Банктің қарыз есебі
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің техника-
экономикалық жағдайының сипаттамасы 6
1,1 Компанияның техника-экономикалық көрсеткіштері 6
1.2 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты 10
2 Компаниядағы қарыз капиталының есебі мен аудиті 18
2.1 Қарыз капиталы есебінің теориялық негіздері 18
2,2 Компаниядағы дебиторлық және кредиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
22
2,3 Компаниядағы қарыз капиталы есебінің аудиті 35
2,4 Компанияның қаржылық жағдайын талдау 46
Қорытынды 63
Қолданған әдебиеттер тізімі 65
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында
компанияның қарыз капиталының есебі мен аудиті - әміршіл жүйедегіге
қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр компанияның пайда
табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі
болады. Қазіргі кезде компания қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден
түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді.
Пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын
талдауы керек. Сондай-ақ, кәсіпорынның табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше
себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
Бухгалтерлік есеп кәсіпкерлік субъектілер қызметінің қаржылық
ақпараттарын белгілі бір әдіс-тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және
оны өңдеп, тасымалдайтын жүйе. Ол компанияның жұмысын толығымен бақылап,
оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп, алдағы уақытта жүргізілетін жұмысын
жоспарлап және сонымен қатар ол ұйымның болашақта атқарылатын жұмысына
экономикалық талдау жасауға өте қажетті ғылым болып табылады. Бухгалтерлік
есеп бүтіндей халық шаруашылығы есебінің ең басты негізгісі болып саналады.
Ол тек активтің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жай-күйін ғана
емес, сондай-ақ елдің бюджетіне аударылатын салықтар, алымдар және басқа
міндетті төлемдер мен зейнеттік және басқа қорларға аударымдарды дұрыс
анықтау және уақытылы аудару туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді [1].
Кез келген кәсіпкерлік субъектілері өз иелігінің түрлеріне қарамастан,
меншігіндегі мүліктері, алған міндеттемелері және шаруашылық операциялары
туралы, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігі 1 қаңтар 2008 жылдан бастап күшіне енген, бухгалтерлік есепті
жүргізу 22 маусым 2007 жылғы № 221 ережесі негізінде бухгалтерлік есеп
жүргізеді [2].
Қазіргі уақытта компаниялардың дамуына байланысты, бухгалтерлік
ақпараттың басқару мен бақылау саласында және кәсіпкерлік қызметті
талдаудағы ролі арта түсуде. Сондықтан, компаниялар мен кәсіпорындардың
қаржылық-шаруашылық туралы экономикалық ақпараттардың негізгі
жабдықтаушыларының бірі болатын бухгалтерлік есептің ақпараттық қызметінің
әсерлігін арттыру қажет.
Жалпы бухгалтерлік есеп компанияда мынадай қызметтер атқарады:
● болашақта пайдалану үшін ұйымда болып жатқан операцияларды тіркеп және
өңдеп отырады;
● ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ керек уақытына
дейін сақтайды;
● қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы ақпарат беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды басқару
барысында түрлі шешім қабылдайды.
Бухгалтерлік есеп компаниялар мен ұйымдардың пайдаланушыларға
берілетін қаржылық-ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне
байланысты болып келеді. Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың
қатарына қаржы салымшыларын, несие берушілерді және бірлесіп экономикалық
қызмет жасаушыларды жатқызуға болады.
Нарықтық экономика кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында,
есептесудің бірнеше түрлері кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша
инструменттер арқылы есептесу деп аталатын жолдары да бар. Қазіргі уақытта
ақы төлеу формасы ұйымдардың арасында жасалған келісім шартта арнайы
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің
бірнеше түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы
аудару, сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып,
қолдағы бар тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да
есептесетін кездері бар. Әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы
дебиторлық немесе кредиторлық қарыздар пайда болады [3].
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылыми,
білім мен тәжірибелік қызметтің даму жолында шаруашылық қызмет істеуші
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде қаржылық
деңгейін тексеріп анықтау ерекше орын алады. Сол тексеру нәтижесін тұжырым
жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау - аудитордың ең негізгі мақсаты.
Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың аудит
жүргізу жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың қаржы-шаруашылық жағдайы мен
қызметіне тексеріс жүргізу, сараптама жасау және баға беру жөніндегі және
аудиторлық қызмет көрсету жөніндегі кәсіпкерлік қызметі.
Аудит - қаржы құжаттарын, олардың дұрыстығын, толықтығын және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкестігін анықтау мақсатымен тексеру,
ол бойынша субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне, жылдық қаржы есебінің
жай-күйі мен мазмұнына, жылдық баланстың дұрыстығы мен толықтығына,
инвестициялар тарту және инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қатысу үшін
әлеуметтік мүмкіндіктеріне, жарғылық қордың уақытылы және толық
қалыптастырылуына, кәсіпорындардың бағалы қағаздарының қаржылық жай-күйіне
талдау жасау нәтижелері бойынша аудиторлық қорытындылар беріледі және
аудиторлық қызметтің басқа да түрлері жүзеге асырылады [4].
Таңдап алынған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – компаниядағы қарыз
капиталының есебі мен аудитін дұрыс ұйымдастыру және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін, келесі мәселелерді шешу қажет:
- компанияның негізгі көрсеткіштерін талдау барысында, оның техника-
экономикалық жағдайын анықтау;
- Цесна-Астық ЖШС-нің есеп саясатын зерделеу барысында, оның есептеу
әдістерімен танысу;
- қарыздар бойынша операциялардың есебі мен аудитін зерттеу
нәтижесінде, кредиторлық борыш туралы жалпы ақпарат алу;
- Цесна-Астық ЖШС-нің көрсеткіштерін қолдана отырып, кредиторлық
қарыздарды талдау.
Талдау объектісі ретінде Цесна-Астық ЖШС алынды. Жұмыстың теориялық
бөлімі компанияның қарыздар бойынша операцияларының есебі мен аудитін,
қаржылық жағдайын талдаудың түсінігін ашуға негізделген.
Жұмыс барысында ҚР-ның заң актілері және ұн өнімін дайындау
кәсіпорынының қаржылық есебі пайдаланылуда.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде Цесна-Астық ЖШС-нің есебін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, техника-экономикалық көрсеткіштеріне, есеп саясатына шолу
жасалды.
Екінші бөлімде компанияның қарыздар бойынша операцияларының есебі мен
аудитін, қаржылық жағдайын талдаудың негіздері, қаржылық тұрақтылығы мен
іскерлік белсенділігін арттыру қарастырылды.
1 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің техника-
экономикалық жағдайының сипаттамасы
1,1 Компанияның техника-экономикалық көрсеткіштері
Цесна-Астық компаниясы 1999 жылдан бастап аталған цехты құрумен
айналысып келеді.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты астық өнімдерін (ұн, нан,
макарон т.б.) өңдеу және өндіру, жұмыстар мен өнімдерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы кіріс табу болып табылады.
Цесна-Астық ЖШС-тің алдына қойған негізгі міндеті: жоғары табыс
табу.
Ұйымның заңды мәртебесі:
- Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің органдарымен
мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқытарын иеленеді. Серіктестік
өз қызметін ҚР-ның Азаматтық Кодексіне, ҚР-ның 22.04.1998 жылы бекітілген
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және серіктестіктің қосыша жарғысына сәйкес атқарады;
- ұйымның жарғысы және қатысушылардың жалпы жиналысының шешімдерінің
ҚР-ның қолданыстағы заңнамасының шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару
үшін қажетті рәміздері (банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары,
мөрі, мөртаңбалары, бланктері, тауар белгілері, т.б.) бар.
- Цесна-Астық ЖШС - коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің
мақсаттарына жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға, соттарда арыз
беруші ретінде әрекет етуге құқылы;
- Қазақстан Республикасының аумағында және одан тыс жерлерде филиалдар
мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге кіруге,
сондай-ақ басқа заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы;
- міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі ҚР-ның қолданыстағы заңнамасына
сәйкес өтеп алынуы мүмкін барлық мүлкімен жауап береді [5].
Қазақстанның қайта өңдеу кәсіпорындарының жандануына қажетті
материалдарды өндіретін кәсіпорындар қол үшін береді. Техникамен қарулану,
ұн өнімдерінің ассортиментінің қазіргі заман талаптарына сай жасауға
туралаған. Мысалы; ол ұн өнімдерін ұзақ сақтау. Бұл деңгейде Қазақстандық
өндірушілер үшін актуалды болып өндірістік қағида және тауар концепциялары
саналады, себебі шетел өндірушілерімен бәсекелестікке түсе алады егер, олар
өз өндірісіне қазіргі кездегі техника-экономикалық жолын қолданса.
Бұл компанияның нарықта аталған өнімді шығаруға байланысты
бәсекелестіктері бар. Өндірілетін өнімнің 40 пайызға жуығын көршілес
елдерінде сатуға болады деп күтілуде. Өнімді негізгі тұтынушылар Республика
тұрғындары болып табылады.
Цесна-Астық ЖШС-нің орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Астана
қаласы, Ақжол көшесі 24.
Компанияның негізгі қызметі болып: ұн өнімін, ұннан даярланған
өнімдерді сату, өткізу.
Компанияның мүлігін негізгі және айналым капиталдар құрамы құрайды.
Бұл компания қазіргі кезде Қазақстан нарығында беделді орын алады деп
айтуға болады. Себебі, Астана қаласында өздерінің бірнеше нүктелері бар.
Сондай-ақ, Алматыда, Оралда, Қарағандыда өздерінің филиалдары жұмыс
жасайды. Техникамен қарулану, құрал-жабдықтарының ассортиментінің қазіргі
заман талаптарына сай жасауға туралаған.
Компанияда өнімді өткізу бөлімі бар. Оның ең негізгі бөлігі болып
дайын өнімді Астана, Алматы қалаларындағы нарықтарға және дүкендерге тиімді
өткізу. Компанияда өзінің дистребютерлік жүйесі бар, ол дайын өнімді тек
Астан қаласында ғана емес сонымен қатар оның шетіне де өткізеді.
Өнімді өткізу үшін, өнімнің бағасы оның өзіндік құнына, биржа
нарығында қалыптасқан бағаға және бөлшек саудаға байланысты қойылады. Баға
орнатудың ең негізгі қағидасы ол – беріктілік, өнім сапасының деңгейі,
бәсеке қабілеттілігі [6].
Ақша қаражаттарын өндірістің тиімділігіне және дайын өнімді дұрыс
өткізу үшін рационалды бөлу Цесна-Астық ЖШС-нің қаржылық- экономикалық
қызметінің негізі болып табылады. Ақша қаражаттары ішкі және сыртқы
көздерден алынады. Инвестиция тартымдылығының ең басты қайнар көздері болып
мыналар табылады: несиелер, қарыздар, акцияны шағару және сату.
Дайын өнімді сатқаннан түскен пайда, ақша қаражаттарының ішкі қайнар
көзі болып табылады. Дайын өнімнің бағасы қалыптасқанда олар өнім өндіруге
және осы өнімді өткізуге кеткен шығындарға байланысты болып келеді. Өнімнің
өзіндік құнын есептегеннен кейін барып соңғы өнімнің бағасы қалыптасады.
Ұн өнімдерінің бәсеке қабілеті мәселесін шешу арқылы, бөлу саясатын
белсенді қолдану арқылы, кәсіпорын нарықтың көп бөлігін жаулап алған. Көп
қолданатын сауда нүктелері болып: орташа және орташадан жоғары табысы бар
сатып алушыларға бағытталған сауда орталықтары, шағын өндірістік дүкендер
және бөлшек сауда нарығында орналасқан сауда нүктелері.
Тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін өнімнің
жеке түрлерінің өндірісімен байланысты. Тікелей өнім шығындардың сомасының
өзгеру факторлары жалпы кәсіпорын бойынша әр өнімнің жеке өндірісіне және
өнімнің бір данасына байланысты бір бірлігіне кеткен шығындардың көлеміне
және өнімдерге кеткен орташа деңгейлі бағаның өзгеруі себеп. Өнім
өндірісіне кететін тікелей шығындардаң сомасына әсер ететін факторлардың
есебі "1.1-кестеде" көрсетілген.
1.1-кесте. Өнім өндірісіне кететін тікелей шығындардың сомасына әсер
ететін факторлардың есебі
№ Материалдар Жылдар Ауытқулар
2008 2009 +-
1 2 3 4 5
Ұн өнімдерінің барлық түрі бойынша
Жалпы өнім өндірісі 2 117 524,6 2 116 419,5 1 105,1
Шикізат 30 790 730 29 787 620 1 003 110
Электр энергиясы 795 945 793 853 2 092
Қораптама 9 996 385 9 845 298 151 087
Ескерту: Кесте Цесна-Астық ЖШС-нің өнім өндірісіне кететін тікелей
материалдық шығындардаң сомасына әсер ететін факторлардың есебі
негізінде автормен құрылған.
Көріп тұрғанымыздай өнім өндірісіне тікелей әсер ететін факторлардың
ең біріншісі – шикізат. Бұл көрсеткіш ұн өнімдер өндірісінде 50 пайыздан
жоғарғы орынды алып отыр, ал қалған электр энергия мен қораптаманың беделі
жоғары емес.
1.2-кесте. Цесна-Астық ЖШС-нің техника–экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Өлшем Жылдары Ауытқулар
Бірлігі
2008 2009 +- %
1 2 3 4 5 6 7
1 Өнімді өткізуден мың. тг. 250633,0 362648,0 112015,0 45,0
түскен түсім
2 Өткізілген өнімнің мың. тг. 184222,0 288364,0 104142,0 56,6
өзіндік құны
3 Жиынтық табыс мың. тг. 66411,0 74284,0 7873,0 11,9
4 Кезең шығындары мың. тг. 47033,0 51316,0 4283,0 9,1
5 Негізгі қызметтін мың. тг. 19378,0 22968,0 3590 18,52
түскен түсім
6 Қосымша қызметтен мың. тг. 6012,0 9602,0 3590 59,7
түскен түсім
7 Таза табыс мың. тг. 22561,0 22488,0 -73,0 -0,3
8 Өндіріс % 0,19 0,22 0,03 15,78
рентабельділігі
9 Жұмысшылардың еңбек % 487,61 475,81 - 1,02 -2,41
өнімділігі
"1.2-кестенің жалғасы"
1 2 3 4 5 6 7
10 Жұмысшылырдың саны Адам 514 552 38 7,4
11 Өндірістегі негізгі Адам 231687,0 235948,0 4261 1,83
құралдардың орт.
жылдық құны.
12 Қор сиымдылығы Тенге 0,93 0,66 -0,27 -29
13 Қор қайтарымдылығы тенге 1,07 1,5 0,43 40,2
14 Қормен қарулану 454,9 436,2 -18,7 -4,1
15 Айналым кофициенті 0,83 1,15 0,32 38,0
16 Айналыс кофициенті 2,57 2,93 0,36 14,0
Ескерту: Кесте Цесна-Астық ЖШС-нің техника-экономикалық көрсеткіштері
негізінде автормен құрылған.
Өнімді өткізуден түскен түсім: әрине өнімді өткізу ол компанияның
шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болады және ол компания үшін
өте маңызды. Бұл өнімді өткізу жұмсының эффектісі оның цехтерінен, түскен
табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде байқалады,
яғни өнімді өткізуден түскен табыс 2008 жылға қарағанда, 2009 жылы 362648,0
теңге болып, 112015,0–теңгеге артты немесе 45%.
Өткізілген өнімнің өзіндік құны: бұл компания жұмысшының қалай жүріп
жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан кәсіпорынның қаржылық жұмысы,
өндіріс жұмысының кеңдігі, шаруашылық субъектілерінің қаржылық денгейін
көруге болады. Жалпы алғанда өнімнің өзіндік құны 2008 жылы, 2009 жылға
қарағанда 104142,0 теңгеге өсті немесе 56,5 % деп айтсақ болады.
Жиынтық табыс: жиынтық табыстың соммасы 2008 жылы 2009 жылмен салыстырғанда
7873 теңгеге кеміді яғни 11,9 %.
Таза табыс: бұл көрсеткішті есептеу үшін: таза табыс соммасына,
жиынтық табыс, салық, табыс салығы кіреді. Осы 2009 жылы таза табыс - 0,3
пайызға кеміген немесе -73 теңге деп айтсақ болады [7].
Өндіріс рентабельділігі: осы көрсеткіш кәсіпорын өндірісіннің
эффектілігін есептеуде қолданылатын ең негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол
өндірістегі 1 тенгеден алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс рентабельділігі
15,78 пайызға өскен.
Жұмысшылардың еңбек өнімділігі: өндіріс қызметінің нәтижелігін
көрсететін маңызды көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық
өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2009 жылы - 0,02 тенгеге өскен.
Өндірістегі негізгі құралдардың орташа жылдық құны: бұл көрсеткіш
кәсіпорынның орналасқан жерін, мекемесін тасымалдайтын транспортты,
машиналары жатады және бұлардың қосындысы арқылы негізгі құралдардың орташа
жылдық құнын табу үшін, осы көрсеткіштің бәрін қосып, әр жылды жеке–жеке
(2) бөлеміз. Бұл көрсеткіш 2008 жылы 235948,0 тенгені құрап, 1,83 теңгеге
қысқарды.
1.2 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты
Кез келген кәсіпкерлік субъектілер қызметінің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру есеп саясатын құрудан басталады.
Есеп саясатын жасаудың мақсаты – есеп объектлерінде қолданылатын
әдістердің тиімді жолдарын таңдау мен меншік иелігіне берілген құқықтық
тұрғыдағы мүмкіндік.
Компанияның стратегиялық және тактикалық мақсатына қарай жасалған
есеп саясаты осы кәсіпорындағы материалдық және қаржылық ресурстарды
барынша тиімді жұмсап, нарықтық коньюктураға сай экономикалық шешім
қабылдау болып табылады. Есеп саясатын іске асырып, мұның негізгі бағытын
анықтап, қолданылатын есеп обьектілері мен әдістерін белгілеу күрделі
мәселелер қатарында келеді. Есеп саятын жүргізу Қазақстан Республикасы
бойынша кейінгі бес жыл аралығында іске асырылып келе жатқанымен, бұл
мәселенің әлі де болса шешілмеген түйіндері көп. Яғни, күмәнді, түсініксіз
және де керағарлық кемшіліктер бар. Алайда есеп саясатына деген көзқарас
біртіндеп өзгеріп келеді. Елімізде қолданылып келе жатқан бухгалтерлік есеп
стандарттарының бірінші тармағында Есеп саясаты және мұның маңызын шешу
жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандарттарға жазылған есеп саясатының
маңызы шаруашылық субьектердің қаржылық нәтижеге жету мақсаты әсер етуші
және кәсіпорын басшыларының таңдап алған тәсілдері мен ереже-әдістері болып
табылады [8].
Цесна-Астық ЖШС-тің есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына және қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен
қалыптасуына әсер етуші процесс болып табылады.
Есеп саясатына байланысты бухгалтерлік есеп жүргізудің әдістеріне
активтер сомасын есептеп шығару, құжат айналысы мен құжаттар козғалысын
ұйымдастыру, мүліктер мен активті қаражаттарды түгендеу, бухгалтерлік есеп
шоттарын қолданудың жолдарын, есеп регистрларын жүйелеп пайдалану,
ақпараттарды өңдеу т.с.с. тиісті әдісті қолдану жатады.
Кәсіпорын дербестікке ие болуына қарай Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарының негізінде жаңа жолдармен, есеп тәжрибесінде бұрын
қолданылмаған әдістемелерді бухгалтерлік есеп тәжрибесіне кеңінен енгізу
мүмкіндігіне ие.
Кәсіпорында жасалып қабылданған есеп саясаты жоғарыда айтылған және
стандартта көрсетілген алтернативті варианттардың қажеттісін таңдап алу
арқылы құрылған. Есеп саясатын құру кезінде бухгалтерлік есепке тән
принциптер қатаң сақталған.
Есеп саясатын қалыптастырудың түпкі мақсаты - кәсіпорынның жыл сайын
таза пайда мен жұмыс ісін қамтамасыз етуге тікелей байланыстылығында.
Кәсіпорынның таза пайда мен жұмыс істеуіне тек қана осы кәсіпорын емес,
басқа да үлес қосушылар, акционерлер мен қаржы салымшы инвесторлар, сатып
алушылар мен қоюшылар, ниеселендірушілер және салық огандарының мақсаты
талабы қойылады.
Есеп саясаты бекітілген бухгалтерлік есеп Бас шоттар жоспары
негізінде, осы кәсіпорын үшін қажет деп танылған шоттар жоспарының тізімін
жасау арқылы құрылды. Яғни синтетикалық жинақтау шоттардың тізімі
жасалынады. Шоттар тізімін жасаған кезде кәсіпорынның технологиялық,
басқару мен ұйымдастырушылық ерекшіліктері қатаң түрде сақталынуы керек.
Осы талаптарға сай кәсіпорын басшылары есеп саясатын жасау мәселелерін аса
маңызды шаралар қатарында қарауы керек. Басқару мен тиімді шешім қабылдау,
сондай-ақ экономикалық заңдылықтар мен нормативтік ереже-нұсқаулар
негізінде жасалатын есеп саясатының атқаратын рөлін оң нәтижеге жетудің
ішкі ережесі деп те түсінген жөн .
Есеп саясатын жасау кәсіпорынның бас бухгалтерінің атқаратын негізгі
міндетінің бірі болып табылады. Бас бухгалтер мен басқа да есеп-қисап
қызметін атқарушы міндетті адамдар ізденіс пен зерттеу жұмыстарын сапалы
жүргізіп, есеп саясатының әдістемелік базасын халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттары талаптары мен есеп жүйесіне сай жетілдіріп отыруға
міндетті. Кәсіпорындар бойынша әр жылы жасалынып қабылданатын есеп
саясатының кемшіліктері мен жетіспейтін жақтары түзетіліп, келесі жыл үшін
жасалынатын есеп саясатының тиімді әдістемелік жолдарын жетілдірудің
шараларын белгілеп отырудың маңызы зор. Мұндай саясат кәсіпорынның қаржы
шаруашылық қызметін басқару мен нарықтық қатынастарға түсу, әртүрлі іс
-әрекеттерге қатысу, инвестициялық саясаттың ұйымды жолдарын таңдау үшін
аса қажет [9].
Есеп саясатын қалыптастыру, есеп жүргізу тәжірибесінде дұрыс қолдану
үшін арнайы қағидалар мен талаптар орындау қажеттілігі бухгалтерлік есеп
стандартының Есеп саясатын қалыптастыру бабында берілген.
Кәсіпорынның есеп саясатының негізгі міндеттері:
● есеп процедуралары арасындағы нақтылы және орындалмай қалған
фактілер арасындағы байланысты анықтау;
● нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі
әдістердің сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау;
● қаржылық қорытынды есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын
маңызды есеп әдістерін белгілеу;
● синтетикалық және аналитикалық шоттар тізімін жасау, тауарлы-
материалды құндылықтарды бағалау және оларды сату, өндірістік шығындарды
реттеу т.б. әдістерді кеңінен қолдану.
Цесна-Астық ЖШС-тің бухгалтерлік есебі кәсіпорынның директорымен
1999 жылдың 1-ші сәуірінде бекітілген Есеп саясаты бойынша және төменде
келтірілген нормативтік-құқықтық актілер бойынша жүргізіледі:
- Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР-ның заңы,
№234-ІІІ, 28.02.2007 ж.
- Бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарымен;
- Бухгалтерлік есеп стандарттарына жасалған методикалық нұсқаулар;
- Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен бекітілген 22
желтоқсан 2005 жылы №426 Қаржылық Есептің Халықаралық Стандарттарына сәйкес
жасалған үлгі жоспары.
Цесна-Астық ЖШС-і 15 сәуір 1999 жылы Астана қаласының ҚР-ның Әділет
министрлігіне қарасты юстиция басқармасында тіркелуі бойынша құрылды.
Қоғамның жарғысы қатысушыларының Жалпы Жиналысының енгізген
толықтырулары мен өзгертулермен құрылған.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып
табылады.
Фирманың Жарғысы бойынша негізгі міндеті пайда табу болып табылады.
Есеп саясаты өзімен қаржылық, салық және статистикалық есепті дайындау
және тапсыру кезінде пайдаланылатын, ҚР-ның нормативті-құқықтық актілерінде
нақты көрсетілмеген, бірақ қоғамның тәжірибелік іс-әрекетінде орны бар
қажетті принциптерді, ережелер мен тәжірибелік нұсқауларды құру және
жетілдіруді көрсетеді [10].
Есеп саясаты келесі адресаттарға арналған:
- меншік иесіне – қалаған мерзімінде қалаған көлемде қатысушылардың
Жалпы жиналысына арналған;
- тіркелген жеріне сәйкес салық инспекциясына – бекітілген көлемде
және бекітілген мерзімінде;
- тіркелген жері бойынша Халық статистикалық агенттігіне - бекітілген
көлемде және бекітілген мерзімінде.
Цесна-Астық ЖШС-тің басшысы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға жауап
береді. Бухгалтерлік есепті жүргізетін бас тұлға – бас бухгалтер болып
табылады.
Есеп жүргізудің ұйымдастыру саясатын анықтау мен қаржылық есепті
қалыптастыру басшының міндеті. Осыған орай кәсіпорын басшысы есеп жұмысының
көлеміне қарай төмендегі істерді атқарады:
● бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлімше есебінде бухгалтерлік есеп
қызметін құрады;
● штат кестесіне бас бухгалтердің лауазымын енгізеді;
● оған келісімшарт негізінде, бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды
есепті жүргізуді, болмаса оны аудиторлық мекемеге тапсырады;
● бухгалтерлік жұмысты жеке өзі жүргізе алады.
Бухгалтерлік есепте мәліметтерді жинау, тіркеу, өңдеу үшін келесі
тәсілдерді қолданады: бастапқы құжаттарды деректі түрде жасау және көрсету,
инвентаризациялау, ақшалай бағалау, калькуляциялау, топтастыру, екі жақты
есеп жүргізу қағидаларын сақтау, баланс жасау [11].
Цесна-Астық ЖШС-те күнделікті орындалып отыратын барлық операциялар
міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отырады. Бухгалтерлік құжат деп
кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелдейтін және алдағы
уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін
жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың, орындалған тапсырманың
үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және
оған тиісті адамдардың қолдарының қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын
мен ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да
құжаттау бухгалтерлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар
арқылы ғана кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың,
атқарылған қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде
шығын жұмсалғанын дәлелдеуге болады. Құжат кәсіпорындағы орындалған
шаруашылық операцияларына сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын ашып
көрсетеді және ол бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік құжат – кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың
орындалғанын растайтын немесе оны орындауға заңды түрде құқық беретін
жазбаша куәлік.
Кәсіпорында жүргізілетін шаруашылық құбылыстарының әр түрлі болу
себебінен бастапқы құжаттардың әр түрлі болу себебінен бастапқы құжаттардың
нысаны бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен
құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы құжатқа орындалған шаруашылық операциясының
мазмұны жазылып және белгілі бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат
көрсеткіштерін деректемелер (реквизиттер) деп атайды. Міндетті деректемелер
бухгалтерлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамаыз етеді [12].
Міндетті деректемеге жататындар:
● құжаттың аты, нысанының коды;
● құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
● құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
● шаруашылық операциясының мазмұны;
● шаруашылық операцияның өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
● шаруашылық операцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды
толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
● жауапты атқарушының қолы.
Бастапқы құжатардың мәліметтерін белгілі бір жүйемен жинақтап
толықтыру үшін есеп регистрлері қолданылады. Регистрлер бухгалтерлік
есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік регистрлерді мынадай топтарға сараптауға болады:
● пайдалану мақсаты бойынша;
● сыртқы түріне қарай;
● тіркелетін мәліметтердің көлеміне қарай;
● құрылысы бойынша.
Пайдалану бойынша регистрлер мынадай бірнеше түрге бөлінеді:
• хронологиялық есеп регистрлері;
• жүйелік есеп регистрлері.
Хронологиялық есеп регистрлеріне құжаттар келіп түсу тәртібі бойынша
тіркеліп отырады. Мұнда есеп объектісі немесе шоттар бойынша топтау
жүргізілмейді. Бұл регистрлерді пайдаланудағы негізгі мақсат – есеп
мәліметтерінің толықтығын қамтамасыз етуі болып табылады.
Жүйелік регистрлер мәліметтерді есеп объектілер мен экономикалық
мәніне байланысты топтай отырып, бухгалтерлік шоттарға жазу үшін
қолданылады. Егер бір регистрде хронологиялық және жүйелік тәртіп бойынша
жазылса, оны біріккен регистрлер деп атайды.
Сыртқы түріне қарай – олар есеп кітабы, карточкалар және бос парақтар
болып бөлінеді. Регистр ретінде есеп кітап қолданылса, оның барлық беттері
нөмірленіп, бет саны көрсетіледі. Кітап регистрінің әр беті бірыңғай
операциялар тіркеуге арналады. Егер бұл үшін бір бет жеткіліксіз болса,
онда қосымша берілген беттің нөмірі көрсетіледі, алғашқы беттегі мәліметтер
жиынтығы мен қалдығы келесісіне көшіріледі. Әдетте кітап регистрі бір жылға
арналады, егер оған тіркелетін есеп регистрлері көп болса, олар алфавит
тәртібімен орналасады. Кітап регистрі сақтауға қолайлы, бірақ есеп
жүргізуге онша ыңғайлы емес. Өйткені бұл жағдайда ешбір есептеу машиналарын
қолдану мүмкін емес, барлық іс қолмен атқарылады. Бұл тұрғыдан есептің
карточка регистрлерін пайдаланған тиімді. Әр объектіге жеке карточка
ашылады, бірыңғай объектілердің карточкалары картотекада сақталады [13].
Тіркелетін мәліметтердің көлеміне байланысты регистрлер синтетикалық
және аналитикалық есеп болып бөлінеді.
Синтетикалық есеп регистрлерін шаруашылық операциялар жалпы қорытылған
күйінде тіркеледі. Бұл жағдайда тіркелімде операция жайлы көп мәлімет
жазылмайды, оның тек ақшалай шамасы және тіркелетін шоттары көрсетіледі.
Аналитикалық есеп регистрлерінде, керісінше әр операция жөніндегі
мәліметтер толық жазылады. Онда әр операцияның мазмұны, ақшалай және басқа
да көрсеткіштері тіркелетін шоттары және регистр нөмірлері толық жазылады.
Құрылысы бойынша есеп регистрлері әр түрлі: екі жақты, біржақты,
кестелік және шахматты болып келеді. Әр шаруашылықта есепті ұйымдастыру
ерекшелігіне байланысты регистрдің ыңғайлы түрі қолданылады. Регистрлердің
әр түрлі болуына байланысты оларға мәліметтерді тіркеу тәсілі де әрқилы
болмақ. Мысалы, тіркеу тәсіліне қарай қолмен жазылуы мүмкін.
Бухгалтерлік есепке тән көрсеткіштер жинақтау және жіктеу шоттары
бойынша жинақталып, есеп регистрлары мен арнайы кітаптар үлгісіне жазылады.
Шаруашылық фактілерінің көрсеткіштері есебін жүргізуге арналған бастапқы
құжаттар экономикалық маңызына қарай топтастырылып, арнайы белгіленген есеп
регистрларына түсіріледі.
Кәсіпорын басшылары мен есеп көрсеткіштерін сыртқы пайдаланушылар
шаруашылық процесі жөніндегі қажетті ақпараттарды тікелей есеп
регистрларынан алып пайдаланады. Бухгалтерлдік есеп үлгісі деп есеп
регистрлары мен есеп кітаптарын айтады.
Тиімді және сапалы жасалған есеп регистрлары немесе есеп жүргізудің
үлгі моделі төмендегідей мақсаттарды шешуді қамтамасыз етеді:
● шаруашылық процесі жөніндегі қажетті ақпараттар алу;
● бухгалтерияға тапсырылған бастапқы құжаттарды топтастыру мен тіркеу;
●бастапқы құжаттарды дайындау мен оларды өңдеу, содан соң есеп
регистрларына жазу барысында есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін
арттыру;
● есеп мәліметтерін жинақтау мен тіркеу жұмысындағы қателерді болдырмау
немесе кеткен қателерді барынша азайту;
● басқару шешімін қабылдауға әсер етуші ақпараттар қорын сақтау.
Бухгалтерлік есеп үлгісінің маңызы мен іске асырылуы
кәсіпорындардың типіне, көлеміне және шаруашылық қызметін жүргізудің
технологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Есеп үлгісін құру есеп
техникаларын пайдалану мен шоттар жоспарына қарай құрылады. Есеп үлгісіне
жазылатын көрсеткіштер белгілі бір құрылымға сай сабақтастық жолмен
орындалады [14].
Бухгалтерлік есеп үлгісі төмендегідей элементтерден тұрады:
● жазу типтері;
● жазудың сабақтастығы (хронологиялық және жүйелеп жазу);
● есеп ақпараттарын жинақтау;
● жазулардың толықтығы (тек қана орындалған немесе орындалатын шаруашылық
фактілері).
Қазіргі заманда бухгалтерлік есеп жүйесіне компьютерлік
технологияның кеңінен енгізілуіне байланысты бухгалтерлік есеп үлгісі
элементтерінің маңызы мен қолдану аясы да өзгеріске ұшырауы заңдылық.
Есептеу техникасын қолдану арқылы бухгалтерлік есеп ақпараттарын
компьютердің есте сақтау бөлігіне жазып қойып, дәл керек уақытында
пайдаланушыларға шығарып беру арқылы кәсіпорын деңгейіндегі тиімді басқару
шешімі қолданылады. Компьютерлік технология арқылы осы кәсіпорынға тән өнім
өндірудің технологиялық ерекшеліктерін жаңа үлгідегі есеп регистрларын,
басқа да есеп құжаттарының үлгісін жасап, тәжірибеде қолдануға болатындығын
бухгалтерлік есеп қызметкерлері толығымен түсінді.
Ендігі жерде бухгалтерлік есеп немесе есеп жүргізудің үлгі
регистрлерін құру, оларды талапқа сай ыңғайға келтіру мақсатында осы күнге
дейін есеп тәжірибесінде қолданып келе жатқан үлгілердің көп тараған түріне
тоқталамыз:
● Мемориалды - ордерлі үлгі. Бухгалтерлік есептің мемориалды-ордерлі
үлгісі қазіргі кезде қолданылатын ескі үлгілердің бірі. Есептің бұл
үлгілерінде кітаптық және карточкалық тіркелімдер жүргізіледі. Синтетикалық
жинақтау есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық
жинақтау есеп үшін көбінесе карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір
шаруашылық операциясы бойынша толтырылған алғашқы құжат немесе бірыңғай
алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екі жақты жазу жазылып және ол
мемориалды-ордерлі үлгі түрінде рәсімделеді.
Сонымен қатар, синтетикалық жинақтау шоттардағы мәліметтерді жіктеп,
жетілдіру мақсатында аналитикалық жіктеу шоттар бойынша қалдық ведомосын
жасау қажет. Жекеленген аналитикалық жіктеу шоттарындағы мәліметтер жинағы
синтетикалық жинақтау шоттарындағы жинақталған сомалардың дұрыстығы
дәлелденіп, айналым сомалары мен қалған қалдақ сомалар өзара салыстырылып
тексеріледі. Айналым жинақтары мен қалдық сомалардың дұрыстығы, шоттар
бойынша жазылған шаруашылық операцияларының дұрыстығын дәлелдейді.
Сонымен мемориалды-ордерлі есеп үлгісі бойынша жүргізілетін есеп
регистрлары сыртқы пішіні мен мұндағы жазылатын жазулар маңызын салыстырып
қараған жағдайда қарапайым, күрделі емес жазулар жазылатындығы
қарастырылған. Сонымен қатар осы үлгіге сай баланс пен қорытынды есеп жасау
үшін көптеген қосымша материалдар мен құжаттар жасауға тура келеді.
Бұл үлгінің ең маңызды бағыты – кез келген шаруашылық мәліметтер Бас
кітапқа тек қана тіркеу журналының негізінде ғана жазылады. Шоттардың
дебеттік және кредиттік айналым қалдықтарын есептеу негізінде бухгалтерлік
баланс жасалынады [15].
● Журнал-ордерлі үлгі. Жүйелеп жазу регистрларының негізінде құрылған
журнал-ордерлі үлгі шаруашылық операцияларын кредиттік айналымға түсіру
үшін арналған.
Журнал-ордерлі үлгі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есепте айналым
ведомосы жасалынбайды. Журнал-ордерлі үлгі бойынша есеп жүргізудің кезеңді
сабақтастығы төмендегіше орындалады. Бірінші кезекте шаруашылық
операциялары жөніндегі мәліметтер арнайы кестелендіріп жасаған жорнал-
ордерлерге жазылады. Бұдан соң жорнал-ордерлерге түсірілген жинақтар
(жинақталған цифрлар) Бас кітапқа жазылады.
Бұл үлгіде синтетикалық шоттардың айналым ведомоссы көрсетілмеген.
Журнал-ордерлі үлгінің негізгі принципі шаруашылық операциялары тіркелген
бастапқы құжаттарды жинақтап алып (өңдеп) журналдарға жазу. Жыл ішіндегі
біртектес операцияларды немесе синтетикалық жинақтау шоттарындағы
операцияларды тіркеу тікелей есеп регистрацияларында жүргізіледі.
Көптеген операциялар сомасын жинақтау және топтастыру, бұларды
шоттар бойынша кореспонденциялау жөніндегі жинақталған есепті жыл ішіндегі
мәліметтер есеп регистрларына жазылады. Есепті жылдың аяғында жекелеген
шоттар кореспонденциясына сай жүргізілген әрбір регистрлар бойынша
жинақталған цифрлар Бас кітапқа жазылады.
Журнал-ордерлі үлгі бойынша есеп регистрларының міндеті арнайы
жасалып, есеп тәжрибесіне қолданылатын журналдар атқарады. Журналдар
бойынша шығарылған жинақ синтетикалық шоттардың айналым жинағын көрсетеді.
Әрбір жорнал шоттар корреспонденция бойынша ашылады.
Журналдар бойынша осылайша жинақталған сомалар Бас кітапқа
түсіріледі. Бас кітаптың үлгісі жоғарыда көрсетілген. Бухгалтерияда
жүргізілетін Бас кітап бір жылға ғана ашылады. Мұндағы әрбір айдағы
синтетикалық шоттардың айналыс сомасы мен қалдығы шығарылады. Бас кітапқа
жазылатын шоттардың кредиты бойынша шығарылған жинақтың жалпы сомасы ғана
жазылып, дебеттік сомалар шоттар корреспонденциясы бойынша таратылған түрде
шығарылады.
Кәсіпорындар бухгалтериясында жүргізілетін Бас кітаптың, журнал-
ордерлердің, жинақтау мен топтастыру ведомостілерінің және басқадай қосымша
жасалған ақпараттардың негізінде бухгалтерлік баланс және қорытынды есеп
жасалынады.
Мемориалды-ордерлі есеп жүргізу жүйесіне қарағанда журнал-
ордерлі есеп жүйесімен ұйымдастырылған бухгалтерлік есептің өзіне тән
айрықшылығы бар. Мәселен, қайталап жазу, есептеу мен жинақтау және
ақпараттарды топтасыру сияқты жұмыстар шамамен алғанда екі есеге
қысқартылған. Есеп жүргізудегі еңбек өнімділігі арттырылып, есеп жүргізу
шығындары да біршама қысқартылған.
Жоғарыда келтірілген мемориалды-ордерлі, журнал-ордерлі үлгілер
бойынша есеп жүргізуде қол еңбегін көптеп қажет ететін шаруашылық
операцияларын және есеп регистрларын, т.б. мәліметтер мен ақпараттарды
өңдеу, пайдаланушыларға даярлап беру үшін компьютерлік технология кеңінен
қолданыла бастады. Бухгалтерлік есеп бухгалтерияда атқарылатын есеп-қисап
жұмыстарын компьютерлеудің негізінде еліміздегі есеп жүйесіне біршама
өзгерістер енгізіліп келе жатыр. Бухгалтерияға тән құжаттарды толтыру,
бұлардың толықтығы мен дұрыстығы, жазылатын мәліметтердің сапасы,
операциаларды ақшалай бірлікке айналдыру, т.б. жұмыстарды копьютерлеудің
маңызы өте зор. Есеп объектілерінің барлығына, номенклатуралық шығын
баптарына, цехтар мен учаскелерге, қоймаларға, синтетикалық шоттарға,
материалдарға, табелдерге, жеке адамдарға арнайы кодтар беріп нөмірлеп,
мұның барлығын да компьютерлерге түсіріп, ай сайын болатын өзгерістерді
қосымша жазып есептеу, компьютер арқылы мәліметтер жинақтау есеп жұмысының
өнімділігін арттырып, жұмсалынатын шығындарды біршама азайтатындығын есте
сақтаған жөн. Бухгалтерлік есеп жұмысын компьютерлеу, компьютерлік арнайы
бағдарлама жасау, бұларды есеп жұмысына кеңінен қолдану есеп жұмысының
сапасы мен жеделдігін арттырады. [16].
Жалпы, есеп саясатының негізгі бағыты кәсіпорындар тапсыратын
қорытынды есеп құрамына түсіндірме, анықтама түрінде қосымша берілуі керек.
Есепті жыл ішінде есеп саясатына өзгерістер мен қосымшалар енгізілген
жағдайда, онда мұндай өзгерістер мүдделі тұлғаларға, құқылы және жеке
тұлғаларға, салық органдарына ресми түрде хабарлануы керек.
2 Компаниядағы қарыз капиталының есебі мен аудиті
2.1 Қарыз капиталы есебінің теориялық негіздері
Кез келген компания өздерінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған капиталдарды да қолданады. Бұл
қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышкердің нақты әрекетіне
мыналар жатады: мүлік беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар,
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну; ал кредит беруші борышкерінен өз
міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің
берешегі. Бұл берешекті реттеу экономикалық пайдасы мен ресурстар ағынына
әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің
ағымдағы құны ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс-жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражат төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық (қысқа) және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Банктің қарыз есебі. Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім,
төлеу және қайтару шарттарын қарастыратын коммерциялық келісім-шарт
негізінде кредитті төлеу қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарызы – бұл банктің клиентке соманы белгілі бір мерзімге
сыйақы төлеумен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу – қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісімшарт бойынша қарызға береді [16].
Банктен тыс мекемелерден берілетін қарыз мыналар бойынша
айырықшаланады:
- өтемақылық – шетелдік валюта қарызын отандық валюта қарызына
айырбастау;
- тіркелген – тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген пайыз.
Банктің қарыз түрлері:
- қысқа мерзімді: бір жылға дейін;
- орташа мерзімді – бір жылдан үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді – үш жылдан жоғары.
Орташа және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және кәсіпорынның
әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
- бланктік – қаржысы тұрақты субъектіктіге, сенімді төлеушіге толық
сеніп беріледі;
- консорциумдық – бір қарыз алушының екі немесе одан да көп
банкілеріне аса ірі мақсатты бағдарламаны кредиттеу үшін беріледі;
- ипотекалық – мүлік кепілділігімен берілетін ұзақ мерзімді несие;
- овердрафт – нәтижесінде дебеттік қалдық пайда болатын банктегі
клинет шотынан қаражатты есептен шығарып тастау арқылы жүзеге асырылатын
қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
- кредиттік желі - міндеттемесі заңмен рәсімделген банктің қарыз
алушыға өзінің алғашқы талап етуі бойынша немесе ең аз деңгейдегі нақты
төлем шегінде кредитті кезең ішінде беру;
- Стэнд-бай – халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредиті.
Банктің қарыз есебі 3010, 3020, 4010, 4020 шоттарында жүзеге асырылады.
Салықтар туралы және бюджетке міндетті басқа төлемдер кодексінің
151- бабы, 4-тармағына сәйкес оның қызметіне қатысы жоқ қызметкердің
шығынын жабуға жұмсайтын жұмыс берушінің шығыны қызметкердің материалдық
пайда түрлеріндегі табысы болып табылады және оған Салық кодексінің 145-
бабындағы мөлшерлеме бойынша жеке табыс салығы салынады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу. Жабдықтаушылармен
және мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды
жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер және
әр қилы жұмыс орындаушылар жабдықтаушылар мен мердігерлер болып табылады
[17].
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу – не тауарлы-
материалдық құндықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет
көрсеткеннен кейін, не олардың кәсіпорынмен келісуі арқылы бір мезгілде
немесе олардың тапсырмасы бойынша не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге
асырылады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу есебі бір
айға ашылатын 3310 Жеткізушілер мен және мердігерлерге қысқа мерзімді
кредиторлық берешек кредиттік шоты бойынша № 6 жорнал-ордердегі төлемді
талап етіп тапсырудың әрбір шот-фактура бойынша жүргізіледі. Бұл жорнал-
ордердегі сәйкесетін шоттардың дебетіне 3310 кредит шоты бойынша жазудан
басқа корреспонденттік шоты қоса көрсетіліп, жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым да көрініс табады.
Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша
қалдықтары шығарылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу 3310 шотта
жүргізіледі. Бұл шот та пассивті. Негізгі қолданылатын құжат - шот-
фактура. Тауарлар түскен кезде
Дт Кт Сомасы
1310 3310 ҚҚС-сыз бағасымен
1420 3310 ҚҚС
Сөйтіп 3310 шоттың кредитінде толық сатып алу бағасы көрсетіледі.
Дт Кт
3310 1040,1050 төлем төленген кезде.
Жабдықтаушылармен аванс төлеу арқылы да есеп жүргізілуі мүмкін.
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 шотта жүргізіледі. Аванс
берілген жағдайда 1610 шот дебеттеледі де, ақша шоттары 1040, 1050 шоттар
кредиттеледі. Содан соң жабдықтаушылардан тауарлар, материалдар
қабылданады. Ол активтер қабылданып болған соң жабдықтаушылармен түпкілікті
есеп айырысу жүргізіледі.
Мысалы, 500 000 теңге жабдықтаушыларға тауарлар сатып алу үшін
аударылсын. Содан соң жабдықтаушылардан 1 200 000 теңгеге тауарлар келіп
түсті ҚҚС пен қоса есептегенде. Тауарлар толық қабылданған соң,
жабдықтаушылармен түпкілікті есеп айырысу жүргізілді. Енді осы операциялар
шоттар жүйесінде былай көрсетіледі.
Дт Кт Сомасы
1610 1040 500 000 - аванс аударылды
1330 3310 1 043 478 - ҚҚС сатып алу бағасы
1420 3310 156 522 - ҚҚС
3310 1040 700000 1 200 000-500 000
3310 1610 500000
Сөйтіп, 1610 шот жабдықтаушылармен толық есеп айрысқан кезде жабылады.
Берілген аванстардың талдамалық есебі түрлі дебиторлармен және
кредиторлармен есеп айырысудың талдамалық есебі тізімдемесінде әр дебитор
бойынша 1610 шоттың жекелеген түрінде немесе бухгалтерлік есеп
комьпютерленген машинограммада жүргізіледі [18].
Бюджетпен есеп айырысу салықтар түрлері бойынша жүргізіледі. Ол 3100
бөлімшенің пассивті шоттарында , кредиті бойынша есептелген салықтар,
дебеті бойынша жүргізілген төлемдер анықталады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығын ұстап қалғанда: Дт 3350 Кт 3120.
Табыс салығын аударған кезде Дт 3120 Кт 1040.
Сатып алушыларға шот ұсынған кездегі акциз сомасына: Дт 1210 Кт 3140.
Акциздерді бюджетке аударған кезде: Дт 3140 Кт 1040.
Жер салығын есептелген кезде: Дт 7210 Кт 3160.
Жер салығын аударылған кезде: Дт 3160 Кт 1040.
Көлік құралдарына салынатын салық есептелген кезде: Дт 7210 Кт 3170.
Салық төленгенде: Дт 3170 Кт 1040.
Еңбек және еңбекақы есебі. Жаңадан жұмысқа алынған қызметкерге
жұмысқа алушы (заңды немесе жеке тұлға) және қызметкер (жеке тұлға)
арасында жеке еңбек келісімшарты жасалуы тиіс.
Жеке еңбек келісімшарты дегеніміз жұмысшымен жұмыс беруші арасында
жазбаша жұмыс орны, келісімшарттың мерзімі, еңбек режимі жағдайы, демалыс,
еңбекақы, екі жақтың материадық жауапкершілігі, басқа да жұмыскерлерді
әлеуметтік тұрмыстық қамтамасыздандыру сұрақтары бойынша келісім.
Еңбекақы – қызметкерлердің орындаған жұмыс көлемі мен белгілеген
еңбек шарты және лауазым нұсқауына байланысты төлем. Еңбек тиімділігін
арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем,
кепілді төлемақы және т.б. болып табылады.
Жалақы есептеудің екі жүйесі: уақыт бойынша, атқарылған жұмыс,
өндірілген өнім көлемі бойынша есеп айырысу. Біріншісінде, (мерзімді
еңбекақы) оклад немесе сағаттық тариф анықталса, екіншісінде – (кесімді)
жалақы көлемі еңбек мөлшері арқылы есептеледі.
Кесімді еңбекақы мынандай жалақы жүйесіне бөлінеді:
1.Тікелей кесімді жүйе.
2. Кесімді-сыйақылық жүйе.
3. Ілгерәшәл –кесімді жүйе.
4. Жанама-кесімді жүйе.
5. Аккордтық жүйе.
Еңбек туралы заң бойынша жалақы кезекті демалыс кезінде, еңбекке
жарамсыздық уақытында да есептелуі керек. Бұл кезде жұмысшының орташа бір
күндік жалақысы анықталады.
Еңбекақы бойынша есеп айырысу 3350 шотында жүргізіледі. Бұл шот
пассивті. Сондықтан жалақы есептелгенде шот кредиттеледі де, жалақыдан
ұсталымдар, жалақы төленген кезде – шот дебеттеледі. Жалақы есептелгенде
шығындад мөлшері көбейеді, дебеттеледі де 3350 кредиттеледі. Салықтар
Кодексі бойынша жалақыдан 10 пайыз міндетті түрде зейнетақы төлемі
ұсталады; сосын бекітілген шкала бойынша жеке табысқа салынатын салық
анықталады. Егер басқа да ұсталымдар болса, мәселен, алименттер, несиелік
ұсталымдар, коммуналдық ұсталымдарға жалақы мөлшері азайтылады.Бұл кезде
шот 3350 дебеттеледі де 3120, 3190 шоттары кредиттеледі. Кассадан жалақы
берген кезде 3350 шот дебеттелсе, 1010 шот кредиттеледі [19].
Сондай-ақ, компаниядағы қарыз капиталының есебі ретінде дивиденттер
бойынша есеп айырысу операцияларының есебін, еншілес серіктестіктердің
кредиторлық қарыздарының есебін, алынған аванстар бойынша есеп айырысу
есебін, жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айрысудың есебін қарастыруға
болады.
2,2 Компаниядағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің техника-
экономикалық жағдайының сипаттамасы 6
1,1 Компанияның техника-экономикалық көрсеткіштері 6
1.2 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты 10
2 Компаниядағы қарыз капиталының есебі мен аудиті 18
2.1 Қарыз капиталы есебінің теориялық негіздері 18
2,2 Компаниядағы дебиторлық және кредиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
22
2,3 Компаниядағы қарыз капиталы есебінің аудиті 35
2,4 Компанияның қаржылық жағдайын талдау 46
Қорытынды 63
Қолданған әдебиеттер тізімі 65
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында
компанияның қарыз капиталының есебі мен аудиті - әміршіл жүйедегіге
қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр компанияның пайда
табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі
болады. Қазіргі кезде компания қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден
түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді.
Пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын
талдауы керек. Сондай-ақ, кәсіпорынның табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше
себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
Бухгалтерлік есеп кәсіпкерлік субъектілер қызметінің қаржылық
ақпараттарын белгілі бір әдіс-тәсілдері бойынша есептейтін, өлшейтін және
оны өңдеп, тасымалдайтын жүйе. Ол компанияның жұмысын толығымен бақылап,
оны басқару үшін бағыт-бағдар беріп, алдағы уақытта жүргізілетін жұмысын
жоспарлап және сонымен қатар ол ұйымның болашақта атқарылатын жұмысына
экономикалық талдау жасауға өте қажетті ғылым болып табылады. Бухгалтерлік
есеп бүтіндей халық шаруашылығы есебінің ең басты негізгісі болып саналады.
Ол тек активтің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің жай-күйін ғана
емес, сондай-ақ елдің бюджетіне аударылатын салықтар, алымдар және басқа
міндетті төлемдер мен зейнеттік және басқа қорларға аударымдарды дұрыс
анықтау және уақытылы аудару туралы ақпараттармен қамтамасыз етеді [1].
Кез келген кәсіпкерлік субъектілері өз иелігінің түрлеріне қарамастан,
меншігіндегі мүліктері, алған міндеттемелері және шаруашылық операциялары
туралы, қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігі 1 қаңтар 2008 жылдан бастап күшіне енген, бухгалтерлік есепті
жүргізу 22 маусым 2007 жылғы № 221 ережесі негізінде бухгалтерлік есеп
жүргізеді [2].
Қазіргі уақытта компаниялардың дамуына байланысты, бухгалтерлік
ақпараттың басқару мен бақылау саласында және кәсіпкерлік қызметті
талдаудағы ролі арта түсуде. Сондықтан, компаниялар мен кәсіпорындардың
қаржылық-шаруашылық туралы экономикалық ақпараттардың негізгі
жабдықтаушыларының бірі болатын бухгалтерлік есептің ақпараттық қызметінің
әсерлігін арттыру қажет.
Жалпы бухгалтерлік есеп компанияда мынадай қызметтер атқарады:
● болашақта пайдалану үшін ұйымда болып жатқан операцияларды тіркеп және
өңдеп отырады;
● ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ керек уақытына
дейін сақтайды;
● қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы ақпарат беріп
отырады, ал бұл ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды басқару
барысында түрлі шешім қабылдайды.
Бухгалтерлік есеп компаниялар мен ұйымдардың пайдаланушыларға
берілетін қаржылық-ақпараттық мәліметінің көлеміне және мінездемесіне
байланысты болып келеді. Бұл ақпараттық мәліметті пайдаланушылардың
қатарына қаржы салымшыларын, несие берушілерді және бірлесіп экономикалық
қызмет жасаушыларды жатқызуға болады.
Нарықтық экономика кезінде, шаруашылық субъектілерінің арасында,
есептесудің бірнеше түрлері кездеседі, оның ішінде қаржылық және қосымша
инструменттер арқылы есептесу деп аталатын жолдары да бар. Қазіргі уақытта
ақы төлеу формасы ұйымдардың арасында жасалған келісім шартта арнайы
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тауар жеткізушілердің арасында есептесудің
бірнеше түрлері қолданылады, олардың арасында қолма қол ақшамен, қаржы
аудару, сонымен қатар бартерлік мәміле деп аталатын тәсілді қолданып,
қолдағы бар тауарлармен, түрлі жұмыстарды орындап, қызмет көрсету арқылы да
есептесетін кездері бар. Әдетте есептесу кезінде міндетті түрде ағымдағы
дебиторлық немесе кредиторлық қарыздар пайда болады [3].
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында ғылыми,
білім мен тәжірибелік қызметтің даму жолында шаруашылық қызмет істеуші
субъектілердің бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде қаржылық
деңгейін тексеріп анықтау ерекше орын алады. Сол тексеру нәтижесін тұжырым
жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау - аудитордың ең негізгі мақсаты.
Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлық ұйымдар мен аудиторлардың аудит
жүргізу жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың қаржы-шаруашылық жағдайы мен
қызметіне тексеріс жүргізу, сараптама жасау және баға беру жөніндегі және
аудиторлық қызмет көрсету жөніндегі кәсіпкерлік қызметі.
Аудит - қаржы құжаттарын, олардың дұрыстығын, толықтығын және
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкестігін анықтау мақсатымен тексеру,
ол бойынша субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіне, жылдық қаржы есебінің
жай-күйі мен мазмұнына, жылдық баланстың дұрыстығы мен толықтығына,
инвестициялар тарту және инновациялық жобаларды жүзеге асыруға қатысу үшін
әлеуметтік мүмкіндіктеріне, жарғылық қордың уақытылы және толық
қалыптастырылуына, кәсіпорындардың бағалы қағаздарының қаржылық жай-күйіне
талдау жасау нәтижелері бойынша аудиторлық қорытындылар беріледі және
аудиторлық қызметтің басқа да түрлері жүзеге асырылады [4].
Таңдап алынған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – компаниядағы қарыз
капиталының есебі мен аудитін дұрыс ұйымдастыру және оны жетілдіру бойынша
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін, келесі мәселелерді шешу қажет:
- компанияның негізгі көрсеткіштерін талдау барысында, оның техника-
экономикалық жағдайын анықтау;
- Цесна-Астық ЖШС-нің есеп саясатын зерделеу барысында, оның есептеу
әдістерімен танысу;
- қарыздар бойынша операциялардың есебі мен аудитін зерттеу
нәтижесінде, кредиторлық борыш туралы жалпы ақпарат алу;
- Цесна-Астық ЖШС-нің көрсеткіштерін қолдана отырып, кредиторлық
қарыздарды талдау.
Талдау объектісі ретінде Цесна-Астық ЖШС алынды. Жұмыстың теориялық
бөлімі компанияның қарыздар бойынша операцияларының есебі мен аудитін,
қаржылық жағдайын талдаудың түсінігін ашуға негізделген.
Жұмыс барысында ҚР-ның заң актілері және ұн өнімін дайындау
кәсіпорынының қаржылық есебі пайдаланылуда.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде Цесна-Астық ЖШС-нің есебін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, техника-экономикалық көрсеткіштеріне, есеп саясатына шолу
жасалды.
Екінші бөлімде компанияның қарыздар бойынша операцияларының есебі мен
аудитін, қаржылық жағдайын талдаудың негіздері, қаржылық тұрақтылығы мен
іскерлік белсенділігін арттыру қарастырылды.
1 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің техника-
экономикалық жағдайының сипаттамасы
1,1 Компанияның техника-экономикалық көрсеткіштері
Цесна-Астық компаниясы 1999 жылдан бастап аталған цехты құрумен
айналысып келеді.
Серіктестік қызметінің негізгі мақсаты астық өнімдерін (ұн, нан,
макарон т.б.) өңдеу және өндіру, жұмыстар мен өнімдерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы кіріс табу болып табылады.
Цесна-Астық ЖШС-тің алдына қойған негізгі міндеті: жоғары табыс
табу.
Ұйымның заңды мәртебесі:
- Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің органдарымен
мемлекеттік кезінен бастап заңды тұлғаның құқытарын иеленеді. Серіктестік
өз қызметін ҚР-ның Азаматтық Кодексіне, ҚР-ның 22.04.1998 жылы бекітілген
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер
туралы Заңына және серіктестіктің қосыша жарғысына сәйкес атқарады;
- ұйымның жарғысы және қатысушылардың жалпы жиналысының шешімдерінің
ҚР-ның қолданыстағы заңнамасының шегінде құқықтарға ие, қызметін атқару
үшін қажетті рәміздері (банктік шоттары, соның ішінде валюталық шоттары,
мөрі, мөртаңбалары, бланктері, тауар белгілері, т.б.) бар.
- Цесна-Астық ЖШС - коммерциялық ұйым болып табылады, қызметінің
мақсаттарына жету үшін өз атынан мәмілелер жасауға, мүліктік және жеке
мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттерді қабылдауға, соттарда арыз
беруші ретінде әрекет етуге құқылы;
- Қазақстан Республикасының аумағында және одан тыс жерлерде филиалдар
мен өкілдіктерді құруға, басқа заңды тұлғалармен бірлестіктерге кіруге,
сондай-ақ басқа заңды тұлғалардың қатысушысы болуға құқылы;
- міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі ҚР-ның қолданыстағы заңнамасына
сәйкес өтеп алынуы мүмкін барлық мүлкімен жауап береді [5].
Қазақстанның қайта өңдеу кәсіпорындарының жандануына қажетті
материалдарды өндіретін кәсіпорындар қол үшін береді. Техникамен қарулану,
ұн өнімдерінің ассортиментінің қазіргі заман талаптарына сай жасауға
туралаған. Мысалы; ол ұн өнімдерін ұзақ сақтау. Бұл деңгейде Қазақстандық
өндірушілер үшін актуалды болып өндірістік қағида және тауар концепциялары
саналады, себебі шетел өндірушілерімен бәсекелестікке түсе алады егер, олар
өз өндірісіне қазіргі кездегі техника-экономикалық жолын қолданса.
Бұл компанияның нарықта аталған өнімді шығаруға байланысты
бәсекелестіктері бар. Өндірілетін өнімнің 40 пайызға жуығын көршілес
елдерінде сатуға болады деп күтілуде. Өнімді негізгі тұтынушылар Республика
тұрғындары болып табылады.
Цесна-Астық ЖШС-нің орналасқан жері: Қазақстан Республикасы, Астана
қаласы, Ақжол көшесі 24.
Компанияның негізгі қызметі болып: ұн өнімін, ұннан даярланған
өнімдерді сату, өткізу.
Компанияның мүлігін негізгі және айналым капиталдар құрамы құрайды.
Бұл компания қазіргі кезде Қазақстан нарығында беделді орын алады деп
айтуға болады. Себебі, Астана қаласында өздерінің бірнеше нүктелері бар.
Сондай-ақ, Алматыда, Оралда, Қарағандыда өздерінің филиалдары жұмыс
жасайды. Техникамен қарулану, құрал-жабдықтарының ассортиментінің қазіргі
заман талаптарына сай жасауға туралаған.
Компанияда өнімді өткізу бөлімі бар. Оның ең негізгі бөлігі болып
дайын өнімді Астана, Алматы қалаларындағы нарықтарға және дүкендерге тиімді
өткізу. Компанияда өзінің дистребютерлік жүйесі бар, ол дайын өнімді тек
Астан қаласында ғана емес сонымен қатар оның шетіне де өткізеді.
Өнімді өткізу үшін, өнімнің бағасы оның өзіндік құнына, биржа
нарығында қалыптасқан бағаға және бөлшек саудаға байланысты қойылады. Баға
орнатудың ең негізгі қағидасы ол – беріктілік, өнім сапасының деңгейі,
бәсеке қабілеттілігі [6].
Ақша қаражаттарын өндірістің тиімділігіне және дайын өнімді дұрыс
өткізу үшін рационалды бөлу Цесна-Астық ЖШС-нің қаржылық- экономикалық
қызметінің негізі болып табылады. Ақша қаражаттары ішкі және сыртқы
көздерден алынады. Инвестиция тартымдылығының ең басты қайнар көздері болып
мыналар табылады: несиелер, қарыздар, акцияны шағару және сату.
Дайын өнімді сатқаннан түскен пайда, ақша қаражаттарының ішкі қайнар
көзі болып табылады. Дайын өнімнің бағасы қалыптасқанда олар өнім өндіруге
және осы өнімді өткізуге кеткен шығындарға байланысты болып келеді. Өнімнің
өзіндік құнын есептегеннен кейін барып соңғы өнімнің бағасы қалыптасады.
Ұн өнімдерінің бәсеке қабілеті мәселесін шешу арқылы, бөлу саясатын
белсенді қолдану арқылы, кәсіпорын нарықтың көп бөлігін жаулап алған. Көп
қолданатын сауда нүктелері болып: орташа және орташадан жоғары табысы бар
сатып алушыларға бағытталған сауда орталықтары, шағын өндірістік дүкендер
және бөлшек сауда нарығында орналасқан сауда нүктелері.
Тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін өнімнің
жеке түрлерінің өндірісімен байланысты. Тікелей өнім шығындардың сомасының
өзгеру факторлары жалпы кәсіпорын бойынша әр өнімнің жеке өндірісіне және
өнімнің бір данасына байланысты бір бірлігіне кеткен шығындардың көлеміне
және өнімдерге кеткен орташа деңгейлі бағаның өзгеруі себеп. Өнім
өндірісіне кететін тікелей шығындардаң сомасына әсер ететін факторлардың
есебі "1.1-кестеде" көрсетілген.
1.1-кесте. Өнім өндірісіне кететін тікелей шығындардың сомасына әсер
ететін факторлардың есебі
№ Материалдар Жылдар Ауытқулар
2008 2009 +-
1 2 3 4 5
Ұн өнімдерінің барлық түрі бойынша
Жалпы өнім өндірісі 2 117 524,6 2 116 419,5 1 105,1
Шикізат 30 790 730 29 787 620 1 003 110
Электр энергиясы 795 945 793 853 2 092
Қораптама 9 996 385 9 845 298 151 087
Ескерту: Кесте Цесна-Астық ЖШС-нің өнім өндірісіне кететін тікелей
материалдық шығындардаң сомасына әсер ететін факторлардың есебі
негізінде автормен құрылған.
Көріп тұрғанымыздай өнім өндірісіне тікелей әсер ететін факторлардың
ең біріншісі – шикізат. Бұл көрсеткіш ұн өнімдер өндірісінде 50 пайыздан
жоғарғы орынды алып отыр, ал қалған электр энергия мен қораптаманың беделі
жоғары емес.
1.2-кесте. Цесна-Астық ЖШС-нің техника–экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Өлшем Жылдары Ауытқулар
Бірлігі
2008 2009 +- %
1 2 3 4 5 6 7
1 Өнімді өткізуден мың. тг. 250633,0 362648,0 112015,0 45,0
түскен түсім
2 Өткізілген өнімнің мың. тг. 184222,0 288364,0 104142,0 56,6
өзіндік құны
3 Жиынтық табыс мың. тг. 66411,0 74284,0 7873,0 11,9
4 Кезең шығындары мың. тг. 47033,0 51316,0 4283,0 9,1
5 Негізгі қызметтін мың. тг. 19378,0 22968,0 3590 18,52
түскен түсім
6 Қосымша қызметтен мың. тг. 6012,0 9602,0 3590 59,7
түскен түсім
7 Таза табыс мың. тг. 22561,0 22488,0 -73,0 -0,3
8 Өндіріс % 0,19 0,22 0,03 15,78
рентабельділігі
9 Жұмысшылардың еңбек % 487,61 475,81 - 1,02 -2,41
өнімділігі
"1.2-кестенің жалғасы"
1 2 3 4 5 6 7
10 Жұмысшылырдың саны Адам 514 552 38 7,4
11 Өндірістегі негізгі Адам 231687,0 235948,0 4261 1,83
құралдардың орт.
жылдық құны.
12 Қор сиымдылығы Тенге 0,93 0,66 -0,27 -29
13 Қор қайтарымдылығы тенге 1,07 1,5 0,43 40,2
14 Қормен қарулану 454,9 436,2 -18,7 -4,1
15 Айналым кофициенті 0,83 1,15 0,32 38,0
16 Айналыс кофициенті 2,57 2,93 0,36 14,0
Ескерту: Кесте Цесна-Астық ЖШС-нің техника-экономикалық көрсеткіштері
негізінде автормен құрылған.
Өнімді өткізуден түскен түсім: әрине өнімді өткізу ол компанияның
шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі деп айтсақ болады және ол компания үшін
өте маңызды. Бұл өнімді өткізу жұмсының эффектісі оның цехтерінен, түскен
табыстарының талдауында және тағы басқа қаржы көрсеткіштерінде байқалады,
яғни өнімді өткізуден түскен табыс 2008 жылға қарағанда, 2009 жылы 362648,0
теңге болып, 112015,0–теңгеге артты немесе 45%.
Өткізілген өнімнің өзіндік құны: бұл компания жұмысшының қалай жүріп
жатқанын сипаттайтын көрсеткіш, яғни бұдан кәсіпорынның қаржылық жұмысы,
өндіріс жұмысының кеңдігі, шаруашылық субъектілерінің қаржылық денгейін
көруге болады. Жалпы алғанда өнімнің өзіндік құны 2008 жылы, 2009 жылға
қарағанда 104142,0 теңгеге өсті немесе 56,5 % деп айтсақ болады.
Жиынтық табыс: жиынтық табыстың соммасы 2008 жылы 2009 жылмен салыстырғанда
7873 теңгеге кеміді яғни 11,9 %.
Таза табыс: бұл көрсеткішті есептеу үшін: таза табыс соммасына,
жиынтық табыс, салық, табыс салығы кіреді. Осы 2009 жылы таза табыс - 0,3
пайызға кеміген немесе -73 теңге деп айтсақ болады [7].
Өндіріс рентабельділігі: осы көрсеткіш кәсіпорын өндірісіннің
эффектілігін есептеуде қолданылатын ең негізгі көрсеткіш болып табылады. Ол
өндірістегі 1 тенгеден алынған пайданы көрсетеді. Өндіріс рентабельділігі
15,78 пайызға өскен.
Жұмысшылардың еңбек өнімділігі: өндіріс қызметінің нәтижелігін
көрсететін маңызды көрсеткіш. Бұл көрсеткіш бір адамның орташа жылдық
өндіру көлемін сипаттайды. Ол 2009 жылы - 0,02 тенгеге өскен.
Өндірістегі негізгі құралдардың орташа жылдық құны: бұл көрсеткіш
кәсіпорынның орналасқан жерін, мекемесін тасымалдайтын транспортты,
машиналары жатады және бұлардың қосындысы арқылы негізгі құралдардың орташа
жылдық құнын табу үшін, осы көрсеткіштің бәрін қосып, әр жылды жеке–жеке
(2) бөлеміз. Бұл көрсеткіш 2008 жылы 235948,0 тенгені құрап, 1,83 теңгеге
қысқарды.
1.2 Цесна-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты
Кез келген кәсіпкерлік субъектілер қызметінің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру есеп саясатын құрудан басталады.
Есеп саясатын жасаудың мақсаты – есеп объектлерінде қолданылатын
әдістердің тиімді жолдарын таңдау мен меншік иелігіне берілген құқықтық
тұрғыдағы мүмкіндік.
Компанияның стратегиялық және тактикалық мақсатына қарай жасалған
есеп саясаты осы кәсіпорындағы материалдық және қаржылық ресурстарды
барынша тиімді жұмсап, нарықтық коньюктураға сай экономикалық шешім
қабылдау болып табылады. Есеп саясатын іске асырып, мұның негізгі бағытын
анықтап, қолданылатын есеп обьектілері мен әдістерін белгілеу күрделі
мәселелер қатарында келеді. Есеп саятын жүргізу Қазақстан Республикасы
бойынша кейінгі бес жыл аралығында іске асырылып келе жатқанымен, бұл
мәселенің әлі де болса шешілмеген түйіндері көп. Яғни, күмәнді, түсініксіз
және де керағарлық кемшіліктер бар. Алайда есеп саясатына деген көзқарас
біртіндеп өзгеріп келеді. Елімізде қолданылып келе жатқан бухгалтерлік есеп
стандарттарының бірінші тармағында Есеп саясаты және мұның маңызын шешу
жөнінде ресми құжат қабылданған. Стандарттарға жазылған есеп саясатының
маңызы шаруашылық субьектердің қаржылық нәтижеге жету мақсаты әсер етуші
және кәсіпорын басшыларының таңдап алған тәсілдері мен ереже-әдістері болып
табылады [8].
Цесна-Астық ЖШС-тің есеп саясаты бухгалтерлік есептің дұрыс
ұйымдастырылуына және қаржылық қорытынды есеп көрсеткіштерінің маңызы мен
қалыптасуына әсер етуші процесс болып табылады.
Есеп саясатына байланысты бухгалтерлік есеп жүргізудің әдістеріне
активтер сомасын есептеп шығару, құжат айналысы мен құжаттар козғалысын
ұйымдастыру, мүліктер мен активті қаражаттарды түгендеу, бухгалтерлік есеп
шоттарын қолданудың жолдарын, есеп регистрларын жүйелеп пайдалану,
ақпараттарды өңдеу т.с.с. тиісті әдісті қолдану жатады.
Кәсіпорын дербестікке ие болуына қарай Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарының негізінде жаңа жолдармен, есеп тәжрибесінде бұрын
қолданылмаған әдістемелерді бухгалтерлік есеп тәжрибесіне кеңінен енгізу
мүмкіндігіне ие.
Кәсіпорында жасалып қабылданған есеп саясаты жоғарыда айтылған және
стандартта көрсетілген алтернативті варианттардың қажеттісін таңдап алу
арқылы құрылған. Есеп саясатын құру кезінде бухгалтерлік есепке тән
принциптер қатаң сақталған.
Есеп саясатын қалыптастырудың түпкі мақсаты - кәсіпорынның жыл сайын
таза пайда мен жұмыс ісін қамтамасыз етуге тікелей байланыстылығында.
Кәсіпорынның таза пайда мен жұмыс істеуіне тек қана осы кәсіпорын емес,
басқа да үлес қосушылар, акционерлер мен қаржы салымшы инвесторлар, сатып
алушылар мен қоюшылар, ниеселендірушілер және салық огандарының мақсаты
талабы қойылады.
Есеп саясаты бекітілген бухгалтерлік есеп Бас шоттар жоспары
негізінде, осы кәсіпорын үшін қажет деп танылған шоттар жоспарының тізімін
жасау арқылы құрылды. Яғни синтетикалық жинақтау шоттардың тізімі
жасалынады. Шоттар тізімін жасаған кезде кәсіпорынның технологиялық,
басқару мен ұйымдастырушылық ерекшіліктері қатаң түрде сақталынуы керек.
Осы талаптарға сай кәсіпорын басшылары есеп саясатын жасау мәселелерін аса
маңызды шаралар қатарында қарауы керек. Басқару мен тиімді шешім қабылдау,
сондай-ақ экономикалық заңдылықтар мен нормативтік ереже-нұсқаулар
негізінде жасалатын есеп саясатының атқаратын рөлін оң нәтижеге жетудің
ішкі ережесі деп те түсінген жөн .
Есеп саясатын жасау кәсіпорынның бас бухгалтерінің атқаратын негізгі
міндетінің бірі болып табылады. Бас бухгалтер мен басқа да есеп-қисап
қызметін атқарушы міндетті адамдар ізденіс пен зерттеу жұмыстарын сапалы
жүргізіп, есеп саясатының әдістемелік базасын халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттары талаптары мен есеп жүйесіне сай жетілдіріп отыруға
міндетті. Кәсіпорындар бойынша әр жылы жасалынып қабылданатын есеп
саясатының кемшіліктері мен жетіспейтін жақтары түзетіліп, келесі жыл үшін
жасалынатын есеп саясатының тиімді әдістемелік жолдарын жетілдірудің
шараларын белгілеп отырудың маңызы зор. Мұндай саясат кәсіпорынның қаржы
шаруашылық қызметін басқару мен нарықтық қатынастарға түсу, әртүрлі іс
-әрекеттерге қатысу, инвестициялық саясаттың ұйымды жолдарын таңдау үшін
аса қажет [9].
Есеп саясатын қалыптастыру, есеп жүргізу тәжірибесінде дұрыс қолдану
үшін арнайы қағидалар мен талаптар орындау қажеттілігі бухгалтерлік есеп
стандартының Есеп саясатын қалыптастыру бабында берілген.
Кәсіпорынның есеп саясатының негізгі міндеттері:
● есеп процедуралары арасындағы нақтылы және орындалмай қалған
фактілер арасындағы байланысты анықтау;
● нәтижелік көрсеткіштерге есеп өрісінде қолданылған әр түрлі
әдістердің сандық және сомалық әсер етуінің тиімділігін анықтау;
● қаржылық қорытынды есеп сенімділігін арттыру үшін қолданылатын
маңызды есеп әдістерін белгілеу;
● синтетикалық және аналитикалық шоттар тізімін жасау, тауарлы-
материалды құндылықтарды бағалау және оларды сату, өндірістік шығындарды
реттеу т.б. әдістерді кеңінен қолдану.
Цесна-Астық ЖШС-тің бухгалтерлік есебі кәсіпорынның директорымен
1999 жылдың 1-ші сәуірінде бекітілген Есеп саясаты бойынша және төменде
келтірілген нормативтік-құқықтық актілер бойынша жүргізіледі:
- Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР-ның заңы,
№234-ІІІ, 28.02.2007 ж.
- Бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарымен;
- Бухгалтерлік есеп стандарттарына жасалған методикалық нұсқаулар;
- Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігімен бекітілген 22
желтоқсан 2005 жылы №426 Қаржылық Есептің Халықаралық Стандарттарына сәйкес
жасалған үлгі жоспары.
Цесна-Астық ЖШС-і 15 сәуір 1999 жылы Астана қаласының ҚР-ның Әділет
министрлігіне қарасты юстиция басқармасында тіркелуі бойынша құрылды.
Қоғамның жарғысы қатысушыларының Жалпы Жиналысының енгізген
толықтырулары мен өзгертулермен құрылған.
Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып
табылады.
Фирманың Жарғысы бойынша негізгі міндеті пайда табу болып табылады.
Есеп саясаты өзімен қаржылық, салық және статистикалық есепті дайындау
және тапсыру кезінде пайдаланылатын, ҚР-ның нормативті-құқықтық актілерінде
нақты көрсетілмеген, бірақ қоғамның тәжірибелік іс-әрекетінде орны бар
қажетті принциптерді, ережелер мен тәжірибелік нұсқауларды құру және
жетілдіруді көрсетеді [10].
Есеп саясаты келесі адресаттарға арналған:
- меншік иесіне – қалаған мерзімінде қалаған көлемде қатысушылардың
Жалпы жиналысына арналған;
- тіркелген жеріне сәйкес салық инспекциясына – бекітілген көлемде
және бекітілген мерзімінде;
- тіркелген жері бойынша Халық статистикалық агенттігіне - бекітілген
көлемде және бекітілген мерзімінде.
Цесна-Астық ЖШС-тің басшысы бухгалтерлік есепті ұйымдастыруға жауап
береді. Бухгалтерлік есепті жүргізетін бас тұлға – бас бухгалтер болып
табылады.
Есеп жүргізудің ұйымдастыру саясатын анықтау мен қаржылық есепті
қалыптастыру басшының міндеті. Осыған орай кәсіпорын басшысы есеп жұмысының
көлеміне қарай төмендегі істерді атқарады:
● бас бухгалтер басқаратын құрылымдық бөлімше есебінде бухгалтерлік есеп
қызметін құрады;
● штат кестесіне бас бухгалтердің лауазымын енгізеді;
● оған келісімшарт негізінде, бухгалтерлік есеп пен қаржылық қорытынды
есепті жүргізуді, болмаса оны аудиторлық мекемеге тапсырады;
● бухгалтерлік жұмысты жеке өзі жүргізе алады.
Бухгалтерлік есепте мәліметтерді жинау, тіркеу, өңдеу үшін келесі
тәсілдерді қолданады: бастапқы құжаттарды деректі түрде жасау және көрсету,
инвентаризациялау, ақшалай бағалау, калькуляциялау, топтастыру, екі жақты
есеп жүргізу қағидаларын сақтау, баланс жасау [11].
Цесна-Астық ЖШС-те күнделікті орындалып отыратын барлық операциялар
міндетті түрде үздіксіз құжаттарға жазылып отырады. Бухгалтерлік құжат деп
кәсіпорындар мен ұйымдарда орындалған операцияларды дәлелдейтін және алдағы
уақытта орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтерге құқық беретін
жазбаша куәлікті атауға болады.
Жалпы кәсіпорындағы атқарылып жатқан жұмыстың, орындалған тапсырманың
үздіксіз, белгілі бір тәртіппен, арнайы үлгідегі қағаздарға жазылып және
оған тиісті адамдардың қолдарының қойылуы (қажет болған жағдайда кәсіпорын
мен ұйым мөр таңбасының басылуы) құжаттау деп аталады. Сондықтан да
құжаттау бухгалтерлік есептің негізі болып табылады. Себебі осы құжаттар
арқылы ғана кез келген уақытта кәсіпорын бойынша орындалған жұмыстың,
атқарылған қызметтің қай мерзімде жасалғанын және оған қандай мөлшерде
шығын жұмсалғанын дәлелдеуге болады. Құжат кәсіпорындағы орындалған
шаруашылық операцияларына сәйкес үздіксіз толтырылып, олардың мазмұнын ашып
көрсетеді және ол бухгалтерлік есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік құжат – кәсіпорындағы шаруашылық операциялардың
орындалғанын растайтын немесе оны орындауға заңды түрде құқық беретін
жазбаша куәлік.
Кәсіпорында жүргізілетін шаруашылық құбылыстарының әр түрлі болу
себебінен бастапқы құжаттардың әр түрлі болу себебінен бастапқы құжаттардың
нысаны бірдей болмайды. Шаруашылық құбылыстары түгелдей бастапқы құжатпен
құжатталуы тиіс. Әрбір бастапқы құжатқа орындалған шаруашылық операциясының
мазмұны жазылып және белгілі бір көрсеткіштер түсіріледі. Құжат
көрсеткіштерін деректемелер (реквизиттер) деп атайды. Міндетті деректемелер
бухгалтерлік құжаттарды заңды құқықпен қамтамаыз етеді [12].
Міндетті деректемеге жататындар:
● құжаттың аты, нысанының коды;
● құжаттың толтырылған уақыты (күні, айы және жылы);
● құжатты толтырған заңды немесе жеке тұлғаның аты-жөні;
● шаруашылық операциясының мазмұны;
● шаруашылық операцияның өлшемі (натуралдық немесе ақшалай);
● шаруашылық операцияның жүргізілуіне және соған сәйкес құжаттарды
толтыруға жауапты адамдардың аты-жөні;
● жауапты атқарушының қолы.
Бастапқы құжатардың мәліметтерін белгілі бір жүйемен жинақтап
толықтыру үшін есеп регистрлері қолданылады. Регистрлер бухгалтерлік
есептің негізі болып табылады.
Бухгалтерлік регистрлерді мынадай топтарға сараптауға болады:
● пайдалану мақсаты бойынша;
● сыртқы түріне қарай;
● тіркелетін мәліметтердің көлеміне қарай;
● құрылысы бойынша.
Пайдалану бойынша регистрлер мынадай бірнеше түрге бөлінеді:
• хронологиялық есеп регистрлері;
• жүйелік есеп регистрлері.
Хронологиялық есеп регистрлеріне құжаттар келіп түсу тәртібі бойынша
тіркеліп отырады. Мұнда есеп объектісі немесе шоттар бойынша топтау
жүргізілмейді. Бұл регистрлерді пайдаланудағы негізгі мақсат – есеп
мәліметтерінің толықтығын қамтамасыз етуі болып табылады.
Жүйелік регистрлер мәліметтерді есеп объектілер мен экономикалық
мәніне байланысты топтай отырып, бухгалтерлік шоттарға жазу үшін
қолданылады. Егер бір регистрде хронологиялық және жүйелік тәртіп бойынша
жазылса, оны біріккен регистрлер деп атайды.
Сыртқы түріне қарай – олар есеп кітабы, карточкалар және бос парақтар
болып бөлінеді. Регистр ретінде есеп кітап қолданылса, оның барлық беттері
нөмірленіп, бет саны көрсетіледі. Кітап регистрінің әр беті бірыңғай
операциялар тіркеуге арналады. Егер бұл үшін бір бет жеткіліксіз болса,
онда қосымша берілген беттің нөмірі көрсетіледі, алғашқы беттегі мәліметтер
жиынтығы мен қалдығы келесісіне көшіріледі. Әдетте кітап регистрі бір жылға
арналады, егер оған тіркелетін есеп регистрлері көп болса, олар алфавит
тәртібімен орналасады. Кітап регистрі сақтауға қолайлы, бірақ есеп
жүргізуге онша ыңғайлы емес. Өйткені бұл жағдайда ешбір есептеу машиналарын
қолдану мүмкін емес, барлық іс қолмен атқарылады. Бұл тұрғыдан есептің
карточка регистрлерін пайдаланған тиімді. Әр объектіге жеке карточка
ашылады, бірыңғай объектілердің карточкалары картотекада сақталады [13].
Тіркелетін мәліметтердің көлеміне байланысты регистрлер синтетикалық
және аналитикалық есеп болып бөлінеді.
Синтетикалық есеп регистрлерін шаруашылық операциялар жалпы қорытылған
күйінде тіркеледі. Бұл жағдайда тіркелімде операция жайлы көп мәлімет
жазылмайды, оның тек ақшалай шамасы және тіркелетін шоттары көрсетіледі.
Аналитикалық есеп регистрлерінде, керісінше әр операция жөніндегі
мәліметтер толық жазылады. Онда әр операцияның мазмұны, ақшалай және басқа
да көрсеткіштері тіркелетін шоттары және регистр нөмірлері толық жазылады.
Құрылысы бойынша есеп регистрлері әр түрлі: екі жақты, біржақты,
кестелік және шахматты болып келеді. Әр шаруашылықта есепті ұйымдастыру
ерекшелігіне байланысты регистрдің ыңғайлы түрі қолданылады. Регистрлердің
әр түрлі болуына байланысты оларға мәліметтерді тіркеу тәсілі де әрқилы
болмақ. Мысалы, тіркеу тәсіліне қарай қолмен жазылуы мүмкін.
Бухгалтерлік есепке тән көрсеткіштер жинақтау және жіктеу шоттары
бойынша жинақталып, есеп регистрлары мен арнайы кітаптар үлгісіне жазылады.
Шаруашылық фактілерінің көрсеткіштері есебін жүргізуге арналған бастапқы
құжаттар экономикалық маңызына қарай топтастырылып, арнайы белгіленген есеп
регистрларына түсіріледі.
Кәсіпорын басшылары мен есеп көрсеткіштерін сыртқы пайдаланушылар
шаруашылық процесі жөніндегі қажетті ақпараттарды тікелей есеп
регистрларынан алып пайдаланады. Бухгалтерлдік есеп үлгісі деп есеп
регистрлары мен есеп кітаптарын айтады.
Тиімді және сапалы жасалған есеп регистрлары немесе есеп жүргізудің
үлгі моделі төмендегідей мақсаттарды шешуді қамтамасыз етеді:
● шаруашылық процесі жөніндегі қажетті ақпараттар алу;
● бухгалтерияға тапсырылған бастапқы құжаттарды топтастыру мен тіркеу;
●бастапқы құжаттарды дайындау мен оларды өңдеу, содан соң есеп
регистрларына жазу барысында есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін
арттыру;
● есеп мәліметтерін жинақтау мен тіркеу жұмысындағы қателерді болдырмау
немесе кеткен қателерді барынша азайту;
● басқару шешімін қабылдауға әсер етуші ақпараттар қорын сақтау.
Бухгалтерлік есеп үлгісінің маңызы мен іске асырылуы
кәсіпорындардың типіне, көлеміне және шаруашылық қызметін жүргізудің
технологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Есеп үлгісін құру есеп
техникаларын пайдалану мен шоттар жоспарына қарай құрылады. Есеп үлгісіне
жазылатын көрсеткіштер белгілі бір құрылымға сай сабақтастық жолмен
орындалады [14].
Бухгалтерлік есеп үлгісі төмендегідей элементтерден тұрады:
● жазу типтері;
● жазудың сабақтастығы (хронологиялық және жүйелеп жазу);
● есеп ақпараттарын жинақтау;
● жазулардың толықтығы (тек қана орындалған немесе орындалатын шаруашылық
фактілері).
Қазіргі заманда бухгалтерлік есеп жүйесіне компьютерлік
технологияның кеңінен енгізілуіне байланысты бухгалтерлік есеп үлгісі
элементтерінің маңызы мен қолдану аясы да өзгеріске ұшырауы заңдылық.
Есептеу техникасын қолдану арқылы бухгалтерлік есеп ақпараттарын
компьютердің есте сақтау бөлігіне жазып қойып, дәл керек уақытында
пайдаланушыларға шығарып беру арқылы кәсіпорын деңгейіндегі тиімді басқару
шешімі қолданылады. Компьютерлік технология арқылы осы кәсіпорынға тән өнім
өндірудің технологиялық ерекшеліктерін жаңа үлгідегі есеп регистрларын,
басқа да есеп құжаттарының үлгісін жасап, тәжірибеде қолдануға болатындығын
бухгалтерлік есеп қызметкерлері толығымен түсінді.
Ендігі жерде бухгалтерлік есеп немесе есеп жүргізудің үлгі
регистрлерін құру, оларды талапқа сай ыңғайға келтіру мақсатында осы күнге
дейін есеп тәжірибесінде қолданып келе жатқан үлгілердің көп тараған түріне
тоқталамыз:
● Мемориалды - ордерлі үлгі. Бухгалтерлік есептің мемориалды-ордерлі
үлгісі қазіргі кезде қолданылатын ескі үлгілердің бірі. Есептің бұл
үлгілерінде кітаптық және карточкалық тіркелімдер жүргізіледі. Синтетикалық
жинақтау есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал аналитикалық
жинақтау есеп үшін көбінесе карточкалар қолданылады. Мұның себебі әрбір
шаруашылық операциясы бойынша толтырылған алғашқы құжат немесе бірыңғай
алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екі жақты жазу жазылып және ол
мемориалды-ордерлі үлгі түрінде рәсімделеді.
Сонымен қатар, синтетикалық жинақтау шоттардағы мәліметтерді жіктеп,
жетілдіру мақсатында аналитикалық жіктеу шоттар бойынша қалдық ведомосын
жасау қажет. Жекеленген аналитикалық жіктеу шоттарындағы мәліметтер жинағы
синтетикалық жинақтау шоттарындағы жинақталған сомалардың дұрыстығы
дәлелденіп, айналым сомалары мен қалған қалдақ сомалар өзара салыстырылып
тексеріледі. Айналым жинақтары мен қалдық сомалардың дұрыстығы, шоттар
бойынша жазылған шаруашылық операцияларының дұрыстығын дәлелдейді.
Сонымен мемориалды-ордерлі есеп үлгісі бойынша жүргізілетін есеп
регистрлары сыртқы пішіні мен мұндағы жазылатын жазулар маңызын салыстырып
қараған жағдайда қарапайым, күрделі емес жазулар жазылатындығы
қарастырылған. Сонымен қатар осы үлгіге сай баланс пен қорытынды есеп жасау
үшін көптеген қосымша материалдар мен құжаттар жасауға тура келеді.
Бұл үлгінің ең маңызды бағыты – кез келген шаруашылық мәліметтер Бас
кітапқа тек қана тіркеу журналының негізінде ғана жазылады. Шоттардың
дебеттік және кредиттік айналым қалдықтарын есептеу негізінде бухгалтерлік
баланс жасалынады [15].
● Журнал-ордерлі үлгі. Жүйелеп жазу регистрларының негізінде құрылған
журнал-ордерлі үлгі шаруашылық операцияларын кредиттік айналымға түсіру
үшін арналған.
Журнал-ордерлі үлгі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есепте айналым
ведомосы жасалынбайды. Журнал-ордерлі үлгі бойынша есеп жүргізудің кезеңді
сабақтастығы төмендегіше орындалады. Бірінші кезекте шаруашылық
операциялары жөніндегі мәліметтер арнайы кестелендіріп жасаған жорнал-
ордерлерге жазылады. Бұдан соң жорнал-ордерлерге түсірілген жинақтар
(жинақталған цифрлар) Бас кітапқа жазылады.
Бұл үлгіде синтетикалық шоттардың айналым ведомоссы көрсетілмеген.
Журнал-ордерлі үлгінің негізгі принципі шаруашылық операциялары тіркелген
бастапқы құжаттарды жинақтап алып (өңдеп) журналдарға жазу. Жыл ішіндегі
біртектес операцияларды немесе синтетикалық жинақтау шоттарындағы
операцияларды тіркеу тікелей есеп регистрацияларында жүргізіледі.
Көптеген операциялар сомасын жинақтау және топтастыру, бұларды
шоттар бойынша кореспонденциялау жөніндегі жинақталған есепті жыл ішіндегі
мәліметтер есеп регистрларына жазылады. Есепті жылдың аяғында жекелеген
шоттар кореспонденциясына сай жүргізілген әрбір регистрлар бойынша
жинақталған цифрлар Бас кітапқа жазылады.
Журнал-ордерлі үлгі бойынша есеп регистрларының міндеті арнайы
жасалып, есеп тәжрибесіне қолданылатын журналдар атқарады. Журналдар
бойынша шығарылған жинақ синтетикалық шоттардың айналым жинағын көрсетеді.
Әрбір жорнал шоттар корреспонденция бойынша ашылады.
Журналдар бойынша осылайша жинақталған сомалар Бас кітапқа
түсіріледі. Бас кітаптың үлгісі жоғарыда көрсетілген. Бухгалтерияда
жүргізілетін Бас кітап бір жылға ғана ашылады. Мұндағы әрбір айдағы
синтетикалық шоттардың айналыс сомасы мен қалдығы шығарылады. Бас кітапқа
жазылатын шоттардың кредиты бойынша шығарылған жинақтың жалпы сомасы ғана
жазылып, дебеттік сомалар шоттар корреспонденциясы бойынша таратылған түрде
шығарылады.
Кәсіпорындар бухгалтериясында жүргізілетін Бас кітаптың, журнал-
ордерлердің, жинақтау мен топтастыру ведомостілерінің және басқадай қосымша
жасалған ақпараттардың негізінде бухгалтерлік баланс және қорытынды есеп
жасалынады.
Мемориалды-ордерлі есеп жүргізу жүйесіне қарағанда журнал-
ордерлі есеп жүйесімен ұйымдастырылған бухгалтерлік есептің өзіне тән
айрықшылығы бар. Мәселен, қайталап жазу, есептеу мен жинақтау және
ақпараттарды топтасыру сияқты жұмыстар шамамен алғанда екі есеге
қысқартылған. Есеп жүргізудегі еңбек өнімділігі арттырылып, есеп жүргізу
шығындары да біршама қысқартылған.
Жоғарыда келтірілген мемориалды-ордерлі, журнал-ордерлі үлгілер
бойынша есеп жүргізуде қол еңбегін көптеп қажет ететін шаруашылық
операцияларын және есеп регистрларын, т.б. мәліметтер мен ақпараттарды
өңдеу, пайдаланушыларға даярлап беру үшін компьютерлік технология кеңінен
қолданыла бастады. Бухгалтерлік есеп бухгалтерияда атқарылатын есеп-қисап
жұмыстарын компьютерлеудің негізінде еліміздегі есеп жүйесіне біршама
өзгерістер енгізіліп келе жатыр. Бухгалтерияға тән құжаттарды толтыру,
бұлардың толықтығы мен дұрыстығы, жазылатын мәліметтердің сапасы,
операциаларды ақшалай бірлікке айналдыру, т.б. жұмыстарды копьютерлеудің
маңызы өте зор. Есеп объектілерінің барлығына, номенклатуралық шығын
баптарына, цехтар мен учаскелерге, қоймаларға, синтетикалық шоттарға,
материалдарға, табелдерге, жеке адамдарға арнайы кодтар беріп нөмірлеп,
мұның барлығын да компьютерлерге түсіріп, ай сайын болатын өзгерістерді
қосымша жазып есептеу, компьютер арқылы мәліметтер жинақтау есеп жұмысының
өнімділігін арттырып, жұмсалынатын шығындарды біршама азайтатындығын есте
сақтаған жөн. Бухгалтерлік есеп жұмысын компьютерлеу, компьютерлік арнайы
бағдарлама жасау, бұларды есеп жұмысына кеңінен қолдану есеп жұмысының
сапасы мен жеделдігін арттырады. [16].
Жалпы, есеп саясатының негізгі бағыты кәсіпорындар тапсыратын
қорытынды есеп құрамына түсіндірме, анықтама түрінде қосымша берілуі керек.
Есепті жыл ішінде есеп саясатына өзгерістер мен қосымшалар енгізілген
жағдайда, онда мұндай өзгерістер мүдделі тұлғаларға, құқылы және жеке
тұлғаларға, салық органдарына ресми түрде хабарлануы керек.
2 Компаниядағы қарыз капиталының есебі мен аудиті
2.1 Қарыз капиталы есебінің теориялық негіздері
Кез келген компания өздерінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталдарымен қатар басқа қатыстырылған капиталдарды да қолданады. Бұл
қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады.
Міндеттеме – бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның пайдасын
көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышкердің нақты әрекетіне
мыналар жатады: мүлік беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар,
әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну; ал кредит беруші борышкерінен өз
міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің
берешегі. Бұл берешекті реттеу экономикалық пайдасы мен ресурстар ағынына
әкеп соғады. Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің
ағымдағы құны ретінде өлшенеді.
Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс-жүзіне асырылады:
- ақшалай қаражат төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару.
Міндеттеме ағымдық (қысқа) және ұзақ мерзімді болып жіктеледі.
Банктің қарыз есебі. Қарыз ресми мәртебесі бар банктерге, мерзім,
төлеу және қайтару шарттарын қарастыратын коммерциялық келісім-шарт
негізінде кредитті төлеу қабілеті бар ұйымдарға беріледі.
Банк қарызы – бұл банктің клиентке соманы белгілі бір мерзімге
сыйақы төлеумен ұсынуы және бөлісуі.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу – қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісімшарт бойынша қарызға береді [16].
Банктен тыс мекемелерден берілетін қарыз мыналар бойынша
айырықшаланады:
- өтемақылық – шетелдік валюта қарызын отандық валюта қарызына
айырбастау;
- тіркелген – тіркелген уақыт кезеңіне тіркелген пайыз.
Банктің қарыз түрлері:
- қысқа мерзімді: бір жылға дейін;
- орташа мерзімді – бір жылдан үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді – үш жылдан жоғары.
Орташа және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және кәсіпорынның
әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
- бланктік – қаржысы тұрақты субъектіктіге, сенімді төлеушіге толық
сеніп беріледі;
- консорциумдық – бір қарыз алушының екі немесе одан да көп
банкілеріне аса ірі мақсатты бағдарламаны кредиттеу үшін беріледі;
- ипотекалық – мүлік кепілділігімен берілетін ұзақ мерзімді несие;
- овердрафт – нәтижесінде дебеттік қалдық пайда болатын банктегі
клинет шотынан қаражатты есептен шығарып тастау арқылы жүзеге асырылатын
қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
- кредиттік желі - міндеттемесі заңмен рәсімделген банктің қарыз
алушыға өзінің алғашқы талап етуі бойынша немесе ең аз деңгейдегі нақты
төлем шегінде кредитті кезең ішінде беру;
- Стэнд-бай – халықаралық валюта қорының елдерге ұсынатын кредиті.
Банктің қарыз есебі 3010, 3020, 4010, 4020 шоттарында жүзеге асырылады.
Салықтар туралы және бюджетке міндетті басқа төлемдер кодексінің
151- бабы, 4-тармағына сәйкес оның қызметіне қатысы жоқ қызметкердің
шығынын жабуға жұмсайтын жұмыс берушінің шығыны қызметкердің материалдық
пайда түрлеріндегі табысы болып табылады және оған Салық кодексінің 145-
бабындағы мөлшерлеме бойынша жеке табыс салығы салынады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу. Жабдықтаушылармен
және мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды
жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер және
әр қилы жұмыс орындаушылар жабдықтаушылар мен мердігерлер болып табылады
[17].
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу – не тауарлы-
материалдық құндықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет
көрсеткеннен кейін, не олардың кәсіпорынмен келісуі арқылы бір мезгілде
немесе олардың тапсырмасы бойынша не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге
асырылады. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу есебі бір
айға ашылатын 3310 Жеткізушілер мен және мердігерлерге қысқа мерзімді
кредиторлық берешек кредиттік шоты бойынша № 6 жорнал-ордердегі төлемді
талап етіп тапсырудың әрбір шот-фактура бойынша жүргізіледі. Бұл жорнал-
ордердегі сәйкесетін шоттардың дебетіне 3310 кредит шоты бойынша жазудан
басқа корреспонденттік шоты қоса көрсетіліп, жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым да көрініс табады.
Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша
қалдықтары шығарылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу 3310 шотта
жүргізіледі. Бұл шот та пассивті. Негізгі қолданылатын құжат - шот-
фактура. Тауарлар түскен кезде
Дт Кт Сомасы
1310 3310 ҚҚС-сыз бағасымен
1420 3310 ҚҚС
Сөйтіп 3310 шоттың кредитінде толық сатып алу бағасы көрсетіледі.
Дт Кт
3310 1040,1050 төлем төленген кезде.
Жабдықтаушылармен аванс төлеу арқылы да есеп жүргізілуі мүмкін.
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 1610 шотта жүргізіледі. Аванс
берілген жағдайда 1610 шот дебеттеледі де, ақша шоттары 1040, 1050 шоттар
кредиттеледі. Содан соң жабдықтаушылардан тауарлар, материалдар
қабылданады. Ол активтер қабылданып болған соң жабдықтаушылармен түпкілікті
есеп айырысу жүргізіледі.
Мысалы, 500 000 теңге жабдықтаушыларға тауарлар сатып алу үшін
аударылсын. Содан соң жабдықтаушылардан 1 200 000 теңгеге тауарлар келіп
түсті ҚҚС пен қоса есептегенде. Тауарлар толық қабылданған соң,
жабдықтаушылармен түпкілікті есеп айырысу жүргізілді. Енді осы операциялар
шоттар жүйесінде былай көрсетіледі.
Дт Кт Сомасы
1610 1040 500 000 - аванс аударылды
1330 3310 1 043 478 - ҚҚС сатып алу бағасы
1420 3310 156 522 - ҚҚС
3310 1040 700000 1 200 000-500 000
3310 1610 500000
Сөйтіп, 1610 шот жабдықтаушылармен толық есеп айрысқан кезде жабылады.
Берілген аванстардың талдамалық есебі түрлі дебиторлармен және
кредиторлармен есеп айырысудың талдамалық есебі тізімдемесінде әр дебитор
бойынша 1610 шоттың жекелеген түрінде немесе бухгалтерлік есеп
комьпютерленген машинограммада жүргізіледі [18].
Бюджетпен есеп айырысу салықтар түрлері бойынша жүргізіледі. Ол 3100
бөлімшенің пассивті шоттарында , кредиті бойынша есептелген салықтар,
дебеті бойынша жүргізілген төлемдер анықталады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығын ұстап қалғанда: Дт 3350 Кт 3120.
Табыс салығын аударған кезде Дт 3120 Кт 1040.
Сатып алушыларға шот ұсынған кездегі акциз сомасына: Дт 1210 Кт 3140.
Акциздерді бюджетке аударған кезде: Дт 3140 Кт 1040.
Жер салығын есептелген кезде: Дт 7210 Кт 3160.
Жер салығын аударылған кезде: Дт 3160 Кт 1040.
Көлік құралдарына салынатын салық есептелген кезде: Дт 7210 Кт 3170.
Салық төленгенде: Дт 3170 Кт 1040.
Еңбек және еңбекақы есебі. Жаңадан жұмысқа алынған қызметкерге
жұмысқа алушы (заңды немесе жеке тұлға) және қызметкер (жеке тұлға)
арасында жеке еңбек келісімшарты жасалуы тиіс.
Жеке еңбек келісімшарты дегеніміз жұмысшымен жұмыс беруші арасында
жазбаша жұмыс орны, келісімшарттың мерзімі, еңбек режимі жағдайы, демалыс,
еңбекақы, екі жақтың материадық жауапкершілігі, басқа да жұмыскерлерді
әлеуметтік тұрмыстық қамтамасыздандыру сұрақтары бойынша келісім.
Еңбекақы – қызметкерлердің орындаған жұмыс көлемі мен белгілеген
еңбек шарты және лауазым нұсқауына байланысты төлем. Еңбек тиімділігін
арттырудың әр түрлі ынталандыру жолдары болып, сыйақы, қосымша төлем,
кепілді төлемақы және т.б. болып табылады.
Жалақы есептеудің екі жүйесі: уақыт бойынша, атқарылған жұмыс,
өндірілген өнім көлемі бойынша есеп айырысу. Біріншісінде, (мерзімді
еңбекақы) оклад немесе сағаттық тариф анықталса, екіншісінде – (кесімді)
жалақы көлемі еңбек мөлшері арқылы есептеледі.
Кесімді еңбекақы мынандай жалақы жүйесіне бөлінеді:
1.Тікелей кесімді жүйе.
2. Кесімді-сыйақылық жүйе.
3. Ілгерәшәл –кесімді жүйе.
4. Жанама-кесімді жүйе.
5. Аккордтық жүйе.
Еңбек туралы заң бойынша жалақы кезекті демалыс кезінде, еңбекке
жарамсыздық уақытында да есептелуі керек. Бұл кезде жұмысшының орташа бір
күндік жалақысы анықталады.
Еңбекақы бойынша есеп айырысу 3350 шотында жүргізіледі. Бұл шот
пассивті. Сондықтан жалақы есептелгенде шот кредиттеледі де, жалақыдан
ұсталымдар, жалақы төленген кезде – шот дебеттеледі. Жалақы есептелгенде
шығындад мөлшері көбейеді, дебеттеледі де 3350 кредиттеледі. Салықтар
Кодексі бойынша жалақыдан 10 пайыз міндетті түрде зейнетақы төлемі
ұсталады; сосын бекітілген шкала бойынша жеке табысқа салынатын салық
анықталады. Егер басқа да ұсталымдар болса, мәселен, алименттер, несиелік
ұсталымдар, коммуналдық ұсталымдарға жалақы мөлшері азайтылады.Бұл кезде
шот 3350 дебеттеледі де 3120, 3190 шоттары кредиттеледі. Кассадан жалақы
берген кезде 3350 шот дебеттелсе, 1010 шот кредиттеледі [19].
Сондай-ақ, компаниядағы қарыз капиталының есебі ретінде дивиденттер
бойынша есеп айырысу операцияларының есебін, еншілес серіктестіктердің
кредиторлық қарыздарының есебін, алынған аванстар бойынша есеп айырысу
есебін, жинақтаушы зейнетақы қорымен есеп айрысудың есебін қарастыруға
болады.
2,2 Компаниядағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz