техникалық базасының жағдайы мен тиімділігін
зерттеп, өндірістік-шаруашылық қызметін қортындылап, жоспарланған
тапсырмалардың орындалу дәрежесі мен жолдарын білу.
Диплом жұмысының мақсаты: “Атырау балық” ААҚ мәліметтерін зерттей
отырып, кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін, жаңа өнім
өндірудегі технологияларды қолданудың тиімділігін анықтау.
Аталған мақсатқа сай мынадай міндеттер қарастырылды:
- жаңа өнім өндірісінің старатегиясы мен жобалау ерекшеліктерін
қарастыру;
- кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсеткіштердің теориялық сипатымен
танысу;
- “Атырау балық” ААҚ мәліметтерін пайдалана отырып, кәсіпорынның техника-
экономикалық көрсеткіштерінің экономикалық тиімділігін анықтау;
- кәсіпорында техника-экономикалық көрсеткіштер арқылы өнімнің өзіндік
құнын азайту факторларын және жаңа өнім өндірісінің ғылыми -
технологиялық дайындығын қамтамасыз етуін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында ғылыми техниканың және инновациялық қызметті
мемлекеттік реттеу жолдарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: “Атыраубалық” ААҚ.
Зерттеу пәні: кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсеткіштердің
экономикалық тиімділігі және жаңа өнім өндірудегі ғылыми технологияның
тиімділікті арттырудағы ролі.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік мына авторлардың еңбектерін қолдандық: Елбасының жыл сайынғы
Жолдаулары, В.Я.Горфинкель “Экономика фирмы”, Н.И.Новицкий “Организация
производства на предриятиях”, Р.А.Фатхутдинов “Организация производства”,
Ә.Н. Дәуренбекова “Өндірісті ұйымдастыру” оқулықтары мен Е.Т. Садықовтың
“Қазақстан кәсіпорынында инновациялық жағдайды көтеру жолдары” және
К.Айтекеновтың “Приоретитеты индустриального развития Казахстана и роль
государственных институтов развития”, А.Л. Бобровтың “Научно – технический
потенциал Казахстана: изменение экономической эффективности” және т.б.
ақпарат көздеріне жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер (30) тізімінен тұрады. Диплом жұмысының көлемі
- 65 бет.
1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы мен жобалау ерекшеліктері
1.1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы
Көпшілік өнімнің басты белгісі оның белгілі уақыт аралығында ғана
сұранысқа ие болуы. Кез келген өндірістік кәсіпорын өз өнімінің нарықтың
қай кезеңінде өтімділікке ие болатынын және оның ұзақтығына қандай
факторлар әсер ететінін білу қажет. Өнім нарыққа көңіл аудару, пайдалану
немесе тұтыну үшін ұсынылатын және мұқтаждықтарды қанағаттандыратын барлық
іс-әрекеттер. Өнім бiрлiгi дегеніміз түрі, құны, шамасы және тағы
басқаларды сипаттайтын бірлік.
Дайын өнімді алудың барлық стадияларының жиынтығы өндірістік үдерістің
құрылымын қалыптастырады, ал шикізатты өндірістік үдеріске жібергеннен
бастап, дайын өнім алғанға дейіңгі кезең өнімнің өмірлік циклы деп аталады.
Өнімнің өмірлік цикл тұжырымдамасын американдық ғалым Теодор Левитт 1965
жылы әзірлеген болатын.Тауардың нарықта өмір сүру кезеңдерін
сипаттайтын өзіндік өмірлік циклі болады. Тауар ерте ме, кеш пе, жетілген
немесе қымбат емес басқа тауардың нарыққа келуіне байланысты нарықтан
шығады.Тауардың өмірлік циклы өнімге деген нарықтағы сұранысты, фирма
табысын, тауар құрамын, нарық сегментін, бәсекелестердің іс-қимылын және
оның әр кезеңдегі маркетингтің стратегиясын зерттеуге мүмкіндік береді.
Өнімнің өмірлік цикл кезеңдері бойынша бөлінуі:
1. Қалыптасуы- инновациялық идеялардың қалыптасуы, маркетингтік
зерттеулер және нарықты дайындау, идеяны патенттік бағалау, зерттеулер
жүргізу, инвестициялық қажеттіліктерді және қаржылық мүмкіндіктерді
бағалау, өндірісті дайындауды және өнім өткізуді жоспарлау;
2. Меңгеру - өндіріске конструкторлық дайындық жүргізу, өндіріске
технологиялық дайындық жүргізу, өндірісті жобалауды ұйымдастыру, өндірісті
ұйымдастыру-жоспарлы дайындау, инновациялық өнімнің бастапқы тапсырмасы,
өнім өтімділігін дайындау;
3. Өсу - өндірістік қуаттылықты арттыру, өнім өтімділігін арттыру,
жаңа нарықтарды меңгеру, жабдықтаушылардың тұрақты желісін қалыптастыру,
өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылу жағдайларын жетілдіру, қызмет
көрсетушілер санын арттыру және жұмыс орнының мамандандырылу деңгейін
жетілдіру;
4. Нарықты толықтай қамтуы- жабдықтаушлардың тұрақтылығы, инновациялық
өнімнің жетілуі, жаңа нарықтарды іздестіру, қосымша зерттеулерді жүргізу,
инновациялық идеялардың жаңа салаларын іздестіру, өнімнің кәсіпкерлік
концепциясын жетілдіру;
5. Ескіруі - өндірістік базаны жетілдіру, өндірістік инфрақұрылымды
қысқарту, жұмысшылар санын қысқарту, қорлар ликвидациясы, меншікті ноу-
хауды, лицензияны және патентті сату, өнімнің нарықтан кетуі [2,45].
Циклдың ең маңызды сипаттамаларына оның ұзақтығы мен құрылымы жатады.
Циклдың ұзақтығы – біріншіден, соңғы операцияларға дейін сай келетін үдеріс
тердің календарлық уақыт кезеңі. Әрбір циклды өндірістік операциялар
орындалатын уақытқа, яғни жұмыс уақытына және үзілістер уақытына бөлуге
болады. Үзілістер мына жағдайда пайда болады: толық аяқталған бір циклдан
келесісіне көшкен кезде, аяқталған элементарлы бір циклдан келесісіне
көшкен кезде.
Өндірістік циклдың ұзақтығы мен құрылымы жұмысты ұйымдастыру формаларына
байланысты. Циклдың ұзақтығы мекеменің өндірістік әрекетін сипаттайды, ол
өндірісті ұйымдастырудағы өзгерістерді көрсетеді және өндірілетін өнім
көлеміне, өнімнің өзіндік құнына, негізгі және айналым қорларын пайдалану
деңгейіне ақыр соңында пайда мен рентабельділікке ықпал етеді.
Нарыққа бағытталған өндірістік менеджмент жаңа өнімді жоспарлау
барысында мынадай ақпараттармен қамтылуы қажет:
1.Нарық, оның элементтері, даму жағдайы және қарқыны туралы;
2.Бәсекелестері туралы, олардың потенциалы және даму жоспары туралы;
3. Тұтынушылар туралы олардың өнімге қоятын талаптары туралы және олардың
сатып алу мүмкіндіктері туралы;
Осы ақпараттарды қалыптастыру, оны жинау және өндеу, алынған
ақпараттарды мақсатты қолдану өнім маркетингісінің мазмұнын құрайды.
Маркетингтің міндеті – нарықтағы тауардың өмір ұзақтығын ұтымды түрде
ұзарту. Алайда ҒТП-тің дамуы тауардың жылдам ескіруіне әкеледі. Пайда
көлемі, инвестиция, маркетинг шығындары, бәсекеге қабілеттілік деңгейі,
тауар бағасы, тұтынушылар мінез-құлқы өнімнің өмірлік цикл кезеңдеріне
байланысты өзгеріп отырады. Өнім маркетингі нарықтық ортада мына нарық
субьектілерінің – өндіруші, тұтынушы және бәсекелестер арасында оның
сипатын, қарқынын меңгереді. Бұл 3 субьектілер кәсіпорынның қызмет көрсетуі
барысында үнемі тығыз байланыста жүреді.
Сурет 1
Маркетинг зонасы
Кәсіпорын ең алдымен өз тұтынушысын анықтап алу қажет. Бұл соңғы жеке
тұтынушы немесе тауар өндіруші болуы мүмкін. Осы кәсіпорыннын өндірілген
дайын өнімді өз өндірісінде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар тұтынушының
қатарына делдалдар (көтерме және жеке саудагерлер, сату бойынша
агенттіктер, диллерлік және лизингтік компаниялар), мемлекеттік билік және
басқару органдары (армия және флот, үкімет, қауіпсіздік органдары, кеден,
т.б.), коммерциялық емес ұйымдар (білім органдары, әлеметтік қамту
органдары) [3,56].
Кәсіпорын тұтынушысы туралы анықтаған соң бәсекелестерін де тану
қажет. Бәсекелестерінің санын, олардың өнімінің техникалық деңгейін
сұранысқа сәйкес жабдықтау көлемін және баға қою саясаитын білу қажет.
Өнімге марктингтік зерттеу жасау барысында жаңа өнімнің әлді және әлсәз
жақтары туралы, оның нарыққа қазғалысы туарлы толық немесе обьективті
мағлұмат алынуы қажет.
Өнімді өндіруші кәсіпорын өзінің меншіктік ғылыми-техникалық,
өндірістік потенциалын, өндірістік қуатты дамыту болжамын, жасақталып
жатырған бұйымның технико-экономикалық параметрлерін, жобалау кезеңі мен
жаңа өнім өндірісі туралы, өмірлік циклының ұзақтығы туралы толық мағлұмат
болуы қажет.
Өнімді маркетингтік зерттеу бірнеше сатыдан тұрады.
Сурет 2
Жаңа өнімнің маркетингтік үрдісі
Жаңа өнімнің инновациялық идеясы ең алдымен тұтынушының қажеттілігін
қанағаттандыру қажет.
Тұтынушыларды талдау сатысы жаңа өнімнің тұтынушылар құндылықтары
жүйесінде жаңа өнімге деген қажеттіліктің орны анықталады. Өнімге деген
қажеттіліктің сапалық және сандық параметрлері ескерілуі қажет.
Бәсекелестерді талдау және нарықтағы бәсекенің жағдайы жаңа өнімге деген
талаптар денгейін қалыптастыруға құрастыру үрдісінде алдын ала қарауға
мүмкіндік береді. Инновациялық өнімнің бәсекелік деңгейін талдау барысында
тек қана қазіргі жағдайды емес, сонымен қатар болашақта өнімге өзгерістер
еңгізуге техникалық болжам жасау қажет.
Мақсатты нарықтардың орналасуы- бұл мазмұны бойынша бір жақты
сұранысқа ие болатын тұтынушылардың орналасуы. Нарыққа орналасуда
сегментацияның мына белгілері қолданылады:
1.Экономикалық ауыспалылар (табыс деңгейі, несие алу мүмкіндігі,
қаржылық жағдайы, т.б.);
2.Әлеуметтік-демографиялық ауыспалылары (жасы, жынысы, денсаулығының
жағдайы);
3.Географиялық, климаттық және инфрақұрылымдық ауыспалылары
(тасымалдау кешені, жол жағдайы, ауа райы);
4. Қажеттілік ауыспалылары (баға өзгерісіне әсері. Тұтыну белсенділігі
және т.б.).
Өнімді бағыттау бұл нарықта бәсекегеқабілеттілікті арттыруға мүмкіндік
жасайды. Өнімді б ағыттау өнімнің өтімділігіне болжам жасау арқылы жүзеге
асырылады. Өнім нарыққа шығар алдында Сапа үйшігінде талқыға салынады.
Мұнда жобаға қатысушылар өнімді жан-жақты қарастырып, пікірлерін ортаға
салады. Бұл пікірлер арқылы инженерлер алдарына нақты мақсат пен
міндеттерді қоя бастайды.
Бәсекелі экономикада бір ғана өнім түрімен нарықты жаулап алу мүмкін
емес. Сондықтан да өнім және тауар құрамын үнемі жаңартып отыру қажет. Жаңа
өнімді жобалауда техникалық дайындық жүргізіледі. Өндірісті техникалық
дайындауға жаңа өнім түрін өндіру мен жетілген бұйымдардың және өндірістің
ұйымдастыру - техникалық деңгейін арттыру үшін жүргізілген жұмыстардың
жиынтығын жатқызуға болады.
Өндірісті техникалық дайындаудың мазмұны мен міндеттері кәсіпорынның
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарына сай анықталады. Осыған орай
тапсырыс беруші сауда орындарының, тұтынушылардың талабына сәйкес өндірісті
техникалық тұрғыда ұйымдастыру үшін дайындық шаралары жүргізіледі.
Жаппай өндірістік кәсіпорындарында өндіретін өнімнің көптігі,
өнім құрамының кендігі өндірісті техникалық дайындауды ұйымдастыруға көптеп
шығын жұмсауды қажет етеді. Жаңа және жетілген өнімдер өндіру кезінде
өндірісті техникалық дайындаумен бірге жаңа құрал – жабдықтарды,
инновациялық технологияны, материалдарды, өндірісті ұйымдастырудың жаңа
түрлерін игеру жөнінде дайындық жұмыстары жүргізіледі.
Әдетте өндірісті техникалық дайындау үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде жаңа өнім түрін жасау және өндірісті дайындау, үлгіні
әзірлеу және оның тәжірибе жүргізу арқылы үлгісін жасау, оны бекіту,
құжаттарын дайындау, бұйымды суреттеу, қолданылатын негізгі және қосымша
материалдарды ескере отырып, конструкциясын жасау, өнімді өндіруге қажетті
шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар мен фурнитура беруші
жабдықтаушыларды анықтау шаралары жүргізіледі. Осы кезеңде өнімді
дайындаудың технологиялық сызбасы, технологиялық операциялардың тізбегі,
жұмыс күшіне қажеттілік, олардың мамандылығын анықтау, құрал- жабдықтарды
жөндеу және түзеу тәрізді көптеген жұмыстар атқарылады.
Екінші кезеңде жаңа және әр түрлі өнімді өндіруді дайындау және игеру,
ұйымдастыру – техникалық шараларды енгізу орындалады. Бұл жұмыстар
негізінен тәжірибе цехтарында жүзеге асырылады. Өндірісті техникалық
дайындаудың екінші кезеңде еңбек өнімділігін арттыруға, өнім сапасын
жақсарту мен материалдарды үнемдеуге барлық жағдай жасау жан – жақты
қарастырылады.
Үшінші кезеңде өнімнің жаңа және әр түрін өндеудің жалпы және сериялық
әдістерін бір жүйеге келтіру, өндірістік ағындарда өндірістік – техникалық
шешімдерді пайдалану сияқты жұмыстар атқарылады. Жетілдірілген ағынның
тиімділігі жұмыс істеп тұрған ағынның техника – экономикалық
көрсеткіштерімен салыстырылады. Егер қабылдаған көрсеткіштер жүйесі
бойынша бағалау нәтижесі берілген жағдайда келтірілген шығындардың ең аз
шамасы қолданылады.
Өндірісті техникалық жетілдірудің әрбір кезеңінде орындалатын
жұмыстар сипаттамасына қарай конструкторлық, технологиялық және ұйымдастыру
– экономикалық болып бөлінеді.
Өндірісті конструкторлық дайындауда жаңа өнімінің конструкциясын
жасау мен игерілген өнімнің конструкциясын жетілдіру қарастырылады.
Өндірісті технологиялық дайындықтан өткізу кезеңінде жаңа
технологиялық үрдістерді ұйымдастыру мен игерілген технологиялық үрдістерді
жетілдіру жұмыстары жүргізіледі.
Ұйымдастыру – экономикалық дайындықты жүргізу барысында өндірісті
техникалық дайындауды жоспарлау үшін мөлшерлер бекіту, еңбек күші,
материалдар, қаржы ресурстарына қажеттілік есептеу, күнтізбелік жоспар
жасау, мөлшерді есептеу, еңбекақы жүйесі мен ұжым нысандарын таңдау,
калькуляция мен өндіріс сметасын құру, жұмыс күшіне, материалдарға, құрал –
жабдықтарға қажеттілігін анықтау, құжаттар түрін белгілеу, өндіріс пен
еңбекті ұйымдастыру, жұмыс орындарына қызмет көрсету және оларды жабдықтау,
өндірісті қосымша қажетті ресурстармен қамтамасыз ету сияқты жұмыстар
орындалады [4,78].
Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау (ӨҒТД) деңгейі
негізгі өндірістің өнімді дайындаудағы тиімділігін арттырады және оның
берілген тұтынушылық қасиеттерін сақтай отырып, өндірістің ырғақтағы жұмыс
істеуіне мүмкіндік береді. Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау деп
өндірісте өнім өндіру жүйесі мен конструкторлық технологиялық дайындауды
реттеуші мөлшерлі – технологиялық шаралар кешенін айтады.
Мөлшерлі - технологиялық шаралар кешені бірнеше сатылардан тұрады.
Тәжірибе - конструкторлық жұмыстар сатысында технологиялық үрдістерді
ұйымдастыру, негізгі өнімнің сызбаларын, технологиялық құрал –
саймандарды, стандартқа сәйкес емес құрал – жабдықтарды, өнімнің сапасын
техникалық бақылау және сынау үшін құралдарды және тасымалдау құралдарын
орналастыру мен жіберу жұмыстарын дайындау және жетілдіру жатады. Осы
сатыда тәжірибе жұмыстары жүргізіледі. Стандартқа сәйкес емес құрал –
жабдықтардың және технологиялық құрал – саймандардың жеке құрамдас
бөліктерінің жұмысын тексеру, модельдер мен үлгілер дайындау жұмыстары
орындалады.
Тәжірибелік – конструкторлық жұмыстар сатысы болашақ өнімнің
техникалық денгейінің қалыптасуына ерекше әсерін тигізеді. Келесі сатыларда
кемшіліктерді болдырмау үшін жаңа техниканың конструкторлық шешімдері мен
негізгі техникалық параметрлернің негізі қаланады. Технологиялық құжаттама
кәсіпорынның технологиялық қызмет орындарында дайындалады.
Тәжірибе – конструкторлық жұмыстар алынған ғылыми нәтижелер стандартқа
сәйкес келмейтін құрал – жабдық және технологиялық жабдықтар өндірісі
сатысында жүзеге асады. Аталған жабдықтау құралдарының дайындалуының сапасы
мен беріктілігіне соңғы өнім агрегаттары, түйіндері мен бөліктерінің сапасы
тығыз байланысты болады.
Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау денгейі көптеген
факторлармен тығыз байланыста болады. Оларға техникалық, экономикалық,
ұйымдастыру және әлеуметтік факторлар жатады.
Техникалық факторларға – типтік және стандартты технологиялық
үрдістерді жасау және жетілдіру; технологиялық жабдықтардың стандартқа сай
және унициферленген құралдарын пайдалану; автоматтандырылған жобалау
жүйесін қолдану; технологиялық жабдықтарды қолдану; өндірісті
автоматтандырылған жүйемен басқаруды қолдану; бөліктерді өндеудің
механикалық және термиялық өндеудің прогрессивті тәртібін қолдану; ұнтақты
металлургия, электрофизикалық, электрохимиялық және т. б. әдістерді
дайындау; сапаны тексеруде белсенді және обьективті техникалық тексеру
құралдарын пайдалану; технологиялық құралдарды өндірудің және жобалаудың
торлық сызбасын бақылауды автоматтандыру және т.б. жатады.
Экономикалық факторларға - өндірісті технологиялық дайындау
жұмыстарының кезендері бойынша алдын ала қаржыландыру, жеңілдетілген
несиені пайдалану, жаңа техниканы игерудің ынталандыру қорын құру және тағы
басқалары жатады.
Ұйымдастыру факторларының құрамына өндірісті мамандыруды дамыту және
терендету, негізгі өндірістің алғашқы өнімдер партиясының немесе
тәжірибелік үлгісінің сапасы бойынша стандартты емес құрал – жабдықтардың,
технологиялық жабдықтардың сапасын аттестациялау, көмекші өндірісті
ұйымдастыруды жақсарту, негізгі және көмекші өндіріс арасындағы қарым –
қатынасты жетілдіру, зауытаралық, зауытшілік, сала – аралық кооперациялауды
кеңейту кіреді.
Әлеуметтік факторлар қатарына орындаушылар мамандығын көтеру, еңбек
жағдайын жақсатру мақсатында өндірістік және көмекші операцияларды
механикаландыру және автоматтандыру, әлеуметтік өрісті дамыту, ұжымда
психологиялық атмосфераны жақсарту саналды. Өндірісті технологиялық
дайындау жеке өндірістік бөлімдерді техникалық жарақтандыру, өндірісті
кеңейту, сонымен қатар құрал – жабдықтарды модернизациялауды алдын ала
қарастырады. Жоғарыда аталғандар конструторлық, технологиялық дайындау,
дайындық және өндірісте өнімді өндіру шаралары кәсіпорынның ғылыми –
техникалық дамуының негізі болып қаланады.
Өндірісті ғылыми – техникалық дайындау үрдісін жүзеге асыруда
стандарттар жүйесі бойынша мөлшерлер, ережелер және талаптарға сәйкес
орындау қажеттілігі пайда болады.
Өндірісті конструкторлық дайындаудың келесі сатыларын қарастырайық:
техникалық тапсырма, ұсыныс, эскиздік жоба және жұмыс жобасы. Техникалық
тапсырма бастапқы құжат болып табылады. Оның негізінде жаңа өнімді жобалау
бойынша барлық жұмыстар жүргізіледі. Ол өнім өндіруші кәсіпорының және
тапсырыс берушінің келісмімен немесе тапсырушының тапсырмасыен келісіп
отырып жаңа өнімнің жобасы жасалады.Техникалық тапсырмада болашақ өнімнің
мазмұны ашып көрсетіледі, оның техникалық және эксплуатациялық параметрлері
мен сипаттамалары. өнімділігі, габариті, жылдамдығы, беріктілігі, ұзақ
уақыт қызмет көрсетуі және тағы басқа болашақ өнімнің жұмыс істеу сипатына
қарай басқа көрсеткіштері беріледі. Онда сонымен бірге өндірістің сипаты
жөнінде мәліметтер, тасымалдау, сақтау және өндеу шарттары, конструкторлық
құжаттарды дайындаудың қажетті сатыларды орындау жөніндегі ұсыныстар, оның
құрамы, технико – экономикалық негіздемесі және тағы басқа талаптар
беріледі. Техникалық тапсырма ғылыми – зерттеу және тәжірибе –
конструкторлық жұмыстарды орындау, маркетингтік зерттеу патенттік
ақпараттарды оқып – үйрену нәтижелері, қолданыстағы балама үлгілерді және
пайдалану шарттарын талдау негізінде орындалады .
Техникалық ұсыныс тапсырыс беруші жаңа өнімді әзірлеушіге техникалық
тапсырма берген жағдайда аталады. Техникалық ұсыныс техникалық тапсырманы
жан – жақты талдауды, өнімді жобалау кезінде мүмкін болатын техникалық
шешімдерді технико – экономикалық негіздеуді, осындай түрдегі жобаланатын
және қолданыстағы өнімдердің эксплуатациялық ерекшеліктерін ескере отырып
салыстырмалы түрде баға беруді, сонымен бірге патенттік материалдарды
талдауды қамтиды. Техникалық ұсынысты үйлестіру мен бекіту тәртібі
техникалық тапсырмадағыдай болып келеді.
Техникалық ұсынысты үйлестіріп және бекіткеннен кейін эскиздік жобаны
дайындау үшін негіз болады. Эскиздік жоба техникалық тапсырма мен
техникалық ұсыныста қарастырылғаннан кейін ғана дайындалады, онда жұмыс
көлемі мен құрамы анықталады [4,45].
Эскиздік жоба графикалық бөлім мен түсіндірме хаттан тұрады. Бірінші
бөлімде өнім туралы түсініктеме беретін конструктивтік шешім, оның жұмыс
істеу қағидалары, өнімнің негізгі параметрлері мен габариттік размерлері
туралы мәліметтер беріледі. Эскиздік жобаның екінші бөлімі конструкцияның
негізгі параметрлерінің есептемелері, өндірісті техникалық дайындау
жөніндегі жұмыстың үлгілік сызбасы, эксплуатациялық ерекшеліктерін
сипаттайтын жұмыстардан тұрады.
Түсіндірме хатта құрастырылатын негізгі бірліктердің параметрлерін
есептеу және оның сипаттамасы, жұмыс істеу қағидалары, материалдарды
таңдаудың негіздемесі, соңғы рет технико – экономикалық көрсеткіштерді және
сызбалардың барлық түрін тексеріп шығу жұмыстары қарастырылады. Техникалық
жоба да техникалық тапсырма сияқты үйлестіру және бекітудің сатыларынан
өтеді. Жұмыс жобасы конструкторлық құжаттау, графикалық бейнелер
нысандарын қысқарту және оған өзгеріс енгізуді, сонымен қатар техникалық
құжаттарды өндеуді механикаландыруды мүмкіндігін және олардың
түпнұсқасыналудын алдын ала қарастырады.
2. Жаңа өнім өндірісін жобалау ерекшеліктері
Инновациялық жоба дегеніміз - бұл ғылыми зерттеу, тәжірибелік
конструкторлық, өндірістік, ұйымдық, қаржылық және тағы басқа шаралардың
жиынтығынан тұратын өзара байланысты мақсаттар мен бағдарламалар жүйесі
және олардың жетістіктері. Бұл жүйе жобалық құжаттама жиынтығына сәйкес
келу керек және нақты ғылымы техникалық мәселенің тиімді шешімін қамтамасыз
ету қажет.
Инновациялық жобаның негізгі элементтері:
- жобаның негізгі мәнін сипаттайтын мақсаттар мен міндеттер;
- инновациялық мәселені шешу бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге
асыру бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша
қолданатын жобалар;
- жобалық шаралардың орындалуын үйрену;
- жобаның негізгі көрсеткіштері (жеке тапсырмалар, тақырыпшалар,
кезеңдер, шаралар және орындаушылар) оның ішінде тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер.
Инновациялық жоба міндеттері:
- ғылыми техникалық дамудың нақты міндеттерді шешу жолдарын қарастыру;
- инновацияларды басқаруда жобаның ғылыми техникалық дамудың сандық
нақты мақсат пен нәтижесінің;
- инновацияны қалыптастыру, меңгеру, өндіру және тұтыну үдерістерін
үздіксіз басқару;
- жоба мақсатын жүзеге асыруының тиімді бағыттарын анықтау;
- инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қажетті ресурстарының теңдігін
қамтамасыз ету.
Инновациялық жоба оның қатысушылары арқылы жүзеге асады. Жоба түріне
байланысты оны бірнеше ұйым жүзеге асыра алады. Тапсырыс берушілер жобаның
болашақтағы иегері және оның қолданушылары болып есептеледі. Инвесторлар
жобаға қорға салатын заңды немесе жеке тұлға кей жағдайда тапсырыс
берушінің өзі де инвестор болуы мүмкін, жеке тұлға болып Қазақстан
Республикасының азаматы және шетел азаматы болып табылады. Жобалаушылар
жобаның сметалық құжаттарда жақтайтын маманданған жобалық ұйымдар жоба
жұмысшының кешеніне жауап беретін бір ұйым, яғни генералды жобалаушы болып
табылады. Жобаны қаржыландырушы басты инвестор - банк болып табылады.
Шетелде жобалаушы ретінде архитектор немесе инженер болады. Архитектор
жобалық сметалық құжаттарды қалыптастыру бойынша тіркелген лицензия
негізінде жұмыстарды орындайтын ұйым болып табылады. Инженер өнім жобасының
өндірісімен және жүзеге асырылуымен қатар жүретін қызметтер жиынтығын
орындауға лицензиясы бар жеке тұлға немесе ұйым.
Жабдықтаушы – жобаны материалдық техникалық қамтамасыз ететін ұйымдар.
Орындаушылар келісім шартқа сәйкес жобаның орындалуына жауапты заңды
тұлғалар. Оларға ғылыми техникалық кеңестер жобаның мақсатына жету үшін
ғылыми техникалық шешімдердің тандалуына, шешімдерінің жүзеге асырылуына,
шараның жиынтығына жауапкершілігіне болатын жобаның ғылыми техникалық
шешімдерінің таңдалуына жауапкершілікте болатын, жобаның тематикасының
бағыттары бойынша мамандар [5,46].
Жоба басшысы жоба басшылығын жүзеге асыратын және жобаны жүзеге асыру
кезінде құралатын ұйым болып табылады.
Ғылыми техникалық даму мақсаттарының көптігі және оның міндеттері
инновациялық жобаның жіктелуін талап етеді. Жобаны жүзеге асыру уақытына
байланысты инновациялық жобаны ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары), орта
мерзімді (3 – 5 дейін), қысқа мерзімді (3 жылдан аз) болып бөлінеді.
Инновациялық жобаның 3 аспектісін бөліп көрсетуге болады:
- инновациялық қызмет кезеңдері бойынша;
- қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісі бойынша;
- ұйымдастыру элементі бойынша.
Инновациялық жоба нарыққа еңгізілген жаңа өнім немесе жетілген
өсімдіктердің, сонымен ақ тәжірибеде қолданатын жаңа ал жетінен
технологиялық үдерістерінің ғылыми техникалық идеямен байланысты
инновациялық үдерісңнңғ барлық кезеңдерін қамтиды. Инновациялық жоба
құрамына ғылыми зерттеулерді және жасақталынады, жобалық конструкторлық
және тәжірибелік эксперименталды жұмыстары, өндірісті меңгеру жолдары,
өндірісті үйрену жаңа өнім маркетингісін, сонымен қатар қаржылық шараларды
қамту керек [6,21].
Сурет 3
Инновациялық жобаның жіктелуі
Инновациялық жоба келесі кезеңдерді қамтиды: инновациялық идеяның
қалыптасуы инновациялы идеяның пайда болу және жобаның генералдық
мақсаттарының қалыптасу үдерісі жобаны жасақтау жобаның негізгі мақсатына
шешімдерді іздеу және жобаны жүзеге асыру бойынша уақытының, ресурстарының
және орындаушылардың өзара тәуелділіктердің қалыптасу үрдісі жобаның жүзеге
асырылуы жоба бойынша алға қойылған мақсаттарға сәйкес жұмыстардың
орындалу үрдісі жобаның аяқталуы соңғы нәтижеге қол жеткізіп, келісім
шартта тоқтату үдерісі. Мұнда тапсырыс беруші күткен нәтижені қолына алуға
тырысады. Осылайша жаңа жобаның өмірлік циклы аяқталады.
Инновациялық жобаны басқару бұл мақсаттардың, ұйымдық құрылымның
анықталумен, шараларды жоспарлауымен, олардың орындалуына бақылау жасаумен
байланытсы және инновациялық идеяны жүзеге асыруға бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру үдерісі. Инновациялық жобалауда
басқару кезеңдерін 2 – ге бөліп қарастыруға болады.
1. Инновациялық жобаларды жасақтау
2. Инновациялық жобалардың жүзеге асуын басқару
1-ші кезеңінде жобаның басқару мақсаты және күтілетін нәтиже
анықталады, жоба нәтижесінің бәсеке қабілеттілігіне баға беріледі,
тапсырмалар және шаралар жиынтығы жасалады. Жобаны жоспарлау үдерісі жүзеге
асырылады. 2 – ші кезеңінде басқарушылық ұйымның формасы таңдалады,
мақсатқа қол жеткізу. Қорытындылар бойынша болжам жасалады, уақыт шығыны,
қаржылық ресурстар бағаланады, жасақталған жоспардан ауытқу байқалса
жоспарда кері жасақтау жүзеге асырылады:
Инновациялық жобаны басқару принциптері:
- селективті басқару принципі ғылым мен техниканың даму бағыттары
бойынша жобаларды қолдау;
- соңғы нәтижеге қол жеткізу үшін мақсатқа бейімделу принципі
инновациялық үрдіске деген қажеттілікті және оларды жүзеге асыру
мүмкіндігі арасында тәуелділігін орнату;
- жобаларды басқару циклының түгендеу принципі жоба элементтерінің жүйе
ретіндегі біртұтастығы;
- инновациялық үдерістердің үдерісінің кезеңділік және жобалар басқару
үдерісінің принциптері: сыртқы орта талаптарын қанағаттандыра отырып,
жоба бойынша жұмыстардың орындалуы кезінде ақпараттардың тізбектей
жинақталуы;
- басқарушылық шешімді жасақтаудағы көп варианттылық принципы.
Инновациялық үдерістер белгісіздік фактілерінің әсерімен қатар жүреді.
Белгісіздік жағдайдан шығу үшін бір ғана шешіммен шектелмеу қажет.
- жүйелілік принципі (ұйымдастырушылық экономикалық, заң, әкімшілікті,
технологиялық және т.б.) элементерінің жиынтығы;
- кешенділік принципі – жобаның кез-келген бөлімшесі бойынша іс әрекеті
бас жоба мақсатына сәйкес жүзеге асуы қажет;
- қамтамасыз ету принципі жобада қаралған барлық шаралар қажетті
ресустармен, оның ішінде қаржылық ақпараттармен, материалдық және
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілу керек.
Жобаны басқаруда жоспарлау үрдісі жобаны жүзеге асыру бастамасы болып
табылады. Жоспарлаудың негізгі мақсаты жобаның соңғы нәтижесіне қол
жеткізетін жұмыстар кешенін орындауға арналған жобаның барлық қатысушылар
интеграциясы.
Суреттен көріп отырғанымыздай кезең бойынша ұзақ мерзімді, орта
мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінсе, мақсаты бойынша стратегиялық
және ағымды болып бөлінеді. Стратегиялық жоспар жобаның жүзеге асыру
кезеңдерінің бағыты бойынша соңғы нәтижеге жылжуын көрсетеді. Ағымдық
жоспар жұмыс кешенінің орындалу мерзімін, ресурстар қажеттілігін анықтайды,
жұмыстар көлемінің шекараларын бөледі.
Өнімді- тақырыптық жоспар ресурстар, орындаушылар мен орындау
мерзімі бойынша тапсырмалар кешенінің жүзеге асырылуы, ғылыми зерттеу
жұмыстарының тақырыптары және олардың тиімділігін қамтамасыз ету жұмыстарын
қамтиды. Жоспарлардың осы түрінде мына параметрлер анықталады: орындалатын
жұмыстар құрамы және оларды орындау мерзімі, жауапты орындаушылық құрамы,
әрбір кезеңнің сметалық құны (оның ішінде ҒЗЖ, капиталдық салымдар, тағы
басқа бөлінген шығындар), маңызды материалдық – техникалық ресурстарының
тізімі, экономикалық тиімділіктің есебі, жаңа өнім түрлері және
психологиялық үдерісс бойынша техникалық деңгейдің картасы [6,74].
Сурет 4
Инновациясының жобасы жоспарлау түрлері
Көлемді календарлық жоспары жұмыстың басталу және аяқталу уақытын
және жобаны жүзеге асыруға қажетті уақыт қоры мен ресурстар көлемін
қамтиды.
Технико-экономикалық немесе ресурстық жоспары инновациялық
жобаның ресурспен қамтамасыз етілуін қарастырады және ресурстарға деген
қажеттілікті анықтайды, жеткізу мерзімін және потенциалды жабдықтаушылар
мен мердігерлер құрамын анықтайды.
Инновациялық жоба бюджеті бұл сандық көрсеткіштермен
сипатталатын және шығынды сипаттайтын жоспар болып табылады. Жобаға
жұмсалатын шығынды жоспарлау туралы ақпарат жоба бойынша сметалық құжат
және календарлық жоспар болып табылады. Календарлық кезең бойынша ақша
құралдарының таратылуы 3 қадаммен жүреді:
- календарлық жоспар жұмыстарының жалпы құны есептеледі;
- әрбір кезеңге есептелген шығындар көлемі календарлық жоспар бойынша
осы кезеңге орындалған жұмыстар құнының қосындысымен есептеледі;
- жұмыстың әрбір түріне байланысты уақыт бойынша шығындардың бөлінуі
жүзеге асырылады.
Жобаны қаржыландырудың 4 жолы бар:
- акционерлік қаржыландыру - ақша құралдарын және технологияларды салу;
- мемлекеттік қаржыландыру- тура субсидиялау жолымен инвестициялық
бағдарлама щеңберіне жүзеге асады;
- лизингтік қаржыландыру- жобалау обьектісіне немесе оның белгілі бір
бөлігіне деген меншік құқықтың берілуі;
- ұзақ мерзімді қаржыландыру банктік несие арқылы жүзеге асырылады.
Бәсекелік жағдайда инновациялық жобаның бизнес жоспары оның жүзеге
асырылу жағдайларына баға береді. Инновациялық жоспарда ең алдымен жоба
концепциясы жасақталады. Осы кезеңде жобаның өнімді -тақырыптық жоспары
инновациялық бағдарлама ретінде қалыптасады. Инновациялық жобаны жүзеге
асыруды жоспарлауда календарлық және ресурстарының жоспар жасалады. Осы
кезенде құжаттар рәсімделеді. Жоспар бойынша көрсеткіштер құрылымы өзгерісі
инновациялық жобаға сәйке өзгеріп отырады.
Инновациялық жоба концепциясы негізгі мақсаттарды
қалыптастырады, оның тиімділігін анықтайды. Ол мына денгейлерден тұрады:
- инновациялық идеяның қалыптасуы және жоба мақсатын анықтау;
- жоба идеясын маркетингтік зерттеу;
- жоба құрылымы;
- тәуекелділікті және белгісіздікті таңдау;
- жобаны жүзеге асыру вариантын таңдау [8,45].
2 Жаңа өнім өндірісін дайындауда негізгі өндірісті ұйымдастыру,
жетілдіру және ғылыми – технологиялық дайындығын қамтамасыз ету
2.1 Атыраубалық ашық акционерлік қоғамының технико-экономикалық
көрсеткіштері
Жаңа өнім өндірісі технологиясында өндірілетін өнім тамақ болғандықтан
ол экологиялық таза тамақ өндірісі болу керек. IFOAM (органикалық ауыл
шаруашылығының қозғалысы жөніндегі халықаралық федерация) анықтамасы
бойынша, экологиялық таза өнім – генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру
мен өндіру кезінде пестицидтер, гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын
өнімдер. Экологиялық таза тамақ өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен
аталады. Батыс Еуропа елдерінде биологиялық өнім, Солтүстік Еуропада
экологиялық өнім, АҚШ пен Ұлыбританияда органикалық өнім, Финляндияда
табиғи өнім деп аталады.
Өндіріс ұйымдастырушысы жобаға тапсырыс беруші болып табылады және
оның негізгі мақсаты - өндірістің негізгі жобасын жасақтау. Құрылыс
объектісі бойынша жобалық жұмыстарды арнайы ұйым жасайды. Жоба соңғы
орындаушыларға емес, бас инженерге бағынады, себебә ол жоба сапасына,
техника – экономикалық көрсеткіштердің дұрыстығына, жобалық сметалық
құжаттардың дайындалу мерзіміне жауап береді.
Өндірісті техникалық дайындау жоспары
1. Өнім өндірісінің технологиясын анықтау;
2.Қайта өңделетін шикізаттардың, жартылай фабрикаттардың және өндіріс
қалдықтарының көлемі.
3. Өндіріске қажетті технологиялық құрал жабдықтардың саны мен
типтері;
4. Технологиялық процестегі құрал жабдықтарды орналастыру және оның
сипаттамасы;
5. Шикізаттарды қабылдау және сақтауды ұйымдастыру;
Атырау облысы бойынша тамақ өнеркәсібі саласында “Атыраубалық” ААҚ-ы
мысалында қарастырсақ.
Атыраубалық ашық акционерлік қоғамы Қазақстан бойынша балықты
өңдеп, одан сан алуан өнім шығаратын ең ірі кәсіпоырн болып саналады. Ол
Жайық өзенінің Каспий теңізіне құяр сағасына орналасқан.
1933 жылдың 6 қарашасы күні – бұл күнде Қазақстанның балық
өнеркәсібінің бірден-бір алыбы саналатын Атыраубалық ашық акционерлік
қоғамы іске қосылып, содан бері бір тоқтаусыз жұмыс істеп келеді.
Атырау облысының балық өнеркәсібінің негізі болып табылатын
Атыраубалық ААҚ қазіргі кезде көп салалы,өте күрделі өнеркәсіп орны болып
саналады. Балық консерві комбинаты болып аты әлемге таралған қазіргі қоғам
бұрын тек балықты өңдеумен ғана айналысып келсе, қазір өзі де Жайыққа ау
салып, балық аулайды [22,15].
Қоғам шығаратын қара уылдырық түрлері Германия, Франция, АҚШ,
Швейцария сияқты талғамы жоғары, талабы биік елдерде жақсы бағаланып
келеді. Оған дген сұраныс жыл санап артуда. Енді қоғам шығара бастаған
көксерке жонынан жасалған сүбе де Европа елдерінен осындай сұранысқа ие
болуда. Алдағы күндері алыс шет елдердің өз сұранысы бойынша қортпа
балығының сұранысы бойынша қортпа балығының мұздатылған кеспелерін шығару
жоспарланып отыр.
Қоғамның басты қызметі:
- балық аулау және оны өңдеу, консервілеу, балықтың сан алуан түрлерімен
халықты, тұтынушылады қамтамасыз ету;
- Атыраубалық ААҚ негізгі өндіріспен қатар, қосымша өнімдер шығарумен
шұғылданады. Бұл - нан өнімдерін, балық-шұжық, майонез, томат пастасы
өнімдерін шығарып, қоғамның дүкен сөрелеріне салады;
- экспортқа балық өнімдерін және консервілерді сапалы түрде шығару;
- кәсіпорындарға, азаматтарға, шаруашылық субъеткілерге қаржылай түрде
көмектесу;
- қазіргі технологияның дамуына байланысты өндірісті жаңа технологиямен
қамтамасыз ету;
- көрмелерге және жәрмеңкелерге белсене қатынасу;
- бөлшек және көтерме сауда нүктелерін ұйымдастыру.
Қоғам мүлкінің негізгі көзі:
- акционерлердің жарғылық капиталға қосқан үлесі;
- негізгі қызметтен түскен табыс.
Қоғам екі негізгі құрамнан тұрады: балық өңдеу және консервілеу
цехы. Сондай-ақ төрт көмекші, яғни жүк тасымалдау, құрылыс жөндеу, бумен
қамту, транспорттарды қабылдау цехтары қызмет етедеі.
Қоғам флоты жыл сайын балықты дайындау үшін жүзу құралдарымен
жабдықталған. Бекіре балығын және оның уылдырығын өңдеу үшін екі уылдырық
жүзу зауыты бар. Аулаған жерден және басқа өндірістерден балықты қабылдау
үшін өзен және теңіздерге арналған арнайы балық салатын 37 дана қайықтары,
10 дана қайық сүйрегіштері, 3 дана көлік кемесі бар.
Соңғы жылдары негізгі өнім көзі азайып кеткендіктен өндіріс көлемі
азайып, сәйкесінше өткізу көлемі де азайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы да төмендей бастады. Берілген
кестелерге сәйкес өткізілген өнім көлемін бақылау жасауға болады.
Кесте 4
2006-2007 жылдардағы “Атыраубалық” ААҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері
№ Көрсеткіштер табыс шығын табыс шығын
1.Өнімді сатудан 4717529 3977311
түскен табыс
2.Сатылған өнімнің 1906911 1735927
өзіндік құны
3.Жалпы табыс 2810618 2441384
4.Барлық кезең 690837 698790
шығындары
Оның ішінде:
5.- жалпы және 526774 510845
әкімшілік шығындар
- сату бойынша
шығындар 903274 95402
- % бойынша
шығындар 73736 72543
6.Негізгі қызметтен
түскен түсім 1219781 1042594
7.Негізгі емес қызмет
шығындары 73852 76560
8.Табыс салығы
бойынша шығындар 361150 361150
9.Жалпы пайда 1367875 1293200
Осы көрсеткіштер арқылы рентабельділікті есептейміз:
Р2006= 28106181906911*100%=147%;
Р2007= 24413841735927*100%=140%;
Бұл есептеулерден байқағанымыздай рентабельділік деңгейі біртіндеп
төмендеп отыр.
Жалақы құны төмендеп, оның салдарынан кадрлар құрамының артық мөлшері
байқалып отыр.
2006 жылы “аяққа тұру” және өндіріс көлемін ұлғайтуға байланысты
стратегиялық жоспар жасалған еді. Жүйелік талдау тәсілін қолдану арқылы
мақсаттар ағашы және осындай болжам жасалды.
Кесте 5
“Атыраубалық” ААҚ-ның 2006-2012 жылдарға арналған балық өнімдерін
шығару болжамы
Көрсеткіштер Өлшем 2001ж Болжау
бірлігібағалау
2007ж 2008ж 2009ж
1. Балықтарды қабылдау тн 9106,5 6627,6-2478,9 72,7%
соның ішінде бекіре тн 312 250,9 -61,1 80,4
тұқымдас
2. Консервілерді тн 4400 4803,9403,9 109
қосқандағы тауар өнімін
шығару
3.Консервілердікоспағандтн 2942 3298,5356,5 112
ағы тауар өнімін шығару
4. Тауар өнімі млн.тг 1029660,0 10747245066 104
6,0
5. Балық өнімдерін
шығару
- мұздатылған сүбе тн 100,0 97,5 -2,5 97,5
- мұздатылған тн 1299,0 1633,1334,1 125,7
- ысытылған тн 200,0 211,9 11,9 105,95
- қақталған тн 600,0 579,10-20,9 96,5
- балық өнімдері тн 20,0 26,8 6,8 134
- кулинарлық өнімдер тн 80,0 83,8 3,8 104,7
- уылдырық тн 18,0 19,0 1 105,5
- басқа да тағамдар тн 4,0 6,4 2,4 160
6. Консервілерді шығару дана 4280,0 4301,021 100
7. Жем ұнын өңдеу тн 260,0 310,0 50 119
Кесте 7
2008 жылғы Атыраубалық ААҚ-тың техника-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер аты өлшем жоспар нақты Жоспардан Жоспардың
бірлігі ауытқуы орындалуы
1. Балықтарды қабылдау тн 6980 4810,7-2169,3 69
соның ішінде бекіре тн 298 276,3 -21,7 92,7
тұқымдас
2. Консервілерді тн 4370 5422,21052,2 124
қосқандағы тауар өнімін
шығару
3.Консервілердікоспағандтн 4300 5323,01023 123,7
ағы тауар өнімін шығару
4. Тауар өнімі млн.тг 1435200 155289117697 108
7,0
5. Балық өнімдерін
шығару
- мұздатылған сүбе тн 809 385 -424 47,5
- мұздатылған тн 2630 3393,3763,3 129
- ысытылған тн 300 314 14 104,6
- қақталған тн 370 375 5 101
- балық өнімдері тн 26,8 22 -4,8 82
- кулинарлық өнімдер тн 149 190,5 41,5 127,8
- уылдырық тн 34 36,6 2,6 107,6
- басқа да тағамдар тн 5 12,6 7,6 252
6. Консервілерді шығару туб 200 283,5 83,5 141,7
7. Жем ұнын өңдеу тн 145 209,2 64,2 144
Кәсіпорынның өзіне қажетті материалдарды жеткізіп берушілер мыналар
болып табылады.
Кесте 8
Негізгі жеткізіп берушілер 2007 жыл
№ Жеткізушілер Жеткізу көлемі Сомасы, млн.теңге
1 Балық аулау кооперативтері балық3581тн 94,7
шикі заты
2 Джина фирмасы Азербайджан 18,2 тн 6,7
майшабақ
3 Джина фирмасы Азербайджан 58,9 тн 4,8
томат пастасы
4 Краснодар масложир өсімдік майы120тн 10,7
5 МТК ЖШҚ Магнитогорск қалайы 120 тн 10,6
6 Самара сауда үйі ЖШҚ алюминий 17 тн 6,1
7 БассольАҚ тұз 660 тн 1,4
8 Даулет ҚҚ Актөбе қаласы цемент60тн 0,4
9 Полянский ЖШҚ Орал қаласы ағаш 117 куб.м 1,2
материалдары
10 Лаз ЖШС Астрахань қаласы ағаш 600 куб.м 3,9
11 Казтрансойл мазут 1625тн 12,7
Атыраубалық ААҚ-наң шығатын балық өнімдерінің негізгі тұтынушылары
мыналар:
- Қазақстан (ҚР қарулы күштер Министрлігі, ПФК Континент және т.б.);
- АҚШ (Каспиан Стар Кавиар и К );
- Германия (АКИ, Евротрейд Черная Жемчужина);
- Франция (Петросян фирмасы);
- Ресей (КиММП Идеал Лад Престиж);
- Азербайжан (Джина Азербалық фирмасы”).
Ресейдің Астрахань қаласында және таяу шығыста балық өңдейтін
кәсіпорындар қоғамның бәсекелестері болып табылады.
1. Өндірістік диверсификация жүргізілді – шикізаттан дайындайтын жаңа балық
өнімдерінің тізімі енгізілді. Олардың өндірістегі үлесі 1,7 есеге
ұлғайып, 2006 жылы 54,5 % жетіп отыр.
2. Персонал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы мен жобалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Жаңа өнім өндірісінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
2. Жаңа өнім өндірісін жобалау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...13
2 Жаңа өнім өндірісін дайындауда негізгі өндірісті ұйымдастыру, жетілдіру
және ғылыми – технологиялық дайындығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Жаңа өнім өндірісін дайындауда басқарушылық шешімнің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Атыраубалық ашық акционерлік қоғамында негізгі өндірісті
ұйымдастыру және технологияны жетілдіру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Жаңа өнім өндірісінің ғылыми - технологиялық дайындығын қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..49
3 Қазақстан Республикасында ғылыми техниканы және инновациялық қызметті
мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ...56
3.1 Қазақстан Республикасында ғылыми техниканың және инновациялық
қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Пайдаланылған деректер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Отандық экономикамыздың дамуындағы кемшіліктерге
қарамастан нарықтық экономикамыздың артықшылықтарын мойындауымыз қажет.
Нарықтық экономика жағдайында жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастар
қалыптасады. Меншік фоормаларының пайда болуы, экономикалық еркіндіктің
қалыптасуы, тауар және өндірістегі бәсекенің болуы-бұлардың барлығы
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңа үлгісі пайда болғандығын
көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының аймақтарында шикізат базасын отандық өндіріс
базасына айналдыру еліміздің ұлттық байлығының негізі болып табылады. Олар
үнемі қозғалыста болады, кезең сайын жаңарып, құрамы толықтырылып,
жетілдіріліп отырады. Олардың тиімді қолданылуы өнеркәсіптік өндірістің
болашақтағы өсу көлемі мен тиімділігін анықтап отырады.
Дүниежүзілік экономиканың жахандану процесінің күннен-күнге күшейіп,
әрбір өркениетті мемлекет осы саладағы өзіне лайықты орнын табу үшін
жанталаса арпалысуда. Қазіргі уақытта ішкі жалпы өнімнің 9-10 пайыздық
жылдық өсімі негізінен өңделмеген мұнай мен газ өнімдері және т.б. табиғи
байлықтарын құрайды. Қазақстан үшін сындарлы бәсекенің көкейкестігін
барынша арттыру мәселесі жүзеге асырылуы кезек күттірмейтін басты шараларың
біріне айналған сыңайлы.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
елімізді маңызы өте зор, күрделі бәсекелестікке қабілетті, жан – жақты
дамыған, дүниежүзінің өркениетті 50 елі қатарына қосылу міндетін қойып
отырғандығы кездейсоқтық емес [1,23].
Жуық арадағы алға қойылған стратегиялық міндеттерді дұрыс шешуге тек
уақыт пен іске асырылатын шаралардың маңыздылығымен қатар, тиімді ұлттық
экономика орнықтыру мүмкіншілігі пайда болады. Бұл ретте бәсекелестікке
қабілетті экономиканы қалыптастыруды экономиканың нақты секторын жандандыру
мен жетілдіруден бастау маңызды.
Әрбір экономиканың белгілі бір тарихи кезеңдерде өндіріске
сүйенетіндігі бұрыннан белгілі. Ал, бүгінгі индустриялық жүйе ең алдымен
өнеркәсіпке негізделеді.
Қандай іс шаралар мен тетіктер арқылы өндірісті жандандыру мен
дамытуға, отандық тауар өндірушілердің ынта – жігерін, халықтың іске деген
құлшынысын сөзбен емес, іс жүзінде ояту мен арттыру арқылы әлеуметтік
жағдайы мен тұрмыс денгейін қандай жолдармен көтеруге қол жеткізуге болады?
Қазақстаннның ұлттық өнеркәсіп өнімдері дүниежүзілік денгейде
бәсекелестікке сай болуы үшін не істеу керек? Қазақстан мемлекетінің
жахандық экономикадағы бәсекеге төтеп бере алатын, еліміздің атын
шығаратын, ұлттық мақтанышымызға айналатын өнім шығаруымызға қандай
қадамдар жасауға тиіспіз? Бұл сұрақтарға нақты жауапты тек қана өндіріс пен
мемлекетіміз ғана емес, сондай – ақ ғылым да жауап бере алады.
Қазақстан үшін бәсекеге қабілетті өнім өндірудің басты нәтижесі ішкі
нарық пен жалпы ішкі өнім көрсеткіштерін арттыру, экспортты ұлғайту мен
валюталық түсімдерді көбейту; бюджетке салықтық түсімдерін қалыптастыру;
халықты еңбекпен қамту; саяси - әлеуметтік тұрақтылық болуы тиіс.
Біздің ойымызша, бүгінгі күнде басты мақсат тек қана өндірісті
жандандыруға бағытталып қоймай, өндіріс мекемелерінің инновациялық
белсенділігін көтеруге, өндіріске принципиалды жаңа технологияларды
ендіруге, сол арқылы қолдағы бар ресурстарды тиімді пайдалануға аз шығын
шығарып, сапалы әрі мол өнім өндіруге, өнімнің өзіндік құнын арзандатып,
еңбек өнімділігін арттыруға да бағытталуы тиіс.
Кез-келген өндірістік процесс негізі адам еңбегі арқылы іске асырылып
отырады. Еңбек процесінде ресурстарды пайдалану мен оларға деген қарым-
қатынас игіліктерге, олардың сапасына, табысына және жұмысшылардың өмір
сүру деңгейі мен олардың отбасына, нәтижесінде халықтың әл-ауқаты мен
байлығына байланысты. Біздің еліміздегі экономикалық дағдарыстардың себебі,
адамдық ресуртардың нәтижесіз қолданылуы.
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылықтың қай саласы болмасын
экономикамыз үшін тиімді болу қажет. Сондай шаруашылықтардың бірі –
балықшаруашылығы. Сондықтан да диплом жұмысының талдау бөлімінде Атырау
балық ААҚ техника-экономикалық көрсеткіштерін пайдалану арқылы тақырыптың
мазмұнын ашуға тырыстық. Кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсекіштердің
маңыздылығын Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі, жаңа Қазақстан
атты Жолдауында да экономикамыздың жекелеген өндірістерінің нақтылы
бәсекелестік артықшылықтарына негізделуге тиіпсіз. Қаржы жүйесінің
тұрлаулығы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың жаңа деңгейіне көтерілуге
міндеттіміз делінген. Бұл міндеттердің орындалуы кәсіпорындағы техника-
экономикалық көрсеткіштердің өзгерістерімен қатар жүреді. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге:
- өнім өндірісінің және өткізудің көлемі;
- жалақының жалпы қоры;
- өндірістің ағымдағы шығындары;
- таза және жалпы пайда;
- бюджеттік аударымдар;
- өндіріс рентабельділігі;
- өндіріс және өнім бәсекеқабілеттілігінің деңгейі;
- шикізатқа, материалдарға және бір мезгілдік шығындарға қажеттілікті
көрсететін көрсеткіштер;
- инвестициялық салымдар;
- капиталдық салымдар.
Кәсіпорынның техникалық қызметіне талдау жасау дегеніміз –
кәсіпорынның материалды-техникалық базасының жағдайы мен тиімділігін
зерттеп, өндірістік-шаруашылық қызметін қортындылап, жоспарланған
тапсырмалардың орындалу дәрежесі мен жолдарын білу.
Диплом жұмысының мақсаты: “Атырау балық” ААҚ мәліметтерін зерттей
отырып, кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштерін, жаңа өнім
өндірудегі технологияларды қолданудың тиімділігін анықтау.
Аталған мақсатқа сай мынадай міндеттер қарастырылды:
- жаңа өнім өндірісінің старатегиясы мен жобалау ерекшеліктерін
қарастыру;
- кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсеткіштердің теориялық сипатымен
танысу;
- “Атырау балық” ААҚ мәліметтерін пайдалана отырып, кәсіпорынның техника-
экономикалық көрсеткіштерінің экономикалық тиімділігін анықтау;
- кәсіпорында техника-экономикалық көрсеткіштер арқылы өнімнің өзіндік
құнын азайту факторларын және жаңа өнім өндірісінің ғылыми -
технологиялық дайындығын қамтамасыз етуін қарастыру;
- Қазақстан Республикасында ғылыми техниканың және инновациялық қызметті
мемлекеттік реттеу жолдарын айқындау.
Зерттеу обьектісі: “Атыраубалық” ААҚ.
Зерттеу пәні: кәсіпорындағы техника-экономикалық көрсеткіштердің
экономикалық тиімділігі және жаңа өнім өндірудегі ғылыми технологияның
тиімділікті арттырудағы ролі.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік мына авторлардың еңбектерін қолдандық: Елбасының жыл сайынғы
Жолдаулары, В.Я.Горфинкель “Экономика фирмы”, Н.И.Новицкий “Организация
производства на предриятиях”, Р.А.Фатхутдинов “Организация производства”,
Ә.Н. Дәуренбекова “Өндірісті ұйымдастыру” оқулықтары мен Е.Т. Садықовтың
“Қазақстан кәсіпорынында инновациялық жағдайды көтеру жолдары” және
К.Айтекеновтың “Приоретитеты индустриального развития Казахстана и роль
государственных институтов развития”, А.Л. Бобровтың “Научно – технический
потенциал Казахстана: изменение экономической эффективности” және т.б.
ақпарат көздеріне жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер (30) тізімінен тұрады. Диплом жұмысының көлемі
- 65 бет.
1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы мен жобалау ерекшеліктері
1.1 Жаңа өнім өндірісінің стратегиясы
Көпшілік өнімнің басты белгісі оның белгілі уақыт аралығында ғана
сұранысқа ие болуы. Кез келген өндірістік кәсіпорын өз өнімінің нарықтың
қай кезеңінде өтімділікке ие болатынын және оның ұзақтығына қандай
факторлар әсер ететінін білу қажет. Өнім нарыққа көңіл аудару, пайдалану
немесе тұтыну үшін ұсынылатын және мұқтаждықтарды қанағаттандыратын барлық
іс-әрекеттер. Өнім бiрлiгi дегеніміз түрі, құны, шамасы және тағы
басқаларды сипаттайтын бірлік.
Дайын өнімді алудың барлық стадияларының жиынтығы өндірістік үдерістің
құрылымын қалыптастырады, ал шикізатты өндірістік үдеріске жібергеннен
бастап, дайын өнім алғанға дейіңгі кезең өнімнің өмірлік циклы деп аталады.
Өнімнің өмірлік цикл тұжырымдамасын американдық ғалым Теодор Левитт 1965
жылы әзірлеген болатын.Тауардың нарықта өмір сүру кезеңдерін
сипаттайтын өзіндік өмірлік циклі болады. Тауар ерте ме, кеш пе, жетілген
немесе қымбат емес басқа тауардың нарыққа келуіне байланысты нарықтан
шығады.Тауардың өмірлік циклы өнімге деген нарықтағы сұранысты, фирма
табысын, тауар құрамын, нарық сегментін, бәсекелестердің іс-қимылын және
оның әр кезеңдегі маркетингтің стратегиясын зерттеуге мүмкіндік береді.
Өнімнің өмірлік цикл кезеңдері бойынша бөлінуі:
1. Қалыптасуы- инновациялық идеялардың қалыптасуы, маркетингтік
зерттеулер және нарықты дайындау, идеяны патенттік бағалау, зерттеулер
жүргізу, инвестициялық қажеттіліктерді және қаржылық мүмкіндіктерді
бағалау, өндірісті дайындауды және өнім өткізуді жоспарлау;
2. Меңгеру - өндіріске конструкторлық дайындық жүргізу, өндіріске
технологиялық дайындық жүргізу, өндірісті жобалауды ұйымдастыру, өндірісті
ұйымдастыру-жоспарлы дайындау, инновациялық өнімнің бастапқы тапсырмасы,
өнім өтімділігін дайындау;
3. Өсу - өндірістік қуаттылықты арттыру, өнім өтімділігін арттыру,
жаңа нарықтарды меңгеру, жабдықтаушылардың тұрақты желісін қалыптастыру,
өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылу жағдайларын жетілдіру, қызмет
көрсетушілер санын арттыру және жұмыс орнының мамандандырылу деңгейін
жетілдіру;
4. Нарықты толықтай қамтуы- жабдықтаушлардың тұрақтылығы, инновациялық
өнімнің жетілуі, жаңа нарықтарды іздестіру, қосымша зерттеулерді жүргізу,
инновациялық идеялардың жаңа салаларын іздестіру, өнімнің кәсіпкерлік
концепциясын жетілдіру;
5. Ескіруі - өндірістік базаны жетілдіру, өндірістік инфрақұрылымды
қысқарту, жұмысшылар санын қысқарту, қорлар ликвидациясы, меншікті ноу-
хауды, лицензияны және патентті сату, өнімнің нарықтан кетуі [2,45].
Циклдың ең маңызды сипаттамаларына оның ұзақтығы мен құрылымы жатады.
Циклдың ұзақтығы – біріншіден, соңғы операцияларға дейін сай келетін үдеріс
тердің календарлық уақыт кезеңі. Әрбір циклды өндірістік операциялар
орындалатын уақытқа, яғни жұмыс уақытына және үзілістер уақытына бөлуге
болады. Үзілістер мына жағдайда пайда болады: толық аяқталған бір циклдан
келесісіне көшкен кезде, аяқталған элементарлы бір циклдан келесісіне
көшкен кезде.
Өндірістік циклдың ұзақтығы мен құрылымы жұмысты ұйымдастыру формаларына
байланысты. Циклдың ұзақтығы мекеменің өндірістік әрекетін сипаттайды, ол
өндірісті ұйымдастырудағы өзгерістерді көрсетеді және өндірілетін өнім
көлеміне, өнімнің өзіндік құнына, негізгі және айналым қорларын пайдалану
деңгейіне ақыр соңында пайда мен рентабельділікке ықпал етеді.
Нарыққа бағытталған өндірістік менеджмент жаңа өнімді жоспарлау
барысында мынадай ақпараттармен қамтылуы қажет:
1.Нарық, оның элементтері, даму жағдайы және қарқыны туралы;
2.Бәсекелестері туралы, олардың потенциалы және даму жоспары туралы;
3. Тұтынушылар туралы олардың өнімге қоятын талаптары туралы және олардың
сатып алу мүмкіндіктері туралы;
Осы ақпараттарды қалыптастыру, оны жинау және өндеу, алынған
ақпараттарды мақсатты қолдану өнім маркетингісінің мазмұнын құрайды.
Маркетингтің міндеті – нарықтағы тауардың өмір ұзақтығын ұтымды түрде
ұзарту. Алайда ҒТП-тің дамуы тауардың жылдам ескіруіне әкеледі. Пайда
көлемі, инвестиция, маркетинг шығындары, бәсекеге қабілеттілік деңгейі,
тауар бағасы, тұтынушылар мінез-құлқы өнімнің өмірлік цикл кезеңдеріне
байланысты өзгеріп отырады. Өнім маркетингі нарықтық ортада мына нарық
субьектілерінің – өндіруші, тұтынушы және бәсекелестер арасында оның
сипатын, қарқынын меңгереді. Бұл 3 субьектілер кәсіпорынның қызмет көрсетуі
барысында үнемі тығыз байланыста жүреді.
Сурет 1
Маркетинг зонасы
Кәсіпорын ең алдымен өз тұтынушысын анықтап алу қажет. Бұл соңғы жеке
тұтынушы немесе тауар өндіруші болуы мүмкін. Осы кәсіпорыннын өндірілген
дайын өнімді өз өндірісінде пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар тұтынушының
қатарына делдалдар (көтерме және жеке саудагерлер, сату бойынша
агенттіктер, диллерлік және лизингтік компаниялар), мемлекеттік билік және
басқару органдары (армия және флот, үкімет, қауіпсіздік органдары, кеден,
т.б.), коммерциялық емес ұйымдар (білім органдары, әлеметтік қамту
органдары) [3,56].
Кәсіпорын тұтынушысы туралы анықтаған соң бәсекелестерін де тану
қажет. Бәсекелестерінің санын, олардың өнімінің техникалық деңгейін
сұранысқа сәйкес жабдықтау көлемін және баға қою саясаитын білу қажет.
Өнімге марктингтік зерттеу жасау барысында жаңа өнімнің әлді және әлсәз
жақтары туралы, оның нарыққа қазғалысы туарлы толық немесе обьективті
мағлұмат алынуы қажет.
Өнімді өндіруші кәсіпорын өзінің меншіктік ғылыми-техникалық,
өндірістік потенциалын, өндірістік қуатты дамыту болжамын, жасақталып
жатырған бұйымның технико-экономикалық параметрлерін, жобалау кезеңі мен
жаңа өнім өндірісі туралы, өмірлік циклының ұзақтығы туралы толық мағлұмат
болуы қажет.
Өнімді маркетингтік зерттеу бірнеше сатыдан тұрады.
Сурет 2
Жаңа өнімнің маркетингтік үрдісі
Жаңа өнімнің инновациялық идеясы ең алдымен тұтынушының қажеттілігін
қанағаттандыру қажет.
Тұтынушыларды талдау сатысы жаңа өнімнің тұтынушылар құндылықтары
жүйесінде жаңа өнімге деген қажеттіліктің орны анықталады. Өнімге деген
қажеттіліктің сапалық және сандық параметрлері ескерілуі қажет.
Бәсекелестерді талдау және нарықтағы бәсекенің жағдайы жаңа өнімге деген
талаптар денгейін қалыптастыруға құрастыру үрдісінде алдын ала қарауға
мүмкіндік береді. Инновациялық өнімнің бәсекелік деңгейін талдау барысында
тек қана қазіргі жағдайды емес, сонымен қатар болашақта өнімге өзгерістер
еңгізуге техникалық болжам жасау қажет.
Мақсатты нарықтардың орналасуы- бұл мазмұны бойынша бір жақты
сұранысқа ие болатын тұтынушылардың орналасуы. Нарыққа орналасуда
сегментацияның мына белгілері қолданылады:
1.Экономикалық ауыспалылар (табыс деңгейі, несие алу мүмкіндігі,
қаржылық жағдайы, т.б.);
2.Әлеуметтік-демографиялық ауыспалылары (жасы, жынысы, денсаулығының
жағдайы);
3.Географиялық, климаттық және инфрақұрылымдық ауыспалылары
(тасымалдау кешені, жол жағдайы, ауа райы);
4. Қажеттілік ауыспалылары (баға өзгерісіне әсері. Тұтыну белсенділігі
және т.б.).
Өнімді бағыттау бұл нарықта бәсекегеқабілеттілікті арттыруға мүмкіндік
жасайды. Өнімді б ағыттау өнімнің өтімділігіне болжам жасау арқылы жүзеге
асырылады. Өнім нарыққа шығар алдында Сапа үйшігінде талқыға салынады.
Мұнда жобаға қатысушылар өнімді жан-жақты қарастырып, пікірлерін ортаға
салады. Бұл пікірлер арқылы инженерлер алдарына нақты мақсат пен
міндеттерді қоя бастайды.
Бәсекелі экономикада бір ғана өнім түрімен нарықты жаулап алу мүмкін
емес. Сондықтан да өнім және тауар құрамын үнемі жаңартып отыру қажет. Жаңа
өнімді жобалауда техникалық дайындық жүргізіледі. Өндірісті техникалық
дайындауға жаңа өнім түрін өндіру мен жетілген бұйымдардың және өндірістің
ұйымдастыру - техникалық деңгейін арттыру үшін жүргізілген жұмыстардың
жиынтығын жатқызуға болады.
Өндірісті техникалық дайындаудың мазмұны мен міндеттері кәсіпорынның
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарына сай анықталады. Осыған орай
тапсырыс беруші сауда орындарының, тұтынушылардың талабына сәйкес өндірісті
техникалық тұрғыда ұйымдастыру үшін дайындық шаралары жүргізіледі.
Жаппай өндірістік кәсіпорындарында өндіретін өнімнің көптігі,
өнім құрамының кендігі өндірісті техникалық дайындауды ұйымдастыруға көптеп
шығын жұмсауды қажет етеді. Жаңа және жетілген өнімдер өндіру кезінде
өндірісті техникалық дайындаумен бірге жаңа құрал – жабдықтарды,
инновациялық технологияны, материалдарды, өндірісті ұйымдастырудың жаңа
түрлерін игеру жөнінде дайындық жұмыстары жүргізіледі.
Әдетте өндірісті техникалық дайындау үш кезеңнен тұрады:
Бірінші кезеңде жаңа өнім түрін жасау және өндірісті дайындау, үлгіні
әзірлеу және оның тәжірибе жүргізу арқылы үлгісін жасау, оны бекіту,
құжаттарын дайындау, бұйымды суреттеу, қолданылатын негізгі және қосымша
материалдарды ескере отырып, конструкциясын жасау, өнімді өндіруге қажетті
шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар мен фурнитура беруші
жабдықтаушыларды анықтау шаралары жүргізіледі. Осы кезеңде өнімді
дайындаудың технологиялық сызбасы, технологиялық операциялардың тізбегі,
жұмыс күшіне қажеттілік, олардың мамандылығын анықтау, құрал- жабдықтарды
жөндеу және түзеу тәрізді көптеген жұмыстар атқарылады.
Екінші кезеңде жаңа және әр түрлі өнімді өндіруді дайындау және игеру,
ұйымдастыру – техникалық шараларды енгізу орындалады. Бұл жұмыстар
негізінен тәжірибе цехтарында жүзеге асырылады. Өндірісті техникалық
дайындаудың екінші кезеңде еңбек өнімділігін арттыруға, өнім сапасын
жақсарту мен материалдарды үнемдеуге барлық жағдай жасау жан – жақты
қарастырылады.
Үшінші кезеңде өнімнің жаңа және әр түрін өндеудің жалпы және сериялық
әдістерін бір жүйеге келтіру, өндірістік ағындарда өндірістік – техникалық
шешімдерді пайдалану сияқты жұмыстар атқарылады. Жетілдірілген ағынның
тиімділігі жұмыс істеп тұрған ағынның техника – экономикалық
көрсеткіштерімен салыстырылады. Егер қабылдаған көрсеткіштер жүйесі
бойынша бағалау нәтижесі берілген жағдайда келтірілген шығындардың ең аз
шамасы қолданылады.
Өндірісті техникалық жетілдірудің әрбір кезеңінде орындалатын
жұмыстар сипаттамасына қарай конструкторлық, технологиялық және ұйымдастыру
– экономикалық болып бөлінеді.
Өндірісті конструкторлық дайындауда жаңа өнімінің конструкциясын
жасау мен игерілген өнімнің конструкциясын жетілдіру қарастырылады.
Өндірісті технологиялық дайындықтан өткізу кезеңінде жаңа
технологиялық үрдістерді ұйымдастыру мен игерілген технологиялық үрдістерді
жетілдіру жұмыстары жүргізіледі.
Ұйымдастыру – экономикалық дайындықты жүргізу барысында өндірісті
техникалық дайындауды жоспарлау үшін мөлшерлер бекіту, еңбек күші,
материалдар, қаржы ресурстарына қажеттілік есептеу, күнтізбелік жоспар
жасау, мөлшерді есептеу, еңбекақы жүйесі мен ұжым нысандарын таңдау,
калькуляция мен өндіріс сметасын құру, жұмыс күшіне, материалдарға, құрал –
жабдықтарға қажеттілігін анықтау, құжаттар түрін белгілеу, өндіріс пен
еңбекті ұйымдастыру, жұмыс орындарына қызмет көрсету және оларды жабдықтау,
өндірісті қосымша қажетті ресурстармен қамтамасыз ету сияқты жұмыстар
орындалады [4,78].
Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау (ӨҒТД) деңгейі
негізгі өндірістің өнімді дайындаудағы тиімділігін арттырады және оның
берілген тұтынушылық қасиеттерін сақтай отырып, өндірістің ырғақтағы жұмыс
істеуіне мүмкіндік береді. Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау деп
өндірісте өнім өндіру жүйесі мен конструкторлық технологиялық дайындауды
реттеуші мөлшерлі – технологиялық шаралар кешенін айтады.
Мөлшерлі - технологиялық шаралар кешені бірнеше сатылардан тұрады.
Тәжірибе - конструкторлық жұмыстар сатысында технологиялық үрдістерді
ұйымдастыру, негізгі өнімнің сызбаларын, технологиялық құрал –
саймандарды, стандартқа сәйкес емес құрал – жабдықтарды, өнімнің сапасын
техникалық бақылау және сынау үшін құралдарды және тасымалдау құралдарын
орналастыру мен жіберу жұмыстарын дайындау және жетілдіру жатады. Осы
сатыда тәжірибе жұмыстары жүргізіледі. Стандартқа сәйкес емес құрал –
жабдықтардың және технологиялық құрал – саймандардың жеке құрамдас
бөліктерінің жұмысын тексеру, модельдер мен үлгілер дайындау жұмыстары
орындалады.
Тәжірибелік – конструкторлық жұмыстар сатысы болашақ өнімнің
техникалық денгейінің қалыптасуына ерекше әсерін тигізеді. Келесі сатыларда
кемшіліктерді болдырмау үшін жаңа техниканың конструкторлық шешімдері мен
негізгі техникалық параметрлернің негізі қаланады. Технологиялық құжаттама
кәсіпорынның технологиялық қызмет орындарында дайындалады.
Тәжірибе – конструкторлық жұмыстар алынған ғылыми нәтижелер стандартқа
сәйкес келмейтін құрал – жабдық және технологиялық жабдықтар өндірісі
сатысында жүзеге асады. Аталған жабдықтау құралдарының дайындалуының сапасы
мен беріктілігіне соңғы өнім агрегаттары, түйіндері мен бөліктерінің сапасы
тығыз байланысты болады.
Өндірісті ғылыми – технологиялық дайындау денгейі көптеген
факторлармен тығыз байланыста болады. Оларға техникалық, экономикалық,
ұйымдастыру және әлеуметтік факторлар жатады.
Техникалық факторларға – типтік және стандартты технологиялық
үрдістерді жасау және жетілдіру; технологиялық жабдықтардың стандартқа сай
және унициферленген құралдарын пайдалану; автоматтандырылған жобалау
жүйесін қолдану; технологиялық жабдықтарды қолдану; өндірісті
автоматтандырылған жүйемен басқаруды қолдану; бөліктерді өндеудің
механикалық және термиялық өндеудің прогрессивті тәртібін қолдану; ұнтақты
металлургия, электрофизикалық, электрохимиялық және т. б. әдістерді
дайындау; сапаны тексеруде белсенді және обьективті техникалық тексеру
құралдарын пайдалану; технологиялық құралдарды өндірудің және жобалаудың
торлық сызбасын бақылауды автоматтандыру және т.б. жатады.
Экономикалық факторларға - өндірісті технологиялық дайындау
жұмыстарының кезендері бойынша алдын ала қаржыландыру, жеңілдетілген
несиені пайдалану, жаңа техниканы игерудің ынталандыру қорын құру және тағы
басқалары жатады.
Ұйымдастыру факторларының құрамына өндірісті мамандыруды дамыту және
терендету, негізгі өндірістің алғашқы өнімдер партиясының немесе
тәжірибелік үлгісінің сапасы бойынша стандартты емес құрал – жабдықтардың,
технологиялық жабдықтардың сапасын аттестациялау, көмекші өндірісті
ұйымдастыруды жақсарту, негізгі және көмекші өндіріс арасындағы қарым –
қатынасты жетілдіру, зауытаралық, зауытшілік, сала – аралық кооперациялауды
кеңейту кіреді.
Әлеуметтік факторлар қатарына орындаушылар мамандығын көтеру, еңбек
жағдайын жақсатру мақсатында өндірістік және көмекші операцияларды
механикаландыру және автоматтандыру, әлеуметтік өрісті дамыту, ұжымда
психологиялық атмосфераны жақсарту саналды. Өндірісті технологиялық
дайындау жеке өндірістік бөлімдерді техникалық жарақтандыру, өндірісті
кеңейту, сонымен қатар құрал – жабдықтарды модернизациялауды алдын ала
қарастырады. Жоғарыда аталғандар конструторлық, технологиялық дайындау,
дайындық және өндірісте өнімді өндіру шаралары кәсіпорынның ғылыми –
техникалық дамуының негізі болып қаланады.
Өндірісті ғылыми – техникалық дайындау үрдісін жүзеге асыруда
стандарттар жүйесі бойынша мөлшерлер, ережелер және талаптарға сәйкес
орындау қажеттілігі пайда болады.
Өндірісті конструкторлық дайындаудың келесі сатыларын қарастырайық:
техникалық тапсырма, ұсыныс, эскиздік жоба және жұмыс жобасы. Техникалық
тапсырма бастапқы құжат болып табылады. Оның негізінде жаңа өнімді жобалау
бойынша барлық жұмыстар жүргізіледі. Ол өнім өндіруші кәсіпорының және
тапсырыс берушінің келісмімен немесе тапсырушының тапсырмасыен келісіп
отырып жаңа өнімнің жобасы жасалады.Техникалық тапсырмада болашақ өнімнің
мазмұны ашып көрсетіледі, оның техникалық және эксплуатациялық параметрлері
мен сипаттамалары. өнімділігі, габариті, жылдамдығы, беріктілігі, ұзақ
уақыт қызмет көрсетуі және тағы басқа болашақ өнімнің жұмыс істеу сипатына
қарай басқа көрсеткіштері беріледі. Онда сонымен бірге өндірістің сипаты
жөнінде мәліметтер, тасымалдау, сақтау және өндеу шарттары, конструкторлық
құжаттарды дайындаудың қажетті сатыларды орындау жөніндегі ұсыныстар, оның
құрамы, технико – экономикалық негіздемесі және тағы басқа талаптар
беріледі. Техникалық тапсырма ғылыми – зерттеу және тәжірибе –
конструкторлық жұмыстарды орындау, маркетингтік зерттеу патенттік
ақпараттарды оқып – үйрену нәтижелері, қолданыстағы балама үлгілерді және
пайдалану шарттарын талдау негізінде орындалады .
Техникалық ұсыныс тапсырыс беруші жаңа өнімді әзірлеушіге техникалық
тапсырма берген жағдайда аталады. Техникалық ұсыныс техникалық тапсырманы
жан – жақты талдауды, өнімді жобалау кезінде мүмкін болатын техникалық
шешімдерді технико – экономикалық негіздеуді, осындай түрдегі жобаланатын
және қолданыстағы өнімдердің эксплуатациялық ерекшеліктерін ескере отырып
салыстырмалы түрде баға беруді, сонымен бірге патенттік материалдарды
талдауды қамтиды. Техникалық ұсынысты үйлестіру мен бекіту тәртібі
техникалық тапсырмадағыдай болып келеді.
Техникалық ұсынысты үйлестіріп және бекіткеннен кейін эскиздік жобаны
дайындау үшін негіз болады. Эскиздік жоба техникалық тапсырма мен
техникалық ұсыныста қарастырылғаннан кейін ғана дайындалады, онда жұмыс
көлемі мен құрамы анықталады [4,45].
Эскиздік жоба графикалық бөлім мен түсіндірме хаттан тұрады. Бірінші
бөлімде өнім туралы түсініктеме беретін конструктивтік шешім, оның жұмыс
істеу қағидалары, өнімнің негізгі параметрлері мен габариттік размерлері
туралы мәліметтер беріледі. Эскиздік жобаның екінші бөлімі конструкцияның
негізгі параметрлерінің есептемелері, өндірісті техникалық дайындау
жөніндегі жұмыстың үлгілік сызбасы, эксплуатациялық ерекшеліктерін
сипаттайтын жұмыстардан тұрады.
Түсіндірме хатта құрастырылатын негізгі бірліктердің параметрлерін
есептеу және оның сипаттамасы, жұмыс істеу қағидалары, материалдарды
таңдаудың негіздемесі, соңғы рет технико – экономикалық көрсеткіштерді және
сызбалардың барлық түрін тексеріп шығу жұмыстары қарастырылады. Техникалық
жоба да техникалық тапсырма сияқты үйлестіру және бекітудің сатыларынан
өтеді. Жұмыс жобасы конструкторлық құжаттау, графикалық бейнелер
нысандарын қысқарту және оған өзгеріс енгізуді, сонымен қатар техникалық
құжаттарды өндеуді механикаландыруды мүмкіндігін және олардың
түпнұсқасыналудын алдын ала қарастырады.
2. Жаңа өнім өндірісін жобалау ерекшеліктері
Инновациялық жоба дегеніміз - бұл ғылыми зерттеу, тәжірибелік
конструкторлық, өндірістік, ұйымдық, қаржылық және тағы басқа шаралардың
жиынтығынан тұратын өзара байланысты мақсаттар мен бағдарламалар жүйесі
және олардың жетістіктері. Бұл жүйе жобалық құжаттама жиынтығына сәйкес
келу керек және нақты ғылымы техникалық мәселенің тиімді шешімін қамтамасыз
ету қажет.
Инновациялық жобаның негізгі элементтері:
- жобаның негізгі мәнін сипаттайтын мақсаттар мен міндеттер;
- инновациялық мәселені шешу бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге
асыру бойынша және қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша
қолданатын жобалар;
- жобалық шаралардың орындалуын үйрену;
- жобаның негізгі көрсеткіштері (жеке тапсырмалар, тақырыпшалар,
кезеңдер, шаралар және орындаушылар) оның ішінде тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер.
Инновациялық жоба міндеттері:
- ғылыми техникалық дамудың нақты міндеттерді шешу жолдарын қарастыру;
- инновацияларды басқаруда жобаның ғылыми техникалық дамудың сандық
нақты мақсат пен нәтижесінің;
- инновацияны қалыптастыру, меңгеру, өндіру және тұтыну үдерістерін
үздіксіз басқару;
- жоба мақсатын жүзеге асыруының тиімді бағыттарын анықтау;
- инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қажетті ресурстарының теңдігін
қамтамасыз ету.
Инновациялық жоба оның қатысушылары арқылы жүзеге асады. Жоба түріне
байланысты оны бірнеше ұйым жүзеге асыра алады. Тапсырыс берушілер жобаның
болашақтағы иегері және оның қолданушылары болып есептеледі. Инвесторлар
жобаға қорға салатын заңды немесе жеке тұлға кей жағдайда тапсырыс
берушінің өзі де инвестор болуы мүмкін, жеке тұлға болып Қазақстан
Республикасының азаматы және шетел азаматы болып табылады. Жобалаушылар
жобаның сметалық құжаттарда жақтайтын маманданған жобалық ұйымдар жоба
жұмысшының кешеніне жауап беретін бір ұйым, яғни генералды жобалаушы болып
табылады. Жобаны қаржыландырушы басты инвестор - банк болып табылады.
Шетелде жобалаушы ретінде архитектор немесе инженер болады. Архитектор
жобалық сметалық құжаттарды қалыптастыру бойынша тіркелген лицензия
негізінде жұмыстарды орындайтын ұйым болып табылады. Инженер өнім жобасының
өндірісімен және жүзеге асырылуымен қатар жүретін қызметтер жиынтығын
орындауға лицензиясы бар жеке тұлға немесе ұйым.
Жабдықтаушы – жобаны материалдық техникалық қамтамасыз ететін ұйымдар.
Орындаушылар келісім шартқа сәйкес жобаның орындалуына жауапты заңды
тұлғалар. Оларға ғылыми техникалық кеңестер жобаның мақсатына жету үшін
ғылыми техникалық шешімдердің тандалуына, шешімдерінің жүзеге асырылуына,
шараның жиынтығына жауапкершілігіне болатын жобаның ғылыми техникалық
шешімдерінің таңдалуына жауапкершілікте болатын, жобаның тематикасының
бағыттары бойынша мамандар [5,46].
Жоба басшысы жоба басшылығын жүзеге асыратын және жобаны жүзеге асыру
кезінде құралатын ұйым болып табылады.
Ғылыми техникалық даму мақсаттарының көптігі және оның міндеттері
инновациялық жобаның жіктелуін талап етеді. Жобаны жүзеге асыру уақытына
байланысты инновациялық жобаны ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары), орта
мерзімді (3 – 5 дейін), қысқа мерзімді (3 жылдан аз) болып бөлінеді.
Инновациялық жобаның 3 аспектісін бөліп көрсетуге болады:
- инновациялық қызмет кезеңдері бойынша;
- қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісі бойынша;
- ұйымдастыру элементі бойынша.
Инновациялық жоба нарыққа еңгізілген жаңа өнім немесе жетілген
өсімдіктердің, сонымен ақ тәжірибеде қолданатын жаңа ал жетінен
технологиялық үдерістерінің ғылыми техникалық идеямен байланысты
инновациялық үдерісңнңғ барлық кезеңдерін қамтиды. Инновациялық жоба
құрамына ғылыми зерттеулерді және жасақталынады, жобалық конструкторлық
және тәжірибелік эксперименталды жұмыстары, өндірісті меңгеру жолдары,
өндірісті үйрену жаңа өнім маркетингісін, сонымен қатар қаржылық шараларды
қамту керек [6,21].
Сурет 3
Инновациялық жобаның жіктелуі
Инновациялық жоба келесі кезеңдерді қамтиды: инновациялық идеяның
қалыптасуы инновациялы идеяның пайда болу және жобаның генералдық
мақсаттарының қалыптасу үдерісі жобаны жасақтау жобаның негізгі мақсатына
шешімдерді іздеу және жобаны жүзеге асыру бойынша уақытының, ресурстарының
және орындаушылардың өзара тәуелділіктердің қалыптасу үрдісі жобаның жүзеге
асырылуы жоба бойынша алға қойылған мақсаттарға сәйкес жұмыстардың
орындалу үрдісі жобаның аяқталуы соңғы нәтижеге қол жеткізіп, келісім
шартта тоқтату үдерісі. Мұнда тапсырыс беруші күткен нәтижені қолына алуға
тырысады. Осылайша жаңа жобаның өмірлік циклы аяқталады.
Инновациялық жобаны басқару бұл мақсаттардың, ұйымдық құрылымның
анықталумен, шараларды жоспарлауымен, олардың орындалуына бақылау жасаумен
байланытсы және инновациялық идеяны жүзеге асыруға бағытталған басқарушылық
шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру үдерісі. Инновациялық жобалауда
басқару кезеңдерін 2 – ге бөліп қарастыруға болады.
1. Инновациялық жобаларды жасақтау
2. Инновациялық жобалардың жүзеге асуын басқару
1-ші кезеңінде жобаның басқару мақсаты және күтілетін нәтиже
анықталады, жоба нәтижесінің бәсеке қабілеттілігіне баға беріледі,
тапсырмалар және шаралар жиынтығы жасалады. Жобаны жоспарлау үдерісі жүзеге
асырылады. 2 – ші кезеңінде басқарушылық ұйымның формасы таңдалады,
мақсатқа қол жеткізу. Қорытындылар бойынша болжам жасалады, уақыт шығыны,
қаржылық ресурстар бағаланады, жасақталған жоспардан ауытқу байқалса
жоспарда кері жасақтау жүзеге асырылады:
Инновациялық жобаны басқару принциптері:
- селективті басқару принципі ғылым мен техниканың даму бағыттары
бойынша жобаларды қолдау;
- соңғы нәтижеге қол жеткізу үшін мақсатқа бейімделу принципі
инновациялық үрдіске деген қажеттілікті және оларды жүзеге асыру
мүмкіндігі арасында тәуелділігін орнату;
- жобаларды басқару циклының түгендеу принципі жоба элементтерінің жүйе
ретіндегі біртұтастығы;
- инновациялық үдерістердің үдерісінің кезеңділік және жобалар басқару
үдерісінің принциптері: сыртқы орта талаптарын қанағаттандыра отырып,
жоба бойынша жұмыстардың орындалуы кезінде ақпараттардың тізбектей
жинақталуы;
- басқарушылық шешімді жасақтаудағы көп варианттылық принципы.
Инновациялық үдерістер белгісіздік фактілерінің әсерімен қатар жүреді.
Белгісіздік жағдайдан шығу үшін бір ғана шешіммен шектелмеу қажет.
- жүйелілік принципі (ұйымдастырушылық экономикалық, заң, әкімшілікті,
технологиялық және т.б.) элементерінің жиынтығы;
- кешенділік принципі – жобаның кез-келген бөлімшесі бойынша іс әрекеті
бас жоба мақсатына сәйкес жүзеге асуы қажет;
- қамтамасыз ету принципі жобада қаралған барлық шаралар қажетті
ресустармен, оның ішінде қаржылық ақпараттармен, материалдық және
еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілу керек.
Жобаны басқаруда жоспарлау үрдісі жобаны жүзеге асыру бастамасы болып
табылады. Жоспарлаудың негізгі мақсаты жобаның соңғы нәтижесіне қол
жеткізетін жұмыстар кешенін орындауға арналған жобаның барлық қатысушылар
интеграциясы.
Суреттен көріп отырғанымыздай кезең бойынша ұзақ мерзімді, орта
мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінсе, мақсаты бойынша стратегиялық
және ағымды болып бөлінеді. Стратегиялық жоспар жобаның жүзеге асыру
кезеңдерінің бағыты бойынша соңғы нәтижеге жылжуын көрсетеді. Ағымдық
жоспар жұмыс кешенінің орындалу мерзімін, ресурстар қажеттілігін анықтайды,
жұмыстар көлемінің шекараларын бөледі.
Өнімді- тақырыптық жоспар ресурстар, орындаушылар мен орындау
мерзімі бойынша тапсырмалар кешенінің жүзеге асырылуы, ғылыми зерттеу
жұмыстарының тақырыптары және олардың тиімділігін қамтамасыз ету жұмыстарын
қамтиды. Жоспарлардың осы түрінде мына параметрлер анықталады: орындалатын
жұмыстар құрамы және оларды орындау мерзімі, жауапты орындаушылық құрамы,
әрбір кезеңнің сметалық құны (оның ішінде ҒЗЖ, капиталдық салымдар, тағы
басқа бөлінген шығындар), маңызды материалдық – техникалық ресурстарының
тізімі, экономикалық тиімділіктің есебі, жаңа өнім түрлері және
психологиялық үдерісс бойынша техникалық деңгейдің картасы [6,74].
Сурет 4
Инновациясының жобасы жоспарлау түрлері
Көлемді календарлық жоспары жұмыстың басталу және аяқталу уақытын
және жобаны жүзеге асыруға қажетті уақыт қоры мен ресурстар көлемін
қамтиды.
Технико-экономикалық немесе ресурстық жоспары инновациялық
жобаның ресурспен қамтамасыз етілуін қарастырады және ресурстарға деген
қажеттілікті анықтайды, жеткізу мерзімін және потенциалды жабдықтаушылар
мен мердігерлер құрамын анықтайды.
Инновациялық жоба бюджеті бұл сандық көрсеткіштермен
сипатталатын және шығынды сипаттайтын жоспар болып табылады. Жобаға
жұмсалатын шығынды жоспарлау туралы ақпарат жоба бойынша сметалық құжат
және календарлық жоспар болып табылады. Календарлық кезең бойынша ақша
құралдарының таратылуы 3 қадаммен жүреді:
- календарлық жоспар жұмыстарының жалпы құны есептеледі;
- әрбір кезеңге есептелген шығындар көлемі календарлық жоспар бойынша
осы кезеңге орындалған жұмыстар құнының қосындысымен есептеледі;
- жұмыстың әрбір түріне байланысты уақыт бойынша шығындардың бөлінуі
жүзеге асырылады.
Жобаны қаржыландырудың 4 жолы бар:
- акционерлік қаржыландыру - ақша құралдарын және технологияларды салу;
- мемлекеттік қаржыландыру- тура субсидиялау жолымен инвестициялық
бағдарлама щеңберіне жүзеге асады;
- лизингтік қаржыландыру- жобалау обьектісіне немесе оның белгілі бір
бөлігіне деген меншік құқықтың берілуі;
- ұзақ мерзімді қаржыландыру банктік несие арқылы жүзеге асырылады.
Бәсекелік жағдайда инновациялық жобаның бизнес жоспары оның жүзеге
асырылу жағдайларына баға береді. Инновациялық жоспарда ең алдымен жоба
концепциясы жасақталады. Осы кезеңде жобаның өнімді -тақырыптық жоспары
инновациялық бағдарлама ретінде қалыптасады. Инновациялық жобаны жүзеге
асыруды жоспарлауда календарлық және ресурстарының жоспар жасалады. Осы
кезенде құжаттар рәсімделеді. Жоспар бойынша көрсеткіштер құрылымы өзгерісі
инновациялық жобаға сәйке өзгеріп отырады.
Инновациялық жоба концепциясы негізгі мақсаттарды
қалыптастырады, оның тиімділігін анықтайды. Ол мына денгейлерден тұрады:
- инновациялық идеяның қалыптасуы және жоба мақсатын анықтау;
- жоба идеясын маркетингтік зерттеу;
- жоба құрылымы;
- тәуекелділікті және белгісіздікті таңдау;
- жобаны жүзеге асыру вариантын таңдау [8,45].
2 Жаңа өнім өндірісін дайындауда негізгі өндірісті ұйымдастыру,
жетілдіру және ғылыми – технологиялық дайындығын қамтамасыз ету
2.1 Атыраубалық ашық акционерлік қоғамының технико-экономикалық
көрсеткіштері
Жаңа өнім өндірісі технологиясында өндірілетін өнім тамақ болғандықтан
ол экологиялық таза тамақ өндірісі болу керек. IFOAM (органикалық ауыл
шаруашылығының қозғалысы жөніндегі халықаралық федерация) анықтамасы
бойынша, экологиялық таза өнім – генетикалық өзгеріске ұшырамаған, өсіру
мен өндіру кезінде пестицидтер, гербицидтер, улы химикаттар қолданылмайтын
өнімдер. Экологиялық таза тамақ өнімі дүние жүзінде әртүрлі терминдермен
аталады. Батыс Еуропа елдерінде биологиялық өнім, Солтүстік Еуропада
экологиялық өнім, АҚШ пен Ұлыбританияда органикалық өнім, Финляндияда
табиғи өнім деп аталады.
Өндіріс ұйымдастырушысы жобаға тапсырыс беруші болып табылады және
оның негізгі мақсаты - өндірістің негізгі жобасын жасақтау. Құрылыс
объектісі бойынша жобалық жұмыстарды арнайы ұйым жасайды. Жоба соңғы
орындаушыларға емес, бас инженерге бағынады, себебә ол жоба сапасына,
техника – экономикалық көрсеткіштердің дұрыстығына, жобалық сметалық
құжаттардың дайындалу мерзіміне жауап береді.
Өндірісті техникалық дайындау жоспары
1. Өнім өндірісінің технологиясын анықтау;
2.Қайта өңделетін шикізаттардың, жартылай фабрикаттардың және өндіріс
қалдықтарының көлемі.
3. Өндіріске қажетті технологиялық құрал жабдықтардың саны мен
типтері;
4. Технологиялық процестегі құрал жабдықтарды орналастыру және оның
сипаттамасы;
5. Шикізаттарды қабылдау және сақтауды ұйымдастыру;
Атырау облысы бойынша тамақ өнеркәсібі саласында “Атыраубалық” ААҚ-ы
мысалында қарастырсақ.
Атыраубалық ашық акционерлік қоғамы Қазақстан бойынша балықты
өңдеп, одан сан алуан өнім шығаратын ең ірі кәсіпоырн болып саналады. Ол
Жайық өзенінің Каспий теңізіне құяр сағасына орналасқан.
1933 жылдың 6 қарашасы күні – бұл күнде Қазақстанның балық
өнеркәсібінің бірден-бір алыбы саналатын Атыраубалық ашық акционерлік
қоғамы іске қосылып, содан бері бір тоқтаусыз жұмыс істеп келеді.
Атырау облысының балық өнеркәсібінің негізі болып табылатын
Атыраубалық ААҚ қазіргі кезде көп салалы,өте күрделі өнеркәсіп орны болып
саналады. Балық консерві комбинаты болып аты әлемге таралған қазіргі қоғам
бұрын тек балықты өңдеумен ғана айналысып келсе, қазір өзі де Жайыққа ау
салып, балық аулайды [22,15].
Қоғам шығаратын қара уылдырық түрлері Германия, Франция, АҚШ,
Швейцария сияқты талғамы жоғары, талабы биік елдерде жақсы бағаланып
келеді. Оған дген сұраныс жыл санап артуда. Енді қоғам шығара бастаған
көксерке жонынан жасалған сүбе де Европа елдерінен осындай сұранысқа ие
болуда. Алдағы күндері алыс шет елдердің өз сұранысы бойынша қортпа
балығының сұранысы бойынша қортпа балығының мұздатылған кеспелерін шығару
жоспарланып отыр.
Қоғамның басты қызметі:
- балық аулау және оны өңдеу, консервілеу, балықтың сан алуан түрлерімен
халықты, тұтынушылады қамтамасыз ету;
- Атыраубалық ААҚ негізгі өндіріспен қатар, қосымша өнімдер шығарумен
шұғылданады. Бұл - нан өнімдерін, балық-шұжық, майонез, томат пастасы
өнімдерін шығарып, қоғамның дүкен сөрелеріне салады;
- экспортқа балық өнімдерін және консервілерді сапалы түрде шығару;
- кәсіпорындарға, азаматтарға, шаруашылық субъеткілерге қаржылай түрде
көмектесу;
- қазіргі технологияның дамуына байланысты өндірісті жаңа технологиямен
қамтамасыз ету;
- көрмелерге және жәрмеңкелерге белсене қатынасу;
- бөлшек және көтерме сауда нүктелерін ұйымдастыру.
Қоғам мүлкінің негізгі көзі:
- акционерлердің жарғылық капиталға қосқан үлесі;
- негізгі қызметтен түскен табыс.
Қоғам екі негізгі құрамнан тұрады: балық өңдеу және консервілеу
цехы. Сондай-ақ төрт көмекші, яғни жүк тасымалдау, құрылыс жөндеу, бумен
қамту, транспорттарды қабылдау цехтары қызмет етедеі.
Қоғам флоты жыл сайын балықты дайындау үшін жүзу құралдарымен
жабдықталған. Бекіре балығын және оның уылдырығын өңдеу үшін екі уылдырық
жүзу зауыты бар. Аулаған жерден және басқа өндірістерден балықты қабылдау
үшін өзен және теңіздерге арналған арнайы балық салатын 37 дана қайықтары,
10 дана қайық сүйрегіштері, 3 дана көлік кемесі бар.
Соңғы жылдары негізгі өнім көзі азайып кеткендіктен өндіріс көлемі
азайып, сәйкесінше өткізу көлемі де азайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы да төмендей бастады. Берілген
кестелерге сәйкес өткізілген өнім көлемін бақылау жасауға болады.
Кесте 4
2006-2007 жылдардағы “Атыраубалық” ААҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері
№ Көрсеткіштер табыс шығын табыс шығын
1.Өнімді сатудан 4717529 3977311
түскен табыс
2.Сатылған өнімнің 1906911 1735927
өзіндік құны
3.Жалпы табыс 2810618 2441384
4.Барлық кезең 690837 698790
шығындары
Оның ішінде:
5.- жалпы және 526774 510845
әкімшілік шығындар
- сату бойынша
шығындар 903274 95402
- % бойынша
шығындар 73736 72543
6.Негізгі қызметтен
түскен түсім 1219781 1042594
7.Негізгі емес қызмет
шығындары 73852 76560
8.Табыс салығы
бойынша шығындар 361150 361150
9.Жалпы пайда 1367875 1293200
Осы көрсеткіштер арқылы рентабельділікті есептейміз:
Р2006= 28106181906911*100%=147%;
Р2007= 24413841735927*100%=140%;
Бұл есептеулерден байқағанымыздай рентабельділік деңгейі біртіндеп
төмендеп отыр.
Жалақы құны төмендеп, оның салдарынан кадрлар құрамының артық мөлшері
байқалып отыр.
2006 жылы “аяққа тұру” және өндіріс көлемін ұлғайтуға байланысты
стратегиялық жоспар жасалған еді. Жүйелік талдау тәсілін қолдану арқылы
мақсаттар ағашы және осындай болжам жасалды.
Кесте 5
“Атыраубалық” ААҚ-ның 2006-2012 жылдарға арналған балық өнімдерін
шығару болжамы
Көрсеткіштер Өлшем 2001ж Болжау
бірлігібағалау
2007ж 2008ж 2009ж
1. Балықтарды қабылдау тн 9106,5 6627,6-2478,9 72,7%
соның ішінде бекіре тн 312 250,9 -61,1 80,4
тұқымдас
2. Консервілерді тн 4400 4803,9403,9 109
қосқандағы тауар өнімін
шығару
3.Консервілердікоспағандтн 2942 3298,5356,5 112
ағы тауар өнімін шығару
4. Тауар өнімі млн.тг 1029660,0 10747245066 104
6,0
5. Балық өнімдерін
шығару
- мұздатылған сүбе тн 100,0 97,5 -2,5 97,5
- мұздатылған тн 1299,0 1633,1334,1 125,7
- ысытылған тн 200,0 211,9 11,9 105,95
- қақталған тн 600,0 579,10-20,9 96,5
- балық өнімдері тн 20,0 26,8 6,8 134
- кулинарлық өнімдер тн 80,0 83,8 3,8 104,7
- уылдырық тн 18,0 19,0 1 105,5
- басқа да тағамдар тн 4,0 6,4 2,4 160
6. Консервілерді шығару дана 4280,0 4301,021 100
7. Жем ұнын өңдеу тн 260,0 310,0 50 119
Кесте 7
2008 жылғы Атыраубалық ААҚ-тың техника-экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер аты өлшем жоспар нақты Жоспардан Жоспардың
бірлігі ауытқуы орындалуы
1. Балықтарды қабылдау тн 6980 4810,7-2169,3 69
соның ішінде бекіре тн 298 276,3 -21,7 92,7
тұқымдас
2. Консервілерді тн 4370 5422,21052,2 124
қосқандағы тауар өнімін
шығару
3.Консервілердікоспағандтн 4300 5323,01023 123,7
ағы тауар өнімін шығару
4. Тауар өнімі млн.тг 1435200 155289117697 108
7,0
5. Балық өнімдерін
шығару
- мұздатылған сүбе тн 809 385 -424 47,5
- мұздатылған тн 2630 3393,3763,3 129
- ысытылған тн 300 314 14 104,6
- қақталған тн 370 375 5 101
- балық өнімдері тн 26,8 22 -4,8 82
- кулинарлық өнімдер тн 149 190,5 41,5 127,8
- уылдырық тн 34 36,6 2,6 107,6
- басқа да тағамдар тн 5 12,6 7,6 252
6. Консервілерді шығару туб 200 283,5 83,5 141,7
7. Жем ұнын өңдеу тн 145 209,2 64,2 144
Кәсіпорынның өзіне қажетті материалдарды жеткізіп берушілер мыналар
болып табылады.
Кесте 8
Негізгі жеткізіп берушілер 2007 жыл
№ Жеткізушілер Жеткізу көлемі Сомасы, млн.теңге
1 Балық аулау кооперативтері балық3581тн 94,7
шикі заты
2 Джина фирмасы Азербайджан 18,2 тн 6,7
майшабақ
3 Джина фирмасы Азербайджан 58,9 тн 4,8
томат пастасы
4 Краснодар масложир өсімдік майы120тн 10,7
5 МТК ЖШҚ Магнитогорск қалайы 120 тн 10,6
6 Самара сауда үйі ЖШҚ алюминий 17 тн 6,1
7 БассольАҚ тұз 660 тн 1,4
8 Даулет ҚҚ Актөбе қаласы цемент60тн 0,4
9 Полянский ЖШҚ Орал қаласы ағаш 117 куб.м 1,2
материалдары
10 Лаз ЖШС Астрахань қаласы ағаш 600 куб.м 3,9
11 Казтрансойл мазут 1625тн 12,7
Атыраубалық ААҚ-наң шығатын балық өнімдерінің негізгі тұтынушылары
мыналар:
- Қазақстан (ҚР қарулы күштер Министрлігі, ПФК Континент және т.б.);
- АҚШ (Каспиан Стар Кавиар и К );
- Германия (АКИ, Евротрейд Черная Жемчужина);
- Франция (Петросян фирмасы);
- Ресей (КиММП Идеал Лад Престиж);
- Азербайжан (Джина Азербалық фирмасы”).
Ресейдің Астрахань қаласында және таяу шығыста балық өңдейтін
кәсіпорындар қоғамның бәсекелестері болып табылады.
1. Өндірістік диверсификация жүргізілді – шикізаттан дайындайтын жаңа балық
өнімдерінің тізімі енгізілді. Олардың өндірістегі үлесі 1,7 есеге
ұлғайып, 2006 жылы 54,5 % жетіп отыр.
2. Персонал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz