Жәнібек ханның баласы
h3Жоспар
Кіріспе 3
І. Көшпенділер трилогиясының генезисі 5
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім 5
1.2 Аңыз-әңгімелер ізімен 34
ІІ. Көшпенділер трилогиясының стильдік ерекшеліктері 44
2.1 Баяндаудағы өзіндік өрнек 44
2.2. Көркем суреттер және тілдік айшықтар 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
h3
h4Кіріспе
Әдебиет туындыларының ішіндегі ең күрделісі де қиыны – тарихи шығарма.
Олай дейтініміз, тарих тақырыбында қалам тербеуші жазушыға әдеби талаптарды
орындаумен қатар тарих жүгін де көтеруге тура келеді. Өйткені халықтың
кешегі өмірін еш бұрмасыз, ақиқат, шындыққа сай баяндау, сонымен қатар оған
әдеби көркемдік рең беру – тарихи роман жазушы үшін үлкен парыз. Осындай
қасиетті парыз, әсіресе, өткен ғасырдың орта шеңінде біздің де
қаламгерлеріміздің алдында тұрды. Осыған орай аталған тақырыпқа арналған
көптеген құнды шығармалар жарық көрген еді. Атап айтсақ, І. Есенберлиннің
Көшпенділер мен Алтын ордасы, М. Мағауиннің Аласапыраны, Ә.
Кекілбаевтің Үркері, Ә. Әлімжановтің Жаушы, Қ. Жұмаділовтің Соңғы көш
романдары.h4
Әсіресе, бұл шығармалардың ішінде ақиқат, шындық темір шынжырдың әр
жағында тұтқындалып, халықтың ақтаңдақтарын зерттеуге тыйым салынған
жылдары алғашқы болып тарихымыздың сан ғасырлар қойнауында жатқан шынайы
беттерін ашып берген Көшпенділер трилогиясының орны ерекше. Белгілі ғалым
Қ. Алпысбаевтің сөзімен айтсақ, бұл шығарма тіпті тарихи еңбектерде
шешімін тауып болмаған немесе шашыранды түрде жатқан мағлұматтардың бір
жүйеге түскен желісін танытады.
Алмас қылыштай өткір бұл трилогия цензура өкілдері тарапынан талай
талқылауға түсті, талай қудалауға ұшырады. Осыған қарамастан уақыт өте келе
өзінің адал бағасын алды.
Көшпенділерге арналған, оның тілін, идеялық мазмұнын талдаған
бірнеше еңбектер жарық көрді. Бұл орайда Р. Бердібаевтің, Ж. Дәдебаевтің,
Қ. Алпысбаевтің, Қ. Аралбаевтің, Р. Нұрғалиевтің т.б. еңбектерін, жекелеген
мақалаларын атап кеткен жөн.
Ал ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – төрт ғасырдың оқиғасын
қамтитын Көшпенділер трилогиясының жазылуына негіз болған тарихи
деректерді талдап, шығарманың стильдік ерекшеліктерін аңғарту.
Жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім трилогиядағы оқиғалар
желісіне негіз болған тарихи деректерге арналған. Бұл тарихи деректерді екі
арнаға топтаймыз. Бірінші, өмірде нақты болған тарихи фактілер. Екінші,
халық аузында сақталған аңыздар, шежірелер. Сондай-ақ бұл оқиғалардың
шығармаға өзек болған негізгі идеяны берудегі ролін көрсету де мақсат
етілген.
Екінші бөлімде Көшпенділердің стильдік ерекшеліктері сөз болады.
Ол ерекшеліктер екі арнада қарастырылады. Бірінші – шығармада тарихи
оқиғаларды баяндаудағы ерекшелік. Екінші – трилогияға тән нақышты тілдік
қолданыстардан байқалатын ерекшеліктер.
Жұмыстың өзектілігі – І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясының
шешімін тауып болмаған мағлұматтарды бір жүйеге келтірген тарихи
құндылығымен қатар белгілі бір ой-қазығын ұстанған, сол ой-қазықты беруде
түрлі тәсілдерді қолданған әдеби ерекшелігін, қасиетін, яғни
Көшпенділердің тек құрғақ деректерге құрылған хроника емес, ең бастысы,
әдеби талаптарға жауап беретін көркем туынды, оның ішінде тарихи проза
жанрына жататын роман екенін тағы да дәлелдей түсу.
h4І. Көшпенділер трилогиясының генезисі
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім
Ғасырлардан ғасырларға сүңгіп,
өз ұлтының тарихын Ілекеңдей ежелеп
жазған ешкім жоқ. Біз атақты Геродотты
тарихтың атасы деп келеміз. Ал біздің Ілекең
қазақ халқының 700 жылдық тарихын
Көшпенділер мен Алтын орда атты
2 трилогияға сыйғызған (2-ң көлемі 139 баспа
табақ) өз халқына өшпес ұлттық қазына қалдырды.
Әзілхан Нұршайықов.
Қазақ халқы бастан кешкен 20-шы ғасырдың алмағайып, аласапыран
белдеулерінде қоғамдық пікірдегі ой таласы көтерген басты мәселелердің бірі
– тарих...
Тарих! Ол халықтың кешегісінің де, бүгінгісінің де, тіпті
ертеңгісінің де айнасы. Өйткені бүгінгі және ертеңгі қазақты тану үшін
кешегі қазақты білу шарт демей ме ғұламалар. Тамырсыз ағаш болмайтынындай,
тарихсыз халық болмайды. Әр ұлт ата-бабаларының басынан өткен дәуірлерді,
оқиғаларды зерделеп зерттеуді өзінің қасиетті борышы деп санайды. Бірақ
кейде тарихты орынсыз кінәлайтын, жоққа шығаратын жағдайлар да кездеседі.
Осындай әділетсіздікті біздің тарихымыз да кешті. Тарихымыздың тамыры
балтадан аман қалса да, балғаға талай түскен еді. Әсіресе, 20-ғасырдың
басында сталинизмнің қаһарлы қылышынан қан тамып тұрған шақта Қазақта
мәдениет, өнер болмаған, қазақ халқы – надан халық, жабайы халық, оларды
адам еткен, білім, ғылымға жол ашқан – біз, ұлы орыс халқы деген ақиқатқа
мүлдем жанаспайтын пікір үстем болды. Ленинді Ұлы көсем, Сталинді Халық
атасы деп пір тұтып жатқанда, бар өмірінде, тіршілік – болмысында қазақ
халқының тәуелсіздігін, еркіндік, ынтымақтастық, бірлігін аңсаған Абылай,
Жәнібек, Қасым сынды хандарымызды надандықты көксеген феодалдық дәуірдің
қалдықтары деп әділетсіз баға бердік Ал ұлтының бостандығы үшін жан аямай
күрескен, елінің еркіндігі жолында қайтпас қайрат, табандылық пен
төзімділік танытқан аяулы азамат Кенесары жөнінде айтылғандар тіпті де
қиянат еді. Социализмнің адал ұлдары болған қаламгерлеріміз өздерінің
зерттеу еңбектерінде, мақалаларында хан Кенеге қандай айып тақпады?! Оны
қанішер, бұзық деп те атады, ескі хандық дәуірдің сарқыншағы деп те
атады, әйтеуір не керек, дүниедегі бар зұлымдықты, айуандықты Кенесарының
бойынан тапты.
Ал осы өтірікпен буланған шындық бетін ашамын деушілерді аяусыз
қудалады, Халық жауы деген ат берді. Міне осындай қатерлі кезеңге
қарамастан сан иірім тарихымызды паш еткен І. Есенберлиннің Көшпенділер
трилогиясы жарық көрді. Алдымен 1969 жылы трилогияның үшінші бөлімі Қаһар
жазылады да, кейіннен Алмас қылыш (1971ж.), Жанталас (1972ж.) деген
бөлімдері баспа бетінен шығады. Үш кітапта да қазақ халқының басынан өткен
тарихи оқиғалар бұрмаланбай, орынсыз қараланбай нақты фактілермен халық
аузында сақталған шежіре-әңгімелер негізінде нанымды берілген. Үшеуінен де
жазушының объективтік көзқарасы байқалады. Шығарма туралы І. Есенберлиннің
өзі де: ... Өз тарихымызды шаң астынан қайта аршып алайық, хандарымыздың,
билеріміздің ел қамын жеген азабын таразылайық деген ниеттен туған, ұлт
жанды мінезімнен дүниеге келген тарихи шығармаларым... - дейді.
Көшпенділер жарық көрісімен цензура өкілдерінің қызу талқысына
түсті. Әрине, неше түрлі міндер тағылды, сапасы төмен деді, ақиқатқа сай
емес деді. Тіпті кейде көркемдік сапасы төмен шығармалардың қатарына да
жатқызылды. Немесе трилогия көркем туындыға жатпайды, бұл жай ғана
хронологиялық көшірме деген де тұжырымдар айтылып жүрді. 4-5 ғасырдың
жүгін көтерген ұлы шығармаға кезінде мұндай сорақы пікірдің берілуі орынды
да. Өйткені ол кезең Кеңес өкіметінің құрамына енген Ресейден басқа
елдердің тарихын Қазан революциясына дейінгі, Қазан революциясынан кейінгі
деп бөліп тастайтын социалистік идеологияның нағыз дәуірлеп тұрған шағы
еді. Ол идеяның пайымдауы бойынша, Қазан төңкерісінен кейін ғана бұл елдер
жетілді, көркейді, өркениетке ие болды, жазуды, оқуды таныды. Ал Қазан
төңкерісіне дейін ол жұртшылық жоғарыда айтылғандардың бірде-біреуін
білмейтін, жабайы тіршілік кешкен, жазу-сызудан ада қалған. Бұл, әсіресе,
Орта Азия халықтарына таңылған көзқарас еді. Сондықтан орыс қауымы ылғи да
үстемдік құрды, басқа халықтардан әлдеқайда қол жетпес биікте тұрды. Бұл
саясаттың сұрқиялығын көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар анық пайымдай
білген. Бірақ та билік тізгініне ие болған қатал цензура олардың үнін
шығармай, тұншықтырып тастап отырды. Әйтсе де Есенберлиндей өр мінезді
қаламгерлер түрлі амал-тәсілдерді қолданып ақиқатты жеткізе білді. Мәселен,
І. Есенберлин Қатерлі өткел романында Ақан атты кейіпкердің аузына
мынадай сөзді салады: Ақылдыдан үйрену – ақылдыға құл болу деген сөз емес.
Мен де Пушкинді, Лермонтовты, Толстойды, Достоевскийді жақсы көремін, бірақ
одан қазақ халқының несі өзгерді?.. Ағылшындардың Шекспирі болғаннан
Родезия негрлеріне келетін қандай пайда бар? Жоқ, Бүркіт, халқының
мәдениетке жетіп, жоғалып кеткенінен мәдениетсіз отырып, бірлестігін
сақтағаны артық. Ең зор бақыт – халқың, елің, тілің болғаны. Абай аға үйрен
десе, мен үйренбеймін деп тұрмын ба? Бірақ үйрену бар да илену бар. Мен
иленуге қарсымын. Егер халқыңды жақсы көретін болсаң, оның тәуелсіздігін,
бірлігін алтын жамбыдай сақта.І. Есенберлин, Он томдық шығармалар жинағы,
ІІ том,Алматы, Жазушы, 1984,10-бет.h4
Міне, осындай алмас қылыштай өткір жазушының қаламынан туған
Көшпенділер трилогиясы көп қудаланды. Сол себепті де қаламгерге көз майын
тауысып, еңбек терін төге отырып жазған шығармасын бірнеше рет өңдеуіне
тура келді. Ащы шындықты әшкерелейтін тұстарын жұмсартып, сылап-сипап
өткізді.
Шығарманы халық жылы қабылдады. Сондықтан да кітап сөрелеріне түскен
Көшпенділердің қанша данасы болса да бірден таралып кететін. Ол туралы
филология ғылымдарының белгілі білгірі Қ.Алпысбаев былай дейді: Халық
зердесінің, оның рухани ұстамдылығының арқасында роман балғаға түскенмен,
балтадан аман қалды. 1: 88
Трилогияның басынан қандай зобалаңның өткенін бір ғана Жанталас
романы бойынша жазылған мына бір мақаланың үзіндісінен көруге болады: ...
Сол кездегі Мемлекеттік комитеттің сол кездегі Бас редакторы Шәкеев: -
Жолдастар, Жанталас романының қолжазбасына осымен екінші рет оралып
отырмыз. Бас редактордың 1972 жылы 14 қарашада берген пікірінде шығарманың
тәуір жақтарымен бірге, бірқатар кемшіліктері, атап айтқанда, тарихты
хандардың жасамайтындығы, халықтың жасайтындығы, осыған орай халық
өкілдерінің бейнесін ширату, оны көсілдіру қажет екендігі көп айтылып еді.
Қазақстанның Россияға қосылуының ілгерішіл сипатын аша түсіп, баса көрсету,
Бұхар жыраудың Қазақстанның Россияға қосылуын жақтырмайтын өлеңдерін алып
тастау қажеттігі қадап айтылған. Мысал келтірейік. 175-бетте мынадай диалог
бар: Түлкінің соры – жүнінің қызылдығы деген. Біздің де сорымыз –
жеріміздің байлығы. Бұрын қазақ өлкесіне жоңғар мен қытай ғана қызықса,
енді өзіміз шақырып,орыс патшалығын қызықтырып отырмыз. Әбілқайыр хан, сен
елімізге тыныштық емес, бүліншілік әкелгелі отырсың !... Осынау сөздердің
астарында құмның бүйісі секілденіп бұғынып нендей жат пиғыл кетіп бара
жатқанын білесіңдер ме, алқа мүшелері...
Дәл осы арада қолжазба иесі Есенберлиннің жаны ышқынып, шырылдап кеп
араға түседі. Ағайын-ау, бұл автордың сөз саптауы емес, Көкжал Барақтың
айтқаны ғой, енді қалай сөйлетуім керек! Баспаның сол кездегі бас
редакторы Әукебаев мына тұстан, сол бүйіріне тас кенеше жабысып шаншудай
қадалады. Осы шығармада жағымды дейтін бірде-бір орыс адамы жоқ. Россия
Сібірді, қиыр шығысты жаулап алды деуің қалай? Сібір мен қиыр шығыс
Россияның ежелгі жері емес пе? Қазақстанның Россияға қосылуын баяндайтын 3-
ші тараудың 201-211 беттерін мейлінше ықшамдап, үстінен жөндеп шыққан
ләзім. Ау, ағайын, патшалық Россияның отаршылдық саясатын ұстанғаны рас
қой енді деп шыр-пыр Есенберлин. Дегенімен де түзетіп қысқартпаса қол қоя
алмаймын. Эпилог Абылайдың ойымен беріледі екен, бұл не сонша ханды
зарлатып, эпилогті бермей, қысқартып тастаса да болады деп ойлаймын.
Ағайындар – ау, жоғарыда айтылған Барақ сөзі де, Абылайдың ойы да әдебиет
қой, әдебиетте ондай ойлар айтыла береді, - деп жазушы жігі-жапар шыж-
көбелек болып араға килігеді. Қайтсін енді, төрт жүз беттен сәл-ақ асатын
шығармасын шетінен білгіш бұтарлап, қысқартып, боршалап жатса. Дегенмен де
екіұшты пікір туғызатын тұсты сылып тастағанымыз жөн - дейді бас редактор.
Ой, пәлі-ай деген!Мына бір тұсқа назар салыңыз, - дейді Әукебай
көзілдірігінен үңіліп, - 208-ші бет, сөйтіп, орыс патшасы қазақ елін
жоңғар қоңтайшысынан қорғап қана қойған жоқ, енді осы жерді қарамағына
алудың алғашқы отаршылдық саясатына жанталаса кірісті деген сөйлем бар,
жазушы 2 сөзінің бірінде отаршы, отарлау дегенді сан қайталап, шегелеп
жеткізеді-ау, сонда біздің Ресейге өз еркімізбен қосылдық деп жүргеніміздің
бәрі қайда қалады, айтыңдаршы! ... жазушының отқа түсер көбелектей болып,
шырылдап араға түскенін көрсеңіз еді ... 2: 27 .
Осыған қарамастан, Көшпенділер оқырман көпшіліктің сүйіспеншілігіне
оранды. Көптеген шетел тілдеріне аударылды. Көшпенділердей құнды еңбек
жазып шыққан Есенберлин есімі аңызға айналды.
Жалпы жарық көргеннен кейін 40 жылдай уақыт ішінде трилогияға көптеген
сыни еңбектер, мақалалар арналып, көркемдік ерекшеліктеріне, тіліне,
кейіпкерлер жүйесіне біршама талдаулар жүргізілген еді. Әрине, цензура
ұранын басшылыққа алып, сыңаржақ ойлар да айтылды. Бірақ көпшілігі
шығарманың шынайы болмысын аңғартатын сапалы пікірлер еді. Ал шығарманың
негізгі ажыратылмас сипаты болып табылатын генезисі мен стилі мәселелері де
тиянақты зерттеуді, тұжырымдарды талап етеді. Сол себептен де біз
трилогияның осы генезистік және стильдік ерекшеліктеріне көңіл аударсақ
дейміз.
Белгілі бір шығарманың генезисі дегенде, оның жазылу тарихы, қандай
оқиғалар себеп болды және де ең бастысы қандай фактілерді негізге ала
отырып жазылды, міне, негізінен, осындай мәселелер сөз болады. Генезис
деген сөздің мағынасының өзі сөздікте: Генезис – зат. Белгілі бір заттың,
құбылыстың тууы мен одан әрі дамуын бейнелейтін ұғым. (2 – том. Қ.Т.Т.С.).
Ендеше белгілі бір туындылардың өзіндік туу, даму заңдылықтарының
болуы заңды құбылыс деп танылады. Сондай-ақ Есенберлин тарихи романы да жоқ
жерден пайда болмай, нақты болған оқиғалар, халық аузында сақталған аңыз-
әңгімелер, шежірелерді басшылыққа ала отырып жазылған.
Ол туралы белгілі қаламгерлер былай дейді:
Ұлттық тарихымыздың терең қойнауларында қалған көп оқиғалардың елесі,
өзгерген, бұрмаланған деректер, әртүрлі тілдерде жазылған, сан алуан қолға
түспейтін сирек кітаптарда, архив қазыналарында, оқылуы қиын қол
жазбаларда, әр жерде жүйесіз шашылып жатқан материалдарды тауып, оқып,
қорытып шығу үшін кеткен уақыт, жұмсалған қайрат, жасалған еңбектің өзі бір
адамның ұзақ ғұмырына жетіп артылар шаруа. (Р. Нұрғалиев) 3:499 .
Шығыстың, батыстың бұл тақырыпқа қатысты көп кітаптарын қарап шығу,
орыстың, қазақтың шежірелерін ақтару, қазіргі тарихшылардың ізденістерін
есепке алу көп уақыт пен қажырды керек ететін жұмыстар. Роман жазбақ түгіл
сол материалдарды оқып шығу үшін талай айлар керек болар еді. Мұндай
шығарма жазған авторға тек ризалық сезіммен қараған мақұл. (Р. Бердібаев).
4:143 .
Тарихи шындықты көркемдік шешіммен астарлай білген. Шығарманы оқу
үстінде автордың сол кезеңнің оқиғаларын терең зерттегенін көреміз.
(Ә. Дербісәлиев). 5:4 .
Ал белгілі ғалым Қ. Алпысбаев трилогияға қатысты өз ойын білдіре
келе, оның тарихи роман ретінде де ең басты сипаттарын, ерекшеліктерін
көрсететін негізгі 3 арнаны береді. Олар:
Біріншіден, аты мен заты аңыз желісі іс-қимыл мен адам
психологиясындағы заңдылықтардан бөліп әкеткен тарихи тұлғаларды қайтадан
жандандырып әкелуі, олардың болмыс-бітіміндегі тарихи таңбалардың ақ-
қарасын ажыратып беруі. Ел аузындағы аңыз-болжаммен астасып барып көптеген
шығармаларға жеңіл желі болатын Шыңғыс әулетінің өз дәуіріндегі рухани,
саяси, адами бейнелерін мүмкін алғаш рет аша білген осы І. Есенберлин
шығармасы.
Екінші арна: тарихи катаклизмдер тұсындағы жеке адамның қажыр-қайраты
мен халықтық іс-қимылдың өзара үйлесуінен туындайтын идеал беріктігі,
мақсат бірлігі. Адасудың араңды сүрлеуінен бұрып әкетер жалғыз қуат- өмір
өркенінің тым нәзік те, тым киелі екенін ажырата білу, халық қаһарынан
қатал күштің жоқ екенін сезіну болса керек. Шоқпар ұстаған жұртты қамшымен
бағындыру айтуға жеңіл, әрине. Сондықтан да болар, сүйенер жұртының
сенімін ояту арқылы ғана іске асар осынау ірілікті адамзат тарихы саусақпен
санап бере алады. Бағындыру арқылы бағыну – мұратқа жетудің төте жолы бола
алмақ емес. Ауыздағыдан айырар алауыздық мендеген ұрпақ, тіптен ел мұраты,
халық қамы үшін болса да, баяны жоқ билікке таласқан ұрпақ түптің түбінде
су аяғы құрдымға кетпек. Қараға күні түскен ханның кебі - жеке адамның ғана
пешенесі, не жазылар трагедия емес, бұл кеп бүгін бір халықтың да бағандағы
басына бақан ойнатуы мүмкін. І. Есенберлин еңбегіндегі тарихи тәлімдер
осыған меңзейді.
Эпопеядағы үшінші арна – сөз өнеріндегі жанрлық қуаттардың жымдасуы,
ізденіс шиырларының бір арнаға түсіп, тарихи шежірелер мен аңыздардың,
мифтік бейнелер мен мифологиялық сарындардың жандануы. Болған, бірақ тірі
куәсі жоқ оқиғаның барысындағы іс-қимылдың нанымдылығы . 6:5
Ғалымның бұл ойы трилогияның генезисіндегі негізгі ерекшеліктерді де
аңғартады. Яғни біріншіден, тарихи тұлғаларды қайтадан жандандырып
әкелуі, екіншіден, тарихи шежірелер мен аңыздардың, мифтік бейнелер мен
мифологиялық сарындардың жандануы.
Сонымен шығарма генезисіне ұйытқы болған материалдарды екі тұрғыдан
қарастырамыз: тарихта болған нақты оқиғалар және ел аузында сақталған
аңыздар, шежіре-әңгімелер.
Алдымен, Көшпенділердің сюжеті тарихи фактілермен қалай үндескен,
соған көңіл аударсақ.
Жоғарыда роман үш кітаптан тұрады дедік. Алмас қылыш - бұл романға
ХҮ ғасыр оқиғалары, яғни Жәнібек, Керей бастаған қазақ халқының өз алдына
жеке хандық болып, өзбек ордасынан бөлініп шығуы негіз болған. Шығармада
қазақтың алғаш хандары деп танылған Жәнібек, Кереймен қатар Бұрындық, Қасым
хандардың бейнелері көркем шеберлік пен шынайлықтың бірлестігінде терең
ашылған.
Жанталас - бұл романдағы оқиғалар бірден ХҮ-ХІХ ғасырлар
аралығындағы қазақ хандығының басынан өткен қым-қиғаш жылдарды қамтиды.
Өйткені романда әйгілі қазақ хандары Абылай, Әбілхайыр ұстанған саяси
бағыттармен қатар, Ақназар, Тәуекел, Есім, Тәуке хандардың да дипломатиялық
шеберліктері кеңінен сөз болады.
Ал 3-ші Қаһар бөлімі Көшпенділер жазылғанға дейін шешімі
табылмай, аяусыз қудаланған Хан Кене бастаған көтерілістің шынайы беттерін
қалың оқырман алдына сол қалпында алып келді.
Зерделей қарасақ, трилогияның үш бөлімінде де жазушы тарих
сахнасындағы әрбір сәттерді сыңаржақ бағаламай, анығын тауып, объективтік
көзқарас ұстанған.
Трилогиянның 1-ші Алмас қылыш бөлімінде Ажал – үстемдігіңді
жүргізудің ең берік құралы емес пе? Бабасы Шыңғысхан бүкіл әлемді осы ажал
арқылы бағындырмақ болған жоқ па еді?
Қара бұқараны өліммен әлдилеуден Шыңғыс ұрпағынан шыққан қай хан
тартынған?
Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті - деп басталады да,
кейін Шыңғысханның әлемді жаулау мақсатында жасаған әрекеттері, оның
ұрпақтарының хан тағы үшін жүргізген күрестері, Жошы, Жағатай, Үгедей,
Төле, Мөңке, Құлағу, Бату хандар жайы баяндалады. Шығармадағы бұл деректер
тарихи принципке сай нақты хронологияны сақтап белгілі бір фактілер
негізінде беріледі. Мәселен, Бір мың екі жүз отыз бесінші жылы, яғни Мешін
жылы, Қарақұрымға бағынышты елге жар салып Үгедей бүкіл Шыңғыс ұрпағын
жиды. Осы құрылтайда бүкіл батысты жаулап алу мәселесі шешілді. 10-бет.
Десек те жазушы құрғақ мәліметтерді беріп қана қоймайды, нағыз
суреткерге тән шеберлікпен нәрлі, құнарлы етіп береді. Оқып отырып
оқырманның көз алдына осыдан бірнеше ғасыр бұрын болған оқиғалардың реалды
бейнесі сол қалпында келеді:
Міне, Батысқа қарай лек-лек боп монғол әскері аттанып бара жатыр. Бұны
елу жылдық жаугершілік өмірінде жеңілуді білмеген Сүбітай баһадүр мен
жиырма сегіз жасар Батухан басқарып келеді ... Бұлардың мінгендері кәкір-
шүкір тай-тұяқ емес, он күн жеңіске шыдай алар аласа бойлы, тоқпақ жалды,
құшақ құйрықты, кілең сәйгүлік шабысты жылқы. Үстерінде сауыты, жалпақ бет,
сығыр көз ноян, баһадүрлар. Аттарына да тізелеріне дейін сауыт жабылған.
Екі жағында жебеге толған екі-үш қорамса, белдерінде қисық жүзді қылыш пен
ұзын сапты айбалта, қамал бұзатын тас атқыштарды сүйреу үшін ер қасына
байлап алған жуандығы білектей қыл арқан. Әрқайсысында кем дегенде екі
садақтан. Кейбір көрікті киінгендердің тақымдарында бір жақ ұшы пышақтай
өткір найза. Жебелерінің ұшы екі жүзді қанжардай өткір, сүйір. Ысылдап
келіп қадалса, егер тәнің тастан жаралмаса, ар жағынан бір-ақ өтері хақ.
Белге байланған қорамсалар, қазақ батырларыныкіндей емес, талдан иіп
тоқыған. Жауынгерлердің басына киген темір, қола дулығалары анадайдан күнге
шағылысып жарқ-жұрқ етеді.
Лек-лек боп, борт-борт желген қалың қосынның будақтатқан шаңы алыстан
жер бетінен көтерілген бұлт тәрізді. 11-бет .
Ол ол ма? Суреткерлік дарын оқырманның сезіміне де әсер ете біледі.Сұм
соғыс суретінің мына бір аянышты беттері жан түршіктірерлік:
Сол бір жыл күн тұтылған бір мың екі жүз отыз алтыншы жылы еді ғой.
Батухан бастаған қалың қол жаздың аяқ кезінде Еділ бойындағы бұлғарлардың
астанасын алды. Үш жылдың ішінде Бату әскері Рязань, Владимир, Суздаль,
Киевті шауып Батысқа жол ашылды. Қан судай ақты. Жанған қала, жылаған бала.
Шыңғысхан!, Батухан!, Сүбітай баһадүр! аттары әлемді түршіктірді.
11-бет.
Жазушының бұл мәліметтерді беру тәсілі де ерекше. Талай жылдар
тарихынан сыр шертетін бұл оқиғалар бір ғана Әбілқайыр ханның қалың
толғаныс үстінде ой елегінен өткен елестер ретінде берілген:
Әбілқайыр тағы күрсінді. Кенет оның көз алдында, дәл бүгінгідей, сонау
бабалар жыр қылған қанды оқиғалар елестей жөнеледі. 10-бет
Енді бірде ата-бабалар басынан өткен сан қилы дәуірлерді кейінгі
ұрпаққа дәріптеу мақсатында ақындар айтысын пайдаланады. Шаршы топтың
алдында сөз жарыстырған арғынның ақиығы Қотан жырау мен Қыпшақтың ұлы ақыны
Қазтуғанның толғаулары арқылы қазақтың ең белді екі руының кешкен тарихын,
жауынгерлігін, аңыз болып жайылған жорықтарын шебер береді:
“Қазтуған жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай,
арқасын жыр қысып, астындағы тай терісінен шығып, жорғалақтап дөңгелей, ащы
дауысын бір шырқатып алды да:
Алаң да алаң, алаң бар.
Бата алмай жау алаңдар.
Сақтан шыққан кейсақ бар,
Кейсақ-қайсақ, Қыпсақ-Қыпшақ боп
Он екі атаға таралар, -
деп Мұхаммет пайғамбар тумастан мың жыл бұрын, Ескендір Зұлхарнайынды
Жиделбайсынның жеріне кіргізбей тоқтатқан Сақ елінің патшаларын фарсы жұрты
кей деп алып, Одан патшаның таңдаулы әскерін-кейсақ (патша сағы деген
мағынада) деп, одан Қыпсақ туып, Қыпсақтың Қыпшаққа айналғанын бір толғап
өтті. Содан кейін Жиделібайсын жерін хунулар алғанда Қыпшақтардың солтүстік
суық жаққа Ертіс, Есіл бойына шегінуге мәжбүр болғаны, одан бес ғасыр
өткеннен кейін түркі тұқымдас түркі, карлуктар-қарақалпақтар жайлаған Еділ,
жайық бойына ауғанын шырқай толғады.
Сөзді Асан қайғы енді Қотанға берді. Қарт жырау қара күйектеніп кеткен
кәрі қобызын, ботасы өлген іңгендей боздатып, қарлыққан кәрі даусымен:
Жусанды деме қараған,
Жұлдызды жарық ай деме,
Қытайдан шығып тараған,
Хұнуға қарсы қол шықса,
Жорықта болған маймене
А-лунь – Арғын руы,
Қыпшақпен қатар жаралған, -
деп көне заманда Солтүстік қытайдан батысқа қарай хұнулар (гунндар)
аттанғанда Арғынды түркі тұқымдас елдерімен бірігіп бас көтергенін, ақыры
Этиль күшіне шыдай алмай, сонау Ертістен әрі Жоңғар тауына қарай көшіп,
хұнулар өтіп кеткеннен кейін, Жетісуға келгенін асқақтата жыр етіп өтті.
37-бет
Тарихты тізіп қана қоймай, жазушы оған сын көзбен қарайды. Екі жыраудың
шерткен шежіресіне Асан қайғы арқылы баға беріп отырады. Қарт жыраудың екі
тарлан өз халқының туған жерді қорғауда көрсеткен ерліктерін, жау алдында
бас имеген асыл азаматтардың қайсарлықтарын, ел тыныштығын аңсаған
көсемдердің адами қасиеттерін паш еткенде еңсесі көтеріліп қалады. Ал тыныш
жатқан басқа елге жасалған жорықтар, қыпшақ тайпаларының кейбір жат
жерлерді жаулап алу мақсатында жүргізген әрекеттері сөз болған тұста жырау
ауыр қайғы жамылады. Жыраудың тілегі – жалпы жер бетіндегі тыныштық,
бейбітшілік. Барша жұрттың арманы да осы. Міне, жазушы асқан білгірлікпен
тұтас бір халықтың арман – мүддесін бір ғана Асан қайғы жырау образы арқылы
бере алған:
... Ойға шомып кеткен Асан қайғы енді басын көтерді.
- Бейбітшілік әрқашан халықтың көкейкесті мұраты. Сен сол халық мұратын
көксеп отырсың, Қотан жырау, - деді. Бас бәйге сенікі, - енді ол Қазтуғанға
қарады, - елдің елдігін, ердің ерлігін мадақтау о да бір паш өнеге, бірақ
ерлік ел шабуға бағышталса езгілікке айналады. Демек, Жейхұн өзеніндей
тасыған жырың үшін орта бәйгені саған ұсынар едік, от ауызды, орақ тілді
Қазтуған жырау, бірақ ақылгөй Қотан қарт Қыпшақтың өзге елге еткен қиянатын
бетіңе басып, тұсаған жылқыдай өрісіңді кеңіттірмеді. Сол себептен әлі де
айтылмаған жырың қалған іспеттес. Қыпшақ құр ғана басқа елдерді шауып
қойған жоқ қой, өз елін қорғағандағы ерлігін естісек дер едім.... 43-
бет
Және де жоғарыдағы қыпшақ, арғынның басынан өткен замана қойнауларын
әңгіме еткенде де, Есенберлин өзінің қаламгерлік, нағыз әдебиетшіге тән
ерекшелігін танытады. Осы шежірені баяндай отырып, ол өз шығармасының бар
желісіне өзек болған ең басты идеясын да яғни бірлік, ынтымақтастық
мәселесін аңғартады:
Жұрт тағы да үн-түнсіз тына қалды.
- Мың жаса, атажан, - деді қайратты бір жас дауыс, - Дария тоқтаған
бөгетті бұзып, суды тасыту бір адамның қолынан келеді. Мүлгіп тұрған
орманға шақпақ тастан от беріп, телегей-теңіз өрт шығару о да бір адамның
атқара алар ісі. Сол тасыған суды тоқтату жүз адамның да қолынан келмейді.
Тоғайды алған қалың өртті мың адам да сөндіре алмайды. Ерлік көрсетіп ел-
елдің арасын бүлдіру қай рудың қолынан болса да келеді.
Бүлінген жұрттың басын қосып, ел ету тек халқына жаны ашыған ұлдарының
ғана қолынан келеді. Олардың қолынан әзірге елді біріктіру келмесе де, сол
елді біріктіру – арманы. Сол арманды мына қауым алдында жайып салғаныңыз
үшін, Арғынның ардақты ұлы, жырау Қотан ата, сізге жас болсам да өз
есімімнен алғысымды білдіремін.
Жұрт осы сөздерді айтқан жігітке қарай қалды. Бұл жігіт Жәнібек ханның
баласы Қасым еді. 43-бет
Осылай көне заман мағлұматтарын бере отырып, жазушы ХҮ ғасыр
оқиғаларына ауысады:
Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті... Әбілхайыр қабағы қарс
жабылып кетті. Оның сұлу мұртты ағайраң түрінде бір орасан қобалжу
сезіледі. Ханның бүйтіп жан-жағына үрке қарап, көңіл-күйінің өзгере
қалуының аужайы көп еді. 13-бет
Әбілқайыр неге мазалануда? Бұл салау оқушыны романның басынан-ақ
ойландырады. Себебі бұл дәуірде әйгілі хандар Жәнібек пен Керей бастаған
тілі, дәстүрі бір тайпалар бірігіп, қазақ деген ұлт, ел болып
қалыптасудағы алғашқы қадамдарын жасап жатқан. Әрине, бұған барша жұртты
уысында ұстап отырған Көк Орда билеушісі Әбілқайыр қарсы. Әйтсе де алмас
қылыштай өткір қазақ рулары өз мақсатына жете білді.
Тарихшы ғалымдардың айтуы бойынша, бұл 1465 жылға келеді.
Мәселен, Ч.Мусиннің жоғары оқу орындарына арналған Қазақстан тарихы
оқулығында 1465 жылды Керей мен Жәнібек сұлтандардың басқаруымен қазақ
хандығының құрылуы деп береді. 7. 431
Ал белгілі әдебиет зерттеушілері бұл 1465 жыл еді дейді. М. Мағауиннің
Қазақ тарихының әліппесі еңбегінде берілген мына бір мәліметке көңіл
аударсақ: ... Қозы – Басы дейтін байтақ қоныс пен Шу өзенінің бойында
дербес хандықтың туын көтереді, бұл жаңа ұлыс Қазақ ордасы деп аталады.
Ортағасырлық атақты тарихшы Мұхамед Хайдар Дулаттың куәландыруы бойынша
1456 жыл.
...Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті бұдан соңғы
кезеңдерді атап жатады. Бұл тарихшылардың пайымдауынша, Қазақ Ордасының ту
көтеріп, ірге бекітуі тек Әбілқайыр кенеттен қайтыс болған соң ғана жүзеге
асқан сияқты. Осыған дейінгі ұзақ 12 жыл тепе-тең күрес үстінде өткені
есепке алынбайды. 1465-1470 жылдар хандықтың құрылған емес, нығайған
уақыты, халықтың өз тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола
танылған мезгілі. Түптеп келгенде мұның бәрі қазақ тарихының басталуын
мүмкін болғанша кейіндету талабының бір көрінісі ғана .... 8: 12
І. Есенберлиннің де осы пікірде екені көрінеді. ... Біз әңгіме етіп
отырған бір мың төрт жүз елу алтыншы жылы осы талас жарға тіреліп тасығалы
тұрған өзендей шеңберіне әбден жеткен кезі еді. Әбілқайырдың сескенетін
жауы екеу! Бірі – Орыс ханнан туған Құйыршық ханның баласы Барақ ұлы
Жәнібек пен оның үш аталас туысы Керей. Екіншісі өзінің аталасы Мақмүдек
ханнан туған Ходжа Мұхамед ханның баласы Абақ.
Бұдан көретініміз оқиға бір мың төрт жүз елу алтыншы жылы болған. Міне
осы жылдың өзінде қазақтар Өзбек ордасынан бөлініп кетіп, Моғолстан жеріне
барып, Исан-Бұғы ханмен тіл табысып, Шу бойынан мекен алған: Жәнібек пен
Керей Моғолстан ханымен бір ай бірге болып, бір ыдыстан ас ішісіп, бір
ауыздан сөз шығарысып, тату-тәтті бітімге келді. Исан-Бұғы көшіп келген
қазақ руларына бүкіл Шу, Сарысу, Талас, Бадам өзендерінің бойы мен Қозыбас,
Қаратаудың Моғолстанға қарайтын теріскей жағын тегіс қонысқа береді 113-
бет
Осыдан кейін өз алдына жеке хандық болған қазақ халқына елдігін сақтау
жолында сан қилы шайқастарды басынан өткеруге тура келді. Әсіресе, ауыр
күрес Сырдария бойындағы қалалар үшін болды. Өйткені Шыңғыс хан
шапқыншылығына дейін Дәшті Қыпшақ даласында атадан балаға мирас болып келе
жатқан шаһарларды қайтарып алу – қазақ халқының қабырғасы берік ел болуының
бірден –бір жолы еді.
Ал Әбілқайыр хан жүз мың атты әскермен шыққан 1468 жылы Қазақ хандығы
әбден нығайып, елін, жерін қорғауда сыртқы жауына қарсы тұра алатын іргесі
берік елге айналған еді:Осылай талай тартыста тағы төрт жыл өтті. Қазақ
елі Шу, Сарысу бойын мекен етіп алды. 116-бет
Немесе:
Қарашыңның қолын жеңуі – жас арыстан қазақ елінің жауына айбарын
алғашқы көрсетуі еді. Енді ол жылдан жылға есейе түсті. Тағы үш жылдан
кейін Керей қайтыс болып, Жәнібекті хан етіп ақ кигізге көтергенде, қазақ
рулары бастары бірігіп, Шу, Талас, Сарысу, бүкіл Көкше теңіз бойын, Дәшті
Қыпшақтың Солтүстігіндегі Есіл, Нұра, Тобыл өзендеріне дейін тегіс алып
болған еді. 124-бет
Егер кейбір тарихшылар көрсетіп жүргендей Қазақ хандығының құрылуы 1465
жыл деп қарайтын болсақ, онда 1468 жылға дейін 3 жыл ішінде қазақ халқының
Әбілқайырдай айбарлы ханның қалың қолына қарсы тұра алатындай күш-қуатты
жинай қоюы мүмкін нәрсе емес. Сол себепті де белгілі әдебиетші М.
Мағауинның Қазақ хандығының тарих арнасында пайда болуын 1456 жыл деп
көрсетуін дұрыс пікір деп білеміз.
Сондай-ақ жоғарыдағы трилогиядан келтірілген мысалдардан Есенберлиннің
де қазақ халқы, қазақ жұрты, қазақ елдігінің тарихының тереңнен бастау
алатынын көрсеткісі келгенін аңғарамыз. Оған журнал бетінде жарық көрген
мақаладан алынған жазушының мына бір сөздері де дәлел. Қаламгер сөз өнері
сонау ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардан бастау алады деген ойды айта отырып:
- Ал енді дербес қазақ атымен аталатын әдебиетіміздің өмір сүруі – ХҮ
ғасырдың Орта шені десек, оған себепкер болған жай – 1454 жылы Шу бойында
қазақ хандығының құрылуы екен, осының нәтижесінде қазақ халқының аренаға
шығуы екен.... 9:211
Осылай жазушы алғаш болып Жәнібек пен Керей басшылық еткен қазақ
хандығының жайын суреттей келіп, енді Жәнібек баласы Қасым мен Керей баласы
Бұрындық тұсындағы жай-күйіне ауысады. Мұнда да қаламгер тарих фактілеріне
жүгіне отырып, өмірде болған оқиғаларды шындыққа жанасымды етіп беруді
көздеген.
Мәселен, романда Қасым хан образының берілуіне назар аударайық:
Қазақ ханының тағына ие болар деп Жәнібектің әсіресе үміткері Қасым.
Қасым қазір жиырма алтыда. Ұзын бойлы, кең жаурын, қара торы пішінді жігіт.
Қалың қабағының астынан үлкен қоңыр көзі адамға әрқашан да ойлана қарайды.
Он бесінен көкпарға, күреске түскен. Әзірге жамбасы жерге тимеген бпалуан.
Жау жүректігі мен ақылдылығына қарап, хан болуға лайық, әрқашанда сабырлы
деп ойлайтын Жәнібек. Қасымды ханның өзге балаларынан артық көрер тағы бір
себебі бар. Қасымның шешесі Жаған-бике Жәнібектің жеті қатынының ішінде ең
жақсы көрер бәйбішесі. Одан туған бала да ханға ерекше ыстық. Жағанды
Жәнібек құр ғана жақсы көрмейді, онымен санасады, ерекше сыйлайды. Ал
Әбілқайыр ханның келіні, Шах Будақтың әйелі Аққозы-Бике Жағанның туған
апасы. Аққозы мен Жаған Алтын ханда көшпелі Керей руының белгілі батыры
Домбалықтың апалы-сіңілі қызы. Жағаннан Қасым туса, Аққозыдан Әбілқайыр
ханның ең жақсы көрер немерелері, соңынан бүкіл Орта Азияны жаулап алған
Мұхамед – Шайбани хан мен Махмуд-Сұлтан туған. 146-бет
Одан кейін Қасымның нағыз азаматқа тән қасиеттерін іс-әрекет үстінде
көрсетеді. Оның Әбілқайырдың төртінші әйелі, атақты ғалым – Самарқант ханы
Ұлықбек мырзаның қызы Рабиу-сұлтан-бегім мен кейін Моғолстан ханы болған
Жұныстың қызы Нигер-Сұлтан-Бегімді қарақшылар қолынан азат еткендегі ерлік
істері мен парасаттылығы, ана алдында берілген уәдеге берік болып,
Әбілхайырдың немересі, қос бөрі Мұхаммед Шайбани мен Махмұд-Сұлтанға
қатысты ерлікті көксеген адал көңілі, батыр Саянның үй-ішіне көрсеткен
адамгершілік әрекеттері, қара халықты билеудегі әділдігі Қасым образын
кеңінен аша түседі.
Кейде сөйлеген сөзінің, қорытқан ойының өзінен оқырман Қасымның биік
тұлғасын таниды:
...- Сөйлесем, біз Моғолстан мен Түркістан шекарасына қашқан ел
тәрізді емес, көшкен ел тәрізді болып баруымыз керек. Жағатай ұрпақтары да,
Сайбан, Ақсақ Темір ұрпақтары да ел екенімізді көрсін. Және қалай болса
солай шұбыра көшкен ел екенімізді емес, дос болса дос бола алатын, қас
болса қас бола алатын, қоныс бермесе күшпен тартып ала алатын жау жүрек
қауым екенімізді байқасын. Қазір осы отырғандарымыздың ес білетіндеріміз,
сойыл соғып сөз сөйлей алатындарымыз, қасымызға бес-алты қазақтың ер
жігіттерін ертіп, ермей қалған, не еру-ермеуін білмей отырған жұртқа
тарауымыз абзал. Бізге еріңдер, бірігіп ел болып, қазақтың Ақ Ордасының
туын қайта көтерейік деуіміз орынды. Ерген жұрт ерер, ермеген жұрт ойға
қалар. Қара халық соңымыздан неғұрлым көп ерсе, соғұрлым ісіміздің сәтті
болары айқын. 112-бет
Тіпті кейде Қасым бейнесін беруде бөгде образдарды да шебер
пайдаланған. Жазушы Бұрындықтың аузына мынадай сөз салады:
Сөз осымен бітсін, ана қабыландарыңды ертіп енді кейін қайт. Ақыл
айтамын деп, хан болуға жеткізген сонау ақылды басыңа мына қара шоқпарымды
жұмсатым алып жүрме! 184-бет
Мұндағы Хан болуға жеткізген ақылды басың деген тіркестің өзі Қасым
тұлғасының қандай екенін аңғартып тұрған жоқ па?!
Ал ханға байланысты берілген осы деректердің ақиқатқа қаншалықты жақын
екенін зерделеу үшін кейбір тарихи еңбектерде берілген мағлұматтармен
салыстырып көрсек:
М.Х. Дулатидың Тарих-и-Рашидиында: Қазақ хандары мен сұлтандары
арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес, Бұрындықты тіпті ешкім
де елең қылған жоқ, - дейді. 10:243
Бабырдың Бабырнамасында:
Қазақ халқының бұрынғы – соңғы хан, сұлтандарының ішінде Қасым хандай
құдіретті әмірші болған емес. Оның үш жүз мың әскері бар еді.
Немесе кейінгі зерттеушілердің еңбегіне үңілсек. Мәселен, М.Мағауинның
Қазақ тарихының әліппесі атты зерттеуінде:
... Қасым хан Қазақ Ордасының негізін салушы екі арыстың бірі - Әз
Жәнібек ханның баласы. Анасының есімі – Жаған-бегім. Болашақ ұлы хан 1445-
жыл шамасында дүниеге келген - деген дерек беріледі. 8:21
Міне, осыдан жазушының образды, оған қатысты оқиғаларды беруде қалай
болса солай баяндай салмай, белгілі бір тарихи негізге сүйенгенін
байқаймыз.
Дегенмен қаламгер өзінің жазушылық қасиетін осы жерде де ұмытпаға. Тағы
да өзінің бар трилогияның бойында ұстанған бірлік, ынтымақтастық идеясын
басшылыққа алады. Қасым образын да осы мақсатта пайдаланады және сол идеяны
кеңірек дәріптеу мақсатында оның образын асқақтатуды көздейді. Сол себепті
де қазақ ханы Бұрындыққа келгенде, оның іс-әрекетін үнемі Қасым іс-
әрекетімен салыстырып отырады да, сол арқылы қорытындыны оқырманның өзіне
жасауды жүктейді:
Екі көз бірі-бірі шұқымасқа алла тағала ортасына мұрынды жаратқан
деп қазақ босқа айтпаған. Бұрындық таққа отырып, Қасым сұлтан әскербасы,
яғни әмір-эль-умера болғаннан кейін, көп кешікпей-ақ араларында қайшылықтар
туа бастады. Негізгі ала ауыздық Бұрындық пен Қасымның қазақ хандығының
келешек саясатының қандай болуы керек деген мәселедегі екеуінің
көзқарасынан туған. Оның үстіне Әбілқайыр Ордасын қайта тұрғызуды көздеген
Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан жайындағы араларындағы алалығы қосылды.
Аңғал батыр, қысқа қорытатын морт мінезді Бұрындық қазақ хандығының
келешегі тек соғыста деп ойлаған. Жасынан жауынгершілікті мұрат еткен, тоң
мойын, өз дегенін дүниенің тетігі көретін қайсар хан қазақ хандығының күшею
жолы тек көрші елдерді шабуда деп ұққан. Сондықтан ол өзі де үнемі ат
үстінде болып, өзгеден де соны тілеген. Ал Қасым бөтен пікірдің адамы. Оның
ойынша қалың қол, соғыс тек жаудан өз жеріңді қайтарып алу үшін ғана керек.
Қазақ хандығының күшею жолы үнемі соғысуда емес, алдымен өзіңе ешкімнің
тісі бата алмайтын айбарлы, қой үстінде боз торғай жұмыртқалататын
бейбітшілікті арман ететін ел болуда деп түсінген. 168-бет
Осылай Бұрындық романда қара күшке тізгін берген, елдің өркендеуі,
дәуірлеуі тек білекте деп түсінген қара шоқпар иесі ретінде танылады. Ал
айбарлы әскербасы Қасым оған ылғи да тоқтау айтушы ретінде көрінеді. Бірақ
Хандықты Бұрындық билеп тұрғандықтан, Қасым оған бас иуге міндетті. Кейде
Бұрындық шектен тым шығып бара жатса, Қасымның оған қарсы келетін жерлері
де бар. Екеуінің арасындағы осы тартыс Бұрындық Махмуд-Сұлтанды қашырып
алып, ханға опасыздық жасадың деп қаза тапқан атақты Саян батырдың отбасын
жазаламақшы болғанда, Қасымның араша түсуімен шегіне жетеді. Осы кезде
санасын қызғаныш пен ашу билеген Бұрындық Қасымды жазым етуді де ойлайды.
Бірақ атақты батырлардың, Найман руынан Қаптағай батырдың, Керейден
Қарақожаның, Алшын руынан шыққан Оңай батырдың, Жалайыр Бөрібай батырдың,
Қасым жағына шығуынан сескенген ол бұл әрекетке бармайды.
Сондағы оқиғаға байланысты екеуінің ойлары да бір-біріне қарама-қарсы
қойылған:
Бұл түні Бұрындық ханның да, Қасым сұлтанның да көздері ілінбей шықты.
Бар қасиеті батырлық болған Бұрындық, қанша шабан ойласа да бүгінгі
оқиғаның қайда апарып соққанын жаңа ұқты. Сонау қазақтың әйгілі
батырларының Қасыммен үзеңгілес қатар тұра қалуынан, Гүлбаһрам мен Аянды
құтқарған сұлтанға жиналған жұрттың, көп жаса, Қасым батыр деген үнінен
қазақ руларының Жәнібек баласына ауыса бастағанын аңғарды. Мұндайда өз
қатесін өзі көріп, Елімді қайтсем қайтадан өзіме тартам деп қынжылатын,
ақылға салатын Бұрындық жоқ. Басына келе жатқан қиындықтан жол іздеудің
орнына, ол өзінің қайсар мінезіне салып, ерегісе түсті. Бәлем, Қаптағай,
Оңбаған Қарақожа, шірік Оңай, тұра тұр! деп кіжіне тісін қайрады. Бүгінгі
оқиғаға өзін емес, Қасымды күнәкәр көрді. Қайтсем одан өшімді алам деп
түнімен басы қатты. Көзі ілігіп бара жатса Темір бидің: Сенің жауың
Мұхамед Шайбани емес, Қасым сұлтан екен! Соны ұмытпа! деген даусы әлсін-
әлсін құлағына келіп, көзге тығылған ұйқысын шайдай аша берді. Ежелден келе
жатқан ескі салт бар: Жаңа жауыңды құртам десең, етің үйренген ескі
жауыңмен достас деген. Бұрындық халқының, елінің алдында жоғалғалы тұрған
абыройын қорғаудың орнына, Қасымды жою жолын іздеп ойға шомды. Бұл тілегін
орындау үшін ескі жауы Мұхамед-Шайбани, Махмуд-Сұлтандармен достасса, теріс
болмас деген тұжырымға келді. Сөйтіп таң ата әзер дегенде қор ете қалды. Ал
Қасым тіпті бөтен ойда еді. Бүгінгі оқиға оны қатты ренжітті. Жәнібек пен
Керей кезіндегі Қазақ Ордасындағы ауыз бірліктің енді Бұрындық пен Қасым
кезінде қатты шытынай бастағанына көзі жетті. Себебі неде? Себебі
Бұрындықтың тайыз саясатында. Ел бірлігін ақылмен сақтап халықтың мұң-
мұқтажын, шаруа жайын ойлай отырып, күреске шақырудың орнына, ол жұртты
қаһарымен соңынан ергізбек. Егер әділетті болсаң ғана, соңынан жұртты
ертесің. Ал орынсыз қаттылық – зор қылмыс. Бұрындықтың бүгінгі істегені-тек
жұртты өзінен шошыттыру. Егер бұл бүйте берсе, Керей мен Жәнібектің өлдім-
талдым деп құрған қазақ хандығының абыройын да, өзінің абыройы да бір күні
айрандай төгеді. Қазақ хандығының абыройын төгілмегені керек-ақ! Ал ел
бірлігін сақтау үшін Бұрындықтың абыройлы болғаны керек пе? Халқымыз үшін,
ел бірлігін сақтап қалу үшін қажет. Қазіргі жағдайда ханның мықты көрінуі
өте орынды саясат. 177-бет
Ақырында Қасым хан болады да, халық алдында абыройдан мүлдем ада болған
Бұрындық шарасыздан Мұхамед Шайбанидың кіші інісі Мұхамед-Темір сұлтанға
берген кіші қызы Жауһар-Бикенің қолына Самарқантқа көшпек болады. Ал тарихи
еңбектерде Бұрындық жайы былай әңгімеленеді:
1510 жылғы қысқы жорықта бүкіл Орта Азияның әміршісі М. Шайбани ханды
біржола талқандағаннан соңғы жерде Қазақ ордасының күш-жігері шартарапқа
тегіс мағлұм болды. Ал бас қолбасы Қасым сұлтанның даңқы бір жақта Мәскеу
княздігіне, бір жақта Иран мен Үндістанға жетеді. Соңғы жылдарда бұрынғы
беделі кемімесе де, ұлыс билігінен шеттей бастаған, парасаты мол Бұрындық
хан өз еркімен ата тағынан бас тартып, құдай жолын қуып, азғана нөкерімен
әулиелі аймақ – Мауреннахр шегіне қоныс аударады. 8:20
Жоғарыдағыдан көргеніміздей жазушының Қасым мен Бұрындықты салыстыра
отырып, Қасым образын асқақтатуы, сол арқылы бірлік, бейбітшілік идеясын
асқақтатуы – оың суреткерлік қолтаңбасының ізі болса керек.
Бұл ерекшелікті келесі Жанталас бөлімінен де байқауға болады.
Романның Жанталас аталуы да тегін емес. Өйткені елін, жерін қорғауда
берік, өткір алмас қылыш-қазақ халқы қынабынан суырылып, бір жағынан жоңғар
қысқан, бір жағынан қытай қысқан, одан аждаһардай Ресей аузын ашқан
жанталасқан дәуірге тап келіп еді. Яғни бұл шығармаларда жан-жағынан қауіп
төніп тұрған шақтағы Қазақ хандығының амалсыздан Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І. Көшпенділер трилогиясының генезисі 5
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім 5
1.2 Аңыз-әңгімелер ізімен 34
ІІ. Көшпенділер трилогиясының стильдік ерекшеліктері 44
2.1 Баяндаудағы өзіндік өрнек 44
2.2. Көркем суреттер және тілдік айшықтар 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 61
h3
h4Кіріспе
Әдебиет туындыларының ішіндегі ең күрделісі де қиыны – тарихи шығарма.
Олай дейтініміз, тарих тақырыбында қалам тербеуші жазушыға әдеби талаптарды
орындаумен қатар тарих жүгін де көтеруге тура келеді. Өйткені халықтың
кешегі өмірін еш бұрмасыз, ақиқат, шындыққа сай баяндау, сонымен қатар оған
әдеби көркемдік рең беру – тарихи роман жазушы үшін үлкен парыз. Осындай
қасиетті парыз, әсіресе, өткен ғасырдың орта шеңінде біздің де
қаламгерлеріміздің алдында тұрды. Осыған орай аталған тақырыпқа арналған
көптеген құнды шығармалар жарық көрген еді. Атап айтсақ, І. Есенберлиннің
Көшпенділер мен Алтын ордасы, М. Мағауиннің Аласапыраны, Ә.
Кекілбаевтің Үркері, Ә. Әлімжановтің Жаушы, Қ. Жұмаділовтің Соңғы көш
романдары.h4
Әсіресе, бұл шығармалардың ішінде ақиқат, шындық темір шынжырдың әр
жағында тұтқындалып, халықтың ақтаңдақтарын зерттеуге тыйым салынған
жылдары алғашқы болып тарихымыздың сан ғасырлар қойнауында жатқан шынайы
беттерін ашып берген Көшпенділер трилогиясының орны ерекше. Белгілі ғалым
Қ. Алпысбаевтің сөзімен айтсақ, бұл шығарма тіпті тарихи еңбектерде
шешімін тауып болмаған немесе шашыранды түрде жатқан мағлұматтардың бір
жүйеге түскен желісін танытады.
Алмас қылыштай өткір бұл трилогия цензура өкілдері тарапынан талай
талқылауға түсті, талай қудалауға ұшырады. Осыған қарамастан уақыт өте келе
өзінің адал бағасын алды.
Көшпенділерге арналған, оның тілін, идеялық мазмұнын талдаған
бірнеше еңбектер жарық көрді. Бұл орайда Р. Бердібаевтің, Ж. Дәдебаевтің,
Қ. Алпысбаевтің, Қ. Аралбаевтің, Р. Нұрғалиевтің т.б. еңбектерін, жекелеген
мақалаларын атап кеткен жөн.
Ал ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – төрт ғасырдың оқиғасын
қамтитын Көшпенділер трилогиясының жазылуына негіз болған тарихи
деректерді талдап, шығарманың стильдік ерекшеліктерін аңғарту.
Жұмыс екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім трилогиядағы оқиғалар
желісіне негіз болған тарихи деректерге арналған. Бұл тарихи деректерді екі
арнаға топтаймыз. Бірінші, өмірде нақты болған тарихи фактілер. Екінші,
халық аузында сақталған аңыздар, шежірелер. Сондай-ақ бұл оқиғалардың
шығармаға өзек болған негізгі идеяны берудегі ролін көрсету де мақсат
етілген.
Екінші бөлімде Көшпенділердің стильдік ерекшеліктері сөз болады.
Ол ерекшеліктер екі арнада қарастырылады. Бірінші – шығармада тарихи
оқиғаларды баяндаудағы ерекшелік. Екінші – трилогияға тән нақышты тілдік
қолданыстардан байқалатын ерекшеліктер.
Жұмыстың өзектілігі – І. Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясының
шешімін тауып болмаған мағлұматтарды бір жүйеге келтірген тарихи
құндылығымен қатар белгілі бір ой-қазығын ұстанған, сол ой-қазықты беруде
түрлі тәсілдерді қолданған әдеби ерекшелігін, қасиетін, яғни
Көшпенділердің тек құрғақ деректерге құрылған хроника емес, ең бастысы,
әдеби талаптарға жауап беретін көркем туынды, оның ішінде тарихи проза
жанрына жататын роман екенін тағы да дәлелдей түсу.
h4І. Көшпенділер трилогиясының генезисі
1.1. Тарихи шындық және көркемдік шешім
Ғасырлардан ғасырларға сүңгіп,
өз ұлтының тарихын Ілекеңдей ежелеп
жазған ешкім жоқ. Біз атақты Геродотты
тарихтың атасы деп келеміз. Ал біздің Ілекең
қазақ халқының 700 жылдық тарихын
Көшпенділер мен Алтын орда атты
2 трилогияға сыйғызған (2-ң көлемі 139 баспа
табақ) өз халқына өшпес ұлттық қазына қалдырды.
Әзілхан Нұршайықов.
Қазақ халқы бастан кешкен 20-шы ғасырдың алмағайып, аласапыран
белдеулерінде қоғамдық пікірдегі ой таласы көтерген басты мәселелердің бірі
– тарих...
Тарих! Ол халықтың кешегісінің де, бүгінгісінің де, тіпті
ертеңгісінің де айнасы. Өйткені бүгінгі және ертеңгі қазақты тану үшін
кешегі қазақты білу шарт демей ме ғұламалар. Тамырсыз ағаш болмайтынындай,
тарихсыз халық болмайды. Әр ұлт ата-бабаларының басынан өткен дәуірлерді,
оқиғаларды зерделеп зерттеуді өзінің қасиетті борышы деп санайды. Бірақ
кейде тарихты орынсыз кінәлайтын, жоққа шығаратын жағдайлар да кездеседі.
Осындай әділетсіздікті біздің тарихымыз да кешті. Тарихымыздың тамыры
балтадан аман қалса да, балғаға талай түскен еді. Әсіресе, 20-ғасырдың
басында сталинизмнің қаһарлы қылышынан қан тамып тұрған шақта Қазақта
мәдениет, өнер болмаған, қазақ халқы – надан халық, жабайы халық, оларды
адам еткен, білім, ғылымға жол ашқан – біз, ұлы орыс халқы деген ақиқатқа
мүлдем жанаспайтын пікір үстем болды. Ленинді Ұлы көсем, Сталинді Халық
атасы деп пір тұтып жатқанда, бар өмірінде, тіршілік – болмысында қазақ
халқының тәуелсіздігін, еркіндік, ынтымақтастық, бірлігін аңсаған Абылай,
Жәнібек, Қасым сынды хандарымызды надандықты көксеген феодалдық дәуірдің
қалдықтары деп әділетсіз баға бердік Ал ұлтының бостандығы үшін жан аямай
күрескен, елінің еркіндігі жолында қайтпас қайрат, табандылық пен
төзімділік танытқан аяулы азамат Кенесары жөнінде айтылғандар тіпті де
қиянат еді. Социализмнің адал ұлдары болған қаламгерлеріміз өздерінің
зерттеу еңбектерінде, мақалаларында хан Кенеге қандай айып тақпады?! Оны
қанішер, бұзық деп те атады, ескі хандық дәуірдің сарқыншағы деп те
атады, әйтеуір не керек, дүниедегі бар зұлымдықты, айуандықты Кенесарының
бойынан тапты.
Ал осы өтірікпен буланған шындық бетін ашамын деушілерді аяусыз
қудалады, Халық жауы деген ат берді. Міне осындай қатерлі кезеңге
қарамастан сан иірім тарихымызды паш еткен І. Есенберлиннің Көшпенділер
трилогиясы жарық көрді. Алдымен 1969 жылы трилогияның үшінші бөлімі Қаһар
жазылады да, кейіннен Алмас қылыш (1971ж.), Жанталас (1972ж.) деген
бөлімдері баспа бетінен шығады. Үш кітапта да қазақ халқының басынан өткен
тарихи оқиғалар бұрмаланбай, орынсыз қараланбай нақты фактілермен халық
аузында сақталған шежіре-әңгімелер негізінде нанымды берілген. Үшеуінен де
жазушының объективтік көзқарасы байқалады. Шығарма туралы І. Есенберлиннің
өзі де: ... Өз тарихымызды шаң астынан қайта аршып алайық, хандарымыздың,
билеріміздің ел қамын жеген азабын таразылайық деген ниеттен туған, ұлт
жанды мінезімнен дүниеге келген тарихи шығармаларым... - дейді.
Көшпенділер жарық көрісімен цензура өкілдерінің қызу талқысына
түсті. Әрине, неше түрлі міндер тағылды, сапасы төмен деді, ақиқатқа сай
емес деді. Тіпті кейде көркемдік сапасы төмен шығармалардың қатарына да
жатқызылды. Немесе трилогия көркем туындыға жатпайды, бұл жай ғана
хронологиялық көшірме деген де тұжырымдар айтылып жүрді. 4-5 ғасырдың
жүгін көтерген ұлы шығармаға кезінде мұндай сорақы пікірдің берілуі орынды
да. Өйткені ол кезең Кеңес өкіметінің құрамына енген Ресейден басқа
елдердің тарихын Қазан революциясына дейінгі, Қазан революциясынан кейінгі
деп бөліп тастайтын социалистік идеологияның нағыз дәуірлеп тұрған шағы
еді. Ол идеяның пайымдауы бойынша, Қазан төңкерісінен кейін ғана бұл елдер
жетілді, көркейді, өркениетке ие болды, жазуды, оқуды таныды. Ал Қазан
төңкерісіне дейін ол жұртшылық жоғарыда айтылғандардың бірде-біреуін
білмейтін, жабайы тіршілік кешкен, жазу-сызудан ада қалған. Бұл, әсіресе,
Орта Азия халықтарына таңылған көзқарас еді. Сондықтан орыс қауымы ылғи да
үстемдік құрды, басқа халықтардан әлдеқайда қол жетпес биікте тұрды. Бұл
саясаттың сұрқиялығын көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар анық пайымдай
білген. Бірақ та билік тізгініне ие болған қатал цензура олардың үнін
шығармай, тұншықтырып тастап отырды. Әйтсе де Есенберлиндей өр мінезді
қаламгерлер түрлі амал-тәсілдерді қолданып ақиқатты жеткізе білді. Мәселен,
І. Есенберлин Қатерлі өткел романында Ақан атты кейіпкердің аузына
мынадай сөзді салады: Ақылдыдан үйрену – ақылдыға құл болу деген сөз емес.
Мен де Пушкинді, Лермонтовты, Толстойды, Достоевскийді жақсы көремін, бірақ
одан қазақ халқының несі өзгерді?.. Ағылшындардың Шекспирі болғаннан
Родезия негрлеріне келетін қандай пайда бар? Жоқ, Бүркіт, халқының
мәдениетке жетіп, жоғалып кеткенінен мәдениетсіз отырып, бірлестігін
сақтағаны артық. Ең зор бақыт – халқың, елің, тілің болғаны. Абай аға үйрен
десе, мен үйренбеймін деп тұрмын ба? Бірақ үйрену бар да илену бар. Мен
иленуге қарсымын. Егер халқыңды жақсы көретін болсаң, оның тәуелсіздігін,
бірлігін алтын жамбыдай сақта.І. Есенберлин, Он томдық шығармалар жинағы,
ІІ том,Алматы, Жазушы, 1984,10-бет.h4
Міне, осындай алмас қылыштай өткір жазушының қаламынан туған
Көшпенділер трилогиясы көп қудаланды. Сол себепті де қаламгерге көз майын
тауысып, еңбек терін төге отырып жазған шығармасын бірнеше рет өңдеуіне
тура келді. Ащы шындықты әшкерелейтін тұстарын жұмсартып, сылап-сипап
өткізді.
Шығарманы халық жылы қабылдады. Сондықтан да кітап сөрелеріне түскен
Көшпенділердің қанша данасы болса да бірден таралып кететін. Ол туралы
филология ғылымдарының белгілі білгірі Қ.Алпысбаев былай дейді: Халық
зердесінің, оның рухани ұстамдылығының арқасында роман балғаға түскенмен,
балтадан аман қалды. 1: 88
Трилогияның басынан қандай зобалаңның өткенін бір ғана Жанталас
романы бойынша жазылған мына бір мақаланың үзіндісінен көруге болады: ...
Сол кездегі Мемлекеттік комитеттің сол кездегі Бас редакторы Шәкеев: -
Жолдастар, Жанталас романының қолжазбасына осымен екінші рет оралып
отырмыз. Бас редактордың 1972 жылы 14 қарашада берген пікірінде шығарманың
тәуір жақтарымен бірге, бірқатар кемшіліктері, атап айтқанда, тарихты
хандардың жасамайтындығы, халықтың жасайтындығы, осыған орай халық
өкілдерінің бейнесін ширату, оны көсілдіру қажет екендігі көп айтылып еді.
Қазақстанның Россияға қосылуының ілгерішіл сипатын аша түсіп, баса көрсету,
Бұхар жыраудың Қазақстанның Россияға қосылуын жақтырмайтын өлеңдерін алып
тастау қажеттігі қадап айтылған. Мысал келтірейік. 175-бетте мынадай диалог
бар: Түлкінің соры – жүнінің қызылдығы деген. Біздің де сорымыз –
жеріміздің байлығы. Бұрын қазақ өлкесіне жоңғар мен қытай ғана қызықса,
енді өзіміз шақырып,орыс патшалығын қызықтырып отырмыз. Әбілқайыр хан, сен
елімізге тыныштық емес, бүліншілік әкелгелі отырсың !... Осынау сөздердің
астарында құмның бүйісі секілденіп бұғынып нендей жат пиғыл кетіп бара
жатқанын білесіңдер ме, алқа мүшелері...
Дәл осы арада қолжазба иесі Есенберлиннің жаны ышқынып, шырылдап кеп
араға түседі. Ағайын-ау, бұл автордың сөз саптауы емес, Көкжал Барақтың
айтқаны ғой, енді қалай сөйлетуім керек! Баспаның сол кездегі бас
редакторы Әукебаев мына тұстан, сол бүйіріне тас кенеше жабысып шаншудай
қадалады. Осы шығармада жағымды дейтін бірде-бір орыс адамы жоқ. Россия
Сібірді, қиыр шығысты жаулап алды деуің қалай? Сібір мен қиыр шығыс
Россияның ежелгі жері емес пе? Қазақстанның Россияға қосылуын баяндайтын 3-
ші тараудың 201-211 беттерін мейлінше ықшамдап, үстінен жөндеп шыққан
ләзім. Ау, ағайын, патшалық Россияның отаршылдық саясатын ұстанғаны рас
қой енді деп шыр-пыр Есенберлин. Дегенімен де түзетіп қысқартпаса қол қоя
алмаймын. Эпилог Абылайдың ойымен беріледі екен, бұл не сонша ханды
зарлатып, эпилогті бермей, қысқартып тастаса да болады деп ойлаймын.
Ағайындар – ау, жоғарыда айтылған Барақ сөзі де, Абылайдың ойы да әдебиет
қой, әдебиетте ондай ойлар айтыла береді, - деп жазушы жігі-жапар шыж-
көбелек болып араға килігеді. Қайтсін енді, төрт жүз беттен сәл-ақ асатын
шығармасын шетінен білгіш бұтарлап, қысқартып, боршалап жатса. Дегенмен де
екіұшты пікір туғызатын тұсты сылып тастағанымыз жөн - дейді бас редактор.
Ой, пәлі-ай деген!Мына бір тұсқа назар салыңыз, - дейді Әукебай
көзілдірігінен үңіліп, - 208-ші бет, сөйтіп, орыс патшасы қазақ елін
жоңғар қоңтайшысынан қорғап қана қойған жоқ, енді осы жерді қарамағына
алудың алғашқы отаршылдық саясатына жанталаса кірісті деген сөйлем бар,
жазушы 2 сөзінің бірінде отаршы, отарлау дегенді сан қайталап, шегелеп
жеткізеді-ау, сонда біздің Ресейге өз еркімізбен қосылдық деп жүргеніміздің
бәрі қайда қалады, айтыңдаршы! ... жазушының отқа түсер көбелектей болып,
шырылдап араға түскенін көрсеңіз еді ... 2: 27 .
Осыған қарамастан, Көшпенділер оқырман көпшіліктің сүйіспеншілігіне
оранды. Көптеген шетел тілдеріне аударылды. Көшпенділердей құнды еңбек
жазып шыққан Есенберлин есімі аңызға айналды.
Жалпы жарық көргеннен кейін 40 жылдай уақыт ішінде трилогияға көптеген
сыни еңбектер, мақалалар арналып, көркемдік ерекшеліктеріне, тіліне,
кейіпкерлер жүйесіне біршама талдаулар жүргізілген еді. Әрине, цензура
ұранын басшылыққа алып, сыңаржақ ойлар да айтылды. Бірақ көпшілігі
шығарманың шынайы болмысын аңғартатын сапалы пікірлер еді. Ал шығарманың
негізгі ажыратылмас сипаты болып табылатын генезисі мен стилі мәселелері де
тиянақты зерттеуді, тұжырымдарды талап етеді. Сол себептен де біз
трилогияның осы генезистік және стильдік ерекшеліктеріне көңіл аударсақ
дейміз.
Белгілі бір шығарманың генезисі дегенде, оның жазылу тарихы, қандай
оқиғалар себеп болды және де ең бастысы қандай фактілерді негізге ала
отырып жазылды, міне, негізінен, осындай мәселелер сөз болады. Генезис
деген сөздің мағынасының өзі сөздікте: Генезис – зат. Белгілі бір заттың,
құбылыстың тууы мен одан әрі дамуын бейнелейтін ұғым. (2 – том. Қ.Т.Т.С.).
Ендеше белгілі бір туындылардың өзіндік туу, даму заңдылықтарының
болуы заңды құбылыс деп танылады. Сондай-ақ Есенберлин тарихи романы да жоқ
жерден пайда болмай, нақты болған оқиғалар, халық аузында сақталған аңыз-
әңгімелер, шежірелерді басшылыққа ала отырып жазылған.
Ол туралы белгілі қаламгерлер былай дейді:
Ұлттық тарихымыздың терең қойнауларында қалған көп оқиғалардың елесі,
өзгерген, бұрмаланған деректер, әртүрлі тілдерде жазылған, сан алуан қолға
түспейтін сирек кітаптарда, архив қазыналарында, оқылуы қиын қол
жазбаларда, әр жерде жүйесіз шашылып жатқан материалдарды тауып, оқып,
қорытып шығу үшін кеткен уақыт, жұмсалған қайрат, жасалған еңбектің өзі бір
адамның ұзақ ғұмырына жетіп артылар шаруа. (Р. Нұрғалиев) 3:499 .
Шығыстың, батыстың бұл тақырыпқа қатысты көп кітаптарын қарап шығу,
орыстың, қазақтың шежірелерін ақтару, қазіргі тарихшылардың ізденістерін
есепке алу көп уақыт пен қажырды керек ететін жұмыстар. Роман жазбақ түгіл
сол материалдарды оқып шығу үшін талай айлар керек болар еді. Мұндай
шығарма жазған авторға тек ризалық сезіммен қараған мақұл. (Р. Бердібаев).
4:143 .
Тарихи шындықты көркемдік шешіммен астарлай білген. Шығарманы оқу
үстінде автордың сол кезеңнің оқиғаларын терең зерттегенін көреміз.
(Ә. Дербісәлиев). 5:4 .
Ал белгілі ғалым Қ. Алпысбаев трилогияға қатысты өз ойын білдіре
келе, оның тарихи роман ретінде де ең басты сипаттарын, ерекшеліктерін
көрсететін негізгі 3 арнаны береді. Олар:
Біріншіден, аты мен заты аңыз желісі іс-қимыл мен адам
психологиясындағы заңдылықтардан бөліп әкеткен тарихи тұлғаларды қайтадан
жандандырып әкелуі, олардың болмыс-бітіміндегі тарихи таңбалардың ақ-
қарасын ажыратып беруі. Ел аузындағы аңыз-болжаммен астасып барып көптеген
шығармаларға жеңіл желі болатын Шыңғыс әулетінің өз дәуіріндегі рухани,
саяси, адами бейнелерін мүмкін алғаш рет аша білген осы І. Есенберлин
шығармасы.
Екінші арна: тарихи катаклизмдер тұсындағы жеке адамның қажыр-қайраты
мен халықтық іс-қимылдың өзара үйлесуінен туындайтын идеал беріктігі,
мақсат бірлігі. Адасудың араңды сүрлеуінен бұрып әкетер жалғыз қуат- өмір
өркенінің тым нәзік те, тым киелі екенін ажырата білу, халық қаһарынан
қатал күштің жоқ екенін сезіну болса керек. Шоқпар ұстаған жұртты қамшымен
бағындыру айтуға жеңіл, әрине. Сондықтан да болар, сүйенер жұртының
сенімін ояту арқылы ғана іске асар осынау ірілікті адамзат тарихы саусақпен
санап бере алады. Бағындыру арқылы бағыну – мұратқа жетудің төте жолы бола
алмақ емес. Ауыздағыдан айырар алауыздық мендеген ұрпақ, тіптен ел мұраты,
халық қамы үшін болса да, баяны жоқ билікке таласқан ұрпақ түптің түбінде
су аяғы құрдымға кетпек. Қараға күні түскен ханның кебі - жеке адамның ғана
пешенесі, не жазылар трагедия емес, бұл кеп бүгін бір халықтың да бағандағы
басына бақан ойнатуы мүмкін. І. Есенберлин еңбегіндегі тарихи тәлімдер
осыған меңзейді.
Эпопеядағы үшінші арна – сөз өнеріндегі жанрлық қуаттардың жымдасуы,
ізденіс шиырларының бір арнаға түсіп, тарихи шежірелер мен аңыздардың,
мифтік бейнелер мен мифологиялық сарындардың жандануы. Болған, бірақ тірі
куәсі жоқ оқиғаның барысындағы іс-қимылдың нанымдылығы . 6:5
Ғалымның бұл ойы трилогияның генезисіндегі негізгі ерекшеліктерді де
аңғартады. Яғни біріншіден, тарихи тұлғаларды қайтадан жандандырып
әкелуі, екіншіден, тарихи шежірелер мен аңыздардың, мифтік бейнелер мен
мифологиялық сарындардың жандануы.
Сонымен шығарма генезисіне ұйытқы болған материалдарды екі тұрғыдан
қарастырамыз: тарихта болған нақты оқиғалар және ел аузында сақталған
аңыздар, шежіре-әңгімелер.
Алдымен, Көшпенділердің сюжеті тарихи фактілермен қалай үндескен,
соған көңіл аударсақ.
Жоғарыда роман үш кітаптан тұрады дедік. Алмас қылыш - бұл романға
ХҮ ғасыр оқиғалары, яғни Жәнібек, Керей бастаған қазақ халқының өз алдына
жеке хандық болып, өзбек ордасынан бөлініп шығуы негіз болған. Шығармада
қазақтың алғаш хандары деп танылған Жәнібек, Кереймен қатар Бұрындық, Қасым
хандардың бейнелері көркем шеберлік пен шынайлықтың бірлестігінде терең
ашылған.
Жанталас - бұл романдағы оқиғалар бірден ХҮ-ХІХ ғасырлар
аралығындағы қазақ хандығының басынан өткен қым-қиғаш жылдарды қамтиды.
Өйткені романда әйгілі қазақ хандары Абылай, Әбілхайыр ұстанған саяси
бағыттармен қатар, Ақназар, Тәуекел, Есім, Тәуке хандардың да дипломатиялық
шеберліктері кеңінен сөз болады.
Ал 3-ші Қаһар бөлімі Көшпенділер жазылғанға дейін шешімі
табылмай, аяусыз қудаланған Хан Кене бастаған көтерілістің шынайы беттерін
қалың оқырман алдына сол қалпында алып келді.
Зерделей қарасақ, трилогияның үш бөлімінде де жазушы тарих
сахнасындағы әрбір сәттерді сыңаржақ бағаламай, анығын тауып, объективтік
көзқарас ұстанған.
Трилогиянның 1-ші Алмас қылыш бөлімінде Ажал – үстемдігіңді
жүргізудің ең берік құралы емес пе? Бабасы Шыңғысхан бүкіл әлемді осы ажал
арқылы бағындырмақ болған жоқ па еді?
Қара бұқараны өліммен әлдилеуден Шыңғыс ұрпағынан шыққан қай хан
тартынған?
Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті - деп басталады да,
кейін Шыңғысханның әлемді жаулау мақсатында жасаған әрекеттері, оның
ұрпақтарының хан тағы үшін жүргізген күрестері, Жошы, Жағатай, Үгедей,
Төле, Мөңке, Құлағу, Бату хандар жайы баяндалады. Шығармадағы бұл деректер
тарихи принципке сай нақты хронологияны сақтап белгілі бір фактілер
негізінде беріледі. Мәселен, Бір мың екі жүз отыз бесінші жылы, яғни Мешін
жылы, Қарақұрымға бағынышты елге жар салып Үгедей бүкіл Шыңғыс ұрпағын
жиды. Осы құрылтайда бүкіл батысты жаулап алу мәселесі шешілді. 10-бет.
Десек те жазушы құрғақ мәліметтерді беріп қана қоймайды, нағыз
суреткерге тән шеберлікпен нәрлі, құнарлы етіп береді. Оқып отырып
оқырманның көз алдына осыдан бірнеше ғасыр бұрын болған оқиғалардың реалды
бейнесі сол қалпында келеді:
Міне, Батысқа қарай лек-лек боп монғол әскері аттанып бара жатыр. Бұны
елу жылдық жаугершілік өмірінде жеңілуді білмеген Сүбітай баһадүр мен
жиырма сегіз жасар Батухан басқарып келеді ... Бұлардың мінгендері кәкір-
шүкір тай-тұяқ емес, он күн жеңіске шыдай алар аласа бойлы, тоқпақ жалды,
құшақ құйрықты, кілең сәйгүлік шабысты жылқы. Үстерінде сауыты, жалпақ бет,
сығыр көз ноян, баһадүрлар. Аттарына да тізелеріне дейін сауыт жабылған.
Екі жағында жебеге толған екі-үш қорамса, белдерінде қисық жүзді қылыш пен
ұзын сапты айбалта, қамал бұзатын тас атқыштарды сүйреу үшін ер қасына
байлап алған жуандығы білектей қыл арқан. Әрқайсысында кем дегенде екі
садақтан. Кейбір көрікті киінгендердің тақымдарында бір жақ ұшы пышақтай
өткір найза. Жебелерінің ұшы екі жүзді қанжардай өткір, сүйір. Ысылдап
келіп қадалса, егер тәнің тастан жаралмаса, ар жағынан бір-ақ өтері хақ.
Белге байланған қорамсалар, қазақ батырларыныкіндей емес, талдан иіп
тоқыған. Жауынгерлердің басына киген темір, қола дулығалары анадайдан күнге
шағылысып жарқ-жұрқ етеді.
Лек-лек боп, борт-борт желген қалың қосынның будақтатқан шаңы алыстан
жер бетінен көтерілген бұлт тәрізді. 11-бет .
Ол ол ма? Суреткерлік дарын оқырманның сезіміне де әсер ете біледі.Сұм
соғыс суретінің мына бір аянышты беттері жан түршіктірерлік:
Сол бір жыл күн тұтылған бір мың екі жүз отыз алтыншы жылы еді ғой.
Батухан бастаған қалың қол жаздың аяқ кезінде Еділ бойындағы бұлғарлардың
астанасын алды. Үш жылдың ішінде Бату әскері Рязань, Владимир, Суздаль,
Киевті шауып Батысқа жол ашылды. Қан судай ақты. Жанған қала, жылаған бала.
Шыңғысхан!, Батухан!, Сүбітай баһадүр! аттары әлемді түршіктірді.
11-бет.
Жазушының бұл мәліметтерді беру тәсілі де ерекше. Талай жылдар
тарихынан сыр шертетін бұл оқиғалар бір ғана Әбілқайыр ханның қалың
толғаныс үстінде ой елегінен өткен елестер ретінде берілген:
Әбілқайыр тағы күрсінді. Кенет оның көз алдында, дәл бүгінгідей, сонау
бабалар жыр қылған қанды оқиғалар елестей жөнеледі. 10-бет
Енді бірде ата-бабалар басынан өткен сан қилы дәуірлерді кейінгі
ұрпаққа дәріптеу мақсатында ақындар айтысын пайдаланады. Шаршы топтың
алдында сөз жарыстырған арғынның ақиығы Қотан жырау мен Қыпшақтың ұлы ақыны
Қазтуғанның толғаулары арқылы қазақтың ең белді екі руының кешкен тарихын,
жауынгерлігін, аңыз болып жайылған жорықтарын шебер береді:
“Қазтуған жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай,
арқасын жыр қысып, астындағы тай терісінен шығып, жорғалақтап дөңгелей, ащы
дауысын бір шырқатып алды да:
Алаң да алаң, алаң бар.
Бата алмай жау алаңдар.
Сақтан шыққан кейсақ бар,
Кейсақ-қайсақ, Қыпсақ-Қыпшақ боп
Он екі атаға таралар, -
деп Мұхаммет пайғамбар тумастан мың жыл бұрын, Ескендір Зұлхарнайынды
Жиделбайсынның жеріне кіргізбей тоқтатқан Сақ елінің патшаларын фарсы жұрты
кей деп алып, Одан патшаның таңдаулы әскерін-кейсақ (патша сағы деген
мағынада) деп, одан Қыпсақ туып, Қыпсақтың Қыпшаққа айналғанын бір толғап
өтті. Содан кейін Жиделібайсын жерін хунулар алғанда Қыпшақтардың солтүстік
суық жаққа Ертіс, Есіл бойына шегінуге мәжбүр болғаны, одан бес ғасыр
өткеннен кейін түркі тұқымдас түркі, карлуктар-қарақалпақтар жайлаған Еділ,
жайық бойына ауғанын шырқай толғады.
Сөзді Асан қайғы енді Қотанға берді. Қарт жырау қара күйектеніп кеткен
кәрі қобызын, ботасы өлген іңгендей боздатып, қарлыққан кәрі даусымен:
Жусанды деме қараған,
Жұлдызды жарық ай деме,
Қытайдан шығып тараған,
Хұнуға қарсы қол шықса,
Жорықта болған маймене
А-лунь – Арғын руы,
Қыпшақпен қатар жаралған, -
деп көне заманда Солтүстік қытайдан батысқа қарай хұнулар (гунндар)
аттанғанда Арғынды түркі тұқымдас елдерімен бірігіп бас көтергенін, ақыры
Этиль күшіне шыдай алмай, сонау Ертістен әрі Жоңғар тауына қарай көшіп,
хұнулар өтіп кеткеннен кейін, Жетісуға келгенін асқақтата жыр етіп өтті.
37-бет
Тарихты тізіп қана қоймай, жазушы оған сын көзбен қарайды. Екі жыраудың
шерткен шежіресіне Асан қайғы арқылы баға беріп отырады. Қарт жыраудың екі
тарлан өз халқының туған жерді қорғауда көрсеткен ерліктерін, жау алдында
бас имеген асыл азаматтардың қайсарлықтарын, ел тыныштығын аңсаған
көсемдердің адами қасиеттерін паш еткенде еңсесі көтеріліп қалады. Ал тыныш
жатқан басқа елге жасалған жорықтар, қыпшақ тайпаларының кейбір жат
жерлерді жаулап алу мақсатында жүргізген әрекеттері сөз болған тұста жырау
ауыр қайғы жамылады. Жыраудың тілегі – жалпы жер бетіндегі тыныштық,
бейбітшілік. Барша жұрттың арманы да осы. Міне, жазушы асқан білгірлікпен
тұтас бір халықтың арман – мүддесін бір ғана Асан қайғы жырау образы арқылы
бере алған:
... Ойға шомып кеткен Асан қайғы енді басын көтерді.
- Бейбітшілік әрқашан халықтың көкейкесті мұраты. Сен сол халық мұратын
көксеп отырсың, Қотан жырау, - деді. Бас бәйге сенікі, - енді ол Қазтуғанға
қарады, - елдің елдігін, ердің ерлігін мадақтау о да бір паш өнеге, бірақ
ерлік ел шабуға бағышталса езгілікке айналады. Демек, Жейхұн өзеніндей
тасыған жырың үшін орта бәйгені саған ұсынар едік, от ауызды, орақ тілді
Қазтуған жырау, бірақ ақылгөй Қотан қарт Қыпшақтың өзге елге еткен қиянатын
бетіңе басып, тұсаған жылқыдай өрісіңді кеңіттірмеді. Сол себептен әлі де
айтылмаған жырың қалған іспеттес. Қыпшақ құр ғана басқа елдерді шауып
қойған жоқ қой, өз елін қорғағандағы ерлігін естісек дер едім.... 43-
бет
Және де жоғарыдағы қыпшақ, арғынның басынан өткен замана қойнауларын
әңгіме еткенде де, Есенберлин өзінің қаламгерлік, нағыз әдебиетшіге тән
ерекшелігін танытады. Осы шежірені баяндай отырып, ол өз шығармасының бар
желісіне өзек болған ең басты идеясын да яғни бірлік, ынтымақтастық
мәселесін аңғартады:
Жұрт тағы да үн-түнсіз тына қалды.
- Мың жаса, атажан, - деді қайратты бір жас дауыс, - Дария тоқтаған
бөгетті бұзып, суды тасыту бір адамның қолынан келеді. Мүлгіп тұрған
орманға шақпақ тастан от беріп, телегей-теңіз өрт шығару о да бір адамның
атқара алар ісі. Сол тасыған суды тоқтату жүз адамның да қолынан келмейді.
Тоғайды алған қалың өртті мың адам да сөндіре алмайды. Ерлік көрсетіп ел-
елдің арасын бүлдіру қай рудың қолынан болса да келеді.
Бүлінген жұрттың басын қосып, ел ету тек халқына жаны ашыған ұлдарының
ғана қолынан келеді. Олардың қолынан әзірге елді біріктіру келмесе де, сол
елді біріктіру – арманы. Сол арманды мына қауым алдында жайып салғаныңыз
үшін, Арғынның ардақты ұлы, жырау Қотан ата, сізге жас болсам да өз
есімімнен алғысымды білдіремін.
Жұрт осы сөздерді айтқан жігітке қарай қалды. Бұл жігіт Жәнібек ханның
баласы Қасым еді. 43-бет
Осылай көне заман мағлұматтарын бере отырып, жазушы ХҮ ғасыр
оқиғаларына ауысады:
Әбілхайыр ірбіз терісінің үстінде аунап түсті... Әбілхайыр қабағы қарс
жабылып кетті. Оның сұлу мұртты ағайраң түрінде бір орасан қобалжу
сезіледі. Ханның бүйтіп жан-жағына үрке қарап, көңіл-күйінің өзгере
қалуының аужайы көп еді. 13-бет
Әбілқайыр неге мазалануда? Бұл салау оқушыны романның басынан-ақ
ойландырады. Себебі бұл дәуірде әйгілі хандар Жәнібек пен Керей бастаған
тілі, дәстүрі бір тайпалар бірігіп, қазақ деген ұлт, ел болып
қалыптасудағы алғашқы қадамдарын жасап жатқан. Әрине, бұған барша жұртты
уысында ұстап отырған Көк Орда билеушісі Әбілқайыр қарсы. Әйтсе де алмас
қылыштай өткір қазақ рулары өз мақсатына жете білді.
Тарихшы ғалымдардың айтуы бойынша, бұл 1465 жылға келеді.
Мәселен, Ч.Мусиннің жоғары оқу орындарына арналған Қазақстан тарихы
оқулығында 1465 жылды Керей мен Жәнібек сұлтандардың басқаруымен қазақ
хандығының құрылуы деп береді. 7. 431
Ал белгілі әдебиет зерттеушілері бұл 1465 жыл еді дейді. М. Мағауиннің
Қазақ тарихының әліппесі еңбегінде берілген мына бір мәліметке көңіл
аударсақ: ... Қозы – Басы дейтін байтақ қоныс пен Шу өзенінің бойында
дербес хандықтың туын көтереді, бұл жаңа ұлыс Қазақ ордасы деп аталады.
Ортағасырлық атақты тарихшы Мұхамед Хайдар Дулаттың куәландыруы бойынша
1456 жыл.
...Кейінгі зерттеушілер 1465 жылды, 1470 жылды, тіпті бұдан соңғы
кезеңдерді атап жатады. Бұл тарихшылардың пайымдауынша, Қазақ Ордасының ту
көтеріп, ірге бекітуі тек Әбілқайыр кенеттен қайтыс болған соң ғана жүзеге
асқан сияқты. Осыған дейінгі ұзақ 12 жыл тепе-тең күрес үстінде өткені
есепке алынбайды. 1465-1470 жылдар хандықтың құрылған емес, нығайған
уақыты, халықтың өз тәуелсіздігін жариялаған емес, көрші жұрттарға біржола
танылған мезгілі. Түптеп келгенде мұның бәрі қазақ тарихының басталуын
мүмкін болғанша кейіндету талабының бір көрінісі ғана .... 8: 12
І. Есенберлиннің де осы пікірде екені көрінеді. ... Біз әңгіме етіп
отырған бір мың төрт жүз елу алтыншы жылы осы талас жарға тіреліп тасығалы
тұрған өзендей шеңберіне әбден жеткен кезі еді. Әбілқайырдың сескенетін
жауы екеу! Бірі – Орыс ханнан туған Құйыршық ханның баласы Барақ ұлы
Жәнібек пен оның үш аталас туысы Керей. Екіншісі өзінің аталасы Мақмүдек
ханнан туған Ходжа Мұхамед ханның баласы Абақ.
Бұдан көретініміз оқиға бір мың төрт жүз елу алтыншы жылы болған. Міне
осы жылдың өзінде қазақтар Өзбек ордасынан бөлініп кетіп, Моғолстан жеріне
барып, Исан-Бұғы ханмен тіл табысып, Шу бойынан мекен алған: Жәнібек пен
Керей Моғолстан ханымен бір ай бірге болып, бір ыдыстан ас ішісіп, бір
ауыздан сөз шығарысып, тату-тәтті бітімге келді. Исан-Бұғы көшіп келген
қазақ руларына бүкіл Шу, Сарысу, Талас, Бадам өзендерінің бойы мен Қозыбас,
Қаратаудың Моғолстанға қарайтын теріскей жағын тегіс қонысқа береді 113-
бет
Осыдан кейін өз алдына жеке хандық болған қазақ халқына елдігін сақтау
жолында сан қилы шайқастарды басынан өткеруге тура келді. Әсіресе, ауыр
күрес Сырдария бойындағы қалалар үшін болды. Өйткені Шыңғыс хан
шапқыншылығына дейін Дәшті Қыпшақ даласында атадан балаға мирас болып келе
жатқан шаһарларды қайтарып алу – қазақ халқының қабырғасы берік ел болуының
бірден –бір жолы еді.
Ал Әбілқайыр хан жүз мың атты әскермен шыққан 1468 жылы Қазақ хандығы
әбден нығайып, елін, жерін қорғауда сыртқы жауына қарсы тұра алатын іргесі
берік елге айналған еді:Осылай талай тартыста тағы төрт жыл өтті. Қазақ
елі Шу, Сарысу бойын мекен етіп алды. 116-бет
Немесе:
Қарашыңның қолын жеңуі – жас арыстан қазақ елінің жауына айбарын
алғашқы көрсетуі еді. Енді ол жылдан жылға есейе түсті. Тағы үш жылдан
кейін Керей қайтыс болып, Жәнібекті хан етіп ақ кигізге көтергенде, қазақ
рулары бастары бірігіп, Шу, Талас, Сарысу, бүкіл Көкше теңіз бойын, Дәшті
Қыпшақтың Солтүстігіндегі Есіл, Нұра, Тобыл өзендеріне дейін тегіс алып
болған еді. 124-бет
Егер кейбір тарихшылар көрсетіп жүргендей Қазақ хандығының құрылуы 1465
жыл деп қарайтын болсақ, онда 1468 жылға дейін 3 жыл ішінде қазақ халқының
Әбілқайырдай айбарлы ханның қалың қолына қарсы тұра алатындай күш-қуатты
жинай қоюы мүмкін нәрсе емес. Сол себепті де белгілі әдебиетші М.
Мағауинның Қазақ хандығының тарих арнасында пайда болуын 1456 жыл деп
көрсетуін дұрыс пікір деп білеміз.
Сондай-ақ жоғарыдағы трилогиядан келтірілген мысалдардан Есенберлиннің
де қазақ халқы, қазақ жұрты, қазақ елдігінің тарихының тереңнен бастау
алатынын көрсеткісі келгенін аңғарамыз. Оған журнал бетінде жарық көрген
мақаладан алынған жазушының мына бір сөздері де дәлел. Қаламгер сөз өнері
сонау ҮІІ-ҮІІІ ғасырлардан бастау алады деген ойды айта отырып:
- Ал енді дербес қазақ атымен аталатын әдебиетіміздің өмір сүруі – ХҮ
ғасырдың Орта шені десек, оған себепкер болған жай – 1454 жылы Шу бойында
қазақ хандығының құрылуы екен, осының нәтижесінде қазақ халқының аренаға
шығуы екен.... 9:211
Осылай жазушы алғаш болып Жәнібек пен Керей басшылық еткен қазақ
хандығының жайын суреттей келіп, енді Жәнібек баласы Қасым мен Керей баласы
Бұрындық тұсындағы жай-күйіне ауысады. Мұнда да қаламгер тарих фактілеріне
жүгіне отырып, өмірде болған оқиғаларды шындыққа жанасымды етіп беруді
көздеген.
Мәселен, романда Қасым хан образының берілуіне назар аударайық:
Қазақ ханының тағына ие болар деп Жәнібектің әсіресе үміткері Қасым.
Қасым қазір жиырма алтыда. Ұзын бойлы, кең жаурын, қара торы пішінді жігіт.
Қалың қабағының астынан үлкен қоңыр көзі адамға әрқашан да ойлана қарайды.
Он бесінен көкпарға, күреске түскен. Әзірге жамбасы жерге тимеген бпалуан.
Жау жүректігі мен ақылдылығына қарап, хан болуға лайық, әрқашанда сабырлы
деп ойлайтын Жәнібек. Қасымды ханның өзге балаларынан артық көрер тағы бір
себебі бар. Қасымның шешесі Жаған-бике Жәнібектің жеті қатынының ішінде ең
жақсы көрер бәйбішесі. Одан туған бала да ханға ерекше ыстық. Жағанды
Жәнібек құр ғана жақсы көрмейді, онымен санасады, ерекше сыйлайды. Ал
Әбілқайыр ханның келіні, Шах Будақтың әйелі Аққозы-Бике Жағанның туған
апасы. Аққозы мен Жаған Алтын ханда көшпелі Керей руының белгілі батыры
Домбалықтың апалы-сіңілі қызы. Жағаннан Қасым туса, Аққозыдан Әбілқайыр
ханның ең жақсы көрер немерелері, соңынан бүкіл Орта Азияны жаулап алған
Мұхамед – Шайбани хан мен Махмуд-Сұлтан туған. 146-бет
Одан кейін Қасымның нағыз азаматқа тән қасиеттерін іс-әрекет үстінде
көрсетеді. Оның Әбілқайырдың төртінші әйелі, атақты ғалым – Самарқант ханы
Ұлықбек мырзаның қызы Рабиу-сұлтан-бегім мен кейін Моғолстан ханы болған
Жұныстың қызы Нигер-Сұлтан-Бегімді қарақшылар қолынан азат еткендегі ерлік
істері мен парасаттылығы, ана алдында берілген уәдеге берік болып,
Әбілхайырдың немересі, қос бөрі Мұхаммед Шайбани мен Махмұд-Сұлтанға
қатысты ерлікті көксеген адал көңілі, батыр Саянның үй-ішіне көрсеткен
адамгершілік әрекеттері, қара халықты билеудегі әділдігі Қасым образын
кеңінен аша түседі.
Кейде сөйлеген сөзінің, қорытқан ойының өзінен оқырман Қасымның биік
тұлғасын таниды:
...- Сөйлесем, біз Моғолстан мен Түркістан шекарасына қашқан ел
тәрізді емес, көшкен ел тәрізді болып баруымыз керек. Жағатай ұрпақтары да,
Сайбан, Ақсақ Темір ұрпақтары да ел екенімізді көрсін. Және қалай болса
солай шұбыра көшкен ел екенімізді емес, дос болса дос бола алатын, қас
болса қас бола алатын, қоныс бермесе күшпен тартып ала алатын жау жүрек
қауым екенімізді байқасын. Қазір осы отырғандарымыздың ес білетіндеріміз,
сойыл соғып сөз сөйлей алатындарымыз, қасымызға бес-алты қазақтың ер
жігіттерін ертіп, ермей қалған, не еру-ермеуін білмей отырған жұртқа
тарауымыз абзал. Бізге еріңдер, бірігіп ел болып, қазақтың Ақ Ордасының
туын қайта көтерейік деуіміз орынды. Ерген жұрт ерер, ермеген жұрт ойға
қалар. Қара халық соңымыздан неғұрлым көп ерсе, соғұрлым ісіміздің сәтті
болары айқын. 112-бет
Тіпті кейде Қасым бейнесін беруде бөгде образдарды да шебер
пайдаланған. Жазушы Бұрындықтың аузына мынадай сөз салады:
Сөз осымен бітсін, ана қабыландарыңды ертіп енді кейін қайт. Ақыл
айтамын деп, хан болуға жеткізген сонау ақылды басыңа мына қара шоқпарымды
жұмсатым алып жүрме! 184-бет
Мұндағы Хан болуға жеткізген ақылды басың деген тіркестің өзі Қасым
тұлғасының қандай екенін аңғартып тұрған жоқ па?!
Ал ханға байланысты берілген осы деректердің ақиқатқа қаншалықты жақын
екенін зерделеу үшін кейбір тарихи еңбектерде берілген мағлұматтармен
салыстырып көрсек:
М.Х. Дулатидың Тарих-и-Рашидиында: Қазақ хандары мен сұлтандары
арасында Қасым хандай құдіретті ешкім болған емес, Бұрындықты тіпті ешкім
де елең қылған жоқ, - дейді. 10:243
Бабырдың Бабырнамасында:
Қазақ халқының бұрынғы – соңғы хан, сұлтандарының ішінде Қасым хандай
құдіретті әмірші болған емес. Оның үш жүз мың әскері бар еді.
Немесе кейінгі зерттеушілердің еңбегіне үңілсек. Мәселен, М.Мағауинның
Қазақ тарихының әліппесі атты зерттеуінде:
... Қасым хан Қазақ Ордасының негізін салушы екі арыстың бірі - Әз
Жәнібек ханның баласы. Анасының есімі – Жаған-бегім. Болашақ ұлы хан 1445-
жыл шамасында дүниеге келген - деген дерек беріледі. 8:21
Міне, осыдан жазушының образды, оған қатысты оқиғаларды беруде қалай
болса солай баяндай салмай, белгілі бір тарихи негізге сүйенгенін
байқаймыз.
Дегенмен қаламгер өзінің жазушылық қасиетін осы жерде де ұмытпаға. Тағы
да өзінің бар трилогияның бойында ұстанған бірлік, ынтымақтастық идеясын
басшылыққа алады. Қасым образын да осы мақсатта пайдаланады және сол идеяны
кеңірек дәріптеу мақсатында оның образын асқақтатуды көздейді. Сол себепті
де қазақ ханы Бұрындыққа келгенде, оның іс-әрекетін үнемі Қасым іс-
әрекетімен салыстырып отырады да, сол арқылы қорытындыны оқырманның өзіне
жасауды жүктейді:
Екі көз бірі-бірі шұқымасқа алла тағала ортасына мұрынды жаратқан
деп қазақ босқа айтпаған. Бұрындық таққа отырып, Қасым сұлтан әскербасы,
яғни әмір-эль-умера болғаннан кейін, көп кешікпей-ақ араларында қайшылықтар
туа бастады. Негізгі ала ауыздық Бұрындық пен Қасымның қазақ хандығының
келешек саясатының қандай болуы керек деген мәселедегі екеуінің
көзқарасынан туған. Оның үстіне Әбілқайыр Ордасын қайта тұрғызуды көздеген
Мұхамед-Шайбани мен Махмуд-Сұлтан жайындағы араларындағы алалығы қосылды.
Аңғал батыр, қысқа қорытатын морт мінезді Бұрындық қазақ хандығының
келешегі тек соғыста деп ойлаған. Жасынан жауынгершілікті мұрат еткен, тоң
мойын, өз дегенін дүниенің тетігі көретін қайсар хан қазақ хандығының күшею
жолы тек көрші елдерді шабуда деп ұққан. Сондықтан ол өзі де үнемі ат
үстінде болып, өзгеден де соны тілеген. Ал Қасым бөтен пікірдің адамы. Оның
ойынша қалың қол, соғыс тек жаудан өз жеріңді қайтарып алу үшін ғана керек.
Қазақ хандығының күшею жолы үнемі соғысуда емес, алдымен өзіңе ешкімнің
тісі бата алмайтын айбарлы, қой үстінде боз торғай жұмыртқалататын
бейбітшілікті арман ететін ел болуда деп түсінген. 168-бет
Осылай Бұрындық романда қара күшке тізгін берген, елдің өркендеуі,
дәуірлеуі тек білекте деп түсінген қара шоқпар иесі ретінде танылады. Ал
айбарлы әскербасы Қасым оған ылғи да тоқтау айтушы ретінде көрінеді. Бірақ
Хандықты Бұрындық билеп тұрғандықтан, Қасым оған бас иуге міндетті. Кейде
Бұрындық шектен тым шығып бара жатса, Қасымның оған қарсы келетін жерлері
де бар. Екеуінің арасындағы осы тартыс Бұрындық Махмуд-Сұлтанды қашырып
алып, ханға опасыздық жасадың деп қаза тапқан атақты Саян батырдың отбасын
жазаламақшы болғанда, Қасымның араша түсуімен шегіне жетеді. Осы кезде
санасын қызғаныш пен ашу билеген Бұрындық Қасымды жазым етуді де ойлайды.
Бірақ атақты батырлардың, Найман руынан Қаптағай батырдың, Керейден
Қарақожаның, Алшын руынан шыққан Оңай батырдың, Жалайыр Бөрібай батырдың,
Қасым жағына шығуынан сескенген ол бұл әрекетке бармайды.
Сондағы оқиғаға байланысты екеуінің ойлары да бір-біріне қарама-қарсы
қойылған:
Бұл түні Бұрындық ханның да, Қасым сұлтанның да көздері ілінбей шықты.
Бар қасиеті батырлық болған Бұрындық, қанша шабан ойласа да бүгінгі
оқиғаның қайда апарып соққанын жаңа ұқты. Сонау қазақтың әйгілі
батырларының Қасыммен үзеңгілес қатар тұра қалуынан, Гүлбаһрам мен Аянды
құтқарған сұлтанға жиналған жұрттың, көп жаса, Қасым батыр деген үнінен
қазақ руларының Жәнібек баласына ауыса бастағанын аңғарды. Мұндайда өз
қатесін өзі көріп, Елімді қайтсем қайтадан өзіме тартам деп қынжылатын,
ақылға салатын Бұрындық жоқ. Басына келе жатқан қиындықтан жол іздеудің
орнына, ол өзінің қайсар мінезіне салып, ерегісе түсті. Бәлем, Қаптағай,
Оңбаған Қарақожа, шірік Оңай, тұра тұр! деп кіжіне тісін қайрады. Бүгінгі
оқиғаға өзін емес, Қасымды күнәкәр көрді. Қайтсем одан өшімді алам деп
түнімен басы қатты. Көзі ілігіп бара жатса Темір бидің: Сенің жауың
Мұхамед Шайбани емес, Қасым сұлтан екен! Соны ұмытпа! деген даусы әлсін-
әлсін құлағына келіп, көзге тығылған ұйқысын шайдай аша берді. Ежелден келе
жатқан ескі салт бар: Жаңа жауыңды құртам десең, етің үйренген ескі
жауыңмен достас деген. Бұрындық халқының, елінің алдында жоғалғалы тұрған
абыройын қорғаудың орнына, Қасымды жою жолын іздеп ойға шомды. Бұл тілегін
орындау үшін ескі жауы Мұхамед-Шайбани, Махмуд-Сұлтандармен достасса, теріс
болмас деген тұжырымға келді. Сөйтіп таң ата әзер дегенде қор ете қалды. Ал
Қасым тіпті бөтен ойда еді. Бүгінгі оқиға оны қатты ренжітті. Жәнібек пен
Керей кезіндегі Қазақ Ордасындағы ауыз бірліктің енді Бұрындық пен Қасым
кезінде қатты шытынай бастағанына көзі жетті. Себебі неде? Себебі
Бұрындықтың тайыз саясатында. Ел бірлігін ақылмен сақтап халықтың мұң-
мұқтажын, шаруа жайын ойлай отырып, күреске шақырудың орнына, ол жұртты
қаһарымен соңынан ергізбек. Егер әділетті болсаң ғана, соңынан жұртты
ертесің. Ал орынсыз қаттылық – зор қылмыс. Бұрындықтың бүгінгі істегені-тек
жұртты өзінен шошыттыру. Егер бұл бүйте берсе, Керей мен Жәнібектің өлдім-
талдым деп құрған қазақ хандығының абыройын да, өзінің абыройы да бір күні
айрандай төгеді. Қазақ хандығының абыройын төгілмегені керек-ақ! Ал ел
бірлігін сақтау үшін Бұрындықтың абыройлы болғаны керек пе? Халқымыз үшін,
ел бірлігін сақтап қалу үшін қажет. Қазіргі жағдайда ханның мықты көрінуі
өте орынды саясат. 177-бет
Ақырында Қасым хан болады да, халық алдында абыройдан мүлдем ада болған
Бұрындық шарасыздан Мұхамед Шайбанидың кіші інісі Мұхамед-Темір сұлтанға
берген кіші қызы Жауһар-Бикенің қолына Самарқантқа көшпек болады. Ал тарихи
еңбектерде Бұрындық жайы былай әңгімеленеді:
1510 жылғы қысқы жорықта бүкіл Орта Азияның әміршісі М. Шайбани ханды
біржола талқандағаннан соңғы жерде Қазақ ордасының күш-жігері шартарапқа
тегіс мағлұм болды. Ал бас қолбасы Қасым сұлтанның даңқы бір жақта Мәскеу
княздігіне, бір жақта Иран мен Үндістанға жетеді. Соңғы жылдарда бұрынғы
беделі кемімесе де, ұлыс билігінен шеттей бастаған, парасаты мол Бұрындық
хан өз еркімен ата тағынан бас тартып, құдай жолын қуып, азғана нөкерімен
әулиелі аймақ – Мауреннахр шегіне қоныс аударады. 8:20
Жоғарыдағыдан көргеніміздей жазушының Қасым мен Бұрындықты салыстыра
отырып, Қасым образын асқақтатуы, сол арқылы бірлік, бейбітшілік идеясын
асқақтатуы – оың суреткерлік қолтаңбасының ізі болса керек.
Бұл ерекшелікті келесі Жанталас бөлімінен де байқауға болады.
Романның Жанталас аталуы да тегін емес. Өйткені елін, жерін қорғауда
берік, өткір алмас қылыш-қазақ халқы қынабынан суырылып, бір жағынан жоңғар
қысқан, бір жағынан қытай қысқан, одан аждаһардай Ресей аузын ашқан
жанталасқан дәуірге тап келіп еді. Яғни бұл шығармаларда жан-жағынан қауіп
төніп тұрған шақтағы Қазақ хандығының амалсыздан Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz