Мектеп окушыларының көзқарасын қалыптастыру
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні, мазмұны мен бағыттары
принциптері
1. Тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...11
1.2 Тәрбие принциптерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. ...34
1.3 Тәрбие әдістері және оларды топтастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2 Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары
1. Еліміздің және шетелдегі қазіргі тәрбие тұжырымдамасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2. Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын жоспарлау және ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...47
3. Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары негізінде эксперименттік жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60
Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 72
Нормативтік сілтемелер
Зерттеу жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалды:
- ҚР Конституциясы 24 бабы 30.08.1995ж.
- ҚР Білім туралы Заңы
- ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы 2007ж.
- ҚР 2015 жылға дейінгі білімді жаңарту Тұжырымдамасы
- ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы
- ҚР Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы
- ҚР Еңбек Кодексі. 12.07.2007ж.
Анықтамалар
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған, саналы түрде жүзеге асырылатын
педагогикалық іс-әрекет.
Тәрбие үрдісі - қоғамның талап-тілектеріне сай әрбір жеке тұлғаның
ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлық ерекшеліктерін жүйелі
түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
бірлескен іс-әрекеті.
Тәрбие әдісі - мектеп тәжірибесінде белгіленген мақсатқа қол
жеткізудің жолы, тәсілі, амалы.
Педагогикалық диагностика - тәрбиеленушінің алған тәлім- тәрбиелік
деңгейін айқындап, зерттеп, сол орайға үйлесімді тәрбие міндеттерін
белгілеу.
Білім мазмұны деп - жеке адамның ой-өрісін, дене тәрбиесін,
адамгершілік-имандалық қасиеттерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын,
мінез - құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстүрлер рухында
тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сүруге дайындайтын ғылыми-білім,
тәжірибелік, іскерлік және дағды жүйесін қалыптастыратын жадығаттарды
айтамыз.
Тәрбие жұмысы - сынып жетекшісінің белсенді басшылыгымен, шебер
ұйымдастырушылығымен тәрбиенің бағыттарына сәйкес белгілі нысананы көздей
отырып, шығармашылық тұрғыда жүргізілетін іс-әрекет.
Тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы - бұл ақыл-ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен кәсіби бағдарлау, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық процесте тоғысуы.
Адамгершілік тәрбиесі - тұлғаның әдеп саласындағы білімі, сезімі мен
қарым-қатынасы және мінез-құлқына қатысты мәселелердің жүйесі.
Педагогикалық техника - оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің
жиынтығы.
Сынып жетекші - белгілі топтагы оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыратын
негізгі тұлға.
Суггестия - иландырып сендіру.
Қысқартулар мен белгілеулер
Осы ғылыми жұмыста келесі қысқартулар мен белгілеулер қолданылған:
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БҰҰ - Бірікке ұлттар ұйымы
ЮНЕСКО – БҰҰ жанындағы мәдениет, ғылым және білім беру жөніндегі ұйым
т.б. - тағы басқа
М.- Москва
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгы
БТ - бақылау тобы
ЭТ - эксперементтік топ
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдай, демократияланған, ізгіленген кезең мектептерде тәлім-тәрбие
мазмұнын қайта қарап жаңғыртуды, халықтық педагогиканы тәрбие процесінде
негізге алуды талап етіп отыр. Өйткені, әр ұлттың тарихының ұрпақтарға
оқытылуы, салт-дәстүрлерінің сақталуы және әдебиеті мен өнерінің дамуы,
ұлттық бостандық жағдайында ғана болуы мүмкін.
Қазақстан Респабликасының Конституциясында көрсетілген баршаға
міндетті жалпы орта білім беруде тәрбиелеудің кешенді бағдарламасын негізге
алу. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі ел тұтқасын ұстайтын ұлт
жанды ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, ұлттық ойлау қабілеті
мен іскерлігіне, кәсіби шеберлігі мен сапалы біліміне, заман талабына
сәйкес туындап отырған мәселенің түп-тамырын айқындап, кәсіптік білім беру
жүйесінде тәрбиені ұйымдастыру [ 1 ].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру
ұйымдарындағы тәрбие бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас
бөлігі болып табылады және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің
елжандылық, азаматтық, интернационалдық, жоғары моральдық және адамгершілік
сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты, ынта-ықыласымен қабілеттерін
дамытуға бағытталуы тиіс - деп көрсетілген [2].
Қоғамды дамытытын жас азаматтың жеке тұлғасы жан-жақты жетілген,
іскер, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін, ана тілін игерген, жаңа
жағдайды, білімді өздігінен түсініп, бағалай, талдай алатын болу керек.
Сонымен бірге өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген,
өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық
талғамын дамытуға ынтазар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге
даяр ұрпақты қалыптастырудың бір жағы білім мазмұны арқылы іске асса,
екінші жағы тәлім-тәрбие мазмұны арқылы бойға сіңеді. Сондықтан Білім
туралы Заңға сәйкес оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыру Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына
орай білім мазмұнын қазіргі ғылымның құрылымына сәйкестендіру, оқу-тәрбие
ісінде оқушылардың шығармашылық ойлау мен өздігінен еңбек етуіне,
адамгершілікке, имандылыққа бағдар беру, білімін қолдана білуге үйрету,
дүниені дұрыс тануға, жалпы азаматтық мәдениетті бойына дарыту көзделіп
отыр [ 3 ].
Балаларымызды мектеп тәрбиелейді деген ертеден қалыптасқан ұғым
отбасындағы ата-ананың бала тәрбиесін тым босаңсытып алғаны, мектептердің
күні бүгінге дейін оқу мәселесін өздерінің басты міндеттері деп санап,
тәрбие мәселесін назардан шығарып алғандықтары қоғамдағы жат қылықты
тәртіпсіз шәкірттер қатарын еселеп арттыра түсті, атаулы мәселе жөнінде ұлы
бабамыз Әбу Нәсір әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес,тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы - деген екен.
Қазақстанда қазіргі кезеңдегі қоғамдық, әлеуметтік өзгерістерге
сәйкес тәрбие теориясы мен әдістемесінің мақсаты, міндеті, мазмұны мәнді
өзгерістерге ұшырауда. Соңғы кездерде Ресей мен Қазақстан баспа беттерінде
жарияланған еңбектерді негізге ала отырып, жаңарған қоғам талабына сай
оқушыларға ақыл-ой, имандылық-адамгершілік, эстетикалық т.б. тәрбие беру
жүйесін басты мәселе деп қарастырған жөн.
Демек, ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып, заман талабына
сай, өркениетті елдер қатарына кіру мақсатында, ұрпақ тәрбиесінің зор мәні
бар келелі мәселеге айналып отыр.
Тәрбие мәселесі тамырын тереңге жая отырып, қай заманда болмасын
ойшылдардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарында болған. Қазақ
педагогика ғылымының қайнар көздері болып табылатын әл- Фараби,
Ж.Баласағұни, М.Қашқари тәрбиенің әдіснамалық, теориялық және философиялық
негіздерін қалаған. Халқымыздың кемеңгер ағартушылары Ш.Уалихановтың,
Ы.Алтынсариннің, А.Қүнанбаевтің, М.Жұмабаевтің, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбергенов, т.б. өз шығармаларында құнды ой-пікірлер мен педагогикалық
тұжырымдарын көрсетіп кеткен [ 4, 5, 6,7, 8, 9, 10, 11,12].
Халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін өскелең ұрпақтың бойына сіңіру, қазақ халық педагогикасы
негізінде оқушылардың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын,
өмірге деген азаматтық көзқарасын және соған сай мінез- құлқын қалыптастыру
бойынша Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ә.Табылдиев, С.Ғаббасов,
т.б. тың зерттеулер жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының
қалыптасуы мен дамуын, этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі
мәнін, мектептің оқу-тәрбие процесінде алатын орны мен оларды пайдалану
мүмкіндіктерін қарастырды [ 13, 14, 15, 16,17].
Олай болса, кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын тиімді
ұйымдастыру болашақ мұғалімдерді даярлау үрдісінде - ұстаздың жеке басына,
оның жалпы және кәсіби дайындығына тікелей байланысты. Жоғары мектепте
мұгалімдерді даярлаудың теорялық негізіне арналған еңбектерде
О.А.Абдуллина, Н.И. Болдырев, Т.А.Ильина, Н.Д.Хмель, т.б. оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастырудың дәстүрлі мәселелері мен ұстаздың жеке тұлғалық асыл
қасиеттерін қалыптастыруға ерекше назар аударылған [18,19,20, 21].
Қазіргі таңда педагогика ғылымында тәрбие теориясының
қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосып отырған қазақстандық ғалымдардың да
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Тәрбие беру процесінің мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, түрлері мен құралдарын жетілдіру бойынша Б.Әбдікәрімұлының,
А.Меңжанова, А.А.Бейсенбаеваның, С.Ш.Әбенбаев, Б.Р. Айтмамбетова,
К.Сейталиевтің, т.б. еңбектерінде тәрбиені жан жақгы қарастырған [ 22, 23,
24, 25, 26, 27 ].
Сонымен, оқыту істерін жастардың белсенді ақыл-ой еңбегі, саналы іс-
әрекеті негізінде ұйымдастырса, тәрбие процесін ғылыми-тәжірибелік бағытта,
ұлттық психология, сана-сезім, мінез-құлықты қалыптастыру негізінде
ұйымдастырған абзал.
Зерттеу объектісі: кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмыстарын
жүргізу үрдісі.
Зерттеу пәні: кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие берудің негізгі бағыттары арқылы
оқушыларды тәрбиелеуді теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
- тәрбие жұмыстарының әдістерін ұйымдастырудың қазіргі кездегі мәні мен
маңызын айқындап, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде қаншалықты қолданылатынын
талдау;
- мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін қолдану арқылы тәрбие
процесін ғылыми-тәжірибелік бағытта, ұлттық психология, сана-сезім, мінез-
құлықты қалыптастыру негізінде ұйымдастыру;
- мектеп оқушыларына тәрбиенің негізгі бағыттарымен тәрбиелеу әдістемесін
жасау және тәжірибелік-эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
Зерттеу болжамы: егер кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбиені
ұйымдастыру әдістерінің барлық түрлері қолданылса, онда мектеп оқушыларының
жалпы тәрбиесі, мәдениеті, білімі жоғары деңгейде қалыптасады.
Зерттеу көздері: қарастырылып жатқан мәселе бойынша
философтардың, педагогтер мен психологтардың еңбектері, білім беру мен
тәрбие мәселелері жөнінде нормативті құжаттар: Қазақстан Республикасы
Білім беру туралы заңы, жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдері мен
оқушыларымен тәжірибелік-педагогикалық жұмыс қорытындылары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тарихи,
психологиялық, педагогикалық, эдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау,
педагогикалық тәжірибені зерттеу және талдау, зерттеу мәселесіне байланысты
мәліметтерді жинақтау, тәжірибе қорытындысын шығару
Зерттеу базасы: тәжірибелік жұмыстар Астана қаласының №3 орта
мектебінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
экономикалық, қоршаған ортаны қорғау, еңбек қорғау бөлімнен және жұмыс
тұжырымдамасы мен ұсыныстар келтірілген қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан және графикалық бөлімнен тұрады. Кіріспе
бөлімінде жұмыстың көкейкестілігі негізделген, жұмыстың мақсаты, пәні
анықталған, зерттеудің міндеттері құрылған, жұмыстың өзектілігі,
практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен деректі көздері ашылып
көрсетілген, зерттеу жұмысының дәлелділігі баяндалған.
Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні, мазмұны мен бағыттары
принциптері атты бірінші тарауда тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен
бағыттары, тәрбие принциптерінің негізгі ерекшеліктері және тәрбие әдістері
және оларды топтастырудың мүмкіндіктері туралы айқындалып көрсетілген.
Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары атгы екінші тарауда еліміздің және шетелдегі қазіргі тәрбие
тұжырымдамасының ерекшеліктері, кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие
жұмысын жоспарлау және ұйымдастыру әдістемесі және кәсіптік білім беру
жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен формалары негізінде
эксперименттік жұмыс нәтижелері анықталған.
1 Педагогикалық қызмет ретінде тәрбие үрдісінің мәні және оның жалпы
заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен бағыттары
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие беруді қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда
тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдында қоятын ең басты
мәселелерінің бірі — өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам және жеке тұлғаның арақатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қаситеттерін дамыту. Оқушылардың саналы тәртібі мен пайымды мінезін
қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу тәрбиешінінің
мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбие теориясы тәрбие үрдістері, принциптері, әдістері болып
жіктеледі (сурет 1.1).
Тәрбие теориясы
Тәрбие үрдістері
Тәрбие әдістері
Тәрбие принциптері
Сурет 1.1 - Тәрбие теориясының жіктелуі
Оқу орындарындағы оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үрдіс. Тәрбие
үрдісі ежелден келе жатқан жүйе болғанымен оқыту теориясымен салыстырғанда
әлі де жеткілікті зерттеліп болмаған құбылыс. Шындығына келсек, адамзат
ғұмырындағы мәңгілік мәселе - ұрпақ тәрбиесі. Өзінің саналы өмірінде әрбір
адам ақылы дұрыс, дені сау болса, бұл мәселеге соқпай өтуі өте сирек
мәселе. Сондықтан да тәрбие бастауы ата мен ана, ал олар құрған отбасы -
адам қоғамының алтын бесігі екендігі ертеден-ақ қалыптасқан түсінік.
Даналықтары дәріптелген ғұламалардың пікіріне жүгінсек - жеке некелік, яғни
моногамиялық жанұяның дамуы қоғамды да,
тәлім-тәрбиені де ұлы өзгеріске түсіргендігін педагогика тарихын, фәлсапаны
зерттеуші зиялылар жан-жақты дәлелдеп, барша жұртты мойындатып отырғаны
белгілі. Ал психологилық тұрғыдан қарағанда тәрбиенің әсерімен баланың бір
сападан екінші сапаға өзгеріп ауысыу жетіледі. Былайша айтқанда, бойына
түрлі тәжірибені қабылдап, біліп, танып, ұғынып соның нәтижесінде мінез-
құлқы өзгеріп, өзіне деген сенімі артып, іс-әрекетін бағдарлауға машықтана
бастайды.
Сонымен, тәрбиенің мәні, біріншіден, қоғам үшін саналы, белсенді,
ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден жеке азам үшін -
оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасай білуге
үйрету.
Олай болса, тәрбие үрдісі деп - қоғамның талап-тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлық
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен іс-әрекетін айтамыз.
Тәрбие үрдісінің мән-мазмұны педагогикалық ситуациялардың шешімін
тауып, оның себеп салдарын айқындай білуге байланысты. Демек, педагогикалық
іс-әрекеттің нәтижелі болуы тәрбие үрдісіндегі жүйені және оның салаларын
дұрыс ажыратып, сол орайдан әрекет жасай білуге тәуелді. Қазіргі педагогика
ғылымдарындағы зерттеу бұл жүйені былайша топтастырады:
- Педагогикалық диагностика. Тәрбиеленушінің алған тәлім- тәрбиелік
деңгейін айқындап, зерттеп, сол орайға үйлесімді тәрбие міндеттерін
белгілеу.
- Бағдарлық жоба белгілеу. Жүзеге асуға тиісті тәрбиелік іс-әрекетті
жоспарлап, оның мазмұнын, әдістері мен формаларын айқындау.
- Ұйымдастыру жолдары. Белгіленген жоспардағы іс-әрекетті жүзеге
асырудың амал-тәсілдерін және қалай жүргізілетіндігін белгілеу.
- Нәтижені бақылап, бағалау.
Көрсетіліп отырған бұл жүйе педагогикалық тәлім-тәрбие саласындағы
жүзеге асырылмақ іс-әрекеттерді орындауды болжаумен бірлікте шешілетіндігін
назарда ұстаған жөн.
Тәрбие үрдісінің тиімділігін айқындау қол жетуге тиісті нәтиженің
қалай болғандығы және ол қандай іс-әрекет арқылы орындалғанын білуге
мүмкіндік береді. Сондықтан мұндағы іс-әрекетті шартты түрде екі жүйеге
бөліп қарауға тиістіміз.
Бірінші, қол жеткен нәтиже қойылған мақсатпен неғұрлым үйлесімді
болса, соғұрлым тиімді болды деп саналады. Мұнда оқушының тәрбие-тәлімі
деңгейінің нәтижесіндегі басты көрсеткіш - мінез-құлқы, саналылығы. Оның
басты сипаты ұжым мен жеке адамдардың қарым-қатынасында, әлеуметтік
белсенділігінде, адамгершілік-имандылық түсінігінде, эстетикалық танымында,
білім мен біліктілігі іс-әрекет барысында көрінеді, Бұл оқушының меңгерген
тәрбиесінің айғағы, үрдістің тиімділік нәтижесі болып саналады.
Екінші, мұғалімнің алдын ала жобалаған тәрбие жоспарын іске
асырудағы белгіленген мақсаты, таңдаган әдіс-тәсілдері мен формалары және
мазмұнның тиісті әрекетке үйлесімді тәрбие үрдісінің тиімділігі тұрғысынан
қаралады. Сондай-ақ оның жүзеге асуы тиімді шартқа саналады. Әрине, мұнда
психологиялық ахуал да ескеріледі.
Тәрбие үрдісінің тиімділігі қаидайлық дорежеде болгандығын
айқындау гіедагогикалық талдау арқылы жүзеге асырылады. Мүнда бақылау,
әңгімелесу әдістері қолданылады. Студент педагогикалық практика кезінде
талдау, зерттеу жұмыстарын өздігінен жүргізгені жөн.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, оның бойындағы туа біткен табиғи
мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап ету арқылы
жауапкершілігін жетілдіруге, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану арқылы
жеке тұлғаны қалыптастыруга жол ашылыды [25, 9].
Жас ұрпаққа тек тәрбие объектісі ретінде ғана емес, өзіндік
ақыл-ойы, талап-тілегі, қажеті бар субъекті ретінде қарап, бойындағы туа
біткен, табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап
ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық педагогикасын қолданып,
оқу- тәрбие жұмысын жүргізу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Педагогикалық қызмет еңбек объектісінің ерекшелігімен
айрықшаланады. Өйткені, ол үнемі дамып, бір мезгілде тәрбиенің объектісі
де, субъектісі де бола алатын жеке тұлғамен істес. Қоғамдағы жас ұрпақ
тәрбиесі төрт түрлі әлеуметтік күштің бірлескен жұмысы арқылы жүзеге аспақ:
отбасы, мектеп, әлеуметтік орта, жұртшылық. Осы күштерді біріктіріп,
байланыстырып ортақ мақсатқа бағыттап отыратын - сынып жетекшісі.
Оқу-тәрбие жұмысының мазмұндылығын қамтамасыз ету үшін топқа
сабақ беретін мұғалімдермен бірлесіп жұмыс істейді. Оқу көмегімен
ұйымдастырады.
Оқушыларға мектеп пен отбасы тарапынан қойылатын педагогкалық
талпатардың бірлігін қамтамасыз етіп, ата-аналарымен байланыс жасап
отырады. Сонымен бірге оқушылардың денсаулығын нығайтуға жағдай туғызып,
үлгерімі мен сабаққа қатысына қамқор болып, мінез-қүлқын, тәртібін
адамгершілік қасиеттерін дамытатын шаралар жүзеге асырады, болашақ
мамандығына деген сүйіспеншілігін, дұрыс қатынасын қалыптастырады.
Сынып жетекшісі оқушыларға білім берумен қатар, жан-жақты дамып
қалыптасуына жүйелі жүргізілетін жұмыстар арқылы үздіксіз ықпал етіп
отырады. Педагогикалық ықпалдың табысты болуы оны іске асыратын жетекшісіне
және оқушылардың қабылдауы мен белсенділігіне байланысты. Олай болса, сынып
жетекшісінің жеке басы қабілетіне, жұмыс істеу ынтасына жоғары талап
қойылады. Ол талаптарға теориялық, тәжірибелік дайындығының болуы, рухани
байлығы, педагогикалық білімі мен бірліктілігі т.б. жатады. Бұл талап сынып
жетекшісінің өзін-өзі тәрбиелеу процесінде жеке басының қасиеттерін
дамытуын, педагогикалық шеберлікке, іскерлікке жетудің құпияларын игеруін
қажет етеді [ 28 ].
Ғылыми зерттеулердің тұжырымдамасына сүйенсек, тәрбие мазмұны
құрастыратын табиғат, қоғам, адамзат туралы теориялық деректерді білу,
сондай-ақ қоғамдық тәжірбиелер мен құндылықтарды және оның мұрат мақсаттары
мен деңгейін ұғынумен қатар тұлғаның білім, білігі, қабілетінің дамуы,
мінез-құлқының қалыптасуы деген тұрғыдан қарайды. Осы орайдан келгенде
тәрбие саласындағы жаңа тұжырымдама тәрбиенің мазмұнын уақыт талабына
үйлестіріп құруды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасындағы этникалық-
мәдени білім тұжырымдамасындағы этникалық-мәдени білім берудің негізгі
міндеттерінің бірі ретінде Жан-жақты мәденитті тұлғаны тәрбиелеу деп,
яғни тұлғаның өзінің төл мәдениетіне сай болуына және өзге мәдениеттерді
игеруіне жағдай жасауды және мәдениеттер алмасуына, олардың бірін-бірі
байытуына бағдар ұстауды қарастырады.
Тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы — бұл ақыл-ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен кәсіби бағдарлау, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық процесте тоғысуы.
Қазіргі егемендік алған еліміздегі тәрбиенің мақсаты, оның мазмұнына
үйлесімді тұлғаның мәдени болмысын қалыптастырып, дербестігін дамытуға
лайық болуына негізделген. Дәлірек айтқанда, мәдени болмыстың қамтитын
аймақтық деңгейі зор, тұлғаның өзін-өзі айқындауы, әлеуметтік-
экономикалық, саяси дамуы, адамгершілік, имандылықтьң жетілуі, экологиялық
заңдылықтарды сақтап, көркемдік танымын зорайтып денсаулығын нығайту және
адамдармен қарым-қатынасын жақсарта беру мәселелерін қамтиды [ 29 ].
Адамның өзін-өзі тәрбиелей білуі тұлғаның жауапкершілігін
арттырудағы басты шарттың бірі болғандықтан тиісті мәселеге байланысты
оқушының дұрыс шешім қабылдап, өмірдегі өз орнын табуға саналы қарап,
уақытқа үйлесімді шешім шығара білуі тәрбие талаптарының мазмұндылығымен
іштесіп жатқан құбылыс екені әркімге аян болуға тиіс.
Әрине, оқушыны білімдендіру мен тәрбие ісін жүзеге асыру
әдістемелері бір сәтте немесе бір жылда жасала салмайды, ол ұрпақтан
ұрпаққа жалғасып түрлі тәжірбиелерден сұрыпталып, оның қорлануы барысында
жүзеге асады. Осы орайдан кеңестік кезіндегі тәрбие мазмұнындағы теориялық
және ұйымдастырушылық жолдардың бүгінгі өмірге үйлесімді жақтарын жетілдіре
отырып, шәкірттердің мәдени танымын қалыптастыру бағдарламаларын жетілдіру
күн тәртібінен түспейтін мәселе. Өйткені оқушыға берілетін тәрбиенің
мазмұндылығы классикалық педагогика құндылықтарын және оның ұзақ жылдар
бойы өмір сараптауынан өткен формаларын ретті және уақытпен үйлестіре
пайдалана білу бұл саладағы іс-әрекеттің табысты болуына кепілдік берумен
қатар, тәрбие мазмұнының өміршең болуына жол ашады (Қосымша А).
Тәрбие жұмысы сынып жетекшісінің белсенді басшылығымен, шебер
ұйымдастырушылығымен тәрбиенің бағыттарына сәйкес белгілі нысананы көздей
отырып, шығармашылық тұрғыда жүргізіледі.
Жастардың әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-ғылыми көзқарасын
қалыптастыру, ақыл-ойын дамыту, кәсіптік бағдар беру, имандылық-
адамгершілікке, көркемдікке, эстетикалық талғампаздыққа үйретіп, таза, дені
сау етіп, тәрбиелеу басты меже, өйткені тәрбие адам тағдырын шешеді
(В.Г.Белинский) [ 27, 25].
Тәрбие мазмұны тәрбие бағыттарына байланысты болатындықтан, тәрбие
бағыттарына тоқталып өтейік (Қосымша Б).
Отбасындағы тәрбие. Баланың тәрбиесі туған, өскен ортаға, ата-
анаға, үлкендерге, олардың үлгісіне байланысты. Бала айналасына қарап
өседі, - дейді халқымыз. Алайда, асырау мен асыл тәрбие беру екі түрлі
мәселе. Сондықтан да Жігітгің тентек болмағы - биінен, баланың тентек
болмағы - үйіжн, Өнеге күші өлшеусіз, Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны
ілерсің деуі арқылы бала тәрбиесінің өскен ортаға байланысты екенін
көрсетеді. Қазіргі кезде жас өрендерімізді жан-жақты тәрбиелі, терең
білімді азамат етіп өсіруде ата-аналарға үлкен міндет жүктеліп отыр.
Отбасында баланы халықтық педагогика негізінде баулу үшін тәрбие
мазмұнын қайта құру, демократияландыру, ізгілендіру, ғылым жетістіктерін
пайдалану, ата-анага педагогикалық, психологиялық білім беру, мамандарды
сапалы даярлауды, қайта даярлауды іске асыру қажет.
Жас ұрпақты осы тұрғыда тәрбиелеуде отбасы маңызды орын алады. Отбасы -
адамзат бесігін тербеткен ұя болса, Баланың бас ұстазы - ата- анасы.
Бұлар балаға отбасылық өмірдің алуан түрлі қыры мен сырын, тылсым дүние
жұмбақтарын танытып, тағлым-талғамға, әдептілікке баулиды. Себебі, отбасы -
таным бесігі, отбасы - өркениет ошағы, отбасы - үлгі-өнеге бастауы. Ата-ана
күнделікті өмір тіршілігінде еңбегі, адамдық бейнелері, жақсы мінез-қүлқы,
дұрыс қарым-қатынасымен балаға үлгі. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны
іледі, Әкеден - ақыл, анадан - мейір алады. Отбасына Әке - асқар тау,
ана - бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы қүрақ болып есептеледі. Ата-
анаға баладан қымбат ештеңе жоқ. Сондықтан баласының әдепті, арлы азамат
болып қалыптасуын армандайды. Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын жейді,
атадан жаман ұл туса, елінің малын жейді, Әдепті бала - арлы бала,
әдепсіз бала - сорлы бала, - деген халқымыз, бала тәрбиесінің маңызына
ерекше мән берген.
Ата-ана отбасының жылылығы мен ынтымағын, бірлігі мен тыныштығын
қамқорлыққа, мейірімділікке, сүйіспеншілікке негіздеп құрып,
сақтап, жанұя мүшелерінің көтеріңкі көңіл-күйде болуын қамтамасыз етіп
отыруы керек. Ата-ана отбасында өздерінің күнделікті жұмысы, тындырған ісі
туралы бала-шағасының алдында айтып, әңгіме дүкен құрады. Әкесінің
жетістігіне балалары да бірге қуанысады, бұл олардың мақтаныш шешімін
тудырады. Бірте-бірте ұл қыздары да өз жаңалықтарын ортаға салып айта
бастайды. Осылайша, жанұя мүшелерінің бір-біріне деген сенімі,
сүйіспеншілік, достық қатынастары нығая түседі, Жанұяға қарап бала өседі,
қарағайға қарап тал өседі, - деп тегін айтылмаған.
Ата-ана баланың күнделікті еңбегін дұрыс ұйымдастырып, көмектесіп,
кездескен қиыншылықтарды жеңуге қол ұшын беріп отыруы арқылы еңбек
дағдысының беки түсуіне ықпал етеді, ұқыптылыққа, жауапкершілікке,
ойшылдыққа үйретеді. Олар баланың өзін-өзі тәрбиелеуіне басшылық етіп,
айналасындағы адамдардың жағдайымен, талап-тілегімен санасуға үйретеді,
отбасымен баламен жеке-дара тәрбие жұмыстарын (әңгіме, үгіт-насихат,
түсіндіру т.б.) жүргізуге мүмкіндік мол.
Ата-ана баланың материалдық және рухани қажеттерін қанағаттандырып,
талап-тілегімен, пікірімен санасып отырса, олардың арасындағы қарым-қатынас
сыйластыққа, сенімге негізделеді де әке-шешесін жақсы көру, құрметтеу
сезімін дамыта түседі. Ата-ана баламен пікірлесуге бейпіл, бейауыз сөздерді
қолданбай, дөрекілікке жол бермей, жеке басын қорламай, мейірімді, табиғи,
жылы, ақылды сөздер айтып өнеге бола білсе, тәрбиеде табысқа жетеді.
Халқымыздың аталған дәстүрлері ауыз әдебиетіндегі - әлдиінен
бастап, батырлар жырына дейінгі барлық жанрларында, қазіргі балалар
әдебиетінде берік орын алған, онда адамгершілік нормалары мен ережелері,
даналық ойлары - тәрбие құралы ретінде пайдаланылған [ 32 ].
Сонымен, отбасындағы тәрбие мен қоғамдық тәрбие өзара тығыз
бірлікте, халықтық педагогикадан бастау алып ғылымда дәлелденген
нәтижелерге сүйеніле, тәрбие құралдары мен әдістері дұрыс таңдалып
жүргізілсе, ізгілікті тәрбиенің негізі қаланбақ.
Ақыл-ой тәрбиесі. Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның ойлау қабілетін
жетілдіріп, танымдық ақыл парасатының пәрменділігін дамытуға бағытталған
педагогикалық іс-әрекет. Тұлғаның ақыл-ойы оның көзқарасының қалыптасуымен
бірлікті өрістейтін құбылыс болғандықтан мұның нәтижелелік көрінісін себеп
салдардан бөлуге болмайды.
Ақыл-ой еңбегі тұлғаның білім, білік саласындағы танымдық іс-
әрекеті болғандықтан ол алуан түрлі іскерлік дағдылардың бір арнадан
тоғысуына ықпал етеді және білімділік деректерді табу, тану, зерттеуді
жоспарлап, оны меңгерудің амал-тәсілдерін игеріп, тиісті мақсатқа қарай
қолдана білуге машықтанады. Оқушылардың бойына ақыл-ой тәрбиесін
қалыптастыру олардың көзқарасын бекітіп, мұның әсері әлеуметтік,
биологиялық факторларды жаңартуға немесе өзгертуге байланысты міндеттерді
шешуге мүмкіндік береді. Ақыл-ой тәрбиесінің нәтижесі тұлғаның қабілетін
шындап, ойлау деңгейін кеңейтіп, тиісті мәселеге, пікірінің айқын да нақты,
терең де шығармашылық сипатта болуына, тез де жылдам аңғаратын
парасаттылыққа бейімдейді және жобалаған ісін ықтиятты орындауға мүмкіндік
береді.
Әрине, ақыл мен сананың дамуындағы табиғат болмыстың ерекшеліктері
мен күрделіктері жөнінде әлі де шешілмеген проблемалар баршылық. Солай
болғанымен ұстаз ақыл-ойдың даму табиғатындағы екі көзқарасқа зейін қоюы
керек. Оның біріншісі - тұлғаның ақыл-сана қабілеті тумысынан бірге пайда
болатын ерекше психологилық құрылым, тиісті ақпаратты санасынан өткізіп оны
қабылдайды. Тұлғаның өсіп, ержетуіне орай қабілеті де дамып өрістейді,
өмірден өрнек табады деген пайымдауды тұтынады.
Ал екіншілері, ақыл қуаты тұқым қуалайды, сыртқы ортаның
әсерімен дамиды. Оның өрістеп өркен жаюы үшін арнайы әрекетке негізделген
оку оқу жұмысын ұйымдастыру керек деген көзқараста болады [ 33 ].
Тұлғаның дамуына ықпал ететін себептер көп, әсіресе, ақыл-ой
саласындағы ізденіске әсер ететін қажеттілік туғызып, білуге деген шынайы
құлшынысын арттырады. Ал мұның негізгі құралы білім негіздерін түсінуге,
яғни ақыл-ой тәрбиесі үрдісіндегі болжамдық таным тұрғысына дерексіз,
индуитивтік, дедуктивтік ойлау ережелеріндегі заңдылықтарға үйлесімді
әрекеттену шешуші мәнге ие болады. Ақыл-ой тәрбиесінің нәтижелі болуы
оқушының қабілет мүмкіндігі мен табиғи болмысына үйлесімді келерліктей
сараптай оқытуға мән берудің де маңызы зор. Осы орайда дарынды шәкірттерге
берілетін ақыл-ой тәрбиесінің мазмұндық, көлемдік деңгейін есепке алу және
тұлға ның бейімділігіне қарай ізденту жақсы нәтиже беретіндігін арнайы
мектептер тәжірибелері дәлелдеп отыр. Тұлғаның шама мүмкіндігіне лайықты
берілген ақыл-ой тәрбиесі тез жетіліп, тек ақыл-ой жағынан ғана емес, дене
еңбегіне де ынталы қатысып, атқарған ісін саналы орындайтын және өздігінен
іздене білетін дағды қалыптастырады (Қосымша В) [135 ].
Мектеп окушыларының көзқарасын қалыптастыру. Көзқарас дегеніміз
тұлғаның философиялық, ғылыми, әлеуметтік-саяси, адамгершілік, имандылық,
эстетикалық таным, сенім жүйесі және оның адам санасындағы көрінісі
тұлғаның іс-әрекетіне бағдар басшылық береді. Психологтар көзқарасқа
тұлғаның бетке алган әрекет бағдары тұргысынан қарайды. Бұл тәрбиенің
нәтижесі барысында жүзеге асады. Ал мұның құрылымдық жүйесі білім,
көзқарас, сенім болып табылады. Көзқарас пен сенім - бұл адамның
әлем туралы түсінігін, оны танып, білуін, әсерленуін сипаттайды.
Көзқарастың қалыптасу негізі ғылыми білім болып табылады. Кеңестік
кезеңцегі коммунистік көзқарас қалыптастыру бағдарындағы ұстанымда
диалектикалық-материалистік теорияға сүйенді және табиғатты, қоғамды,
адамды тануға материалистік көзқарасты бекітуге ұмтылды. Барлық оқулықтар
мен саяси әдебиеттер осы көзқарас тұрғысынан жазылды. Кеңестік жүйе ыдырап,
коммунистік үстемдік құлағаннан кейін көзқарастық танымда жаңаша
тұжырымдамалар өмірге келді. Діни оқу орындары өрістей бастады. Ислам
университеті, медреселер басқа діндер де тиісті оқу орындарын ашып,
жастардың бойына жаңа көзқарастар қалыптастыруға ұмтылуда. Тек діни оку
орындары ғана емес, жалпы білім беретін мектептерге арналған оқулықтар мен
оқу құралдарында да жаңа көзқарасқа мән берілуде. Солай болғанымен де
диалектикалық таным ақиқатты білуге негіз екендігін мойындау керек.
Елімізде әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім
берудің ұлттық моделін қалыптастыру үрдісі жүріп жатыр. Сонымен қатар білім
беруді басқаруды одан әрі демократияландыру, жаңа модельдің заңнамалық,
нормативтік, құқылық жолдары жетілдірудегі ізденістер өрістетеді. Берілетін
білімнің мазмұны және материалдық-техникалық базасын жаңарту сапаны көтеру,
ғылым мен өндіріске үйлесімді әрекеттену қарқын алуда. Осы орайдан
еліміздің болашағы бүгінгі мектеп оқушыларының көзқарасын қалыптастыру
келелі мәселенің біріне саналады.
Оқушының көзқарасын қалыптастыруда мұғалімнің әсерлі ықпалы зор.
Әдетте мұғалімнің шәкіртімен ортақ тіл табысып сөйлесе білуі, көп сөзге
салынып өсиет айтумен мезі қылу емес, қойылатын талаптың дәл де айқын болуы
игілікті іс-әрекетке жетелейді. Педагогика ғылымында ұстаздың өнегесі
шәкірттің бойына жақсы мінез-құлықты меңгеруге ұйытқы болумен қатар тиісті
көзқарас қалыптастыратын, ертеңгі мұраттарына бағдар сілтейтін үлгі ретінде
танылады. Осы орайдан халқымыздың Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы деген
нақыл сөзі мұғалімнің өнегелік бейнесін нақты бейнелеумен бірге, оқушыға
кімнен үйрену жөніндегі ұсынар қағидасы.
Оқушы көзқарасының көрсеткіші оның білімділік жүйені меңгеруі,
танымдық түсінігі, сенімі деп білсек, тұлғаның іс-әрекетінде бұл ұғымдар
көрініс тауып, нақты жүзеге асады. Сонда көзқарас бейтарап ұғым-түсінік
тұлғаның іс-әрекеті барысында жүзеге асып, орындалатын жұмыс, таным-
тағылымының нақты көрінісі болып шығады [ 36 ].
Имандылық - адамгершілік тәрбиесі. Философиялық қағидаға сүйенсек
мораль - қоғамдық сана, оның мәні - адамдардың мінез-құлқына, қарым-
қатынасына қойылатын талаптар мен оның мөлшерлік көрсеткіші, тағылымдық
таным ережелер нұсқасы деп білеміз. Қоғамның дамуы, өзгеруі моральға да
ықпал етіп, бұл да өзгеріп жаңарып отыратын құбылыс. Тарихи кезеңдерде
тіршілік ететін топтар, жеке тұлғалар әлеуметтік жағдайға байланысты арман
мұраты, қарым-қатынастағы мінез-құлқы өзгеріп, уақытқа бейімделуі заңды
құбылыс деп саналады. Бірақ ол бірден орныға салмайды, үлкен айтыс-тартыс,
тегеуірінді қарсыласулар барысында орнығады. Қарама- қарсылықтың күресі
болмаған жағдайда даму да болмайтындығын заңдылық деп ұғынған жөн.
Моральдың тарихын теориялық түрғыдан зерттеуші ғалымдардың
пайымдануына зейін қойғанда адамдардың имандылық, адамгершілік танымы,
арман-мұраты жөніндегі түсініктері де қилы-қилы және өмір сүріп отырған
заманымен үйлесімі жөнінде әр түрлі көзқарастар мен теориялар бар. Бұл
саладағы кейбір теориялар мынау:
• Иррационалдық теория - адамгершілік тұлғаның өзін-өзі тануынан бастау
алады, мораль әлеуметтік жағдайға байланысты емес деген идеяны
ұсынады.
• Натуралистік теория - адамгершілік адамның тумысынан бірге
жаратылатын, табиғи болмыс бітімінен пешенесіне жазылған деп қарайды.
• Діни тұжырымдамада - мораль Аллатағаланың әмірі. Жаратқан жақсы иемнің
жазмышы деп түсіндіреді де имандылық шарты деп, оны Құран кәрім арқылы
нақтылап ұғындырады. Ал христиан дініндегілер Библияда көрсетілген
тағылымдық заңдарды басшылыққа алады. Имандылық сенімді жетілдіру
мешіттердегі құдайға құлшылық етумен пайғамбарлардың хадистерін
түсіндіру арқылы жеткізілсе, христиан дінінде шіркеулер пенделік
парызын өтеу арқылы орындалады. Әлемдегі кең тараған Ислам, Иуда,
Будда, Христиан діндеріндегі санадан тыс ұлы күш - құдайтағаланың
адамшылық туралы тұлғаға рухтың ықпалды әсерін тану мәселесі діни
тәрбиенің негізі деп саналады.
Ал ғылыми-материалистік ұстанымдағылар моральға қоғамда танылған
мінез-құлық нормаларын сақтау, адамгершілік танымындағы ережелерді
орындаудагы жауапкершілік тұрғысынан қарайды [ 37 ].
Жалпы алғанда адамгершілік тәрбиесі - тұлғаның әдеп саласындағы
білімі, сезімі мен қарым-қатынасы және мінез-құлқына қатысты мәселелердің
жүйесі. Осы үш арнадан тоғысатын таным-түсінік адамгершілік тәрбиесінін
міндетерін айқындайды. Аталып отырған міндетгердің орындалуы барысындағы
педагогикалық іс-әрекет тұлғаның адамгершілік сапаларын қалыптастырады.
Оның күнделікті өмірдегі көрінісі тұлғаның дағдылы әдетіндегі сенімге
айналса, адамгершілік талаптары калыптасқан деген тұжырым жасауға болады.
Демек, адамгершілік тәрбиесінің айғақтық көрсеткіші тұлғаның имандылық
білімі, сезімі мен тиянақты қалыптаскан мінез-құлқы, қарым-қатынастағы
көрінісі.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын қоғамның моральдық
сипаты мен тәрбие мақсатының тұжырымдамасы белгілейді. Қазіргі
мектептердегі адамгершілік тәрбиенің мәнін ажырату үшін ондағы моральдық
құндылықтарға зейін қою керек. Дәлірек айтқанда, қалыптасқан адамгершілік
талаптар және Батыс пен Шығыс елдерінің келіп жатқан тәрбие саласындағы
ұғым-түсінік, әдеп тәлімдеріндегі түрлі тәжірибелер [ 38 ].
Қазіргі кезеңдегі еліміздегі мектепке арналып жарияланған әдебиеттер мен
түрлі құжаттардағы имандылық, адамгершілік туралы ұстанымдардың негізгі
мазмұны мынаған саяды: әрбір тұлғаның бойына жауапкершілік, отаншылдық,
елжандылық сезім қалыптастыру, табиғатты қоғап, әлеуметтік жағдайды көтеріп
демографияны өрістету, халықтың мәдени деңгейін жетілдіре отырып шэкірттің
өзін-өзі тәрбиелеу іскерлігін дамыту басты бағдарға саналады.
Сондай-ақ кеңестік кезеңнен тәрбие саласында етек алған
саясаттандырылған түсініктен айықтыру мәселесі де ескерілген. Имандылық,
адамгершілік тәрбиесінің құралы жалпы педагогикалық әдістемелер мен
формалармен бірлікте қаралып мораль тақырыбындағы деректермен
ақпараттандыру және оны талдап, талқылап өздігінен пайымдау жасай білуі
көзделген. Сол негізде имандылық, адамгершілік тағылымдарын оқушылардың
меңгеруіне, олардың еңбекке, қоғамдық жұмыстарға, өнерге араласып, спорттық
саладағы түрлі секцияларға қатысып оқушының белсенділігін арттыру
тұрғысынан қарайды.
Адамгершілік тәрбиесіне байланысты жүзеге асырылатын әдістемелер оқу
үрдісінде кеңінен қолданылады. Тиісті сабаққа байланысты және тікелей
тақырыпқа қатысты имандылық түсінік, адамгершілік танымды оқушының
меңгеруімен шектеліп қалмай, сабақтан тыс ұйымдастырылатын лекция,
тақырыптық кештер, кездесулер мен конференция, этикалық-эстетикалық
басқосуларда да жалғаса беруге тиіс. Өйткені тәрбие, оның ішінде имандылық-
адамгершілік үлгі өнегелік тәрбие тоқтаусыз дамитын құбылыс. Егер
оқушылардың өздері ынта білдірген іс-әрекеттер болса, оны қолдап, құптап
демеу керек, өйткені мұндай бастаманың мәні олардың белсенділігін көтеру
мен қатар, тиісті деңгейдегі моральдық таным-түсініктердің тиянақты да
өміршең болуына ықпал етеді [ 39 ].
Имандылық пен адамгершілік тәрбиесінің нәтижелік көрсеткіші
моральдық талаптарды орындаумен өлшенеді деп білсек, оның мән- мағынасын
ашатын оқушының әдеп ережелерін орындап, тиісті талапты саналы түрде жүзеге
асырып, ар, ұждан алдындағы адалдығын сақтап, мінез- құлқын адамгершілік
нормаларына үйлесімді ыждаһаттықпен жүзеге асыра білуінде, дағдысына
сіңіруде.
Еңбек тәрбиесі және оқушыларға кәсіби багдар беру. Оқушыны
ұйымдастырудағы педагогикалық үрдістің түрі — еңбек тәрбиесі болып
табылады. Болашақ еңбектерге берілетін өндірістік тәжірибелер, түрлі еңбек
дағдыларын қалыптастыру және еңбек саласындағы әр алуан сапаларды меңгерту
еңбек тәрбиесінен басталады. Еңбек тәрбиесінің басты бағдары - тұлғаны
кәсіби білім алуға және кәсіби еңбектің ішкі сыр-сипатын түсінуге баулу
болып табылады.
Еліміздегі педагогика мәселесін зерттеуші мамандар мен ғалымдардың
бәрі де оқуды еңбекпен жақындату және еңбетің тәрбиелік мәнінің зор
екендігі жөнінде жеткілікті-ақ жазған. Еңбек тәрбиесіне соқпай кеткен
педагог-зерттеушілер жоқ десе де болғандай. Олар ұсынған тұжырымдама
мәресінен қарасақ - оқушы еңбегі тұлғаға білім берудің, өмірге әзірлеп,
түрлі сапалық қасиеттерді қалыптастырудың ең тиімді жолы деп білеміз.
Педагогика тарихында аты құрметпен аталатын педагогтердің бәрі де оқушының
еңбек тәрбиесіне ерекше назар аударып, еңбек - тәрбие құралы деген тиянақты
тұжырамдама жасаған.
Бүгінде техниканың араласпайтын, қолданылмайтын жері жоқ. Техника
тұрмыста да, құрылыста да кеңінен пайдаланылады. Сондықтан оқушының оны
білуге деген ынтасы мен құмарлығы оны ұғыну шеңберімен шектелу емес, сол
өндіріс процесін жаңартып, толықтырып, ілгері дамытудың тәсілдерін де таба
білуге икемдеу - оқушыны іздендірмей қоймайды. Олардың ықылас салып ізденуі
ақыл- ойдың дамуына, белсенділігін арттырып, дүниетаным қабілетін өрістетіп
шығармашылық бәсекелестіктегі табысы еңбек өнімділігін көтеруге ықпал
ететіндей болып идеялары өмірге жолдама алуы да ықтимал. Еңбек тәрбиесінің
адамды имандылыққа, іскерлікке, ідептілікке баулитындығын ескере отырып,
кәсіби мамандыққа бағдарлаудағы орыны ерекше екендігін үнемі назарда ұстау
керек. Оқушыны өндірістік өнімді еңбекке тәрбиелеу - әрбір тұлғаның
болашағын өмірге лайық бағдарлап, бүгінгі егеменді елімізді өркендетуге
үлес қосатын адам болып қалыптасуындағы сенімді жол.
Еңбек тәрбиесінің маңызы мен мәнін дұрыс шешу оның міндеттері мен
мазмұнын және жүзеге асырудың әдісі мен құралдарын айқындай білумен
шарттас. Мектептегі еңбек тәрбиесі саласындағы басты міндеттер:
1 Оқушыға техниканың қарқынды дамуын, өндірісте қолданылуын, оның
әлеуметтік-экономикалық мәнін ұқтыру.
2. Қарапайым станоктар мен құрал жабдықтарды меңгертіп, олармен жұмыс істей
білудегі білік дағдыларын қалыптастыру.
3. Өнімді еңбекке қатыстыру арқылы оқушының қабілетін, ақыл-ойын, ерік
қасиеттері мен қызығушылық т.б. тағылымдарын арттыру.
4. Еңбектегі ар, ұжданды сақтап, тиісті істі ыждаһатты атқарып, еңбекке
деген ынтымақты жебеп оған қажеттілік туғызу.
5. Кәсіби мамандыққа бейімдеу [40].
Орта оқу орындары жағдайында бұл міндеттердің орындалуы еңбек
пәндерін өту арқылы, мектептегі түрлі еңбектерге қатысу және сыныптан тыс
еңбектерді атқару, жазғы кездегі еңбкек лагерлеріндегі жұмыстарды орындау
барысында жүзеге асырылады. Еңбек тәрбиесі саласындағы іс-әрекеттің
нәтижелі болуы оны ұйымдастырудың әдістемесі мен формасына байланысты
екендігіне зейін қойып, оқушының еңбекке деген ынтасын аударуға бағытталған
тандаулы, даңқты еңбеккерлермен кездесу, экскурсиялар ұйымдастыру, еңбек
акцияларын өткізу, бәсекелестік туғызу т.б. мән беру керек.
Сонымен еңбек тәрбиесінің нәтижесі оқушының еңбекті тіленіп қажет
етуі, еңбекті атқаруға деген ықылас-ынтасы, оған қызығуы мен белсенділік
танытып шын пейілімен атқарған ісінен ләззат алып, өнімді еңбекке орай
кәсіби мамандық таңдауға деген құлқын айқындай түсу ниетінен көрінеді.
Еңбек тәрбиесінің бағыт-бағдарын оқушының санасына сіңіріп, шама
мүмкіндігіне үйлесімді еңбек дағдысына қалыптастыру олардың болашағында
жалғастық табатын әдетке айналатын өміршең құбылыс.
Кәсіби мамандық берудің нәтижелік қорытындысы оқушының болашақ
мамандығын саналы түрде таңдай алуы болып табылады. Ал мұның көрсеткіші -
кәсіби мамандықтың тұлғаға қоятын талаптарын терең түсіну, оқушының сол
мамандыққа бейімділігі, таңдаған мамандығына қарай және ерекшелігіне
қатысты оқу практика жұмыстары барысында атқарған істері мен осы саладағы
нақты еңбегі болып табылады [ 42 ].
Эстетикальқ тәрбие. Адамның өнердегі, өмірдегі эсемдікпен
сұлулықты танып, ұғынып және оны ажыратып рухани әспеттеп қабылдай білуі
эстетикалық тәрбиемен сабақтас құбылыс. Көріктілік пен көркемдікті халқымыз
ежелден-ақ қастерлеп сүлулыққа сүқтанбағанның көзі шықсын деп тегін
айтпаған. Олай болса, бүгінгі оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің мақсаты
тұлғаның әсемдік жөніндегі қабілетін жетілдіріп, өмірдегі және өнердегі
сұлулықты сезіне білуге қалыптастыру болып шығады. Оқушының өнердегі,
адамдардың іс-әрекетіндегі, қарым-қатынасындағы әсемдікті түйсініп,
әсерленуі тұлғаның эстетикалық сезіміне тәуелді. Өмір шындығының образға
айналған бейнесі тұлғаны әсерлендіріп, кейде күлкілі қуанышқа батырып,
немнсе мұңайтып, ренжітіп әр түрлі ойға жетелейді, қиялына қанат бітіреді.
Көркем өнердегі құндылықтарды танып, одан ләззат алып рахаттану тұлғаның
эстетикалық түйсінуі мен біліміне қатысты болғандықтан оның әсері мен
ықпалы адамның арман мұратына қозғау салып, түрлі әрекеттеріге баруына
ұйтқы болады. Сондай-ақ табиғатты, қоғам өміріндегі, адамдар болмысындағы,
өнердегі әсемдік пен сұлулықты, көркемдікті танып түсіну тұлғаның
әлеуметтік, психоллгиялық қарым- қатынасына ықпалды әсер туғызады. Әсердің
барысында қабылдаған ұғым, түсініктерін бойына дарытуға ұмтылады. Ықпалды
әсер оқушыны еш уақытта бейжай қалдырмайды, әрекеттендіреді, бұл белгілі
деңгейдегі
қозғаушы күшке айналады. Әсерленген сезімдік тағылымын өзіне үйлестіруге,
қолдана білуге, теріс әрекеттер болса одан сақтануға ынталандырады. Сонымен
эстетикалық әсер оқушының бойын балқытып, көңіліне түрлі ой салып
іздендіреді. Оқушы іздену барысында өнердегі, өмірдегі құбылыстар мен
болмыстағы әрекеттерді саралап, арман мүддесіне үйлесімді сараптама жасайды
[15, 85 ].
Эстетикалық тәрбие, тәлімнің тиімділігін арттыруда әдіснамалық
заңдылықтардың да мәні зор. Өйткені кеңестік жүйе ыдырағанға дейін
коммунистік партиянын саясаттандырылған әміршілдік нұсқауы эстетикалық
тәрбие мәселесіне тек материалистік тұрғыдан таптық танымды сіңіруді талап
етсе, енді ондай сыңаржақ көзқарастан айығып, оқушыларды жаңаша тәрбиелеп,
шын мағынасындағы эстетикалық таным, сана қалыптастыруды өмірдің өзі талап
етіп отыр. Көркемдік таным, сұлулық өмірдің өзі деген тұрғыда қаралғанымен
де адам психологиясына әсер етудегі рухани құндылықтарға басқаша қарадық.
Данышпан Абай айтқан Алланың өзі де рас, сөзі де рас деген қағидадан
сырғақтап сырттадық, теріс айналдық. Әрине, адамзат ғұмырында сұлулық,
көркемдік, әсемдік, биязылық өмірдің өзінде екені рас, сонымен қатар рухани
жаратушыны мойындап ақиқат шындықты тануда, тұлғаның соған бейімделіп, оны
өнеге етіп тұтынуда эстетикалық тәрбие жетекші мәнге ие болады. Оқушылардың
бойына эстетикалық тәрбиенің сіңуі мен көңіліне дарытуды қазірде философтар
да жан-жақты дәлелдеп, көркемдік таным тұлғаның бойына зорлықпен, күш
көрсетумен, әміршілдікпен дарымайтындығын мойындатын отыр [ 25, 59 ].
Эстетикалық тәрбие беруде мұғалім оқушы бойындағы көкем өнерге
деген ынта ықыласын қолдай отырып, табиғи болмысындағы өмірге үйлесімді сыр-
сипатын аша түсуге зейін аударуы керек. Айталық, тұлғаның дыбысты, үнді,
әуенді, ырғақты дәл аңғара алуы, немесе түр, түс, бәден, реңді байқай білу
ерекшеліктерін ажырату қабілетіне мэн беріп, үйлесімділікті ескере отырып
оның нәтижесі де тұлғаның санасын, танымын қалыптастыруға тиімді ықпал
жасайды. Әрбір оқушының эстетикалық таным ерекшеліктерінде байқалған
бейімділік көріністеріне назар аударып оған бағдар берумен қатар, сол
салаға байланысты нақты тапсырмалар орындаттырып, олардың өздігінен
ізденуіне жол нұсқау түлғаның бойында әлі көрінбей жатқан мүмкіндіктерін
ашуға жәрдем ететіндігін есте ұстау керек. Мүның өзі оқушының эстетикалық
мұрат мақсатының жетілуіне қозғау салып, оның өркен жайып, өріс алуына жол
ашатындықтан ұйымдастыру жұмыстарының тиімді әдістерін таба білу де шарт.
Эстетикалық тәрбиенің нәтижелік көрсеткіші тұлғаның білімі, өнерді
танып ажырата алу қабілеті, көркемдікті сезіне білуі, тағылымдық өнеге
деген құштарлығы мен құмарлығы және бұл қасиеттерді өз бойына дарыта білуі
болып табылады.
Экологиялық тәрбие. Жас ұрпақтың жан-жақты үйлесімді дамып
қалыптасуына білім мен тәрбие ғана емес, әсем табиғат аясы - көгілдір ну
орман, көк майса, төңірек, түрлі-түсті гүлдерге толы алқап, асау өзен,
тұңғиық теңіз, сылдырлап аққан бұлақ, тау-тас, шың-құз биіктігі, жемісті
бау-бақша, жеті қат көк, жер, нұрын төккен Ай мен Күн, жымыңдаған
жұлдыздар, құпиялы сырға толы тылсым дүние мен жаратылыс күштерінің ықпалы
және жоғары мәдениетте дамыған қоғамдық-әлеуметтік, отбасылық ортаның әсері
керек. Бұлар жас жанның туа біткен мүмкіндіктерін дамытатын қажеттіліктер.
Өйткені, табиғат пен адам дамуы егіз, бір-біріне байланысты. Адамзаттың
табиғатқа, қоғамға, жаратылыс әлеміне, отбасына, айналасындағы дүниеге, жан-
жануарларға деген ізгі қатынасы сүйіспеншілік сезімінің дамуымен
айқындалады.
Біздің халқымыздың өмірі табиғатпен етене байланыста өткен. Ашық
аспан астында, киіз үйді пана етіп, жел мен боранда, шілденің ыстығы мен
қаңтардың аязында, көктем мен күзде төскейде малын бағып табиғатпен тел
өскен, тіршілік еткен. Сондықтан да жаратылыс әлемін қастерлеп киелі
санаған, пір тұтқан, оған сүйіспеншілікпен қарап, қамқорлық жасап аялаған.
Қазақ халқы ежелден аспан денелеріне ерекше назар аударып, қастерлеген.
Табиғат адамзаттың өмір кешуіне мүмкіндік тудырып, Жер-ана елді
асырап бағып, орман-тоғай елге дәулет ретінде, су, ауа райы денсаулықтың
кепілі ретінде көрініс тауып отырғанын халық даналығы дөп басып айтқан.
Табиғат-ана адамзатты осыншама байлықпен қамтамасыз етіп, өсіріп-өрбітіп
отырғанда, адамзат та өз тарапынан оған қамқорлық болуы парыз. Көл-көсір
табиғат байлығын үстемелеп молайтып, ұқыпты пайдалану, көзінің қаршығындай
сақтау, жанашырлықпен қорғау әр адамның міндеті [44 ].
Барлық ғылым салалары мен экономикалық шаруашылық жұмыстарын
жүргізушілердің негізгі қызметі қоршаган ортаның байлығын ысырап етпеуге
бағытталуда, өйткені табиғат адам мен оның мүддесін қорғайтын ғылымның
бәріне де ортақ.
Қоршаған ортаның бірлігін үйретудің тұтас жүйесі бүл саладагы негізгі
проблеманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...4
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Қысқартулар мен
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...6
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні, мазмұны мен бағыттары
принциптері
1. Тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...11
1.2 Тәрбие принциптерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. ...34
1.3 Тәрбие әдістері және оларды топтастырудың
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2 Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары
1. Еліміздің және шетелдегі қазіргі тәрбие тұжырымдамасының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2. Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын жоспарлау және ұйымдастыру
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...47
3. Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары негізінде эксперименттік жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Экономика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...60
Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 72
Нормативтік сілтемелер
Зерттеу жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалды:
- ҚР Конституциясы 24 бабы 30.08.1995ж.
- ҚР Білім туралы Заңы
- ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы 2007ж.
- ҚР 2015 жылға дейінгі білімді жаңарту Тұжырымдамасы
- ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңы
- ҚР Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы
- ҚР Еңбек Кодексі. 12.07.2007ж.
Анықтамалар
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған, саналы түрде жүзеге асырылатын
педагогикалық іс-әрекет.
Тәрбие үрдісі - қоғамның талап-тілектеріне сай әрбір жеке тұлғаның
ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлық ерекшеліктерін жүйелі
түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара
бірлескен іс-әрекеті.
Тәрбие әдісі - мектеп тәжірибесінде белгіленген мақсатқа қол
жеткізудің жолы, тәсілі, амалы.
Педагогикалық диагностика - тәрбиеленушінің алған тәлім- тәрбиелік
деңгейін айқындап, зерттеп, сол орайға үйлесімді тәрбие міндеттерін
белгілеу.
Білім мазмұны деп - жеке адамның ой-өрісін, дене тәрбиесін,
адамгершілік-имандалық қасиеттерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын,
мінез - құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстүрлер рухында
тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сүруге дайындайтын ғылыми-білім,
тәжірибелік, іскерлік және дағды жүйесін қалыптастыратын жадығаттарды
айтамыз.
Тәрбие жұмысы - сынып жетекшісінің белсенді басшылыгымен, шебер
ұйымдастырушылығымен тәрбиенің бағыттарына сәйкес белгілі нысананы көздей
отырып, шығармашылық тұрғыда жүргізілетін іс-әрекет.
Тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы - бұл ақыл-ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен кәсіби бағдарлау, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық процесте тоғысуы.
Адамгершілік тәрбиесі - тұлғаның әдеп саласындағы білімі, сезімі мен
қарым-қатынасы және мінез-құлқына қатысты мәселелердің жүйесі.
Педагогикалық техника - оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің
жиынтығы.
Сынып жетекші - белгілі топтагы оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыратын
негізгі тұлға.
Суггестия - иландырып сендіру.
Қысқартулар мен белгілеулер
Осы ғылыми жұмыста келесі қысқартулар мен белгілеулер қолданылған:
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БҰҰ - Бірікке ұлттар ұйымы
ЮНЕСКО – БҰҰ жанындағы мәдениет, ғылым және білім беру жөніндегі ұйым
т.б. - тағы басқа
М.- Москва
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгы
БТ - бақылау тобы
ЭТ - эксперементтік топ
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдай, демократияланған, ізгіленген кезең мектептерде тәлім-тәрбие
мазмұнын қайта қарап жаңғыртуды, халықтық педагогиканы тәрбие процесінде
негізге алуды талап етіп отыр. Өйткені, әр ұлттың тарихының ұрпақтарға
оқытылуы, салт-дәстүрлерінің сақталуы және әдебиеті мен өнерінің дамуы,
ұлттық бостандық жағдайында ғана болуы мүмкін.
Қазақстан Респабликасының Конституциясында көрсетілген баршаға
міндетті жалпы орта білім беруде тәрбиелеудің кешенді бағдарламасын негізге
алу. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы, ертеңгі ел тұтқасын ұстайтын ұлт
жанды ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігіне, ұлттық ойлау қабілеті
мен іскерлігіне, кәсіби шеберлігі мен сапалы біліміне, заман талабына
сәйкес туындап отырған мәселенің түп-тамырын айқындап, кәсіптік білім беру
жүйесінде тәрбиені ұйымдастыру [ 1 ].
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында Білім беру
ұйымдарындағы тәрбие бағдарламалары білім беру бағдарламаларының құрамдас
бөлігі болып табылады және білім алушылардың, тәрбиеленушілердің
елжандылық, азаматтық, интернационалдық, жоғары моральдық және адамгершілік
сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ жан-жақты, ынта-ықыласымен қабілеттерін
дамытуға бағытталуы тиіс - деп көрсетілген [2].
Қоғамды дамытытын жас азаматтың жеке тұлғасы жан-жақты жетілген,
іскер, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін, ана тілін игерген, жаңа
жағдайды, білімді өздігінен түсініп, бағалай, талдай алатын болу керек.
Сонымен бірге өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген,
өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық
талғамын дамытуға ынтазар, өмірдің әрқилы кезеңдерінде дербес еңбек етуге
даяр ұрпақты қалыптастырудың бір жағы білім мазмұны арқылы іске асса,
екінші жағы тәлім-тәрбие мазмұны арқылы бойға сіңеді. Сондықтан Білім
туралы Заңға сәйкес оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыру Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына
орай білім мазмұнын қазіргі ғылымның құрылымына сәйкестендіру, оқу-тәрбие
ісінде оқушылардың шығармашылық ойлау мен өздігінен еңбек етуіне,
адамгершілікке, имандылыққа бағдар беру, білімін қолдана білуге үйрету,
дүниені дұрыс тануға, жалпы азаматтық мәдениетті бойына дарыту көзделіп
отыр [ 3 ].
Балаларымызды мектеп тәрбиелейді деген ертеден қалыптасқан ұғым
отбасындағы ата-ананың бала тәрбиесін тым босаңсытып алғаны, мектептердің
күні бүгінге дейін оқу мәселесін өздерінің басты міндеттері деп санап,
тәрбие мәселесін назардан шығарып алғандықтары қоғамдағы жат қылықты
тәртіпсіз шәкірттер қатарын еселеп арттыра түсті, атаулы мәселе жөнінде ұлы
бабамыз Әбу Нәсір әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес,тәрбие берілуі
керек, тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы - деген екен.
Қазақстанда қазіргі кезеңдегі қоғамдық, әлеуметтік өзгерістерге
сәйкес тәрбие теориясы мен әдістемесінің мақсаты, міндеті, мазмұны мәнді
өзгерістерге ұшырауда. Соңғы кездерде Ресей мен Қазақстан баспа беттерінде
жарияланған еңбектерді негізге ала отырып, жаңарған қоғам талабына сай
оқушыларға ақыл-ой, имандылық-адамгершілік, эстетикалық т.б. тәрбие беру
жүйесін басты мәселе деп қарастырған жөн.
Демек, ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып, заман талабына
сай, өркениетті елдер қатарына кіру мақсатында, ұрпақ тәрбиесінің зор мәні
бар келелі мәселеге айналып отыр.
Тәрбие мәселесі тамырын тереңге жая отырып, қай заманда болмасын
ойшылдардың, ағартушылардың, ғалым-педагогтардың назарында болған. Қазақ
педагогика ғылымының қайнар көздері болып табылатын әл- Фараби,
Ж.Баласағұни, М.Қашқари тәрбиенің әдіснамалық, теориялық және философиялық
негіздерін қалаған. Халқымыздың кемеңгер ағартушылары Ш.Уалихановтың,
Ы.Алтынсариннің, А.Қүнанбаевтің, М.Жұмабаевтің, Ж.Аймауытов,
Ш.Құдайбергенов, т.б. өз шығармаларында құнды ой-пікірлер мен педагогикалық
тұжырымдарын көрсетіп кеткен [ 4, 5, 6,7, 8, 9, 10, 11,12].
Халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі
қасиеттерін өскелең ұрпақтың бойына сіңіру, қазақ халық педагогикасы
негізінде оқушылардың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын,
өмірге деген азаматтық көзқарасын және соған сай мінез- құлқын қалыптастыру
бойынша Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, Ә.Табылдиев, С.Ғаббасов,
т.б. тың зерттеулер жүргізіп, өз еңбектерінде этнопедагогика ғылымының
қалыптасуы мен дамуын, этнопедагогика құралдарының ұрпақ тәрбиесіндегі
мәнін, мектептің оқу-тәрбие процесінде алатын орны мен оларды пайдалану
мүмкіндіктерін қарастырды [ 13, 14, 15, 16,17].
Олай болса, кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын тиімді
ұйымдастыру болашақ мұғалімдерді даярлау үрдісінде - ұстаздың жеке басына,
оның жалпы және кәсіби дайындығына тікелей байланысты. Жоғары мектепте
мұгалімдерді даярлаудың теорялық негізіне арналған еңбектерде
О.А.Абдуллина, Н.И. Болдырев, Т.А.Ильина, Н.Д.Хмель, т.б. оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастырудың дәстүрлі мәселелері мен ұстаздың жеке тұлғалық асыл
қасиеттерін қалыптастыруға ерекше назар аударылған [18,19,20, 21].
Қазіргі таңда педагогика ғылымында тәрбие теориясының
қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосып отырған қазақстандық ғалымдардың да
еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Тәрбие беру процесінің мазмұнын, әдіс-
тәсілдерін, түрлері мен құралдарын жетілдіру бойынша Б.Әбдікәрімұлының,
А.Меңжанова, А.А.Бейсенбаеваның, С.Ш.Әбенбаев, Б.Р. Айтмамбетова,
К.Сейталиевтің, т.б. еңбектерінде тәрбиені жан жақгы қарастырған [ 22, 23,
24, 25, 26, 27 ].
Сонымен, оқыту істерін жастардың белсенді ақыл-ой еңбегі, саналы іс-
әрекеті негізінде ұйымдастырса, тәрбие процесін ғылыми-тәжірибелік бағытта,
ұлттық психология, сана-сезім, мінез-құлықты қалыптастыру негізінде
ұйымдастырған абзал.
Зерттеу объектісі: кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмыстарын
жүргізу үрдісі.
Зерттеу пәні: кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие берудің негізгі бағыттары арқылы
оқушыларды тәрбиелеуді теориялық тұрғыда негіздеу және оның тиімділігін
тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу міндеттері:
- тәрбие жұмыстарының әдістерін ұйымдастырудың қазіргі кездегі мәні мен
маңызын айқындап, мектеп оқушыларын тәрбиелеуде қаншалықты қолданылатынын
талдау;
- мектепте тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін қолдану арқылы тәрбие
процесін ғылыми-тәжірибелік бағытта, ұлттық психология, сана-сезім, мінез-
құлықты қалыптастыру негізінде ұйымдастыру;
- мектеп оқушыларына тәрбиенің негізгі бағыттарымен тәрбиелеу әдістемесін
жасау және тәжірибелік-эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
Зерттеу болжамы: егер кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбиені
ұйымдастыру әдістерінің барлық түрлері қолданылса, онда мектеп оқушыларының
жалпы тәрбиесі, мәдениеті, білімі жоғары деңгейде қалыптасады.
Зерттеу көздері: қарастырылып жатқан мәселе бойынша
философтардың, педагогтер мен психологтардың еңбектері, білім беру мен
тәрбие мәселелері жөнінде нормативті құжаттар: Қазақстан Республикасы
Білім беру туралы заңы, жалпы білім беретін мектептердің мұғалімдері мен
оқушыларымен тәжірибелік-педагогикалық жұмыс қорытындылары.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты тарихи,
психологиялық, педагогикалық, эдебиеттерді теориялық тұрғыдан талдау,
педагогикалық тәжірибені зерттеу және талдау, зерттеу мәселесіне байланысты
мәліметтерді жинақтау, тәжірибе қорытындысын шығару
Зерттеу базасы: тәжірибелік жұмыстар Астана қаласының №3 орта
мектебінде жүргізілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
экономикалық, қоршаған ортаны қорғау, еңбек қорғау бөлімнен және жұмыс
тұжырымдамасы мен ұсыныстар келтірілген қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан және графикалық бөлімнен тұрады. Кіріспе
бөлімінде жұмыстың көкейкестілігі негізделген, жұмыстың мақсаты, пәні
анықталған, зерттеудің міндеттері құрылған, жұмыстың өзектілігі,
практикалық маңыздылығы, зерттеу әдістері мен деректі көздері ашылып
көрсетілген, зерттеу жұмысының дәлелділігі баяндалған.
Педагогикалық қызмет ретінде тәрбиенің мәні, мазмұны мен бағыттары
принциптері атты бірінші тарауда тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен
бағыттары, тәрбие принциптерінің негізгі ерекшеліктері және тәрбие әдістері
және оларды топтастырудың мүмкіндіктері туралы айқындалып көрсетілген.
Кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен
формалары атгы екінші тарауда еліміздің және шетелдегі қазіргі тәрбие
тұжырымдамасының ерекшеліктері, кәсіптік білім беру жүйесінде тәрбие
жұмысын жоспарлау және ұйымдастыру әдістемесі және кәсіптік білім беру
жүйесінде тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістері мен формалары негізінде
эксперименттік жұмыс нәтижелері анықталған.
1 Педагогикалық қызмет ретінде тәрбие үрдісінің мәні және оның жалпы
заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие үрдісінің мәні, мазмұны мен бағыттары
Қазіргі таңда еліміздегі оқу-тәрбие жұмысына байланысты болып жатқан
жаңартулар білім мен тәрбие беруді қайта қарауды міндеттейді. Бүгінгі таңда
тиянақты білім беру жүйесінде оқушылармен тәрбие жұмысын дамыту басты
мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдында қоятын ең басты
мәселелерінің бірі — өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық-
адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі
замандастарымен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді
ұрпақ тәрбиелеу. Сонымен қатар жеке басының сапасын көтеру.
Тәрбие - қоғамдық үрдіс, қоғам және жеке тұлғаның арақатынасын
қамтамасыз ететін басты жүйе. Оның негізгі өлшемі өмірге қажетті тұлғаның
жағымды қаситеттерін дамыту. Оқушылардың саналы тәртібі мен пайымды мінезін
қалыптастыру, оған сәйкес сезімін және сенімін тәрбиелеу тәрбиешінінің
мақсатқа бағытталған іс-әрекетіне байланысты.
Тәрбие теориясы тәрбие үрдістері, принциптері, әдістері болып
жіктеледі (сурет 1.1).
Тәрбие теориясы
Тәрбие үрдістері
Тәрбие әдістері
Тәрбие принциптері
Сурет 1.1 - Тәрбие теориясының жіктелуі
Оқу орындарындағы оқыту мен тәрбие біртұтас педагогикалық үрдіс. Тәрбие
үрдісі ежелден келе жатқан жүйе болғанымен оқыту теориясымен салыстырғанда
әлі де жеткілікті зерттеліп болмаған құбылыс. Шындығына келсек, адамзат
ғұмырындағы мәңгілік мәселе - ұрпақ тәрбиесі. Өзінің саналы өмірінде әрбір
адам ақылы дұрыс, дені сау болса, бұл мәселеге соқпай өтуі өте сирек
мәселе. Сондықтан да тәрбие бастауы ата мен ана, ал олар құрған отбасы -
адам қоғамының алтын бесігі екендігі ертеден-ақ қалыптасқан түсінік.
Даналықтары дәріптелген ғұламалардың пікіріне жүгінсек - жеке некелік, яғни
моногамиялық жанұяның дамуы қоғамды да,
тәлім-тәрбиені де ұлы өзгеріске түсіргендігін педагогика тарихын, фәлсапаны
зерттеуші зиялылар жан-жақты дәлелдеп, барша жұртты мойындатып отырғаны
белгілі. Ал психологилық тұрғыдан қарағанда тәрбиенің әсерімен баланың бір
сападан екінші сапаға өзгеріп ауысыу жетіледі. Былайша айтқанда, бойына
түрлі тәжірибені қабылдап, біліп, танып, ұғынып соның нәтижесінде мінез-
құлқы өзгеріп, өзіне деген сенімі артып, іс-әрекетін бағдарлауға машықтана
бастайды.
Сонымен, тәрбиенің мәні, біріншіден, қоғам үшін саналы, белсенді,
ізгіленген, іскер азаматты қалыптастыру болса, екіншіден жеке азам үшін -
оны өмір сүре білуге, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасай білуге
үйрету.
Олай болса, тәрбие үрдісі деп - қоғамның талап-тілектеріне сай әрбір
жеке тұлғаның ақыл-ойын, сана сезімін, ерік-жігерін, мінез-құлық
ерекшеліктерін жүйелі түрде қалыптастырып, дамытудағы тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілердің өзара бірлескен іс-әрекетін айтамыз.
Тәрбие үрдісінің мән-мазмұны педагогикалық ситуациялардың шешімін
тауып, оның себеп салдарын айқындай білуге байланысты. Демек, педагогикалық
іс-әрекеттің нәтижелі болуы тәрбие үрдісіндегі жүйені және оның салаларын
дұрыс ажыратып, сол орайдан әрекет жасай білуге тәуелді. Қазіргі педагогика
ғылымдарындағы зерттеу бұл жүйені былайша топтастырады:
- Педагогикалық диагностика. Тәрбиеленушінің алған тәлім- тәрбиелік
деңгейін айқындап, зерттеп, сол орайға үйлесімді тәрбие міндеттерін
белгілеу.
- Бағдарлық жоба белгілеу. Жүзеге асуға тиісті тәрбиелік іс-әрекетті
жоспарлап, оның мазмұнын, әдістері мен формаларын айқындау.
- Ұйымдастыру жолдары. Белгіленген жоспардағы іс-әрекетті жүзеге
асырудың амал-тәсілдерін және қалай жүргізілетіндігін белгілеу.
- Нәтижені бақылап, бағалау.
Көрсетіліп отырған бұл жүйе педагогикалық тәлім-тәрбие саласындағы
жүзеге асырылмақ іс-әрекеттерді орындауды болжаумен бірлікте шешілетіндігін
назарда ұстаған жөн.
Тәрбие үрдісінің тиімділігін айқындау қол жетуге тиісті нәтиженің
қалай болғандығы және ол қандай іс-әрекет арқылы орындалғанын білуге
мүмкіндік береді. Сондықтан мұндағы іс-әрекетті шартты түрде екі жүйеге
бөліп қарауға тиістіміз.
Бірінші, қол жеткен нәтиже қойылған мақсатпен неғұрлым үйлесімді
болса, соғұрлым тиімді болды деп саналады. Мұнда оқушының тәрбие-тәлімі
деңгейінің нәтижесіндегі басты көрсеткіш - мінез-құлқы, саналылығы. Оның
басты сипаты ұжым мен жеке адамдардың қарым-қатынасында, әлеуметтік
белсенділігінде, адамгершілік-имандылық түсінігінде, эстетикалық танымында,
білім мен біліктілігі іс-әрекет барысында көрінеді, Бұл оқушының меңгерген
тәрбиесінің айғағы, үрдістің тиімділік нәтижесі болып саналады.
Екінші, мұғалімнің алдын ала жобалаған тәрбие жоспарын іске
асырудағы белгіленген мақсаты, таңдаган әдіс-тәсілдері мен формалары және
мазмұнның тиісті әрекетке үйлесімді тәрбие үрдісінің тиімділігі тұрғысынан
қаралады. Сондай-ақ оның жүзеге асуы тиімді шартқа саналады. Әрине, мұнда
психологиялық ахуал да ескеріледі.
Тәрбие үрдісінің тиімділігі қаидайлық дорежеде болгандығын
айқындау гіедагогикалық талдау арқылы жүзеге асырылады. Мүнда бақылау,
әңгімелесу әдістері қолданылады. Студент педагогикалық практика кезінде
талдау, зерттеу жұмыстарын өздігінен жүргізгені жөн.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, оның бойындағы туа біткен табиғи
мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап ету арқылы
жауапкершілігін жетілдіруге, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану арқылы
жеке тұлғаны қалыптастыруга жол ашылыды [25, 9].
Жас ұрпаққа тек тәрбие объектісі ретінде ғана емес, өзіндік
ақыл-ойы, талап-тілегі, қажеті бар субъекті ретінде қарап, бойындағы туа
біткен, табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап
ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық педагогикасын қолданып,
оқу- тәрбие жұмысын жүргізу арқылы жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Педагогикалық қызмет еңбек объектісінің ерекшелігімен
айрықшаланады. Өйткені, ол үнемі дамып, бір мезгілде тәрбиенің объектісі
де, субъектісі де бола алатын жеке тұлғамен істес. Қоғамдағы жас ұрпақ
тәрбиесі төрт түрлі әлеуметтік күштің бірлескен жұмысы арқылы жүзеге аспақ:
отбасы, мектеп, әлеуметтік орта, жұртшылық. Осы күштерді біріктіріп,
байланыстырып ортақ мақсатқа бағыттап отыратын - сынып жетекшісі.
Оқу-тәрбие жұмысының мазмұндылығын қамтамасыз ету үшін топқа
сабақ беретін мұғалімдермен бірлесіп жұмыс істейді. Оқу көмегімен
ұйымдастырады.
Оқушыларға мектеп пен отбасы тарапынан қойылатын педагогкалық
талпатардың бірлігін қамтамасыз етіп, ата-аналарымен байланыс жасап
отырады. Сонымен бірге оқушылардың денсаулығын нығайтуға жағдай туғызып,
үлгерімі мен сабаққа қатысына қамқор болып, мінез-қүлқын, тәртібін
адамгершілік қасиеттерін дамытатын шаралар жүзеге асырады, болашақ
мамандығына деген сүйіспеншілігін, дұрыс қатынасын қалыптастырады.
Сынып жетекшісі оқушыларға білім берумен қатар, жан-жақты дамып
қалыптасуына жүйелі жүргізілетін жұмыстар арқылы үздіксіз ықпал етіп
отырады. Педагогикалық ықпалдың табысты болуы оны іске асыратын жетекшісіне
және оқушылардың қабылдауы мен белсенділігіне байланысты. Олай болса, сынып
жетекшісінің жеке басы қабілетіне, жұмыс істеу ынтасына жоғары талап
қойылады. Ол талаптарға теориялық, тәжірибелік дайындығының болуы, рухани
байлығы, педагогикалық білімі мен бірліктілігі т.б. жатады. Бұл талап сынып
жетекшісінің өзін-өзі тәрбиелеу процесінде жеке басының қасиеттерін
дамытуын, педагогикалық шеберлікке, іскерлікке жетудің құпияларын игеруін
қажет етеді [ 28 ].
Ғылыми зерттеулердің тұжырымдамасына сүйенсек, тәрбие мазмұны
құрастыратын табиғат, қоғам, адамзат туралы теориялық деректерді білу,
сондай-ақ қоғамдық тәжірбиелер мен құндылықтарды және оның мұрат мақсаттары
мен деңгейін ұғынумен қатар тұлғаның білім, білігі, қабілетінің дамуы,
мінез-құлқының қалыптасуы деген тұрғыдан қарайды. Осы орайдан келгенде
тәрбие саласындағы жаңа тұжырымдама тәрбиенің мазмұнын уақыт талабына
үйлестіріп құруды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасындағы этникалық-
мәдени білім тұжырымдамасындағы этникалық-мәдени білім берудің негізгі
міндеттерінің бірі ретінде Жан-жақты мәденитті тұлғаны тәрбиелеу деп,
яғни тұлғаның өзінің төл мәдениетіне сай болуына және өзге мәдениеттерді
игеруіне жағдай жасауды және мәдениеттер алмасуына, олардың бірін-бірі
байытуына бағдар ұстауды қарастырады.
Тұлғаның жан-жақты және үйлесімді дамуы — бұл ақыл-ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен кәсіби бағдарлау, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық процесте тоғысуы.
Қазіргі егемендік алған еліміздегі тәрбиенің мақсаты, оның мазмұнына
үйлесімді тұлғаның мәдени болмысын қалыптастырып, дербестігін дамытуға
лайық болуына негізделген. Дәлірек айтқанда, мәдени болмыстың қамтитын
аймақтық деңгейі зор, тұлғаның өзін-өзі айқындауы, әлеуметтік-
экономикалық, саяси дамуы, адамгершілік, имандылықтьң жетілуі, экологиялық
заңдылықтарды сақтап, көркемдік танымын зорайтып денсаулығын нығайту және
адамдармен қарым-қатынасын жақсарта беру мәселелерін қамтиды [ 29 ].
Адамның өзін-өзі тәрбиелей білуі тұлғаның жауапкершілігін
арттырудағы басты шарттың бірі болғандықтан тиісті мәселеге байланысты
оқушының дұрыс шешім қабылдап, өмірдегі өз орнын табуға саналы қарап,
уақытқа үйлесімді шешім шығара білуі тәрбие талаптарының мазмұндылығымен
іштесіп жатқан құбылыс екені әркімге аян болуға тиіс.
Әрине, оқушыны білімдендіру мен тәрбие ісін жүзеге асыру
әдістемелері бір сәтте немесе бір жылда жасала салмайды, ол ұрпақтан
ұрпаққа жалғасып түрлі тәжірбиелерден сұрыпталып, оның қорлануы барысында
жүзеге асады. Осы орайдан кеңестік кезіндегі тәрбие мазмұнындағы теориялық
және ұйымдастырушылық жолдардың бүгінгі өмірге үйлесімді жақтарын жетілдіре
отырып, шәкірттердің мәдени танымын қалыптастыру бағдарламаларын жетілдіру
күн тәртібінен түспейтін мәселе. Өйткені оқушыға берілетін тәрбиенің
мазмұндылығы классикалық педагогика құндылықтарын және оның ұзақ жылдар
бойы өмір сараптауынан өткен формаларын ретті және уақытпен үйлестіре
пайдалана білу бұл саладағы іс-әрекеттің табысты болуына кепілдік берумен
қатар, тәрбие мазмұнының өміршең болуына жол ашады (Қосымша А).
Тәрбие жұмысы сынып жетекшісінің белсенді басшылығымен, шебер
ұйымдастырушылығымен тәрбиенің бағыттарына сәйкес белгілі нысананы көздей
отырып, шығармашылық тұрғыда жүргізіледі.
Жастардың әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-ғылыми көзқарасын
қалыптастыру, ақыл-ойын дамыту, кәсіптік бағдар беру, имандылық-
адамгершілікке, көркемдікке, эстетикалық талғампаздыққа үйретіп, таза, дені
сау етіп, тәрбиелеу басты меже, өйткені тәрбие адам тағдырын шешеді
(В.Г.Белинский) [ 27, 25].
Тәрбие мазмұны тәрбие бағыттарына байланысты болатындықтан, тәрбие
бағыттарына тоқталып өтейік (Қосымша Б).
Отбасындағы тәрбие. Баланың тәрбиесі туған, өскен ортаға, ата-
анаға, үлкендерге, олардың үлгісіне байланысты. Бала айналасына қарап
өседі, - дейді халқымыз. Алайда, асырау мен асыл тәрбие беру екі түрлі
мәселе. Сондықтан да Жігітгің тентек болмағы - биінен, баланың тентек
болмағы - үйіжн, Өнеге күші өлшеусіз, Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны
ілерсің деуі арқылы бала тәрбиесінің өскен ортаға байланысты екенін
көрсетеді. Қазіргі кезде жас өрендерімізді жан-жақты тәрбиелі, терең
білімді азамат етіп өсіруде ата-аналарға үлкен міндет жүктеліп отыр.
Отбасында баланы халықтық педагогика негізінде баулу үшін тәрбие
мазмұнын қайта құру, демократияландыру, ізгілендіру, ғылым жетістіктерін
пайдалану, ата-анага педагогикалық, психологиялық білім беру, мамандарды
сапалы даярлауды, қайта даярлауды іске асыру қажет.
Жас ұрпақты осы тұрғыда тәрбиелеуде отбасы маңызды орын алады. Отбасы -
адамзат бесігін тербеткен ұя болса, Баланың бас ұстазы - ата- анасы.
Бұлар балаға отбасылық өмірдің алуан түрлі қыры мен сырын, тылсым дүние
жұмбақтарын танытып, тағлым-талғамға, әдептілікке баулиды. Себебі, отбасы -
таным бесігі, отбасы - өркениет ошағы, отбасы - үлгі-өнеге бастауы. Ата-ана
күнделікті өмір тіршілігінде еңбегі, адамдық бейнелері, жақсы мінез-қүлқы,
дұрыс қарым-қатынасымен балаға үлгі. Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны
іледі, Әкеден - ақыл, анадан - мейір алады. Отбасына Әке - асқар тау,
ана - бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы қүрақ болып есептеледі. Ата-
анаға баладан қымбат ештеңе жоқ. Сондықтан баласының әдепті, арлы азамат
болып қалыптасуын армандайды. Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын жейді,
атадан жаман ұл туса, елінің малын жейді, Әдепті бала - арлы бала,
әдепсіз бала - сорлы бала, - деген халқымыз, бала тәрбиесінің маңызына
ерекше мән берген.
Ата-ана отбасының жылылығы мен ынтымағын, бірлігі мен тыныштығын
қамқорлыққа, мейірімділікке, сүйіспеншілікке негіздеп құрып,
сақтап, жанұя мүшелерінің көтеріңкі көңіл-күйде болуын қамтамасыз етіп
отыруы керек. Ата-ана отбасында өздерінің күнделікті жұмысы, тындырған ісі
туралы бала-шағасының алдында айтып, әңгіме дүкен құрады. Әкесінің
жетістігіне балалары да бірге қуанысады, бұл олардың мақтаныш шешімін
тудырады. Бірте-бірте ұл қыздары да өз жаңалықтарын ортаға салып айта
бастайды. Осылайша, жанұя мүшелерінің бір-біріне деген сенімі,
сүйіспеншілік, достық қатынастары нығая түседі, Жанұяға қарап бала өседі,
қарағайға қарап тал өседі, - деп тегін айтылмаған.
Ата-ана баланың күнделікті еңбегін дұрыс ұйымдастырып, көмектесіп,
кездескен қиыншылықтарды жеңуге қол ұшын беріп отыруы арқылы еңбек
дағдысының беки түсуіне ықпал етеді, ұқыптылыққа, жауапкершілікке,
ойшылдыққа үйретеді. Олар баланың өзін-өзі тәрбиелеуіне басшылық етіп,
айналасындағы адамдардың жағдайымен, талап-тілегімен санасуға үйретеді,
отбасымен баламен жеке-дара тәрбие жұмыстарын (әңгіме, үгіт-насихат,
түсіндіру т.б.) жүргізуге мүмкіндік мол.
Ата-ана баланың материалдық және рухани қажеттерін қанағаттандырып,
талап-тілегімен, пікірімен санасып отырса, олардың арасындағы қарым-қатынас
сыйластыққа, сенімге негізделеді де әке-шешесін жақсы көру, құрметтеу
сезімін дамыта түседі. Ата-ана баламен пікірлесуге бейпіл, бейауыз сөздерді
қолданбай, дөрекілікке жол бермей, жеке басын қорламай, мейірімді, табиғи,
жылы, ақылды сөздер айтып өнеге бола білсе, тәрбиеде табысқа жетеді.
Халқымыздың аталған дәстүрлері ауыз әдебиетіндегі - әлдиінен
бастап, батырлар жырына дейінгі барлық жанрларында, қазіргі балалар
әдебиетінде берік орын алған, онда адамгершілік нормалары мен ережелері,
даналық ойлары - тәрбие құралы ретінде пайдаланылған [ 32 ].
Сонымен, отбасындағы тәрбие мен қоғамдық тәрбие өзара тығыз
бірлікте, халықтық педагогикадан бастау алып ғылымда дәлелденген
нәтижелерге сүйеніле, тәрбие құралдары мен әдістері дұрыс таңдалып
жүргізілсе, ізгілікті тәрбиенің негізі қаланбақ.
Ақыл-ой тәрбиесі. Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның ойлау қабілетін
жетілдіріп, танымдық ақыл парасатының пәрменділігін дамытуға бағытталған
педагогикалық іс-әрекет. Тұлғаның ақыл-ойы оның көзқарасының қалыптасуымен
бірлікті өрістейтін құбылыс болғандықтан мұның нәтижелелік көрінісін себеп
салдардан бөлуге болмайды.
Ақыл-ой еңбегі тұлғаның білім, білік саласындағы танымдық іс-
әрекеті болғандықтан ол алуан түрлі іскерлік дағдылардың бір арнадан
тоғысуына ықпал етеді және білімділік деректерді табу, тану, зерттеуді
жоспарлап, оны меңгерудің амал-тәсілдерін игеріп, тиісті мақсатқа қарай
қолдана білуге машықтанады. Оқушылардың бойына ақыл-ой тәрбиесін
қалыптастыру олардың көзқарасын бекітіп, мұның әсері әлеуметтік,
биологиялық факторларды жаңартуға немесе өзгертуге байланысты міндеттерді
шешуге мүмкіндік береді. Ақыл-ой тәрбиесінің нәтижесі тұлғаның қабілетін
шындап, ойлау деңгейін кеңейтіп, тиісті мәселеге, пікірінің айқын да нақты,
терең де шығармашылық сипатта болуына, тез де жылдам аңғаратын
парасаттылыққа бейімдейді және жобалаған ісін ықтиятты орындауға мүмкіндік
береді.
Әрине, ақыл мен сананың дамуындағы табиғат болмыстың ерекшеліктері
мен күрделіктері жөнінде әлі де шешілмеген проблемалар баршылық. Солай
болғанымен ұстаз ақыл-ойдың даму табиғатындағы екі көзқарасқа зейін қоюы
керек. Оның біріншісі - тұлғаның ақыл-сана қабілеті тумысынан бірге пайда
болатын ерекше психологилық құрылым, тиісті ақпаратты санасынан өткізіп оны
қабылдайды. Тұлғаның өсіп, ержетуіне орай қабілеті де дамып өрістейді,
өмірден өрнек табады деген пайымдауды тұтынады.
Ал екіншілері, ақыл қуаты тұқым қуалайды, сыртқы ортаның
әсерімен дамиды. Оның өрістеп өркен жаюы үшін арнайы әрекетке негізделген
оку оқу жұмысын ұйымдастыру керек деген көзқараста болады [ 33 ].
Тұлғаның дамуына ықпал ететін себептер көп, әсіресе, ақыл-ой
саласындағы ізденіске әсер ететін қажеттілік туғызып, білуге деген шынайы
құлшынысын арттырады. Ал мұның негізгі құралы білім негіздерін түсінуге,
яғни ақыл-ой тәрбиесі үрдісіндегі болжамдық таным тұрғысына дерексіз,
индуитивтік, дедуктивтік ойлау ережелеріндегі заңдылықтарға үйлесімді
әрекеттену шешуші мәнге ие болады. Ақыл-ой тәрбиесінің нәтижелі болуы
оқушының қабілет мүмкіндігі мен табиғи болмысына үйлесімді келерліктей
сараптай оқытуға мән берудің де маңызы зор. Осы орайда дарынды шәкірттерге
берілетін ақыл-ой тәрбиесінің мазмұндық, көлемдік деңгейін есепке алу және
тұлға ның бейімділігіне қарай ізденту жақсы нәтиже беретіндігін арнайы
мектептер тәжірибелері дәлелдеп отыр. Тұлғаның шама мүмкіндігіне лайықты
берілген ақыл-ой тәрбиесі тез жетіліп, тек ақыл-ой жағынан ғана емес, дене
еңбегіне де ынталы қатысып, атқарған ісін саналы орындайтын және өздігінен
іздене білетін дағды қалыптастырады (Қосымша В) [135 ].
Мектеп окушыларының көзқарасын қалыптастыру. Көзқарас дегеніміз
тұлғаның философиялық, ғылыми, әлеуметтік-саяси, адамгершілік, имандылық,
эстетикалық таным, сенім жүйесі және оның адам санасындағы көрінісі
тұлғаның іс-әрекетіне бағдар басшылық береді. Психологтар көзқарасқа
тұлғаның бетке алган әрекет бағдары тұргысынан қарайды. Бұл тәрбиенің
нәтижесі барысында жүзеге асады. Ал мұның құрылымдық жүйесі білім,
көзқарас, сенім болып табылады. Көзқарас пен сенім - бұл адамның
әлем туралы түсінігін, оны танып, білуін, әсерленуін сипаттайды.
Көзқарастың қалыптасу негізі ғылыми білім болып табылады. Кеңестік
кезеңцегі коммунистік көзқарас қалыптастыру бағдарындағы ұстанымда
диалектикалық-материалистік теорияға сүйенді және табиғатты, қоғамды,
адамды тануға материалистік көзқарасты бекітуге ұмтылды. Барлық оқулықтар
мен саяси әдебиеттер осы көзқарас тұрғысынан жазылды. Кеңестік жүйе ыдырап,
коммунистік үстемдік құлағаннан кейін көзқарастық танымда жаңаша
тұжырымдамалар өмірге келді. Діни оқу орындары өрістей бастады. Ислам
университеті, медреселер басқа діндер де тиісті оқу орындарын ашып,
жастардың бойына жаңа көзқарастар қалыптастыруға ұмтылуда. Тек діни оку
орындары ғана емес, жалпы білім беретін мектептерге арналған оқулықтар мен
оқу құралдарында да жаңа көзқарасқа мән берілуде. Солай болғанымен де
диалектикалық таным ақиқатты білуге негіз екендігін мойындау керек.
Елімізде әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім
берудің ұлттық моделін қалыптастыру үрдісі жүріп жатыр. Сонымен қатар білім
беруді басқаруды одан әрі демократияландыру, жаңа модельдің заңнамалық,
нормативтік, құқылық жолдары жетілдірудегі ізденістер өрістетеді. Берілетін
білімнің мазмұны және материалдық-техникалық базасын жаңарту сапаны көтеру,
ғылым мен өндіріске үйлесімді әрекеттену қарқын алуда. Осы орайдан
еліміздің болашағы бүгінгі мектеп оқушыларының көзқарасын қалыптастыру
келелі мәселенің біріне саналады.
Оқушының көзқарасын қалыптастыруда мұғалімнің әсерлі ықпалы зор.
Әдетте мұғалімнің шәкіртімен ортақ тіл табысып сөйлесе білуі, көп сөзге
салынып өсиет айтумен мезі қылу емес, қойылатын талаптың дәл де айқын болуы
игілікті іс-әрекетке жетелейді. Педагогика ғылымында ұстаздың өнегесі
шәкірттің бойына жақсы мінез-құлықты меңгеруге ұйытқы болумен қатар тиісті
көзқарас қалыптастыратын, ертеңгі мұраттарына бағдар сілтейтін үлгі ретінде
танылады. Осы орайдан халқымыздың Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы деген
нақыл сөзі мұғалімнің өнегелік бейнесін нақты бейнелеумен бірге, оқушыға
кімнен үйрену жөніндегі ұсынар қағидасы.
Оқушы көзқарасының көрсеткіші оның білімділік жүйені меңгеруі,
танымдық түсінігі, сенімі деп білсек, тұлғаның іс-әрекетінде бұл ұғымдар
көрініс тауып, нақты жүзеге асады. Сонда көзқарас бейтарап ұғым-түсінік
тұлғаның іс-әрекеті барысында жүзеге асып, орындалатын жұмыс, таным-
тағылымының нақты көрінісі болып шығады [ 36 ].
Имандылық - адамгершілік тәрбиесі. Философиялық қағидаға сүйенсек
мораль - қоғамдық сана, оның мәні - адамдардың мінез-құлқына, қарым-
қатынасына қойылатын талаптар мен оның мөлшерлік көрсеткіші, тағылымдық
таным ережелер нұсқасы деп білеміз. Қоғамның дамуы, өзгеруі моральға да
ықпал етіп, бұл да өзгеріп жаңарып отыратын құбылыс. Тарихи кезеңдерде
тіршілік ететін топтар, жеке тұлғалар әлеуметтік жағдайға байланысты арман
мұраты, қарым-қатынастағы мінез-құлқы өзгеріп, уақытқа бейімделуі заңды
құбылыс деп саналады. Бірақ ол бірден орныға салмайды, үлкен айтыс-тартыс,
тегеуірінді қарсыласулар барысында орнығады. Қарама- қарсылықтың күресі
болмаған жағдайда даму да болмайтындығын заңдылық деп ұғынған жөн.
Моральдың тарихын теориялық түрғыдан зерттеуші ғалымдардың
пайымдануына зейін қойғанда адамдардың имандылық, адамгершілік танымы,
арман-мұраты жөніндегі түсініктері де қилы-қилы және өмір сүріп отырған
заманымен үйлесімі жөнінде әр түрлі көзқарастар мен теориялар бар. Бұл
саладағы кейбір теориялар мынау:
• Иррационалдық теория - адамгершілік тұлғаның өзін-өзі тануынан бастау
алады, мораль әлеуметтік жағдайға байланысты емес деген идеяны
ұсынады.
• Натуралистік теория - адамгершілік адамның тумысынан бірге
жаратылатын, табиғи болмыс бітімінен пешенесіне жазылған деп қарайды.
• Діни тұжырымдамада - мораль Аллатағаланың әмірі. Жаратқан жақсы иемнің
жазмышы деп түсіндіреді де имандылық шарты деп, оны Құран кәрім арқылы
нақтылап ұғындырады. Ал христиан дініндегілер Библияда көрсетілген
тағылымдық заңдарды басшылыққа алады. Имандылық сенімді жетілдіру
мешіттердегі құдайға құлшылық етумен пайғамбарлардың хадистерін
түсіндіру арқылы жеткізілсе, христиан дінінде шіркеулер пенделік
парызын өтеу арқылы орындалады. Әлемдегі кең тараған Ислам, Иуда,
Будда, Христиан діндеріндегі санадан тыс ұлы күш - құдайтағаланың
адамшылық туралы тұлғаға рухтың ықпалды әсерін тану мәселесі діни
тәрбиенің негізі деп саналады.
Ал ғылыми-материалистік ұстанымдағылар моральға қоғамда танылған
мінез-құлық нормаларын сақтау, адамгершілік танымындағы ережелерді
орындаудагы жауапкершілік тұрғысынан қарайды [ 37 ].
Жалпы алғанда адамгершілік тәрбиесі - тұлғаның әдеп саласындағы
білімі, сезімі мен қарым-қатынасы және мінез-құлқына қатысты мәселелердің
жүйесі. Осы үш арнадан тоғысатын таным-түсінік адамгершілік тәрбиесінін
міндетерін айқындайды. Аталып отырған міндетгердің орындалуы барысындағы
педагогикалық іс-әрекет тұлғаның адамгершілік сапаларын қалыптастырады.
Оның күнделікті өмірдегі көрінісі тұлғаның дағдылы әдетіндегі сенімге
айналса, адамгершілік талаптары калыптасқан деген тұжырым жасауға болады.
Демек, адамгершілік тәрбиесінің айғақтық көрсеткіші тұлғаның имандылық
білімі, сезімі мен тиянақты қалыптаскан мінез-құлқы, қарым-қатынастағы
көрінісі.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнын қоғамның моральдық
сипаты мен тәрбие мақсатының тұжырымдамасы белгілейді. Қазіргі
мектептердегі адамгершілік тәрбиенің мәнін ажырату үшін ондағы моральдық
құндылықтарға зейін қою керек. Дәлірек айтқанда, қалыптасқан адамгершілік
талаптар және Батыс пен Шығыс елдерінің келіп жатқан тәрбие саласындағы
ұғым-түсінік, әдеп тәлімдеріндегі түрлі тәжірибелер [ 38 ].
Қазіргі кезеңдегі еліміздегі мектепке арналып жарияланған әдебиеттер мен
түрлі құжаттардағы имандылық, адамгершілік туралы ұстанымдардың негізгі
мазмұны мынаған саяды: әрбір тұлғаның бойына жауапкершілік, отаншылдық,
елжандылық сезім қалыптастыру, табиғатты қоғап, әлеуметтік жағдайды көтеріп
демографияны өрістету, халықтың мәдени деңгейін жетілдіре отырып шэкірттің
өзін-өзі тәрбиелеу іскерлігін дамыту басты бағдарға саналады.
Сондай-ақ кеңестік кезеңнен тәрбие саласында етек алған
саясаттандырылған түсініктен айықтыру мәселесі де ескерілген. Имандылық,
адамгершілік тәрбиесінің құралы жалпы педагогикалық әдістемелер мен
формалармен бірлікте қаралып мораль тақырыбындағы деректермен
ақпараттандыру және оны талдап, талқылап өздігінен пайымдау жасай білуі
көзделген. Сол негізде имандылық, адамгершілік тағылымдарын оқушылардың
меңгеруіне, олардың еңбекке, қоғамдық жұмыстарға, өнерге араласып, спорттық
саладағы түрлі секцияларға қатысып оқушының белсенділігін арттыру
тұрғысынан қарайды.
Адамгершілік тәрбиесіне байланысты жүзеге асырылатын әдістемелер оқу
үрдісінде кеңінен қолданылады. Тиісті сабаққа байланысты және тікелей
тақырыпқа қатысты имандылық түсінік, адамгершілік танымды оқушының
меңгеруімен шектеліп қалмай, сабақтан тыс ұйымдастырылатын лекция,
тақырыптық кештер, кездесулер мен конференция, этикалық-эстетикалық
басқосуларда да жалғаса беруге тиіс. Өйткені тәрбие, оның ішінде имандылық-
адамгершілік үлгі өнегелік тәрбие тоқтаусыз дамитын құбылыс. Егер
оқушылардың өздері ынта білдірген іс-әрекеттер болса, оны қолдап, құптап
демеу керек, өйткені мұндай бастаманың мәні олардың белсенділігін көтеру
мен қатар, тиісті деңгейдегі моральдық таным-түсініктердің тиянақты да
өміршең болуына ықпал етеді [ 39 ].
Имандылық пен адамгершілік тәрбиесінің нәтижелік көрсеткіші
моральдық талаптарды орындаумен өлшенеді деп білсек, оның мән- мағынасын
ашатын оқушының әдеп ережелерін орындап, тиісті талапты саналы түрде жүзеге
асырып, ар, ұждан алдындағы адалдығын сақтап, мінез- құлқын адамгершілік
нормаларына үйлесімді ыждаһаттықпен жүзеге асыра білуінде, дағдысына
сіңіруде.
Еңбек тәрбиесі және оқушыларға кәсіби багдар беру. Оқушыны
ұйымдастырудағы педагогикалық үрдістің түрі — еңбек тәрбиесі болып
табылады. Болашақ еңбектерге берілетін өндірістік тәжірибелер, түрлі еңбек
дағдыларын қалыптастыру және еңбек саласындағы әр алуан сапаларды меңгерту
еңбек тәрбиесінен басталады. Еңбек тәрбиесінің басты бағдары - тұлғаны
кәсіби білім алуға және кәсіби еңбектің ішкі сыр-сипатын түсінуге баулу
болып табылады.
Еліміздегі педагогика мәселесін зерттеуші мамандар мен ғалымдардың
бәрі де оқуды еңбекпен жақындату және еңбетің тәрбиелік мәнінің зор
екендігі жөнінде жеткілікті-ақ жазған. Еңбек тәрбиесіне соқпай кеткен
педагог-зерттеушілер жоқ десе де болғандай. Олар ұсынған тұжырымдама
мәресінен қарасақ - оқушы еңбегі тұлғаға білім берудің, өмірге әзірлеп,
түрлі сапалық қасиеттерді қалыптастырудың ең тиімді жолы деп білеміз.
Педагогика тарихында аты құрметпен аталатын педагогтердің бәрі де оқушының
еңбек тәрбиесіне ерекше назар аударып, еңбек - тәрбие құралы деген тиянақты
тұжырамдама жасаған.
Бүгінде техниканың араласпайтын, қолданылмайтын жері жоқ. Техника
тұрмыста да, құрылыста да кеңінен пайдаланылады. Сондықтан оқушының оны
білуге деген ынтасы мен құмарлығы оны ұғыну шеңберімен шектелу емес, сол
өндіріс процесін жаңартып, толықтырып, ілгері дамытудың тәсілдерін де таба
білуге икемдеу - оқушыны іздендірмей қоймайды. Олардың ықылас салып ізденуі
ақыл- ойдың дамуына, белсенділігін арттырып, дүниетаным қабілетін өрістетіп
шығармашылық бәсекелестіктегі табысы еңбек өнімділігін көтеруге ықпал
ететіндей болып идеялары өмірге жолдама алуы да ықтимал. Еңбек тәрбиесінің
адамды имандылыққа, іскерлікке, ідептілікке баулитындығын ескере отырып,
кәсіби мамандыққа бағдарлаудағы орыны ерекше екендігін үнемі назарда ұстау
керек. Оқушыны өндірістік өнімді еңбекке тәрбиелеу - әрбір тұлғаның
болашағын өмірге лайық бағдарлап, бүгінгі егеменді елімізді өркендетуге
үлес қосатын адам болып қалыптасуындағы сенімді жол.
Еңбек тәрбиесінің маңызы мен мәнін дұрыс шешу оның міндеттері мен
мазмұнын және жүзеге асырудың әдісі мен құралдарын айқындай білумен
шарттас. Мектептегі еңбек тәрбиесі саласындағы басты міндеттер:
1 Оқушыға техниканың қарқынды дамуын, өндірісте қолданылуын, оның
әлеуметтік-экономикалық мәнін ұқтыру.
2. Қарапайым станоктар мен құрал жабдықтарды меңгертіп, олармен жұмыс істей
білудегі білік дағдыларын қалыптастыру.
3. Өнімді еңбекке қатыстыру арқылы оқушының қабілетін, ақыл-ойын, ерік
қасиеттері мен қызығушылық т.б. тағылымдарын арттыру.
4. Еңбектегі ар, ұжданды сақтап, тиісті істі ыждаһатты атқарып, еңбекке
деген ынтымақты жебеп оған қажеттілік туғызу.
5. Кәсіби мамандыққа бейімдеу [40].
Орта оқу орындары жағдайында бұл міндеттердің орындалуы еңбек
пәндерін өту арқылы, мектептегі түрлі еңбектерге қатысу және сыныптан тыс
еңбектерді атқару, жазғы кездегі еңбкек лагерлеріндегі жұмыстарды орындау
барысында жүзеге асырылады. Еңбек тәрбиесі саласындағы іс-әрекеттің
нәтижелі болуы оны ұйымдастырудың әдістемесі мен формасына байланысты
екендігіне зейін қойып, оқушының еңбекке деген ынтасын аударуға бағытталған
тандаулы, даңқты еңбеккерлермен кездесу, экскурсиялар ұйымдастыру, еңбек
акцияларын өткізу, бәсекелестік туғызу т.б. мән беру керек.
Сонымен еңбек тәрбиесінің нәтижесі оқушының еңбекті тіленіп қажет
етуі, еңбекті атқаруға деген ықылас-ынтасы, оған қызығуы мен белсенділік
танытып шын пейілімен атқарған ісінен ләззат алып, өнімді еңбекке орай
кәсіби мамандық таңдауға деген құлқын айқындай түсу ниетінен көрінеді.
Еңбек тәрбиесінің бағыт-бағдарын оқушының санасына сіңіріп, шама
мүмкіндігіне үйлесімді еңбек дағдысына қалыптастыру олардың болашағында
жалғастық табатын әдетке айналатын өміршең құбылыс.
Кәсіби мамандық берудің нәтижелік қорытындысы оқушының болашақ
мамандығын саналы түрде таңдай алуы болып табылады. Ал мұның көрсеткіші -
кәсіби мамандықтың тұлғаға қоятын талаптарын терең түсіну, оқушының сол
мамандыққа бейімділігі, таңдаған мамандығына қарай және ерекшелігіне
қатысты оқу практика жұмыстары барысында атқарған істері мен осы саладағы
нақты еңбегі болып табылады [ 42 ].
Эстетикальқ тәрбие. Адамның өнердегі, өмірдегі эсемдікпен
сұлулықты танып, ұғынып және оны ажыратып рухани әспеттеп қабылдай білуі
эстетикалық тәрбиемен сабақтас құбылыс. Көріктілік пен көркемдікті халқымыз
ежелден-ақ қастерлеп сүлулыққа сүқтанбағанның көзі шықсын деп тегін
айтпаған. Олай болса, бүгінгі оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің мақсаты
тұлғаның әсемдік жөніндегі қабілетін жетілдіріп, өмірдегі және өнердегі
сұлулықты сезіне білуге қалыптастыру болып шығады. Оқушының өнердегі,
адамдардың іс-әрекетіндегі, қарым-қатынасындағы әсемдікті түйсініп,
әсерленуі тұлғаның эстетикалық сезіміне тәуелді. Өмір шындығының образға
айналған бейнесі тұлғаны әсерлендіріп, кейде күлкілі қуанышқа батырып,
немнсе мұңайтып, ренжітіп әр түрлі ойға жетелейді, қиялына қанат бітіреді.
Көркем өнердегі құндылықтарды танып, одан ләззат алып рахаттану тұлғаның
эстетикалық түйсінуі мен біліміне қатысты болғандықтан оның әсері мен
ықпалы адамның арман мұратына қозғау салып, түрлі әрекеттеріге баруына
ұйтқы болады. Сондай-ақ табиғатты, қоғам өміріндегі, адамдар болмысындағы,
өнердегі әсемдік пен сұлулықты, көркемдікті танып түсіну тұлғаның
әлеуметтік, психоллгиялық қарым- қатынасына ықпалды әсер туғызады. Әсердің
барысында қабылдаған ұғым, түсініктерін бойына дарытуға ұмтылады. Ықпалды
әсер оқушыны еш уақытта бейжай қалдырмайды, әрекеттендіреді, бұл белгілі
деңгейдегі
қозғаушы күшке айналады. Әсерленген сезімдік тағылымын өзіне үйлестіруге,
қолдана білуге, теріс әрекеттер болса одан сақтануға ынталандырады. Сонымен
эстетикалық әсер оқушының бойын балқытып, көңіліне түрлі ой салып
іздендіреді. Оқушы іздену барысында өнердегі, өмірдегі құбылыстар мен
болмыстағы әрекеттерді саралап, арман мүддесіне үйлесімді сараптама жасайды
[15, 85 ].
Эстетикалық тәрбие, тәлімнің тиімділігін арттыруда әдіснамалық
заңдылықтардың да мәні зор. Өйткені кеңестік жүйе ыдырағанға дейін
коммунистік партиянын саясаттандырылған әміршілдік нұсқауы эстетикалық
тәрбие мәселесіне тек материалистік тұрғыдан таптық танымды сіңіруді талап
етсе, енді ондай сыңаржақ көзқарастан айығып, оқушыларды жаңаша тәрбиелеп,
шын мағынасындағы эстетикалық таным, сана қалыптастыруды өмірдің өзі талап
етіп отыр. Көркемдік таным, сұлулық өмірдің өзі деген тұрғыда қаралғанымен
де адам психологиясына әсер етудегі рухани құндылықтарға басқаша қарадық.
Данышпан Абай айтқан Алланың өзі де рас, сөзі де рас деген қағидадан
сырғақтап сырттадық, теріс айналдық. Әрине, адамзат ғұмырында сұлулық,
көркемдік, әсемдік, биязылық өмірдің өзінде екені рас, сонымен қатар рухани
жаратушыны мойындап ақиқат шындықты тануда, тұлғаның соған бейімделіп, оны
өнеге етіп тұтынуда эстетикалық тәрбие жетекші мәнге ие болады. Оқушылардың
бойына эстетикалық тәрбиенің сіңуі мен көңіліне дарытуды қазірде философтар
да жан-жақты дәлелдеп, көркемдік таным тұлғаның бойына зорлықпен, күш
көрсетумен, әміршілдікпен дарымайтындығын мойындатын отыр [ 25, 59 ].
Эстетикалық тәрбие беруде мұғалім оқушы бойындағы көкем өнерге
деген ынта ықыласын қолдай отырып, табиғи болмысындағы өмірге үйлесімді сыр-
сипатын аша түсуге зейін аударуы керек. Айталық, тұлғаның дыбысты, үнді,
әуенді, ырғақты дәл аңғара алуы, немесе түр, түс, бәден, реңді байқай білу
ерекшеліктерін ажырату қабілетіне мэн беріп, үйлесімділікті ескере отырып
оның нәтижесі де тұлғаның санасын, танымын қалыптастыруға тиімді ықпал
жасайды. Әрбір оқушының эстетикалық таным ерекшеліктерінде байқалған
бейімділік көріністеріне назар аударып оған бағдар берумен қатар, сол
салаға байланысты нақты тапсырмалар орындаттырып, олардың өздігінен
ізденуіне жол нұсқау түлғаның бойында әлі көрінбей жатқан мүмкіндіктерін
ашуға жәрдем ететіндігін есте ұстау керек. Мүның өзі оқушының эстетикалық
мұрат мақсатының жетілуіне қозғау салып, оның өркен жайып, өріс алуына жол
ашатындықтан ұйымдастыру жұмыстарының тиімді әдістерін таба білу де шарт.
Эстетикалық тәрбиенің нәтижелік көрсеткіші тұлғаның білімі, өнерді
танып ажырата алу қабілеті, көркемдікті сезіне білуі, тағылымдық өнеге
деген құштарлығы мен құмарлығы және бұл қасиеттерді өз бойына дарыта білуі
болып табылады.
Экологиялық тәрбие. Жас ұрпақтың жан-жақты үйлесімді дамып
қалыптасуына білім мен тәрбие ғана емес, әсем табиғат аясы - көгілдір ну
орман, көк майса, төңірек, түрлі-түсті гүлдерге толы алқап, асау өзен,
тұңғиық теңіз, сылдырлап аққан бұлақ, тау-тас, шың-құз биіктігі, жемісті
бау-бақша, жеті қат көк, жер, нұрын төккен Ай мен Күн, жымыңдаған
жұлдыздар, құпиялы сырға толы тылсым дүние мен жаратылыс күштерінің ықпалы
және жоғары мәдениетте дамыған қоғамдық-әлеуметтік, отбасылық ортаның әсері
керек. Бұлар жас жанның туа біткен мүмкіндіктерін дамытатын қажеттіліктер.
Өйткені, табиғат пен адам дамуы егіз, бір-біріне байланысты. Адамзаттың
табиғатқа, қоғамға, жаратылыс әлеміне, отбасына, айналасындағы дүниеге, жан-
жануарларға деген ізгі қатынасы сүйіспеншілік сезімінің дамуымен
айқындалады.
Біздің халқымыздың өмірі табиғатпен етене байланыста өткен. Ашық
аспан астында, киіз үйді пана етіп, жел мен боранда, шілденің ыстығы мен
қаңтардың аязында, көктем мен күзде төскейде малын бағып табиғатпен тел
өскен, тіршілік еткен. Сондықтан да жаратылыс әлемін қастерлеп киелі
санаған, пір тұтқан, оған сүйіспеншілікпен қарап, қамқорлық жасап аялаған.
Қазақ халқы ежелден аспан денелеріне ерекше назар аударып, қастерлеген.
Табиғат адамзаттың өмір кешуіне мүмкіндік тудырып, Жер-ана елді
асырап бағып, орман-тоғай елге дәулет ретінде, су, ауа райы денсаулықтың
кепілі ретінде көрініс тауып отырғанын халық даналығы дөп басып айтқан.
Табиғат-ана адамзатты осыншама байлықпен қамтамасыз етіп, өсіріп-өрбітіп
отырғанда, адамзат та өз тарапынан оған қамқорлық болуы парыз. Көл-көсір
табиғат байлығын үстемелеп молайтып, ұқыпты пайдалану, көзінің қаршығындай
сақтау, жанашырлықпен қорғау әр адамның міндеті [44 ].
Барлық ғылым салалары мен экономикалық шаруашылық жұмыстарын
жүргізушілердің негізгі қызметі қоршаган ортаның байлығын ысырап етпеуге
бағытталуда, өйткені табиғат адам мен оның мүддесін қорғайтын ғылымның
бәріне де ортақ.
Қоршаған ортаның бірлігін үйретудің тұтас жүйесі бүл саладагы негізгі
проблеманы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz