Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.БӨЛІМ.
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ПӘНДЕР РЕТІНДЕ ФРАЗЕОЛОГИЯ
ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
ЭТАПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі
бағыт ... ... ... ... ..7
1.2. Фразеологиялық айналым сөздердің
классификациясы ... ... ... ... ... 19
II. БӨЛІМ.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 30
2.1. Қазақ тілінің
статусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..30
2.2. Қазақ тілінің
фразеологизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..40
ІІІ.БӨЛІМ.
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5 0
3.1. Аударудың лексикалық
сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе.
Фразеология деп тіл білімінің лексикалық тұрақты бөлінбейтін
тіркестерді зерттейтін бөлімі аталады.Фразеологиялық бірліктердің
лексикалық бөлінбеуінің түрлі дәрежесі, нақтырақ айтқанда, олардың
идиоматикалығының әр-түрлі мінезі В.В. Виноградов соңынан олардың арасынан
үш негізгі типті анықтауға мүмкіндік береді:
• фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер (ішкі формамен
себептелмеген тұрақты сөз тіркестері);
• фразеологиялық бірліктер (мөлдір ішкі формасы бар тұрақты сөз
тіркестері, - отқа май құю);
• фразеологиялық тіркестер (сөздердің біреуі тура мағынада, ал екіншісі
фразеологиялық байланысқан түрде берілетін сөздер, арамдық тамыры,
шара қолдану, жеңісті ұстап қалу). Аталған түрлердің әрқайсысының
өзіне тән белгілері бар. Бұл типтермен қатар фразеологизмдердің
көптеген зерттеулер мен оқулықтарда, Н.М. Шанскиймен фразеологиялық
сөздер анықталды.
Фразеологизмдер тек семантикалық мүшеленген емес, сонымен қатар еркін
мағынасы бар сөздерден толықтай құралған. Оларға әдетте қанатты сөздерді,
мақалдарды, мәтелдерді, тұрақты тіркестерді – номинативті-терминдік
тіркестерді жатқызады. Тұрақты сөз тіркестерінің мұндай түрі мақсатты түрде
фразеологизмнен айырып, оны фразеологиялық сөз ретінде анықтауды білдіреді.
Және де олардың құрамына барлық цитаталар, мақалдар, мәтелдерді емес, тек
жалпылама-ауыспалы, метафорлық мағынасы бар және фразеологиялық бірлік
ретінде қабылданантын сөздерді ғана қосу керек.Соңғы он жылда экономика,
саясат, ғылым, компьютерлік технологияның дамуымен байланысты қазақ әдеби
тілінің лексикалық құрамы фразеологизация процесіндегі басқа тілдерден
алынған еркін сөз тіркестері және фразеологиялық сөздермен мәнді түрде
байыды. Ең бастысы қазіргі кездегі қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі
рөл мәселесі.
Халқымыздың тұрмыс және мәдениет деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс
шешудің үлкен маңызы бар. Бірден-бір дамыған елде өз тілін ұмыту немесе оны
лас терминдер мен сөзтіркестерге толтыру ерікті “ағысына” жіберілмеген.
Соңғы кездерде жалпы фразеолгизмдердің жекелеген топтары мен
категорияларына салғастырмалы талдаулар орыс және қазақ, орыс және ағылшын,
қазақ және ағылшын, неміс және қазақ тілдері бойынша, яғни әр типтес тілдік
жүйелер арасында жүргізіліп келеді. Мысалы: А.В.Кунин, Н.Н.Амосова,
М.М.Копыленко, З.Д.Попова, Л.Д.Райхштейн, М.Р.Сабитова, З.К.Ахметжанова,
Р.Е.Валиханова, С.К.Сатенова, М.Х.Абилгадиева.т.б. сынды ғалымдардың
еңбектері негізінде қазақ және орыс тілдерінің жүйесі роман, герман,
түркі тілдерімен салғастыра қарастырылып, көптеген еңбектер,
ізденістер жарық көрді.
Зерттеудің өзектілігі: жазып отырған диплом жұмысының өзектілігі алынып
отырған тақырыпқа сай фразеология негізін ашып, оның жалпы тіл жүйесіндегі
орны мен мәнін анықтау болып табылады. Қазақ және ағылшын тілдері
фразеологизмдерінің формаларын салғастыру барысында сомды тұжырымдар
жасалынып, құрылымдық-семантикалык ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтап,
мағыналарына байланысты тақырыптық топтарға топтастыру және аудармада
берілу жолдарын айқындау зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетер фактор.
Зерттеудің нысаны: қазақ тілінің фразеологясын дамыту және оның қазіргі
кездегі рөлін таратып көрсету, жалпы әр тілдегі фразеология жүйесінің әрі
қарай дамуы немесе шығу тарихының тәртібін анықтау, зерттеу, қазақ және
ағылшын тілінің фразеологиялық сөздігін пайдалануды кеңінен қарастырылып
көрсетілген.
Зерттеудің мақсаты: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм формаларын
зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:фразеологизмдердің теориялық негіздерін ашып көрсету;
• аудару кезіндегі фразеологизмнің ерекшеліктері мен ұқсастықтарын
жіктеу;
• фразеологиялық айналым сөздердің құрамды бөліктерін зерттеу;
Зерттеу әдістері: зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, жұмыстың алдына
қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалады.Жұмыс барысында
қазақ және ағылшын тілдері фразеологизмдерінің қолдануы мен айырым
өзгешеліктерін айқындауда салыстырмалы әдіс, ерекшеліктерін анықтауда
структуралық әдіс, сипаттамалы әдістер қолданылды. Зерттеу жұмысымыздың
әдістемелік негізі ретінде В.В Виноградов, Н.М. Шанский, А.А.Потебин,
И.Срезневский,Л.Д.Райхштейн,М.Р.Саб итова,С.К.Сатенова,
К.Ахметжанова, Р.Е.Валиханова, М.Х.Абилгадиева, А.А. Шахматова және
Ф.Ф.Фортунова т.б. сынды ғалымдардың ғылыми тұжырымдамалары басшылыққа
алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм
формаларының күрделі сипаты ескеріле отырып, оны басқа да салалармен
байланыстыра қаралды. Фразеологизм дамуының негізгі
этаптары,фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін айқындап
салыстырмалы және фразеологизмдердің аудармада берілу тәсілдеріне тілдік
талдаулар жасалынып, фразеология дамуында тіл фактілерін жүйелі-деңгейлі
талдау идеясында негізделген фразеология объектілерін зерттеудің
фразеологиялық әдістерін интенсивті жасақтаумен, фразеологиялық құрамның
жүйелі ұйымдастырылуы мен оның дамуын меңгеру сипатталып, фразеологизмдер
семантикасына, оның номинативті аспектісіне,оның қарқынды сөйлем құралуына,
сөз-бөлшектерінің сәйкестік сипатымен, фразеологиялық құрамды сәйкесті-
типтік меңгеріуе, сондай-ақ сөздіктерде фразеологизм көрінісін жасақтауға
ерекше көңіл бөлуге ұмтылыс жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: фразеологизмдердің
құрамды бөліктерін қарастырып, фразеология пәні болып тіл білімінің бөлімі
ретінде фразеологияның негізгі белгілері анықталып және тілдің ерекше
бірліктері ретіндегі фразеологизмнің мәні туралы сұрақтар шешілетін
фразеологизмнің категориялары нышандарын зерттеп, сондай-ақ сөйлеуде және
оның құрылу процесінде фразеологизмнің жасақталу заңдылығын анықтау болып
табылады. Дегенмен, әр-түрлі ғалымдармен ұсынылған фразеологизмдер тізбегі
көп деуге болады, олардың кейбірі бір-біріне қарама-қарсы, кейде түрлі
көзқарастармен аяқталатын кездері де кездеседі.
Зерттеу кезінде қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар Жалпы тіл білімі,
Аударма теориясы, Тіл біліміне кіріспе, Аударматану т.б. тәрізді
теориялық курстарды оқытуда және аудармада қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Бөлім. Лингвистикалық пәндер ретінде фразеология дамуының негізгі
этаптары.
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі бағыт.
Фразеология өз алдына пән ретінде кеңестік тіл білімі кезінде ХХ
ғасырдың 40-шы жылдарында пайда болды. Фразеология теориясының алдын-ала
жағдайлары А.А.Потебин, И.И. Срезневский, А.А. Шахматова және Ф.Ф.Фортунова
еңбектерінде салынған. Фразеология дамуына сондай-ақ француз лингвисті Ш.
Бали (1865-1947) идеялары әсер қалдырды. Батыс европалық және америка тіл
білімінде фразеология лингвистиканың ерекше бөліміне бөлінбейді. Тіл
білімінің – фразеологияда тұрақты сөз тіркесін меңгеру туралы сұрақтар оқу-
әдістемелік әдебиеттерінде 20-40 ж.ж. Е.Д. Поливанова, С.И. Абакумов, Л.А.
Булаховский еңбектерінде қойылған. Бір жағынан фразеологияны меңгеруге
лексикографиялық тәжірібе себеп болды, ал басқа жағынан – фразеологияның
негізгі ұғымдары, оның көлемі және мәселелрі туралы сұрақтар қаралған
Виноградов еңбектері жағдай жасады. 50-ші жылдары фразеологизмнің сөздермен
және сөз тіркестерімен ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы сұрақтарға
басты назар аударады; фразеология мәселелерінің жиынтығы фразеологиялық
критерийлерін анықтау және фразеологизм сыныпталу негіздерін нақтылаумен
аяқталды. 50-ші жылдардың аяғынан бастап фразеология мәселелеріне жүйелі
түрде ыңғай мақсаты байқалды, тілдің құрылымдық бірліктері ретінде
фразеологизинің сипаттарымен байланысты сұрақтар өңделуде. 60-70-ші жылдары
фразеология дамуында тіл фактілерін жүйелі-деңгейлі талдау идеясында
негізделген фразеология объектілерін зерттеудің фразеологиялық әдістерін
интенсивті жасақтаумен, фразеологиялық құрамның жүйелі ұйымдастырылуы мен
оның дамуын меңгеру сипатталады, фразеологизмдер семантикасына, оның
номинативті аспектісіне,оның қарқынды сөйлем құралуына, сөз-бөлшектерінің
сәйкестік сипатымен, фразеологиялық құрамды сәйкесті-типтік меңгеріге,
сондай-ақ сөздіктерде фразеологизм көрінісін жасақтауға ерекше көңіл
бөлінуде.Бұл “фразеология” терминінің мақсаты мен мәнін нақсыз түсінуден
көрінеді. Сондықтан, қазақ тілінде фразеологиялық жүйе енді меңгеріліп
жатыр.
Фразеологияға байланысты түрлі көзқарастардың кең өрісін жалпылай
отырып, келесіні байқауға болады. Қазіргі лингвистикада зерттеудің екі
бағыты табылды. Бірінші бағыт шығу нүктесі – фразеологизм сөзден, яғни өз
табиғатында сөз тіркесін тұратын тіл бірлігі деп танылып отыр. Осыған
сәйкес кейбір ғалымдар фразеология объектісі болып осы тілдің мүмкін
болатын нақты сөзтіркестердің барлығы табылады деген тұжырым айтады.
Сонымен, мысал, Копыленко келесідей: “Фразеология осы тілдегі бар лекспен
сәйкесетін барлық ..., соның ішінде “еркін” сөз тіркестерінен тұрады” деген
ойды айтады.
Басқа жағынан осы бағыт шеңберінде фразеология объектісі болып
сөйлеуде ерекшелігімен көрінетін сөз тіркестерінің кейбір топтары табылады.
Тек осы “ерекше” сөз тіркестер фразеологизм деп танылуы мүмкін.
Түсініктердің шарттылығына қарамастан, көбіне фразеология былай айтылуы
мүмкін:
А) құрамына толықтай қайта байыпталған және қайта саналанбаған сөз-
бөлщектері бар сөзтіркестер болатын сөздің “кең” мағынасындағы тіл
фразеолгиясы ретінде. Фразеология көлемі мен құрамының осындай “кең” ұғымы
ретінде В.Л. Архангельский, О.С.Ахманов, Н.М.Шанский көзқарастары қызмет
етеді.
Б) құрамына тек толықтай қайта байыпталған сөзтіркестерді қосатын
сөздің “тар” мағынасынлағы тіл фразеологиясы ретінде. Тілдің фразеология
құрамы мен көлемінің осындай ұғымын бейнелейтін жұмыстар қатарына мысалға
В.П.Жуков мақалалары жатқызылады.
Екі жағдайда да фразеологизмнің сөз көрінісі оның бөлшектерінің
лексемді көрінісі сияқты бұл ғалымдарға күмән келтірмейді. Фразеологизді
сөз бен сөзтіркестің белгілер контаминациясы ретінде қарастырған жөн,
фразеологизмнің және құралымы бойынша байланысты сөз тіркесінің
омонимділігі көрсетіледі.
Қазақ фразеологиясында екінші бағыт фразеологизм – сөз тіркес емес
(мазмұны бойынша да, формасы бойынша да емес), бұл сөздерден тұрмайтын тіл
бірлігі. Фразеология объектісі болып сөз тіркестің генетикалық мәні болатын
қалыптасқан сөздер табылады. “Олар тек этимологиялық түрде, яғни қазіргі
тілдің жүйесінен тыс, тарихи жоспарда орналаса алады (Ларин 1956:202)”. Бұл
қалыптасқан сөздер омонимді емес сөзтіркестерге қарсы келеді, себебі
олардың сапасы бойынша ерекшеленеді.
Фразеологизмді меңгеруде негізгі болып оның құраушы бөліктерінің
мағыналы және формалы сипаты емес, және бөлшектері арасындағы байланыс та
емес, сөйлеуде қолданылатын ерекшеліктері және белгілі бір мазмұны, формасы
бар тіл бірлігі ретіндегі фразеологизмнің толық өзі жасалады. Фразеологизм
құрамы категориялы біртипті бірліктерден жасақталады. әрбір
фразеологизмнің тарихы мен этимологиясы бөлшектердің семантикалық бірігуі
деңгейінен, сөзтіркестеріндегі сөздердің десемантизация деңгейінен бастап
меңгеріледі. Бұл бағыттың негізгі жағдайлары “Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігіне” кіріспе мақалада қарастырылған.
Бізге Н.М.Шанскийдің жұмыстарында, мысалы, “Қазіргі орыс тілінің
фразеологиясы” кітабында айтылған жағдайы жақын. Бұл көзқараса расталған
болып саналады. Мысалы, онда келесідей анықтама берілген:
“Фразеологизм, фразеологиялық бірлік,- сөйлеуде өңделетін емес, онда
мағыналы мазмұнымен және белгілі бір лексикалы-грамматикалық құрамымен
тұрақты қатынаста қайта өңделетін семантикалық еркін емес сөзтіркестерінің
жалпы атауы”. Лексикалық құрамды бөліктердің мағынасындағы семантикалық
қозғалыстар, тұрақтылық және қайта өңделу – фразеологизмнің өзара
байланысқан әмбебап және ерекше белгілері.
Фразеологизмнің типтерін ерекшелейтін олардың құрылымдық-семантикалық
ерекшеліктері бастапқы сөздер сәйкесуінің немесе лексикалық бөліктерінің
бәреуінің сәйкесуінің қайта байыпталу процесінде жасақталады. Бірінші
жағдайда біріккен мағынасы бар фразеологизмдер құралады. Біріккен мағына
образды немесе образсыз болуы мүмкін және олардың лексикалық құрамды
бөліктерінің мағынасы орнықсыз болуы мүмкін: алақ-салақ қарау, баспаған
жері, бармаған тауы жоқ, елге мазақ, жаны жәнәтта. Екінші жағдайда -
байыпты сөздерде белгілі бір сөздермен сәйкесу арқылы болатын
фразеологиялық байлансысқан мән жасақталады: алтын жастар, ойға (шешімге,
тұжырымға) келу, құмарлық (әдеттер, сәндік) құлы, ақ ет.
Фазеологизмдердің бірінші түрінің арасында бір ұғымды білдіретін
фразеологизмдер бар: оқ құю, ирек қорытындылайды, және қарапайым қолдануда
себепті мағынасы бар құрамды бөліктер мағынасын айырып көрсетуге болатын
фразеологиялық бірліктер: жолды бөгеу, барлық кезеңде де, қараңғы орман.
Бірліктердің ерекше бірлігі – бейнелілік.
Талдау мағынасымен сипатталатын фразеологизмдер фразеологиялық құрамның
ерекше түрі құрылыстық-семантикалық бірліктер- фразеологиялық тіркестер.
Бұл екпін мағынасы бар, сондай-ақ фразеологиялық байланысқан мағынасы бар
сөздерден тұратын фразеологиялық айналым сөздер. Фразеологиялық байланысқан
мағынасы бар сөздердің ерекше белгісі болып олардың өздік белгілік
қызметінің болмауы табылады: семантикалық бөлектену кезінде сөздердің
осындай сағынасында олар нақты бөліктері сәйкесетін сөздер ретінде жүретін
тіркестердің сәйкесуімен ғана тілден тыс объектілерді білдіре алады (қара
нан, қараңғы нарық, қара костюм, қаралы түн). Олардың бұл ерекшелігі
сөйлемнің лексикалы-грамматикалық құрамын құру процесінде фразеологиялық
байлансықан мағынасы бар сөздерді семантикалық қайнар сөздерден таңдау
тәуелділігінен көрінеді. Таңдауда шектеулік белгілі бір сөздермен
фразеологиялық байланысқан мағынасы бар сөздердің сәйкестігін нақтылайтын
нормамен реттеледі : бір сөзбен, сөздер қатарымен немесе бірнеше
қатарлармен, мысалы: ақша шашу, тағдыр жүзігі, дала (тау) баласы, терең
кәрілік және тұңғиық түн (күз, қыс). Фразеологиялық байланысқан мағынасы
бар сөздер фразеологиялық тіркестердің тұрақты элементтері болып келеді,
олар синонимдік, антонимдік және пәнді-тақырыптық байланысқа тек
семантикалық қайнар сөздермен бірге түсе алады. Омонимдік еркін сәйкескен
сөздердің фразеологиялық тіркестері болмайды.
Фразеологизмдердің төртінші типі- фразеологиялық сөздер. Бұл
“семантикалық мүшеленген болып табылатын, сонымен қатар толықтай еркін
мағыналы сөздерден тұратын өз құрамында және пайдалануда тұрақты болатын
фразеологиялық айналым сөздер. Фразеологиялық сөздердің фразеологиялық
тіркестерден айырмашылығы, оларда фразеологиялық байланысқан мағына
болмайды: махаббат жас таңдамайды, қасқырдан қорқу- орманға бет алмау,
көтерме және бөлшек, шын және көпке дейін, процесс жүріп кетті, нарықтық
экономика. Бұларды құраушы сөздердің синонимдері болмайды”. Олардың ерекше
белгісі – қайта өңдеушілік. Фразеологиялық сөздер номинативті және
коммуникативті (сөйлемнің бөлігімен және сәйкесінше сөйлеммен қатысты)
болып бөлінеді.
Мәнді бірліктер ретінде фразеологиялық айналым сөздер тілде түрлі күйде
пайдаланылады. Біреулері үнемі лексикалы-грамматикалық құрамда жүреді:
жалулық тал, тағдырдың сайқы-мазағы, ұқсас болып келуі, негізіне түсу;
басқалары бірнеше бірдей түрлер күйінде қызмет етеді және тілде семантика
бойынша ұқсас, бірақ лексикалы-грамматикалық өрнектелуімен ерекшеленетін
фразеологизмдердің көп болуы өткір талқылауға шақыратыны рас. Тәжірибелі
фразеология алдындағы маңызды сұрақ-айналым сөздердің қайсысын – түрлер,
қайсысын – синонимдер деп санауға болады. Фразеологизм түрінің үсінігі оның
толық мағынасы мен бейнесінің теңдігі көрінісінде беріледі. Ғалымдардың
көбісі “фразеологиялық айналым сөздердің түрі – бұл семантикалық бірігу
мағынасы мен деңгейі бойынша оған тең оның лексикалы-грамматикалық әр-
түрлігі екенін мойындайды”. Дегенмен келіспеушілік түрлендіру типтері
анықтамасы басталғанда пайда болады. Фразеологиялық түрлендірудің негізгі
типтері болып фразеологизм түрлерінің формалы орын ауыстыруы мен лексикалық
алмасулары табылады. Фразеологиялық түрлердің мұндай сыныпталуын
зерттеушілердің көбі мойындайды. Фразеологизм бөліктерінің құрамына қарай
түрлендіру сөз бен
Фразеологиялық бөліктің генетикалық ортақтық фактісі анықталады,
сондықтан бөліктің түрлену түрі лексемдердің түрлену түріне ұқсас. Сөйлеуде
мұндай түрлердің барлық түрін жазып алуға болады – екпінді және фонетикалық
түрінен синаксисті түріне дейін. Фразеологиялық бірліктердің
морфологиялық түрі де екі типке – парадигмалық және сөз жасайтын болып
бөлінеді. Бірінші жағдайда құрамды бөліктердің өзгерісі бастапқы сөздің
парадигмасы шеңберінде байқалады: қол қусырып отыру, есте сақтау. Екінші
тип- сөз жасайтын форманттардың модификациясымен шартталған түрлері: бал
татитын, есінен айырылу.
Фразеологиялық айналым сөздердің лексикалық түрленуі көптеген
зерттеушілермен анықталады. Жаңа еңбектерде де лексикалық алмасудан шешімді
түрде бас тартуға болатыны фразеологиялық синонимділік түрінде қарастырудан
көрініп тұр. Бұл жағдайда Бабкиннің көзқарасы: “фразеологиялық синоним -
даусыз” , ал “фразеологиялықтүр” – фразеологизм құрамды бөліктерін
лексикалық алмастыру жағдайында пайдалану даулы екенін анықтайды. Орыс
ғалымы фразеологиялық түрдің үш типін бөледі:түрлі, бірақ семантикалық бос
бөліктерден тұратын фразеологизм: сынған бақырға да тұрмайтын, күштің
барынан; грамматикалық ерекшеленетін сөздерден тұратын фразеологизмдер;
толық және қысқартылған түрлерін бір-бірінен айыратын фразеологизмдер:
бетінен қайту; қызық жағдайда болу;
Мағынасы бойынша құрамында бастапқы жалпы мүшелері бар фразеологиялық
айналым сөздерді “дублетті синонимдер” деп санауды ұйғарды. Осылайша,
қыспаққа алу (қысу); шын жүрегімен – шын көңілімен; ерігу (сандалу);
сандырақтау (бос сөз айту); алды-артына қарамай (басын құрбан ету);
қарауылға алу (қамау); нағыз (таза) ақымақ және т.б. айналым сөздер синоним-
дублеттар болып табылады.
Фразеологиялық айналым сөздердегі лексикалық алмасу синонимдерінің
құрылуына әкелетін орыс ғалымы өз көзқарасында айтып кетеді. Оның пікірі
бойынша фразеологизмнің құрамды бөлігін алмастыру оның соңғы бағаланған
және стилистикалық өңін бейнелі көрсету сипатын өзгертеді.
В.М.Мокиенконың ойы бойынша, керісінше, мұндай түсіндіру фразеологиялық
түр түсінігін кедейлендіреді және фразеологиялық түр түсінігін
кедейлендіреді және фразеологиялық синоним түсінігін тым кеңітеді дейді.
Фразеологизмнің лексикалық түрлігін теріске шығаратын негізгі сілтеме
объективті болып табылмайды. Құрамды бөліктердің лексикалық алмасуы
фразеологизм бейнесі, сипатын үнемі өзгертпейді. Бейнелі көрінісітің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін синонимдер жиі алмасады әсіресе бұл сөздер
шеңбері сөйлеу кезінде өте кең. Лексиканың тақырыптық шеңберінде құрамды
бөліктерді алмастыру өте жиі кездеседі: қара терге түсу (қара суға шомылу);
ақылдан адасу (естен айырылу). Ұқсас типтегі айналым сөздердің теңдігін,
құрылымды-семантикалық жақындығын мойындауға болады. Фразеологизмнің
лексикалық түрі ретінде анықтамадан бас тарту олардың фразеологиялық
синонимдерінің түрлі құрылысы мен стилистикалық бағасының арласуына
әкеледі, мысалы: жұн терісін алу - әбден түту. Ол сондай-ақ , “лексикалық
түрлену – бұл фразеологиялық түрлену, бөлек жасақталған, бірақ семантикалық
бүтін бірліктің орын ауыстыруы,- дейді. Фразеологизм түрінің негізгі
белгілері болып ішкі дәлелдеу бірлігін, фразеологиялық айналым сөз
бейнесінен және синтаксистік құрылымның қатысты теңдігі саналады, бұлардың
шеңберінде лексикалық алмасулар жүреді. Бұл жағдайлар нәтижесінде
“фразеологиялық бірлік түрлерінде лексикалық алмасулар қатаң заңды, жүйелі
сипатта болады”.
Фразеологизм бейнесінің бөлек жасақталуы және толықтығы оның құрамды
бөліктерінің өзара алмасушылығын және сонымен қатар фразеологиялық
бірліктің түрленуі кезінде семантикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы
ерекшеліктер арқасында жаңа айналым сөздер немесе “квазифразеологизмдерді”
1 құру мүмкін болады. Фразеологиялық айналым сөздердің түрлері туралы
сұрақтар әсіресе маңызды, себебі ол лексикографиялық тәжірибемен тікелей
байланысты. әрбір сөздік бабында бір фразеологиялық бірлік бойынша
қарастырылады. Егер фразеологизм лексикалық және стилистикалық түрлерге ие
болу керек дейтін болсақ, онда бұл түрлердің барлығы бір баптың төңірегінде
есепке алынуы қажет. Егер лексикалық модификацияны дублетті синоним деп
санайтын болсақ, онда әрбір синоним сөздіктің бөлек бабында қарастырылуы
қажет. Осыған сәйкес лексикографтың жұмысы жеңіденіп отырады, себебі
сөздкте барлық синонимдік айналым сөздер ескерілмеуі мүмкін, мысалы, тек
қолданыстағы, жиі кездесетіндері ғана.
Фразеологиялық айналым сөздердің түрлері мен синонимдері туралы мәселе
фразеологизмнің бастапқы формасы туралы сұрақпен тығыз байланысты.
А.М.Бабкин жазғандай, егер “көзге түсу, көз алдынан кетпеу, көзге шоқ болу
көзді алу және көзді алаң ету – бұлар бір фразеологиялық бірліктің түрі”
болса, онда “сұрақ, атап айтқанда қайсысы? Әрине, таза сыртқы лексикалы-
грамматикалық ықпалы бойынша мынадай модельді елестеуге болады: көзге +
түрленуші етістік. Әрине, лексикографтарда сөздік бабының басына
фразеологиялық айналым сөзді қандай түрде қою керектігі туралы қиындық
болады. Фразеологизмдер бір құрамды бөлік түріне ие болып және сонымен
қатар, бірнеше түр формаларын өзіне кіргізуі мүмкін. Ең қиын жағдайлар
түрленудің бірнеше типі бірге жүру кезінде кездеседі. Осыған сәйкес
фразеологизмдердің нақты сөзде пайдалануды оның бөлек түрлері бір-бірінен
сырттай ерекшеленуі мүмкін. В.П. Жуков қиындықтан шығудың келесідей жолын
көрсетеді. Тездету және қашып зыту (“тез қашу”) түрлеріне байланысты ол
былай деп жазады: “мұнда түрілік синонимділікке өтпейді, себебі талданатын
айналым сөздің бастапқы формуласы былай болады: қашып зыту (кету)”,
түрленетін зат есімдер синоним болып табылады. Тіпті лексикалық модификация
сөздік автормен айналым сөзінің түрі ретінде емес, синоним ретінде қаралған
жағдайда мәселелер бәрібір қалады. Олар грамматикалық түрі бар
фразеологизмдердің бастапқы формасын табумен байланысты. Мұндай қиындықтар
ретін өзінің “сөздіктегі фразеологизмдер”2 деген мақаласында Б.Тю Хайтов
сипаттаған. Автор орыс тілінің етістік фразеологизмдерінің морфологиялық
ерекшелігіне және осы ерекшеліктердің көрінуіне көңіл аударған. “Сөздікті
қалай қолдану керек” деген кіріспе мақалада өзінің сөз болы қолдануында
шектелген етістік фразеологизмдерге байланысты келесі нұсқаулар берілген:
“Егер етістікті құрамды бөлік инфинитивте берілмей, басқа жеке формада
болса, онда бұл фразеологизмнің тек немесе артықшылықты осы формада
қолданылатынын білдіреді. “Фразеологиялық сөздіктің” кейбір сөздік
баптарында бұл жағдайдың нақты орын алуы айнымалылыққа ие. Атап айтқанда
осы айнымалылықты Б.Т.Хайитов белгілейді. Кез-келген грамматикалық
формаларда тек немесе артықшылықты қолданылатын етістікті фразеологизмдер
кейбір сөздік баптарында инфинитивте берілген (есінен шығармау, дәрінің
иісі мұрнына да бармаған, қарай-қарай көз талдыру). Иллюстрацияланған
мысалдар түсінікті себептері бойынша сәйкескен бастапқы формасына қайшы
келеді: сөйлеуде айналым сөздің шектеулі қолданылуынан. Және керісінше
көріністі көруге болады: бірнеше грамматикалық формасы бар көптеген
фразеологизмдер қандай да біреуінде орналасқан. Цитаттарда фразеологизм
формасының бірнешеуі көрсетілген, және олардың ішінен қайсысы көп
қолданыста екенін айыру оңай емес. Мысалы, әбден тойдырды (жалықтырды) – 3-
ші жақта, жекеше түрде тіркелген, иллюстрацияланған мысалдарда келесі
фомаларда келтіріледі: “әбден тойдық, әбден тойдым; кірпігін қақпады –
кірпіктерін қақпайды, кірпігімді қақпаймын, кірпігімізді қақпаймыз,
кірпігін қақпастан”- (Хайитов 1987;1:87)
Сөздікте етісітікті фразеологизмдердің сол немесе басқа грамматикалық
формада тіркелуі тағы бір мәселенің: фразеологиялық паронимдердің бөлінуін
шешу үшін қажет. Мысалы:
Ешкім аяқ баспаған (өткен шақ, болымсыз етістік)- ешкім ешқашан
болмаған, өмір сүрмеген жер.
Ешкім аяқ баспайтын (өткен шақ, тұйық етістік – жекеше түрде)- әлдекім
әлдебір жерде жүрмейтін, осылайша лексикалы-грамматикалық топтарға
фразеологиялық паронимдер жатады, сондай-ақ фразеологизм басты сөзінің
морфологиялық ерекшеліктерінің рөлі маңызды: тілін жұтып қою- үнін
шығармау, сөйлеуін тоқтату, көп сөйлемеу және т.б. (етістікті
фразеологизм); тіліңді жұтып қоя жаздайсың - өте дәмді (үстеулік
фразеологизм )- тек 2-ші жақта қолданылады.
Сөздікте етістікті фразеологизмді тіркеу бойынша жалпы нұсқаулар 3
пункт бойынша көрсетілуі мүмкін: барлық немесе көп грамматикалық формасы
бар фразеологизмдерді сөздік мақаласының басына инфинитив түрінде беру
керек және иллюстрациялы мысалдар көмегімен басқа формаларын көрсету қажет;
грамматикалық формада шектелген фразеологизмдерде барлық қолданыстағы
формаларды орналастырған жөн, мысалы: Құдай жіберді- Құдай жібереді; тек
бір грамматикалық формасы бар фразеолгизмдер үшін олардың шектелген
белгілерін көрсетумен тіркеу жақсы көрінеді, мысалы: “тек өткен шақта”,
“тек 3-ші жақта” және т.б.
Бірақ басты фразеологизмдер қазақ тілінің барлық фразеологиялық
жүйесінің тек бөлігін ғана құрайды. Ал фразеологиялық айналым сөздердің
басқа түрлері өз ерекшеліктеріне ие, және олардың сөздіктегі сипаты тамаша
емес. Бұл қазақ ғалымдарымен фразеология және фразеография аумағында
зерттеуге кең алаң ашылып жатырғанын растайды. Біздің мәселемізге бұл
сұрақтың түгелдей қарастырылуы жатпайды, сондықтан бұл бөлімді аяқтай
отырып, мәселе біздің жұмысымыздың тақырыбымен тікелей байланысты. Бұл
сұрақ “қанатты сөздер” туралы.
“Қазақ тілі” энциклопедиясында келесідей анықтама беріледі: “Қанатты
сөздер – тілде белгілі бір әдеби, қоғамдық және ғылыми қайнар көздерінен
немесе солардың негізінде пайда болған тұрақты нақыл сөздер, сондай-ақ
сөйлеуде кең таралған тарихи қайраткерлердің пікірлері. Кейбір ғалымдар
қанатты сөздер қатарына ауыспалы мағынанға ие тарихи және мифологиялық
құбылыстардың және шындықтардың атауын, тарихи, миифологиялық және әдеби
кейіпкерлердің жеке атауларын, түрлі авторлардың бейнелі сөздерін және т.б.
жатқызуға болады. “Қанатты сөздер” сөзі Гомерден шыққан, ал белгілі тілдік
анықтамаларға түсіндірме термин ретінде неміс оқымыстысы П. Бюхманның
“Қанатты сөздер” (1864) кітабында қолданылады. Зерттеушілердің көбі қанатты
сөздердің негізгі ерекшеліктері деп олардың шығу көзімен байланысын,
тұрақтылығын және көп таралғандығын санайды”.
Фразеологияға кең көзқараспен қарайтын оқымыстылар қанатты сөздерді
фразеологизмдердің қатарына қосады. Біз жоғарыда көрсеткендей, осы көзқарас
ақылға қонымды болып келеді. Біздің жұмысымызда зерттелетін фразеологизмдер
қазіргі сөйлеуде қолданысын көп немесе аз дәрежесінде қанатты сөздер
ретінде жүреді. Дегенмен, келесі нәрселерді естен шығармаған жөн. Біздің
көзқарасымыз бойынша және әдеби кейіпкерлердің жеке атаулары қанатты сөз
(яғни фразеологизмдердің бір түрі) болып саналмайды, себебі кез-келген
фразеологиялық айналым сөз генетикалы түрде сөзтіркесті, яғни екеуден кем
емес сөз сипатындағы құрамды бөліктердің жиынтығын білдіреді. Тілдің
жоғарыда белгіленгендей құбылыстарына “мәтіндік реминисценция” деген кең
термин ыңғай тартады.
Жалпы айтқанда, мәтіндік реминисценция туралы сұрақ қазақ тіл
білімінің ақ дақтарының бірі болып табылады. Мұнда меңгерілмеген және даулы
нәрселер көп.
Мәтіндік реминисценциялар (МР) – бұл кейінгі мәтін құрамында ерте
жасалған мәтінге таныс ұсынылған VS , нақты VS, өзгертілген цитаталар
немесе басқа түрдегі жөнелтулер. МР цитаталарды (түгел фрагменттен бастап
бөлек тіркестерге дейін), “қанатты сөздерді”, белгілі бір түрде бейнеленген
сөздер, жеке неологизмдерді қоса алғанда, кейіпкерлер атауын, шығармалар
атауын, олардың авторларының атын, сөздердің ерекше коннотацияларын,
жағдайлар туралы тікелей немесе жанама ескертулерді білдіреді. МР кезінде
шығу көзіне жөнелтулердің түрлі дәрежедегі нақтылығы болуы немесе болмауы
мүмкін.
Екіншіден, біздің тақырыбымызға тікелей қатысты ескертілер. “Біздің
есте сақтауымызға фразеологизмдердің, паремиялардың және МР-ң жақындығы
немесе араласуы туралы айтуға болады. Жалпы МР мен фразеологизмдердің
қатынасы өте күрделі. Кейбір мақалдар мен фразеологиялық сөздер МР-дан
шықты деп ойлауға жеткілікті негіздемелер бар, бірақ кейін сәйкес мәтіндер
ұмытылып қалды, тілдің фразеологиялық құрамына кіретін реминисценциялар
қалды. Белгілі бір мөлшерде МР-дың бұл ерекшелігі оларды мақалдармен
жақындатады, бірақ мұнда толық ұйқастық жоқ, себебі МР тек қарапайым сөз
емес, сонымен қатар, бейне мен жағдай көрінісі. Әрине, МР кейіпкер немесе
автордың ескеруіне жіберілуі мүмкін, яғни сол бір сөзге, бірақ бұл
фразеологизмнің бірнеше контекстегі сөздермен алмастырылуы емес. Мұнда,
керісінше – кейбір МР сөзбен (атаумен) ауыстыру, себебі МР тек атауларға
ұқсайды”. МР мысалдарының түрлі типін және олардың қолданылуын қарастыра
отырып, тілде МР-ді арнайы форма ретінде қарастырмайтыны туралы қорытындыға
келеміз.
1.2.Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы.
Қазіргі тіл білімінде тіл бірлігі сияқты фразеологиялық айналым сөздің
мәні мен анықтамасы туралы сұрақтар бойынша ортақ тұжырым жоқ. Фразеология
көлемі мен фразеологизм ретінде түсіндірілген тіл фактілерінің сипаты
жайында теориялық түрлі көзқарастар бар. Фразеологиялық айналым сөздердің
дәл анықтамасының маңыздылығы туралы лексикогрфиялық тәжірибе куәлайды,
яғни сөздіктерде фразеологизмдер ретінде қарапайым сөзтіркестер (қолға алу,
әскери әрекеттер) мен сөздер қолданғанда.
Фразеологизмнің жалпы сипатына анықтаманы Ш.Балли берді: “тілге әбден
мықты енген тіркестер фразеологиялық айналым сөздер деп аталады”. Ал басқа
зерттеушілер фразеологизмді сөз метафорлығы, эквиваленттігі және
синонимділігі сияқты қосымша белгілерге тән тіл бірлігі ретінде анықтайды.
В.В.Виноградов фразеологиялық айналым сөздердің маңызды белгісі сөзге
эквивалент және синоним деп қозғады. Бірақ, Н.М.Шанскийдің пікірі бойынша
метафорлық көптеген сөздерге тән, л эквиваленттік – барлық тұрақты
тіркестерге емес. Сондықтан фразеологизм анықтамасына бұл қосымша және
тәуелді белгілерді қосу дұрыс емес. Ғалым, сондай-ақ “фразеологизмнің дұрыс
дефинициясы оның сөзден және еркін тіркестерге айырмашылығының есебінсіз”
мүмкін емес екенін көрсетіп кетті.
Лингвист өзінің “Қазіргі тіл фразеологиясы” атты еңбегінде келесідей
анықтама береді: “Фразеологиялық айналым сөз – екі немесе одан да көп
екпінді құрамды бөліктерден тұратын, өз мағынасы, құрамы, құрылымы бойынша
жіктелген (яғни тұрақты) қайта өңделетін дайын күйдегі тіл бірлігі”. Ол
сондай-ақ фразеологиялық айналым сөздің негізгі ерекшелігі болып оның қайта
өңделуі табылады. Себебі “фразеологизмдер сөйлесу процессінде пайда
болмайды, дайын бүтін бірліктер ретінде қайта өңделеді”.
“Жеті қабат жердің астында”, “ізі-түзі жоғалды”, “әшкерейтіліні жоқ”,
және т.б. фразеологизмдер естен түгелдей шығарылады. Фразеологизмдерге
олардың дайын түрде бекітілген және қатаң тіркелген толық мағынасымен,
құрамымен және құрылымымен қайта өңделуі тән. Фразеологизмдер олардың
құрамды бөліктерінің мағынасынан өзіне тән мағынасы тәуелсіз мәнді тіл
бірліктері болып табылады. Фразеологиялық айналым сөздер бірінен соң бірі
қатаң орнатылған тәртіпте орналасқан бірдей бөліктерден тұрады. Кейбір
фразеологиялық айналым сөздерде бөліктердің түрлі орналасуы ескеріледі:
ұяттан өртену- өртеніп ұялу, дегенмен мұндай фразеологизмдерде оны құраушы
сөздер орны екі бірдей мүмкін формада бекітілген. Фразеологизмдер
құралымның өткізбейтігімен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің негізгі көлемі
үстемелер қосу мүмкін емес толық тіл бірліктері түрінде жүреді. Кейбір
фразеологизмдерге бөліктер арақашықтықпен бөлінген (“Әкесі бүгін оған
қандай соққы берді!”)
Лингвист-ғалым фразеологиялық айналым сөздердің еркін сөз тіркестерінен
айырмашылығын қарастырды. Фразеологиялық айналым сөздер қайта өңделумен,
мағына бүтіндігімен, құрам мен құрылым тұрақтылығымен және құрылым
өткізбеушілігімен ерекшеленеді.
Фразеологиялық айналым сөздердің қарапайым сөздерден айырмашылығы
келесідей: сөздер қарапайым мәнді тіл бірліктерінен, морфемалардан, ал
фразеологизмдер – сөз сипаттағы бөліктерден тұрады, сөздер грамматикалы
түрде бір жасақталған жасаулар түрінде көрінеді. Осылайша фразеологизмдер
дифференциалды белгілердің сипатты жинағы: 1) бұл сөйлеу процессінде пайда
болмай, естен түгелдей алынатын дайын тіл бірліктері; 2) мағынасында,
құрамы мен құрылымында тұрақтылық бар тіл бірліктері; 3) акцентологиялық
жағдайда бұл құрамындағы бөліктері екі (немесе одан да көп) негізгі
екпіннен тұратын дыбысты комплекстер; 4) бұл бөліктері сөз сияқты айтылатын
мүшеленген жасаулар. Фразеологизмдер екпін тіркестер мен сөздерден
ерекшелейтін көрсетілген белгілердің барлық жиынтығына ие болуы керек.
Тілшілер фразеологияның түрлі аспектілерін зерттеді, бірақ бүгінгі
күнге дейін фраззеология көлемі туралы сұрақ жөнінде бірде-бір ортақ
тұжырым, тілдің семантикалық бірігуі көзқарасынан қарағанда
фразеологизмдердің ортақ сыныпталуы жоқ. Алғаш фразеологиялық айналым
сөздердің семантикалық бірігу тұрғысынан француз тілінде Ш.Балли ұсынды.
1936 жылы С.И.Абакумов фразеологиялық айналым сөздерді олардың құрылымы,
семантикалық құрылымы және “этимологиялық құрылымы” тұрғысынан сыныптады.
Фразеологиялық айналым сөздердің толық сыныпталуын Н.М.Шанский өзінің “тіл
фразеологиясы” кітабында ұсында. Ғалым фразеологизмдерді олардың
семантикалық бірігу, құрамы, құрылымы, шығу тегі, экспрессивті-
стилистикалық ерекшеліктері тұрғысынан сыныптады.
Фразеологиялық айналым сөздердің семантикалық бірігуі тұғысынан
сыныпталуы фразеологизмнің үш типін анықтаған Ш.Баллимен ұсынылды.
В.В.Виноградов фразеологиялық айналым сөздердің үш типін: бір ұғымды
білдіретін сөздер, бірліктер және тіркестер ұсына отырып, Балли
сыныптамасын шығармашылықты түрде өңдеді. В.НШанский В.В. Виноградов
сыныптамасы негізінде жасақталған төрт топтан тұратын фразеологизмдер
сыныптамасын ұсынады.
Бұл сыныпталу бүгін де жалпы қабылданған болып саналады. Н.М. Шанский
семантикалық бірігу деп фразеологизмнің жалпы мағынасы мен оның
бөліктерінің жеке мағынасы арасындағы арақатынасты түсінеді.
Семантикалық бірігу тұрғысынан фразеологиялық айналым сөздердің төрт
тобын бөліп көрсетуге болады:фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер;
фразеологиялық бірліктер; фразеологиялық тіркестер; фразеологиялық сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер мен бірліктер мағынасы
қандай да бір сөз немесе сөз тіркесіне сәйкес келетін семантикалы
ажырамайтын жасауларды білдіреді.
Фразеологиялық сөз тіркестері мен сөздер мағынасы оларды құрайтын
сөздер мағынасына тең семантикалы мүшеленген жасауларды білдіреді.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер – бұл фразеологиялық
айналым сөздің бүтіндік мағынасы оның бөлктері мағынасымен мүлдем
сәйкеспейтін семантикалы ажырамайтын фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер олардың өздік мағынасы бар
сөздер жоқ, сондықтан фразеологизм мағынасы бөлек бөліктер мағынасынан шыға
алмайды. Мысалы: ерігу - бостан-бос отыру, бас-көз жоқ - ойламастан .
семантикалық бірігудің жоғары дәрежесі келесі факторлармен шартталған:
фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздерде ескірген және түсініксіз
сөздердің болуы: қиын жағдайларға килігу, босқа сандалу;
грамматикалық архаизмдердің болуы: қол құсырып, алды-артына қарамай;
бөліктері арасында синтаксистік байланыстың болмауы, синтаксистік
ретсіздік пен мүшеленбеу: өз ойына, болғаны болар; әзіл айтып.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер дәлелденбеген мағынаға ие,
бейнелігі жоқ: темір жол, әбден ет жаттықтырған.
Фразеологиялық бірліктер.
Фразеологиялық бірліктер – бұл мағынасы құрамындағы сөздер мағынасымен
дәлелденген семантикалы ажырамайтын және бүтіндей фразеологиялық айналым
сөздер мағынасы толық жалпылама-ауыспалы мағынаға бірігу нәтижесінде пайда
болады: қармақ тастау, қажытатын ауыр жұмыс жасау, талантын жерге көму,
сөзінде тұрақ жоқ, көш жүре түзеледі.
Фразеологиялық бірлік басқа үстемелерді қосуды рұқсат етеді: қажытатын
(қызметтегі) ауыр жұмыс жасау. Фразеологиялық бірлік семантикалық
дәлелденген, бейнелікке ие: өз қабығына кету, екі бетінен қан тамған, кек
сақтау, әбден ызасын келтіру.
Фразеологиялық тіркестер.
Фразеологиялық тіркестер – бұл құрамында еркін мағыналы, сонымен қатар
фразеологиялық байланысқан сөздері бар фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық тіркестер еркін және фразеологиялы байланысқан мағыналы
сөздерден құралады. Мысалы: бос қайық, түнек тозақ, тісін қайрау, шатнаған
аяз, қабағын түю.
Фразеологиялық сөздер.
Фразеологиялық сөздер – бұл тек семантикалы мүшеленген емес, сонымен
қатар толықтай еркін мағыналы сөздерден тұратын, өз құрамында және
қолданылуында тұрақты болатын фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық сөздер тұрақты мағыналы және құрамды дайын бірліктер ретінде
қайта өңделеді: махаббат жас таңдамайды, қасқырдан қорқу – орманға аяқ
баспау.Фразеологиялық айналым сөздердің қайта өндірілетін тіл бірлігі
ретіндегі сипатты ерекшеліктерінің бірі болып оның құрамының тұрақтылығы
табылады. Фразеологизмдер құрамының сипатын ескере отырып, ғалымдар
фразеологиялық айналым сөздердің екі тобын бөліп көрсетеді.
Қазіргі қазақ тілінің белсенді лексиканы жататын, еркін қолданыстағы
сөздерден құралған фразеологиялық айналым сөздер: басынан жай түскендей,
сағат сайын бір шай қасықтан, өмір серігі, көз тастау, зорығу-жалығу,
көкірегін тосу, алқымынан алу;
Лексикалы-семантикалық ерекшеліктері бар, яғни байланысқан қолданыстағы
сөздер, көне немесе диалектикалық мағыналы сөздер бар фразеологиялық
айналым сөздер: бой түршігеді, асып-сасу, жалпы әңгіме, Морфей құшағында,
аяғы аспаннан келу, жанындай көру, соңы насырға шабатын, күл-талқанын
шығару.
Қайта өндірілетін тіл бірліктері ретінде фразеологиялық айналым сөздер
өз морфологиялық ерекшеліктері бар әр-түрлі сөздерден тұратын, өзара түрлі
синтаксисті қатынаста болатын құрылымды құрамды сипатта болады. Ғалымдар
фразеологизмдерді құрылымы бойынша екі топқа бөледі:
Сөйлемге сәйкесетін
Сөздер үйлесіміне сәйкесетін.
Құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологиялық айналым сөздер.
Ғалымдар құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологизмдер арасынан
мағынасы бойынша екі топқа бөліп көрсетеді:
номинативті – сол немесе басқа құрылыстың әрекетін атайтын, қандай да
бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын фразеологизмдер: ауыз толмас, қолы
тимеу, қалтасына сыймайды, басы ауған жаққа, ізі-түзі жоғалған;
коммуникативті – түгел сөйлемнен тұратын фразеологизмдер: бақыттылар
сағатқа қарамайды, аштық ойын емес, екіұшты – жорамал, өктемсігіннің
маңдайы тасқа соғылар, басы айналу, күрделі сөйлем құрамында
пайдаланылады.
Ғалымдар сәйкестің келесі топтарын бөліп көрсетеді:
сын есім+зат есім
Зат есім мен сын есім семантикалық тең болуы мүмкін және екеуі де
мағына беретін құрамды бөліктер болып табылады: алтын қор, ақ түн, ұзақ
сағат бойы, сиам егіздері, кейінгі күнді қойып жазу.
Мағына беретін құрамды бөлік болып зат есім жүреді, ал сын есім
экспрессивті сипаттағы мәнсіз мүше ретінде қолданылады: былжыр адам;
қалждыңбас, вавилондық топыр.
зат есім + зат есімнің ілік септігіндегі формасы.
Мағынасы бойынша және синтаксисті қызметімен мұндай фразеологиялық
айналым сөздер зат есімге балама болып келеді: жұртқа әйгілі сыр,
күншілдік тудырған алма, көзқарас нүктесі, сөзге шеберлік, үздік жүлде.
Мұндай айналымда сөздер семантикалық тең болып келеді.
зат есім + жатыс септік формасындағы зат есім
Бұл фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық қатынаста зат есіммен
сәйкес келеді, барлық тәуелді бөліктер өзгермейді, ал сүйеніш сөздер түрлі
септік формасын жасайды, бөліктердің қатаң орталыған орналасу тәртібіне ие:
өмір үшін күрес, бір орында тұрып жүгіру, жел оңынан тұрды – чехиялық:
ruka je v rukave.
демеулік + сын есім + зат есім
Сөйлемде лексикалы-грамматикалық мағынасы және синтакситік пайдалануы
бойынша мұндай фразеолгизмдер құраушы сөздері семантикалы түрде тең,
бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген үстеулерге балама болады: бұрынғы
таз кебіне түсу, төбесі көкке жету, байсалды ұжданмен, ескі әдетпен, ескі
заманнан.
жатыс септігіндегі зат есім + ілік септігіндегі зат есім
Бұл айналым сөздер үстеулі немесе атрибутты болуы мүмкін, бұларға
фразеологизм бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген: шын жүрегімен, Адам
ата бейнесінде, Морфей құшағында, жасының дер кезі, алтын бағасымен.
жатыс септігіндегі зат есім + жатыс септігіндегі зат есім
Бұл топтың фразеологизмдері лексикалы-грамматикалық мағынасы және
синтаксистік қызметі бойынша үстеуге балама болады, бұларда зат есімдер
пайдасыз қайталанады, оны құраушы сөздер семантикалы түрде тең,
бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген: таң атқаннан күн батқанға дейін,
басынан аяғына дейін, жылдан жылға дейін.
етісітк + зат есім
Бұл топтың фразеологизмдері негізінен етістіктері предикстивті болып
табылады және сөйлемде баяндауыш рөлінде жүреді, олардың бөліктерінің
орналасу тәртіптері мен семантикалы қатынастары түрлі болуы мүмкін: қармақ
тастау, тамырын жаю, үнсіздік сақтау, ішегі қатып құлу, құлағын тігу.
етістік + үстеу
Фразеологиялық айналым сөздер етістікті болып табылады және сөйлемде
баяндауыш рөлінде жүреді, бөліктері әрқашан семантикалық тең, бөліктердің
орналасу тәртібі тура және кері болуы мүмкін: біреудің ойындағысын көру,
қиын жағдайға килігу, күл-талқан болу, босқа әуре болу.
көсемше + зат есім
Мұндай типтегі фразеолгизмдер үстеуге балама болып келеді, сөйлемде
пысықтауыш қызметін атқарады, бөліктердің орналасу тәртібі бекітілген:
ойламай, жүрегі сыздай, қол құсыра.
салалас жалғаулықтарымен үйлесімі
Фразеолгизмнің бөліктері бір сөз табымен бейнелегнген сөйлемнің
бірыңғай мүшелерін білдіреді, бөліктердің орналасу тәртібі бекітілген.
сабақтас жалғаулықтармен үйлесімі
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша
үстеулік болып табылады, яғни бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген,
алдына әрқашан жалғаулықтар қолданылады: басына жай түскендей, егіз
қозыдай.
болымсыз формада
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша
үстеулік болып табылады, сөйлемде баяндауыш пен пысықтауыш рөлдерін
ойнайды: у жегендей болып қалу, жанын аямау.
Ғалымдар фразеологизмдерді шығу тегі бойынша төрт топқа бөледі:
Ежелгі фразеологизмдер
Кірме фразеологизмдер
Фразеологиялық калькалар
Ежелгі фразеологиялық айналым сөздер. Ежелгі фразеологиялық айналым
сөздер – бұл қазақ тілінде ежелгі тілден алынған немесе пайда болған
немесе қайта өндірілетін тіл бірлігі ретіндегі тұрақты сөз тіркестері.
Кірме фразеологиялық айналым сөздер. Кірме фразеологиялық айналым
сөздер – бұл қазақ тіліне басқа тілден келген және келген күйінде
қолданылатын дайын тіл бірлігі ретіндегі тұрақты сөз тіркестер. Мұндай
фразеологизмдер сипаты бойынша екіге бөлінеді: ежелгі славян тілінен
алынған (жан-тәнімен, құдай үшін) және батыс европалық тілдерден аударусыз
алынған фразеологизмдер (үшінші берілмеген – лат. Time is money).
Фразеологиялық калькалар. Фразеологиялық калькалар- басқа тіл
фразеолгизмдерін сөзбе-сөз аудару нәтижесінде қазақ тілінде пайда болған
тұрақты сөз тіркестері. Мысалы: өмір үшін күрес (ағыл struggle for life),
быт-шытын шығару (нем. Aufs Haupt Schlagen), қағаз қызармайды (лат.epistola
non erubescit), құстай ұшқаннан бастап (фр a vol d’oiseau), бар жүрегімен
(фр. De tout mon coeur).
Фразеологиялық жарты калькалар. Фразеологиялық жарты калькалар-
жартылай аударылған, жартылай басқа тілден алынған фразеолгиялық айналым
сөздер (фразеолгизмнің бөліктерінің бірі аударылады, қалғаны аудармасыз
алынады) . мысалы: тесіп шығу (кедергіні жеңіп өту), картаны араластыру
(біреуді жаңылыстыру).Ғалымдар фразеологиялық айналым сөздерді экспрессивті-
стилистік ерекшеліктері тұрғысынан 4 топқа бөледі:
стиль аралық;
күнделікті-тұрмыстық;
кітап тілімен;
архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологизмдердің стилисттік дифференциясы бағалау эмоционалды-
экспрессивті ерекшеліктерден тұрады.
Фразеологиялық айналым сөздердің сол немесе басқа дәрежеде қолданылуы
тілдің белгілі бір стиль шеңберлерімен шектелген. Көптеген фразеологиялық
айналым сөздер сол немесе басқа құбылысты тек объективті шындық деп
атамайды, сонымен қатар осы құбылысқа сөйлеушінің белгілі бір қатынасын
көрсетеді.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер – бұл тұрақты сөз
тіркестері. Барлық тіл стилінде қолданылатын және танымал сөзтіркестер.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер қандайда бір бағадан тұрмайды:
бар жүрегімен, сөзге тұру, құпия дауыс беру, ашық аспан астында, уақыт
өте.
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер.
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер – бұл артықшылықты
немесе тек ғана жазбаша түрде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері. Олар
бейнелі сипатқа ие және экспрессивті-стилистікалық бояумен ерекшеленеді:
қалтасын қағу, екі бас туралы.
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер.
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер – артықшылықты немесе тек
жазбаша түрде қолданылатын тұрақты сөзтіркестері. Олар қолдану сферасымен
жазбаша түрде және жоғары экспрессивті-стилистікалық бояумен
ерекшеленеді: тағдыр ойыны, жер бетінен жоқ қылу, қас пен көздің арасында.
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер – сәйкесті шындық
құбылысының жоғалуымен байланысты белсенді пайдаланудан шығып қалған
фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық архаизмдер – бұл сәйкес түсіеніктерді бейнелеуге
ыңғайлы болып табылатын бөлек сөздер немесе басқа тұрақты тіркестерімен
олардың ығыстырылуымен байланысты белсенді қолданудан шығып қалған
фразеологиялық айналым сөздер. Мысалы, бәс салу – бәстесу.
Сонымен, бұл бөлім екі бөлімшеден құралған. Бірінші бөлімшеде бес сұрақ
қарастырылып, фразеологизмдер туралы тұжырым бойынша жан-жағынан
талқыланған. Ал екінші бөлімшеде жеті сұраққа бөлініп, оның негізгі
тұқетері ашылып көрсетілген. Яғни бұл бөлімшелердің енгізгі
фразеологизмдердің даму кезеңдерін көрсету мен оның бір бөлшегі -*
фразеологиялық айналым сөздерді барлық түрі бойынша сыныптауды анықтау
болып отыр.
Осыған сәйкес екінші бөлімше сұрақты жалпылай фразеологиялық айналым
сөздердің құрамды бөліктерін зерттеу мен оларды ашып, түсіндіруге арналған.
ІІ. Бөлім. Қазақ тіліндегі фразеологизм формалары.
2.1. Қазақ тілінің статусы.
Қазақ тілінің фразеологиясы құрамы бойынша да, мазмұны бойынша да бай
және алуан түрлі.Қазақ тілінің көркем-өнер құралдарының барлық арсеналының
басым бөлігі фразеологияға келіп отыр. Оның фразеология байлығы тек
көлемімен емес, сонымен қатар оның мазмұнынынң жатықтығы мен құрылымды-
семантикалық типтердің түрлігімен анықталады. Бұл фразеология басқа да тіл
құралдары сияқты оның ұзақ тарихи дамуының өнімі деп түсіндіріледі. Ол
өзінде тек қазіргі ғана емес, сонымен қатар бұрынғы ежелгі қазақ халқының
қазіргі күнге жеткен қалдықтары мен елестері сияқты көне ұғымдарды да
көрстетеді. Және соымен қатар шығу тегі бойынша көне фразеолгизмдер
өзінің семантикалық ауыспалығына және т.б. байланысты тілде қазіргі,
түсінуге жеткілікті ұғымдарды көрсете отырып белсенді қызмет етеді.Тіл
бірлігі ретінде фразеологизмдер оларға тән белгілермен сипатталады:
тұрақтылықпен, қайта өңделумен, бөліктерінің семантикалық бірігуімен,
мағынасының бүтіндігімен, семантикасының идиоматикалығымен және т.б.
Фразеологиялық бірлік бейнелі номинативті, бейнелі-метафорлық, ауыспалы-
идиоматикалық мағынаны, сондай-ақ эмоционалды-экспрессивті және түрлі
окказиялы-мәнді өңдерді білдіреді.Қазақ тілінің статусы туралы сұрақ БАҚ
(бұқаралық ақпарат құралдары) көптеген дискуссияларының себебі, ғылыми
зерттеулердің тақырыбы, шетел ғалымдарының және құқық қоғаушылардың
көзқарас құралы болып ғана емес, сонымен қатар қазақстандық бірлестіктерде
үстел әңгіңмелері мен даулары болып табылады.“Политон” тәуелсіз ақпараттық
агентствосы елдің интеллектуалды және мәдени элитасының мүддесін білдіретін
эксперттер арасында осы тақырыпта сұрау өткізді. Біз терең ғылыми талдау
жасауды немесе түрлі халық топтарымен репрезентативті сұрау жүргізуді
мақсат еткен жоқпыз, бірақ қиын және бірыңғай емес сұрақтардың эксперт
тұжырымдары мен бағаларының спектрін келтіруге мүдделіміз.Қазақстанда
жалғыз мемлекеттік тілі де-факто қазақ тілі болып табылатыны сіз келесіз
бе, жоқ па деген сұраққа эксперттердің пікірі екі қарама-қарсы лагерге
бөлінді. Эксперттрдің төртеуі де-юре қазақ тілі мемлекеттік тіл болып
табылатынына қарамастан, де-факто шындыққа сәйкес келмейді деді.
Бұдан басқа, анонимді сұрауға қатысқан журналисттердің бірі: “қазақ
тілінің мемлекеттік тіл ретінде рөлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.БӨЛІМ.
ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ПӘНДЕР РЕТІНДЕ ФРАЗЕОЛОГИЯ
ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
ЭТАПТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі
бағыт ... ... ... ... ..7
1.2. Фразеологиялық айналым сөздердің
классификациясы ... ... ... ... ... 19
II. БӨЛІМ.
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... 30
2.1. Қазақ тілінің
статусы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..30
2.2. Қазақ тілінің
фразеологизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..40
ІІІ.БӨЛІМ.
АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМ ФОРМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... .5 0
3.1. Аударудың лексикалық
сұрақтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 50
3.2. Ағылшын тілінің фразеологиялық жүйесі туралы
түсінік ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе.
Фразеология деп тіл білімінің лексикалық тұрақты бөлінбейтін
тіркестерді зерттейтін бөлімі аталады.Фразеологиялық бірліктердің
лексикалық бөлінбеуінің түрлі дәрежесі, нақтырақ айтқанда, олардың
идиоматикалығының әр-түрлі мінезі В.В. Виноградов соңынан олардың арасынан
үш негізгі типті анықтауға мүмкіндік береді:
• фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер (ішкі формамен
себептелмеген тұрақты сөз тіркестері);
• фразеологиялық бірліктер (мөлдір ішкі формасы бар тұрақты сөз
тіркестері, - отқа май құю);
• фразеологиялық тіркестер (сөздердің біреуі тура мағынада, ал екіншісі
фразеологиялық байланысқан түрде берілетін сөздер, арамдық тамыры,
шара қолдану, жеңісті ұстап қалу). Аталған түрлердің әрқайсысының
өзіне тән белгілері бар. Бұл типтермен қатар фразеологизмдердің
көптеген зерттеулер мен оқулықтарда, Н.М. Шанскиймен фразеологиялық
сөздер анықталды.
Фразеологизмдер тек семантикалық мүшеленген емес, сонымен қатар еркін
мағынасы бар сөздерден толықтай құралған. Оларға әдетте қанатты сөздерді,
мақалдарды, мәтелдерді, тұрақты тіркестерді – номинативті-терминдік
тіркестерді жатқызады. Тұрақты сөз тіркестерінің мұндай түрі мақсатты түрде
фразеологизмнен айырып, оны фразеологиялық сөз ретінде анықтауды білдіреді.
Және де олардың құрамына барлық цитаталар, мақалдар, мәтелдерді емес, тек
жалпылама-ауыспалы, метафорлық мағынасы бар және фразеологиялық бірлік
ретінде қабылданантын сөздерді ғана қосу керек.Соңғы он жылда экономика,
саясат, ғылым, компьютерлік технологияның дамуымен байланысты қазақ әдеби
тілінің лексикалық құрамы фразеологизация процесіндегі басқа тілдерден
алынған еркін сөз тіркестері және фразеологиялық сөздермен мәнді түрде
байыды. Ең бастысы қазіргі кездегі қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі
рөл мәселесі.
Халқымыздың тұрмыс және мәдениет деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс
шешудің үлкен маңызы бар. Бірден-бір дамыған елде өз тілін ұмыту немесе оны
лас терминдер мен сөзтіркестерге толтыру ерікті “ағысына” жіберілмеген.
Соңғы кездерде жалпы фразеолгизмдердің жекелеген топтары мен
категорияларына салғастырмалы талдаулар орыс және қазақ, орыс және ағылшын,
қазақ және ағылшын, неміс және қазақ тілдері бойынша, яғни әр типтес тілдік
жүйелер арасында жүргізіліп келеді. Мысалы: А.В.Кунин, Н.Н.Амосова,
М.М.Копыленко, З.Д.Попова, Л.Д.Райхштейн, М.Р.Сабитова, З.К.Ахметжанова,
Р.Е.Валиханова, С.К.Сатенова, М.Х.Абилгадиева.т.б. сынды ғалымдардың
еңбектері негізінде қазақ және орыс тілдерінің жүйесі роман, герман,
түркі тілдерімен салғастыра қарастырылып, көптеген еңбектер,
ізденістер жарық көрді.
Зерттеудің өзектілігі: жазып отырған диплом жұмысының өзектілігі алынып
отырған тақырыпқа сай фразеология негізін ашып, оның жалпы тіл жүйесіндегі
орны мен мәнін анықтау болып табылады. Қазақ және ағылшын тілдері
фразеологизмдерінің формаларын салғастыру барысында сомды тұжырымдар
жасалынып, құрылымдық-семантикалык ұқсастықтары мен ерекшеліктерін анықтап,
мағыналарына байланысты тақырыптық топтарға топтастыру және аудармада
берілу жолдарын айқындау зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетер фактор.
Зерттеудің нысаны: қазақ тілінің фразеологясын дамыту және оның қазіргі
кездегі рөлін таратып көрсету, жалпы әр тілдегі фразеология жүйесінің әрі
қарай дамуы немесе шығу тарихының тәртібін анықтау, зерттеу, қазақ және
ағылшын тілінің фразеологиялық сөздігін пайдалануды кеңінен қарастырылып
көрсетілген.
Зерттеудің мақсаты: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм формаларын
зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:фразеологизмдердің теориялық негіздерін ашып көрсету;
• аудару кезіндегі фразеологизмнің ерекшеліктері мен ұқсастықтарын
жіктеу;
• фразеологиялық айналым сөздердің құрамды бөліктерін зерттеу;
Зерттеу әдістері: зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, жұмыстың алдына
қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалады.Жұмыс барысында
қазақ және ағылшын тілдері фразеологизмдерінің қолдануы мен айырым
өзгешеліктерін айқындауда салыстырмалы әдіс, ерекшеліктерін анықтауда
структуралық әдіс, сипаттамалы әдістер қолданылды. Зерттеу жұмысымыздың
әдістемелік негізі ретінде В.В Виноградов, Н.М. Шанский, А.А.Потебин,
И.Срезневский,Л.Д.Райхштейн,М.Р.Саб итова,С.К.Сатенова,
К.Ахметжанова, Р.Е.Валиханова, М.Х.Абилгадиева, А.А. Шахматова және
Ф.Ф.Фортунова т.б. сынды ғалымдардың ғылыми тұжырымдамалары басшылыққа
алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологизм
формаларының күрделі сипаты ескеріле отырып, оны басқа да салалармен
байланыстыра қаралды. Фразеологизм дамуының негізгі
этаптары,фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін айқындап
салыстырмалы және фразеологизмдердің аудармада берілу тәсілдеріне тілдік
талдаулар жасалынып, фразеология дамуында тіл фактілерін жүйелі-деңгейлі
талдау идеясында негізделген фразеология объектілерін зерттеудің
фразеологиялық әдістерін интенсивті жасақтаумен, фразеологиялық құрамның
жүйелі ұйымдастырылуы мен оның дамуын меңгеру сипатталып, фразеологизмдер
семантикасына, оның номинативті аспектісіне,оның қарқынды сөйлем құралуына,
сөз-бөлшектерінің сәйкестік сипатымен, фразеологиялық құрамды сәйкесті-
типтік меңгеріуе, сондай-ақ сөздіктерде фразеологизм көрінісін жасақтауға
ерекше көңіл бөлуге ұмтылыс жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: фразеологизмдердің
құрамды бөліктерін қарастырып, фразеология пәні болып тіл білімінің бөлімі
ретінде фразеологияның негізгі белгілері анықталып және тілдің ерекше
бірліктері ретіндегі фразеологизмнің мәні туралы сұрақтар шешілетін
фразеологизмнің категориялары нышандарын зерттеп, сондай-ақ сөйлеуде және
оның құрылу процесінде фразеологизмнің жасақталу заңдылығын анықтау болып
табылады. Дегенмен, әр-түрлі ғалымдармен ұсынылған фразеологизмдер тізбегі
көп деуге болады, олардың кейбірі бір-біріне қарама-қарсы, кейде түрлі
көзқарастармен аяқталатын кездері де кездеседі.
Зерттеу кезінде қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар Жалпы тіл білімі,
Аударма теориясы, Тіл біліміне кіріспе, Аударматану т.б. тәрізді
теориялық курстарды оқытуда және аудармада қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I Бөлім. Лингвистикалық пәндер ретінде фразеология дамуының негізгі
этаптары.
1.1. Фразеология пәні мен мәніне көзқарасындағы екі бағыт.
Фразеология өз алдына пән ретінде кеңестік тіл білімі кезінде ХХ
ғасырдың 40-шы жылдарында пайда болды. Фразеология теориясының алдын-ала
жағдайлары А.А.Потебин, И.И. Срезневский, А.А. Шахматова және Ф.Ф.Фортунова
еңбектерінде салынған. Фразеология дамуына сондай-ақ француз лингвисті Ш.
Бали (1865-1947) идеялары әсер қалдырды. Батыс европалық және америка тіл
білімінде фразеология лингвистиканың ерекше бөліміне бөлінбейді. Тіл
білімінің – фразеологияда тұрақты сөз тіркесін меңгеру туралы сұрақтар оқу-
әдістемелік әдебиеттерінде 20-40 ж.ж. Е.Д. Поливанова, С.И. Абакумов, Л.А.
Булаховский еңбектерінде қойылған. Бір жағынан фразеологияны меңгеруге
лексикографиялық тәжірібе себеп болды, ал басқа жағынан – фразеологияның
негізгі ұғымдары, оның көлемі және мәселелрі туралы сұрақтар қаралған
Виноградов еңбектері жағдай жасады. 50-ші жылдары фразеологизмнің сөздермен
және сөз тіркестерімен ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы сұрақтарға
басты назар аударады; фразеология мәселелерінің жиынтығы фразеологиялық
критерийлерін анықтау және фразеологизм сыныпталу негіздерін нақтылаумен
аяқталды. 50-ші жылдардың аяғынан бастап фразеология мәселелеріне жүйелі
түрде ыңғай мақсаты байқалды, тілдің құрылымдық бірліктері ретінде
фразеологизинің сипаттарымен байланысты сұрақтар өңделуде. 60-70-ші жылдары
фразеология дамуында тіл фактілерін жүйелі-деңгейлі талдау идеясында
негізделген фразеология объектілерін зерттеудің фразеологиялық әдістерін
интенсивті жасақтаумен, фразеологиялық құрамның жүйелі ұйымдастырылуы мен
оның дамуын меңгеру сипатталады, фразеологизмдер семантикасына, оның
номинативті аспектісіне,оның қарқынды сөйлем құралуына, сөз-бөлшектерінің
сәйкестік сипатымен, фразеологиялық құрамды сәйкесті-типтік меңгеріге,
сондай-ақ сөздіктерде фразеологизм көрінісін жасақтауға ерекше көңіл
бөлінуде.Бұл “фразеология” терминінің мақсаты мен мәнін нақсыз түсінуден
көрінеді. Сондықтан, қазақ тілінде фразеологиялық жүйе енді меңгеріліп
жатыр.
Фразеологияға байланысты түрлі көзқарастардың кең өрісін жалпылай
отырып, келесіні байқауға болады. Қазіргі лингвистикада зерттеудің екі
бағыты табылды. Бірінші бағыт шығу нүктесі – фразеологизм сөзден, яғни өз
табиғатында сөз тіркесін тұратын тіл бірлігі деп танылып отыр. Осыған
сәйкес кейбір ғалымдар фразеология объектісі болып осы тілдің мүмкін
болатын нақты сөзтіркестердің барлығы табылады деген тұжырым айтады.
Сонымен, мысал, Копыленко келесідей: “Фразеология осы тілдегі бар лекспен
сәйкесетін барлық ..., соның ішінде “еркін” сөз тіркестерінен тұрады” деген
ойды айтады.
Басқа жағынан осы бағыт шеңберінде фразеология объектісі болып
сөйлеуде ерекшелігімен көрінетін сөз тіркестерінің кейбір топтары табылады.
Тек осы “ерекше” сөз тіркестер фразеологизм деп танылуы мүмкін.
Түсініктердің шарттылығына қарамастан, көбіне фразеология былай айтылуы
мүмкін:
А) құрамына толықтай қайта байыпталған және қайта саналанбаған сөз-
бөлщектері бар сөзтіркестер болатын сөздің “кең” мағынасындағы тіл
фразеолгиясы ретінде. Фразеология көлемі мен құрамының осындай “кең” ұғымы
ретінде В.Л. Архангельский, О.С.Ахманов, Н.М.Шанский көзқарастары қызмет
етеді.
Б) құрамына тек толықтай қайта байыпталған сөзтіркестерді қосатын
сөздің “тар” мағынасынлағы тіл фразеологиясы ретінде. Тілдің фразеология
құрамы мен көлемінің осындай ұғымын бейнелейтін жұмыстар қатарына мысалға
В.П.Жуков мақалалары жатқызылады.
Екі жағдайда да фразеологизмнің сөз көрінісі оның бөлшектерінің
лексемді көрінісі сияқты бұл ғалымдарға күмән келтірмейді. Фразеологизді
сөз бен сөзтіркестің белгілер контаминациясы ретінде қарастырған жөн,
фразеологизмнің және құралымы бойынша байланысты сөз тіркесінің
омонимділігі көрсетіледі.
Қазақ фразеологиясында екінші бағыт фразеологизм – сөз тіркес емес
(мазмұны бойынша да, формасы бойынша да емес), бұл сөздерден тұрмайтын тіл
бірлігі. Фразеология объектісі болып сөз тіркестің генетикалық мәні болатын
қалыптасқан сөздер табылады. “Олар тек этимологиялық түрде, яғни қазіргі
тілдің жүйесінен тыс, тарихи жоспарда орналаса алады (Ларин 1956:202)”. Бұл
қалыптасқан сөздер омонимді емес сөзтіркестерге қарсы келеді, себебі
олардың сапасы бойынша ерекшеленеді.
Фразеологизмді меңгеруде негізгі болып оның құраушы бөліктерінің
мағыналы және формалы сипаты емес, және бөлшектері арасындағы байланыс та
емес, сөйлеуде қолданылатын ерекшеліктері және белгілі бір мазмұны, формасы
бар тіл бірлігі ретіндегі фразеологизмнің толық өзі жасалады. Фразеологизм
құрамы категориялы біртипті бірліктерден жасақталады. әрбір
фразеологизмнің тарихы мен этимологиясы бөлшектердің семантикалық бірігуі
деңгейінен, сөзтіркестеріндегі сөздердің десемантизация деңгейінен бастап
меңгеріледі. Бұл бағыттың негізгі жағдайлары “Қазақ тілінің фразеологиялық
сөздігіне” кіріспе мақалада қарастырылған.
Бізге Н.М.Шанскийдің жұмыстарында, мысалы, “Қазіргі орыс тілінің
фразеологиясы” кітабында айтылған жағдайы жақын. Бұл көзқараса расталған
болып саналады. Мысалы, онда келесідей анықтама берілген:
“Фразеологизм, фразеологиялық бірлік,- сөйлеуде өңделетін емес, онда
мағыналы мазмұнымен және белгілі бір лексикалы-грамматикалық құрамымен
тұрақты қатынаста қайта өңделетін семантикалық еркін емес сөзтіркестерінің
жалпы атауы”. Лексикалық құрамды бөліктердің мағынасындағы семантикалық
қозғалыстар, тұрақтылық және қайта өңделу – фразеологизмнің өзара
байланысқан әмбебап және ерекше белгілері.
Фразеологизмнің типтерін ерекшелейтін олардың құрылымдық-семантикалық
ерекшеліктері бастапқы сөздер сәйкесуінің немесе лексикалық бөліктерінің
бәреуінің сәйкесуінің қайта байыпталу процесінде жасақталады. Бірінші
жағдайда біріккен мағынасы бар фразеологизмдер құралады. Біріккен мағына
образды немесе образсыз болуы мүмкін және олардың лексикалық құрамды
бөліктерінің мағынасы орнықсыз болуы мүмкін: алақ-салақ қарау, баспаған
жері, бармаған тауы жоқ, елге мазақ, жаны жәнәтта. Екінші жағдайда -
байыпты сөздерде белгілі бір сөздермен сәйкесу арқылы болатын
фразеологиялық байлансысқан мән жасақталады: алтын жастар, ойға (шешімге,
тұжырымға) келу, құмарлық (әдеттер, сәндік) құлы, ақ ет.
Фазеологизмдердің бірінші түрінің арасында бір ұғымды білдіретін
фразеологизмдер бар: оқ құю, ирек қорытындылайды, және қарапайым қолдануда
себепті мағынасы бар құрамды бөліктер мағынасын айырып көрсетуге болатын
фразеологиялық бірліктер: жолды бөгеу, барлық кезеңде де, қараңғы орман.
Бірліктердің ерекше бірлігі – бейнелілік.
Талдау мағынасымен сипатталатын фразеологизмдер фразеологиялық құрамның
ерекше түрі құрылыстық-семантикалық бірліктер- фразеологиялық тіркестер.
Бұл екпін мағынасы бар, сондай-ақ фразеологиялық байланысқан мағынасы бар
сөздерден тұратын фразеологиялық айналым сөздер. Фразеологиялық байланысқан
мағынасы бар сөздердің ерекше белгісі болып олардың өздік белгілік
қызметінің болмауы табылады: семантикалық бөлектену кезінде сөздердің
осындай сағынасында олар нақты бөліктері сәйкесетін сөздер ретінде жүретін
тіркестердің сәйкесуімен ғана тілден тыс объектілерді білдіре алады (қара
нан, қараңғы нарық, қара костюм, қаралы түн). Олардың бұл ерекшелігі
сөйлемнің лексикалы-грамматикалық құрамын құру процесінде фразеологиялық
байлансықан мағынасы бар сөздерді семантикалық қайнар сөздерден таңдау
тәуелділігінен көрінеді. Таңдауда шектеулік белгілі бір сөздермен
фразеологиялық байланысқан мағынасы бар сөздердің сәйкестігін нақтылайтын
нормамен реттеледі : бір сөзбен, сөздер қатарымен немесе бірнеше
қатарлармен, мысалы: ақша шашу, тағдыр жүзігі, дала (тау) баласы, терең
кәрілік және тұңғиық түн (күз, қыс). Фразеологиялық байланысқан мағынасы
бар сөздер фразеологиялық тіркестердің тұрақты элементтері болып келеді,
олар синонимдік, антонимдік және пәнді-тақырыптық байланысқа тек
семантикалық қайнар сөздермен бірге түсе алады. Омонимдік еркін сәйкескен
сөздердің фразеологиялық тіркестері болмайды.
Фразеологизмдердің төртінші типі- фразеологиялық сөздер. Бұл
“семантикалық мүшеленген болып табылатын, сонымен қатар толықтай еркін
мағыналы сөздерден тұратын өз құрамында және пайдалануда тұрақты болатын
фразеологиялық айналым сөздер. Фразеологиялық сөздердің фразеологиялық
тіркестерден айырмашылығы, оларда фразеологиялық байланысқан мағына
болмайды: махаббат жас таңдамайды, қасқырдан қорқу- орманға бет алмау,
көтерме және бөлшек, шын және көпке дейін, процесс жүріп кетті, нарықтық
экономика. Бұларды құраушы сөздердің синонимдері болмайды”. Олардың ерекше
белгісі – қайта өңдеушілік. Фразеологиялық сөздер номинативті және
коммуникативті (сөйлемнің бөлігімен және сәйкесінше сөйлеммен қатысты)
болып бөлінеді.
Мәнді бірліктер ретінде фразеологиялық айналым сөздер тілде түрлі күйде
пайдаланылады. Біреулері үнемі лексикалы-грамматикалық құрамда жүреді:
жалулық тал, тағдырдың сайқы-мазағы, ұқсас болып келуі, негізіне түсу;
басқалары бірнеше бірдей түрлер күйінде қызмет етеді және тілде семантика
бойынша ұқсас, бірақ лексикалы-грамматикалық өрнектелуімен ерекшеленетін
фразеологизмдердің көп болуы өткір талқылауға шақыратыны рас. Тәжірибелі
фразеология алдындағы маңызды сұрақ-айналым сөздердің қайсысын – түрлер,
қайсысын – синонимдер деп санауға болады. Фразеологизм түрінің үсінігі оның
толық мағынасы мен бейнесінің теңдігі көрінісінде беріледі. Ғалымдардың
көбісі “фразеологиялық айналым сөздердің түрі – бұл семантикалық бірігу
мағынасы мен деңгейі бойынша оған тең оның лексикалы-грамматикалық әр-
түрлігі екенін мойындайды”. Дегенмен келіспеушілік түрлендіру типтері
анықтамасы басталғанда пайда болады. Фразеологиялық түрлендірудің негізгі
типтері болып фразеологизм түрлерінің формалы орын ауыстыруы мен лексикалық
алмасулары табылады. Фразеологиялық түрлердің мұндай сыныпталуын
зерттеушілердің көбі мойындайды. Фразеологизм бөліктерінің құрамына қарай
түрлендіру сөз бен
Фразеологиялық бөліктің генетикалық ортақтық фактісі анықталады,
сондықтан бөліктің түрлену түрі лексемдердің түрлену түріне ұқсас. Сөйлеуде
мұндай түрлердің барлық түрін жазып алуға болады – екпінді және фонетикалық
түрінен синаксисті түріне дейін. Фразеологиялық бірліктердің
морфологиялық түрі де екі типке – парадигмалық және сөз жасайтын болып
бөлінеді. Бірінші жағдайда құрамды бөліктердің өзгерісі бастапқы сөздің
парадигмасы шеңберінде байқалады: қол қусырып отыру, есте сақтау. Екінші
тип- сөз жасайтын форманттардың модификациясымен шартталған түрлері: бал
татитын, есінен айырылу.
Фразеологиялық айналым сөздердің лексикалық түрленуі көптеген
зерттеушілермен анықталады. Жаңа еңбектерде де лексикалық алмасудан шешімді
түрде бас тартуға болатыны фразеологиялық синонимділік түрінде қарастырудан
көрініп тұр. Бұл жағдайда Бабкиннің көзқарасы: “фразеологиялық синоним -
даусыз” , ал “фразеологиялықтүр” – фразеологизм құрамды бөліктерін
лексикалық алмастыру жағдайында пайдалану даулы екенін анықтайды. Орыс
ғалымы фразеологиялық түрдің үш типін бөледі:түрлі, бірақ семантикалық бос
бөліктерден тұратын фразеологизм: сынған бақырға да тұрмайтын, күштің
барынан; грамматикалық ерекшеленетін сөздерден тұратын фразеологизмдер;
толық және қысқартылған түрлерін бір-бірінен айыратын фразеологизмдер:
бетінен қайту; қызық жағдайда болу;
Мағынасы бойынша құрамында бастапқы жалпы мүшелері бар фразеологиялық
айналым сөздерді “дублетті синонимдер” деп санауды ұйғарды. Осылайша,
қыспаққа алу (қысу); шын жүрегімен – шын көңілімен; ерігу (сандалу);
сандырақтау (бос сөз айту); алды-артына қарамай (басын құрбан ету);
қарауылға алу (қамау); нағыз (таза) ақымақ және т.б. айналым сөздер синоним-
дублеттар болып табылады.
Фразеологиялық айналым сөздердегі лексикалық алмасу синонимдерінің
құрылуына әкелетін орыс ғалымы өз көзқарасында айтып кетеді. Оның пікірі
бойынша фразеологизмнің құрамды бөлігін алмастыру оның соңғы бағаланған
және стилистикалық өңін бейнелі көрсету сипатын өзгертеді.
В.М.Мокиенконың ойы бойынша, керісінше, мұндай түсіндіру фразеологиялық
түр түсінігін кедейлендіреді және фразеологиялық түр түсінігін
кедейлендіреді және фразеологиялық синоним түсінігін тым кеңітеді дейді.
Фразеологизмнің лексикалық түрлігін теріске шығаратын негізгі сілтеме
объективті болып табылмайды. Құрамды бөліктердің лексикалық алмасуы
фразеологизм бейнесі, сипатын үнемі өзгертпейді. Бейнелі көрінісітің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін синонимдер жиі алмасады әсіресе бұл сөздер
шеңбері сөйлеу кезінде өте кең. Лексиканың тақырыптық шеңберінде құрамды
бөліктерді алмастыру өте жиі кездеседі: қара терге түсу (қара суға шомылу);
ақылдан адасу (естен айырылу). Ұқсас типтегі айналым сөздердің теңдігін,
құрылымды-семантикалық жақындығын мойындауға болады. Фразеологизмнің
лексикалық түрі ретінде анықтамадан бас тарту олардың фразеологиялық
синонимдерінің түрлі құрылысы мен стилистикалық бағасының арласуына
әкеледі, мысалы: жұн терісін алу - әбден түту. Ол сондай-ақ , “лексикалық
түрлену – бұл фразеологиялық түрлену, бөлек жасақталған, бірақ семантикалық
бүтін бірліктің орын ауыстыруы,- дейді. Фразеологизм түрінің негізгі
белгілері болып ішкі дәлелдеу бірлігін, фразеологиялық айналым сөз
бейнесінен және синтаксистік құрылымның қатысты теңдігі саналады, бұлардың
шеңберінде лексикалық алмасулар жүреді. Бұл жағдайлар нәтижесінде
“фразеологиялық бірлік түрлерінде лексикалық алмасулар қатаң заңды, жүйелі
сипатта болады”.
Фразеологизм бейнесінің бөлек жасақталуы және толықтығы оның құрамды
бөліктерінің өзара алмасушылығын және сонымен қатар фразеологиялық
бірліктің түрленуі кезінде семантикалық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Осы
ерекшеліктер арқасында жаңа айналым сөздер немесе “квазифразеологизмдерді”
1 құру мүмкін болады. Фразеологиялық айналым сөздердің түрлері туралы
сұрақтар әсіресе маңызды, себебі ол лексикографиялық тәжірибемен тікелей
байланысты. әрбір сөздік бабында бір фразеологиялық бірлік бойынша
қарастырылады. Егер фразеологизм лексикалық және стилистикалық түрлерге ие
болу керек дейтін болсақ, онда бұл түрлердің барлығы бір баптың төңірегінде
есепке алынуы қажет. Егер лексикалық модификацияны дублетті синоним деп
санайтын болсақ, онда әрбір синоним сөздіктің бөлек бабында қарастырылуы
қажет. Осыған сәйкес лексикографтың жұмысы жеңіденіп отырады, себебі
сөздкте барлық синонимдік айналым сөздер ескерілмеуі мүмкін, мысалы, тек
қолданыстағы, жиі кездесетіндері ғана.
Фразеологиялық айналым сөздердің түрлері мен синонимдері туралы мәселе
фразеологизмнің бастапқы формасы туралы сұрақпен тығыз байланысты.
А.М.Бабкин жазғандай, егер “көзге түсу, көз алдынан кетпеу, көзге шоқ болу
көзді алу және көзді алаң ету – бұлар бір фразеологиялық бірліктің түрі”
болса, онда “сұрақ, атап айтқанда қайсысы? Әрине, таза сыртқы лексикалы-
грамматикалық ықпалы бойынша мынадай модельді елестеуге болады: көзге +
түрленуші етістік. Әрине, лексикографтарда сөздік бабының басына
фразеологиялық айналым сөзді қандай түрде қою керектігі туралы қиындық
болады. Фразеологизмдер бір құрамды бөлік түріне ие болып және сонымен
қатар, бірнеше түр формаларын өзіне кіргізуі мүмкін. Ең қиын жағдайлар
түрленудің бірнеше типі бірге жүру кезінде кездеседі. Осыған сәйкес
фразеологизмдердің нақты сөзде пайдалануды оның бөлек түрлері бір-бірінен
сырттай ерекшеленуі мүмкін. В.П. Жуков қиындықтан шығудың келесідей жолын
көрсетеді. Тездету және қашып зыту (“тез қашу”) түрлеріне байланысты ол
былай деп жазады: “мұнда түрілік синонимділікке өтпейді, себебі талданатын
айналым сөздің бастапқы формуласы былай болады: қашып зыту (кету)”,
түрленетін зат есімдер синоним болып табылады. Тіпті лексикалық модификация
сөздік автормен айналым сөзінің түрі ретінде емес, синоним ретінде қаралған
жағдайда мәселелер бәрібір қалады. Олар грамматикалық түрі бар
фразеологизмдердің бастапқы формасын табумен байланысты. Мұндай қиындықтар
ретін өзінің “сөздіктегі фразеологизмдер”2 деген мақаласында Б.Тю Хайтов
сипаттаған. Автор орыс тілінің етістік фразеологизмдерінің морфологиялық
ерекшелігіне және осы ерекшеліктердің көрінуіне көңіл аударған. “Сөздікті
қалай қолдану керек” деген кіріспе мақалада өзінің сөз болы қолдануында
шектелген етістік фразеологизмдерге байланысты келесі нұсқаулар берілген:
“Егер етістікті құрамды бөлік инфинитивте берілмей, басқа жеке формада
болса, онда бұл фразеологизмнің тек немесе артықшылықты осы формада
қолданылатынын білдіреді. “Фразеологиялық сөздіктің” кейбір сөздік
баптарында бұл жағдайдың нақты орын алуы айнымалылыққа ие. Атап айтқанда
осы айнымалылықты Б.Т.Хайитов белгілейді. Кез-келген грамматикалық
формаларда тек немесе артықшылықты қолданылатын етістікті фразеологизмдер
кейбір сөздік баптарында инфинитивте берілген (есінен шығармау, дәрінің
иісі мұрнына да бармаған, қарай-қарай көз талдыру). Иллюстрацияланған
мысалдар түсінікті себептері бойынша сәйкескен бастапқы формасына қайшы
келеді: сөйлеуде айналым сөздің шектеулі қолданылуынан. Және керісінше
көріністі көруге болады: бірнеше грамматикалық формасы бар көптеген
фразеологизмдер қандай да біреуінде орналасқан. Цитаттарда фразеологизм
формасының бірнешеуі көрсетілген, және олардың ішінен қайсысы көп
қолданыста екенін айыру оңай емес. Мысалы, әбден тойдырды (жалықтырды) – 3-
ші жақта, жекеше түрде тіркелген, иллюстрацияланған мысалдарда келесі
фомаларда келтіріледі: “әбден тойдық, әбден тойдым; кірпігін қақпады –
кірпіктерін қақпайды, кірпігімді қақпаймын, кірпігімізді қақпаймыз,
кірпігін қақпастан”- (Хайитов 1987;1:87)
Сөздікте етісітікті фразеологизмдердің сол немесе басқа грамматикалық
формада тіркелуі тағы бір мәселенің: фразеологиялық паронимдердің бөлінуін
шешу үшін қажет. Мысалы:
Ешкім аяқ баспаған (өткен шақ, болымсыз етістік)- ешкім ешқашан
болмаған, өмір сүрмеген жер.
Ешкім аяқ баспайтын (өткен шақ, тұйық етістік – жекеше түрде)- әлдекім
әлдебір жерде жүрмейтін, осылайша лексикалы-грамматикалық топтарға
фразеологиялық паронимдер жатады, сондай-ақ фразеологизм басты сөзінің
морфологиялық ерекшеліктерінің рөлі маңызды: тілін жұтып қою- үнін
шығармау, сөйлеуін тоқтату, көп сөйлемеу және т.б. (етістікті
фразеологизм); тіліңді жұтып қоя жаздайсың - өте дәмді (үстеулік
фразеологизм )- тек 2-ші жақта қолданылады.
Сөздікте етістікті фразеологизмді тіркеу бойынша жалпы нұсқаулар 3
пункт бойынша көрсетілуі мүмкін: барлық немесе көп грамматикалық формасы
бар фразеологизмдерді сөздік мақаласының басына инфинитив түрінде беру
керек және иллюстрациялы мысалдар көмегімен басқа формаларын көрсету қажет;
грамматикалық формада шектелген фразеологизмдерде барлық қолданыстағы
формаларды орналастырған жөн, мысалы: Құдай жіберді- Құдай жібереді; тек
бір грамматикалық формасы бар фразеолгизмдер үшін олардың шектелген
белгілерін көрсетумен тіркеу жақсы көрінеді, мысалы: “тек өткен шақта”,
“тек 3-ші жақта” және т.б.
Бірақ басты фразеологизмдер қазақ тілінің барлық фразеологиялық
жүйесінің тек бөлігін ғана құрайды. Ал фразеологиялық айналым сөздердің
басқа түрлері өз ерекшеліктеріне ие, және олардың сөздіктегі сипаты тамаша
емес. Бұл қазақ ғалымдарымен фразеология және фразеография аумағында
зерттеуге кең алаң ашылып жатырғанын растайды. Біздің мәселемізге бұл
сұрақтың түгелдей қарастырылуы жатпайды, сондықтан бұл бөлімді аяқтай
отырып, мәселе біздің жұмысымыздың тақырыбымен тікелей байланысты. Бұл
сұрақ “қанатты сөздер” туралы.
“Қазақ тілі” энциклопедиясында келесідей анықтама беріледі: “Қанатты
сөздер – тілде белгілі бір әдеби, қоғамдық және ғылыми қайнар көздерінен
немесе солардың негізінде пайда болған тұрақты нақыл сөздер, сондай-ақ
сөйлеуде кең таралған тарихи қайраткерлердің пікірлері. Кейбір ғалымдар
қанатты сөздер қатарына ауыспалы мағынанға ие тарихи және мифологиялық
құбылыстардың және шындықтардың атауын, тарихи, миифологиялық және әдеби
кейіпкерлердің жеке атауларын, түрлі авторлардың бейнелі сөздерін және т.б.
жатқызуға болады. “Қанатты сөздер” сөзі Гомерден шыққан, ал белгілі тілдік
анықтамаларға түсіндірме термин ретінде неміс оқымыстысы П. Бюхманның
“Қанатты сөздер” (1864) кітабында қолданылады. Зерттеушілердің көбі қанатты
сөздердің негізгі ерекшеліктері деп олардың шығу көзімен байланысын,
тұрақтылығын және көп таралғандығын санайды”.
Фразеологияға кең көзқараспен қарайтын оқымыстылар қанатты сөздерді
фразеологизмдердің қатарына қосады. Біз жоғарыда көрсеткендей, осы көзқарас
ақылға қонымды болып келеді. Біздің жұмысымызда зерттелетін фразеологизмдер
қазіргі сөйлеуде қолданысын көп немесе аз дәрежесінде қанатты сөздер
ретінде жүреді. Дегенмен, келесі нәрселерді естен шығармаған жөн. Біздің
көзқарасымыз бойынша және әдеби кейіпкерлердің жеке атаулары қанатты сөз
(яғни фразеологизмдердің бір түрі) болып саналмайды, себебі кез-келген
фразеологиялық айналым сөз генетикалы түрде сөзтіркесті, яғни екеуден кем
емес сөз сипатындағы құрамды бөліктердің жиынтығын білдіреді. Тілдің
жоғарыда белгіленгендей құбылыстарына “мәтіндік реминисценция” деген кең
термин ыңғай тартады.
Жалпы айтқанда, мәтіндік реминисценция туралы сұрақ қазақ тіл
білімінің ақ дақтарының бірі болып табылады. Мұнда меңгерілмеген және даулы
нәрселер көп.
Мәтіндік реминисценциялар (МР) – бұл кейінгі мәтін құрамында ерте
жасалған мәтінге таныс ұсынылған VS , нақты VS, өзгертілген цитаталар
немесе басқа түрдегі жөнелтулер. МР цитаталарды (түгел фрагменттен бастап
бөлек тіркестерге дейін), “қанатты сөздерді”, белгілі бір түрде бейнеленген
сөздер, жеке неологизмдерді қоса алғанда, кейіпкерлер атауын, шығармалар
атауын, олардың авторларының атын, сөздердің ерекше коннотацияларын,
жағдайлар туралы тікелей немесе жанама ескертулерді білдіреді. МР кезінде
шығу көзіне жөнелтулердің түрлі дәрежедегі нақтылығы болуы немесе болмауы
мүмкін.
Екіншіден, біздің тақырыбымызға тікелей қатысты ескертілер. “Біздің
есте сақтауымызға фразеологизмдердің, паремиялардың және МР-ң жақындығы
немесе араласуы туралы айтуға болады. Жалпы МР мен фразеологизмдердің
қатынасы өте күрделі. Кейбір мақалдар мен фразеологиялық сөздер МР-дан
шықты деп ойлауға жеткілікті негіздемелер бар, бірақ кейін сәйкес мәтіндер
ұмытылып қалды, тілдің фразеологиялық құрамына кіретін реминисценциялар
қалды. Белгілі бір мөлшерде МР-дың бұл ерекшелігі оларды мақалдармен
жақындатады, бірақ мұнда толық ұйқастық жоқ, себебі МР тек қарапайым сөз
емес, сонымен қатар, бейне мен жағдай көрінісі. Әрине, МР кейіпкер немесе
автордың ескеруіне жіберілуі мүмкін, яғни сол бір сөзге, бірақ бұл
фразеологизмнің бірнеше контекстегі сөздермен алмастырылуы емес. Мұнда,
керісінше – кейбір МР сөзбен (атаумен) ауыстыру, себебі МР тек атауларға
ұқсайды”. МР мысалдарының түрлі типін және олардың қолданылуын қарастыра
отырып, тілде МР-ді арнайы форма ретінде қарастырмайтыны туралы қорытындыға
келеміз.
1.2.Фразеологиялық айналым сөздердің классификациясы.
Қазіргі тіл білімінде тіл бірлігі сияқты фразеологиялық айналым сөздің
мәні мен анықтамасы туралы сұрақтар бойынша ортақ тұжырым жоқ. Фразеология
көлемі мен фразеологизм ретінде түсіндірілген тіл фактілерінің сипаты
жайында теориялық түрлі көзқарастар бар. Фразеологиялық айналым сөздердің
дәл анықтамасының маңыздылығы туралы лексикогрфиялық тәжірибе куәлайды,
яғни сөздіктерде фразеологизмдер ретінде қарапайым сөзтіркестер (қолға алу,
әскери әрекеттер) мен сөздер қолданғанда.
Фразеологизмнің жалпы сипатына анықтаманы Ш.Балли берді: “тілге әбден
мықты енген тіркестер фразеологиялық айналым сөздер деп аталады”. Ал басқа
зерттеушілер фразеологизмді сөз метафорлығы, эквиваленттігі және
синонимділігі сияқты қосымша белгілерге тән тіл бірлігі ретінде анықтайды.
В.В.Виноградов фразеологиялық айналым сөздердің маңызды белгісі сөзге
эквивалент және синоним деп қозғады. Бірақ, Н.М.Шанскийдің пікірі бойынша
метафорлық көптеген сөздерге тән, л эквиваленттік – барлық тұрақты
тіркестерге емес. Сондықтан фразеологизм анықтамасына бұл қосымша және
тәуелді белгілерді қосу дұрыс емес. Ғалым, сондай-ақ “фразеологизмнің дұрыс
дефинициясы оның сөзден және еркін тіркестерге айырмашылығының есебінсіз”
мүмкін емес екенін көрсетіп кетті.
Лингвист өзінің “Қазіргі тіл фразеологиясы” атты еңбегінде келесідей
анықтама береді: “Фразеологиялық айналым сөз – екі немесе одан да көп
екпінді құрамды бөліктерден тұратын, өз мағынасы, құрамы, құрылымы бойынша
жіктелген (яғни тұрақты) қайта өңделетін дайын күйдегі тіл бірлігі”. Ол
сондай-ақ фразеологиялық айналым сөздің негізгі ерекшелігі болып оның қайта
өңделуі табылады. Себебі “фразеологизмдер сөйлесу процессінде пайда
болмайды, дайын бүтін бірліктер ретінде қайта өңделеді”.
“Жеті қабат жердің астында”, “ізі-түзі жоғалды”, “әшкерейтіліні жоқ”,
және т.б. фразеологизмдер естен түгелдей шығарылады. Фразеологизмдерге
олардың дайын түрде бекітілген және қатаң тіркелген толық мағынасымен,
құрамымен және құрылымымен қайта өңделуі тән. Фразеологизмдер олардың
құрамды бөліктерінің мағынасынан өзіне тән мағынасы тәуелсіз мәнді тіл
бірліктері болып табылады. Фразеологиялық айналым сөздер бірінен соң бірі
қатаң орнатылған тәртіпте орналасқан бірдей бөліктерден тұрады. Кейбір
фразеологиялық айналым сөздерде бөліктердің түрлі орналасуы ескеріледі:
ұяттан өртену- өртеніп ұялу, дегенмен мұндай фразеологизмдерде оны құраушы
сөздер орны екі бірдей мүмкін формада бекітілген. Фразеологизмдер
құралымның өткізбейтігімен ерекшеленеді. Фразеологизмдердің негізгі көлемі
үстемелер қосу мүмкін емес толық тіл бірліктері түрінде жүреді. Кейбір
фразеологизмдерге бөліктер арақашықтықпен бөлінген (“Әкесі бүгін оған
қандай соққы берді!”)
Лингвист-ғалым фразеологиялық айналым сөздердің еркін сөз тіркестерінен
айырмашылығын қарастырды. Фразеологиялық айналым сөздер қайта өңделумен,
мағына бүтіндігімен, құрам мен құрылым тұрақтылығымен және құрылым
өткізбеушілігімен ерекшеленеді.
Фразеологиялық айналым сөздердің қарапайым сөздерден айырмашылығы
келесідей: сөздер қарапайым мәнді тіл бірліктерінен, морфемалардан, ал
фразеологизмдер – сөз сипаттағы бөліктерден тұрады, сөздер грамматикалы
түрде бір жасақталған жасаулар түрінде көрінеді. Осылайша фразеологизмдер
дифференциалды белгілердің сипатты жинағы: 1) бұл сөйлеу процессінде пайда
болмай, естен түгелдей алынатын дайын тіл бірліктері; 2) мағынасында,
құрамы мен құрылымында тұрақтылық бар тіл бірліктері; 3) акцентологиялық
жағдайда бұл құрамындағы бөліктері екі (немесе одан да көп) негізгі
екпіннен тұратын дыбысты комплекстер; 4) бұл бөліктері сөз сияқты айтылатын
мүшеленген жасаулар. Фразеологизмдер екпін тіркестер мен сөздерден
ерекшелейтін көрсетілген белгілердің барлық жиынтығына ие болуы керек.
Тілшілер фразеологияның түрлі аспектілерін зерттеді, бірақ бүгінгі
күнге дейін фраззеология көлемі туралы сұрақ жөнінде бірде-бір ортақ
тұжырым, тілдің семантикалық бірігуі көзқарасынан қарағанда
фразеологизмдердің ортақ сыныпталуы жоқ. Алғаш фразеологиялық айналым
сөздердің семантикалық бірігу тұрғысынан француз тілінде Ш.Балли ұсынды.
1936 жылы С.И.Абакумов фразеологиялық айналым сөздерді олардың құрылымы,
семантикалық құрылымы және “этимологиялық құрылымы” тұрғысынан сыныптады.
Фразеологиялық айналым сөздердің толық сыныпталуын Н.М.Шанский өзінің “тіл
фразеологиясы” кітабында ұсында. Ғалым фразеологизмдерді олардың
семантикалық бірігу, құрамы, құрылымы, шығу тегі, экспрессивті-
стилистикалық ерекшеліктері тұрғысынан сыныптады.
Фразеологиялық айналым сөздердің семантикалық бірігуі тұғысынан
сыныпталуы фразеологизмнің үш типін анықтаған Ш.Баллимен ұсынылды.
В.В.Виноградов фразеологиялық айналым сөздердің үш типін: бір ұғымды
білдіретін сөздер, бірліктер және тіркестер ұсына отырып, Балли
сыныптамасын шығармашылықты түрде өңдеді. В.НШанский В.В. Виноградов
сыныптамасы негізінде жасақталған төрт топтан тұратын фразеологизмдер
сыныптамасын ұсынады.
Бұл сыныпталу бүгін де жалпы қабылданған болып саналады. Н.М. Шанский
семантикалық бірігу деп фразеологизмнің жалпы мағынасы мен оның
бөліктерінің жеке мағынасы арасындағы арақатынасты түсінеді.
Семантикалық бірігу тұрғысынан фразеологиялық айналым сөздердің төрт
тобын бөліп көрсетуге болады:фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер;
фразеологиялық бірліктер; фразеологиялық тіркестер; фразеологиялық сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер мен бірліктер мағынасы
қандай да бір сөз немесе сөз тіркесіне сәйкес келетін семантикалы
ажырамайтын жасауларды білдіреді.
Фразеологиялық сөз тіркестері мен сөздер мағынасы оларды құрайтын
сөздер мағынасына тең семантикалы мүшеленген жасауларды білдіреді.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер – бұл фразеологиялық
айналым сөздің бүтіндік мағынасы оның бөлктері мағынасымен мүлдем
сәйкеспейтін семантикалы ажырамайтын фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер олардың өздік мағынасы бар
сөздер жоқ, сондықтан фразеологизм мағынасы бөлек бөліктер мағынасынан шыға
алмайды. Мысалы: ерігу - бостан-бос отыру, бас-көз жоқ - ойламастан .
семантикалық бірігудің жоғары дәрежесі келесі факторлармен шартталған:
фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздерде ескірген және түсініксіз
сөздердің болуы: қиын жағдайларға килігу, босқа сандалу;
грамматикалық архаизмдердің болуы: қол құсырып, алды-артына қарамай;
бөліктері арасында синтаксистік байланыстың болмауы, синтаксистік
ретсіздік пен мүшеленбеу: өз ойына, болғаны болар; әзіл айтып.
Фразеологиялық бір ұғымды білдіретін сөздер дәлелденбеген мағынаға ие,
бейнелігі жоқ: темір жол, әбден ет жаттықтырған.
Фразеологиялық бірліктер.
Фразеологиялық бірліктер – бұл мағынасы құрамындағы сөздер мағынасымен
дәлелденген семантикалы ажырамайтын және бүтіндей фразеологиялық айналым
сөздер мағынасы толық жалпылама-ауыспалы мағынаға бірігу нәтижесінде пайда
болады: қармақ тастау, қажытатын ауыр жұмыс жасау, талантын жерге көму,
сөзінде тұрақ жоқ, көш жүре түзеледі.
Фразеологиялық бірлік басқа үстемелерді қосуды рұқсат етеді: қажытатын
(қызметтегі) ауыр жұмыс жасау. Фразеологиялық бірлік семантикалық
дәлелденген, бейнелікке ие: өз қабығына кету, екі бетінен қан тамған, кек
сақтау, әбден ызасын келтіру.
Фразеологиялық тіркестер.
Фразеологиялық тіркестер – бұл құрамында еркін мағыналы, сонымен қатар
фразеологиялық байланысқан сөздері бар фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық тіркестер еркін және фразеологиялы байланысқан мағыналы
сөздерден құралады. Мысалы: бос қайық, түнек тозақ, тісін қайрау, шатнаған
аяз, қабағын түю.
Фразеологиялық сөздер.
Фразеологиялық сөздер – бұл тек семантикалы мүшеленген емес, сонымен
қатар толықтай еркін мағыналы сөздерден тұратын, өз құрамында және
қолданылуында тұрақты болатын фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық сөздер тұрақты мағыналы және құрамды дайын бірліктер ретінде
қайта өңделеді: махаббат жас таңдамайды, қасқырдан қорқу – орманға аяқ
баспау.Фразеологиялық айналым сөздердің қайта өндірілетін тіл бірлігі
ретіндегі сипатты ерекшеліктерінің бірі болып оның құрамының тұрақтылығы
табылады. Фразеологизмдер құрамының сипатын ескере отырып, ғалымдар
фразеологиялық айналым сөздердің екі тобын бөліп көрсетеді.
Қазіргі қазақ тілінің белсенді лексиканы жататын, еркін қолданыстағы
сөздерден құралған фразеологиялық айналым сөздер: басынан жай түскендей,
сағат сайын бір шай қасықтан, өмір серігі, көз тастау, зорығу-жалығу,
көкірегін тосу, алқымынан алу;
Лексикалы-семантикалық ерекшеліктері бар, яғни байланысқан қолданыстағы
сөздер, көне немесе диалектикалық мағыналы сөздер бар фразеологиялық
айналым сөздер: бой түршігеді, асып-сасу, жалпы әңгіме, Морфей құшағында,
аяғы аспаннан келу, жанындай көру, соңы насырға шабатын, күл-талқанын
шығару.
Қайта өндірілетін тіл бірліктері ретінде фразеологиялық айналым сөздер
өз морфологиялық ерекшеліктері бар әр-түрлі сөздерден тұратын, өзара түрлі
синтаксисті қатынаста болатын құрылымды құрамды сипатта болады. Ғалымдар
фразеологизмдерді құрылымы бойынша екі топқа бөледі:
Сөйлемге сәйкесетін
Сөздер үйлесіміне сәйкесетін.
Құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологиялық айналым сөздер.
Ғалымдар құрылымы бойынша сөйлемге сәйкесетін фразеологизмдер арасынан
мағынасы бойынша екі топқа бөліп көрсетеді:
номинативті – сол немесе басқа құрылыстың әрекетін атайтын, қандай да
бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын фразеологизмдер: ауыз толмас, қолы
тимеу, қалтасына сыймайды, басы ауған жаққа, ізі-түзі жоғалған;
коммуникативті – түгел сөйлемнен тұратын фразеологизмдер: бақыттылар
сағатқа қарамайды, аштық ойын емес, екіұшты – жорамал, өктемсігіннің
маңдайы тасқа соғылар, басы айналу, күрделі сөйлем құрамында
пайдаланылады.
Ғалымдар сәйкестің келесі топтарын бөліп көрсетеді:
сын есім+зат есім
Зат есім мен сын есім семантикалық тең болуы мүмкін және екеуі де
мағына беретін құрамды бөліктер болып табылады: алтын қор, ақ түн, ұзақ
сағат бойы, сиам егіздері, кейінгі күнді қойып жазу.
Мағына беретін құрамды бөлік болып зат есім жүреді, ал сын есім
экспрессивті сипаттағы мәнсіз мүше ретінде қолданылады: былжыр адам;
қалждыңбас, вавилондық топыр.
зат есім + зат есімнің ілік септігіндегі формасы.
Мағынасы бойынша және синтаксисті қызметімен мұндай фразеологиялық
айналым сөздер зат есімге балама болып келеді: жұртқа әйгілі сыр,
күншілдік тудырған алма, көзқарас нүктесі, сөзге шеберлік, үздік жүлде.
Мұндай айналымда сөздер семантикалық тең болып келеді.
зат есім + жатыс септік формасындағы зат есім
Бұл фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық қатынаста зат есіммен
сәйкес келеді, барлық тәуелді бөліктер өзгермейді, ал сүйеніш сөздер түрлі
септік формасын жасайды, бөліктердің қатаң орталыған орналасу тәртібіне ие:
өмір үшін күрес, бір орында тұрып жүгіру, жел оңынан тұрды – чехиялық:
ruka je v rukave.
демеулік + сын есім + зат есім
Сөйлемде лексикалы-грамматикалық мағынасы және синтакситік пайдалануы
бойынша мұндай фразеолгизмдер құраушы сөздері семантикалы түрде тең,
бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген үстеулерге балама болады: бұрынғы
таз кебіне түсу, төбесі көкке жету, байсалды ұжданмен, ескі әдетпен, ескі
заманнан.
жатыс септігіндегі зат есім + ілік септігіндегі зат есім
Бұл айналым сөздер үстеулі немесе атрибутты болуы мүмкін, бұларға
фразеологизм бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген: шын жүрегімен, Адам
ата бейнесінде, Морфей құшағында, жасының дер кезі, алтын бағасымен.
жатыс септігіндегі зат есім + жатыс септігіндегі зат есім
Бұл топтың фразеологизмдері лексикалы-грамматикалық мағынасы және
синтаксистік қызметі бойынша үстеуге балама болады, бұларда зат есімдер
пайдасыз қайталанады, оны құраушы сөздер семантикалы түрде тең,
бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген: таң атқаннан күн батқанға дейін,
басынан аяғына дейін, жылдан жылға дейін.
етісітк + зат есім
Бұл топтың фразеологизмдері негізінен етістіктері предикстивті болып
табылады және сөйлемде баяндауыш рөлінде жүреді, олардың бөліктерінің
орналасу тәртіптері мен семантикалы қатынастары түрлі болуы мүмкін: қармақ
тастау, тамырын жаю, үнсіздік сақтау, ішегі қатып құлу, құлағын тігу.
етістік + үстеу
Фразеологиялық айналым сөздер етістікті болып табылады және сөйлемде
баяндауыш рөлінде жүреді, бөліктері әрқашан семантикалық тең, бөліктердің
орналасу тәртібі тура және кері болуы мүмкін: біреудің ойындағысын көру,
қиын жағдайға килігу, күл-талқан болу, босқа әуре болу.
көсемше + зат есім
Мұндай типтегі фразеолгизмдер үстеуге балама болып келеді, сөйлемде
пысықтауыш қызметін атқарады, бөліктердің орналасу тәртібі бекітілген:
ойламай, жүрегі сыздай, қол құсыра.
салалас жалғаулықтарымен үйлесімі
Фразеолгизмнің бөліктері бір сөз табымен бейнелегнген сөйлемнің
бірыңғай мүшелерін білдіреді, бөліктердің орналасу тәртібі бекітілген.
сабақтас жалғаулықтармен үйлесімі
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша
үстеулік болып табылады, яғни бөліктерінің орналасу тәртібі бекітілген,
алдына әрқашан жалғаулықтар қолданылады: басына жай түскендей, егіз
қозыдай.
болымсыз формада
Мұндай фразеологизмдер лексикалы-грамматикалық мағынасы бойынша
үстеулік болып табылады, сөйлемде баяндауыш пен пысықтауыш рөлдерін
ойнайды: у жегендей болып қалу, жанын аямау.
Ғалымдар фразеологизмдерді шығу тегі бойынша төрт топқа бөледі:
Ежелгі фразеологизмдер
Кірме фразеологизмдер
Фразеологиялық калькалар
Ежелгі фразеологиялық айналым сөздер. Ежелгі фразеологиялық айналым
сөздер – бұл қазақ тілінде ежелгі тілден алынған немесе пайда болған
немесе қайта өндірілетін тіл бірлігі ретіндегі тұрақты сөз тіркестері.
Кірме фразеологиялық айналым сөздер. Кірме фразеологиялық айналым
сөздер – бұл қазақ тіліне басқа тілден келген және келген күйінде
қолданылатын дайын тіл бірлігі ретіндегі тұрақты сөз тіркестер. Мұндай
фразеологизмдер сипаты бойынша екіге бөлінеді: ежелгі славян тілінен
алынған (жан-тәнімен, құдай үшін) және батыс европалық тілдерден аударусыз
алынған фразеологизмдер (үшінші берілмеген – лат. Time is money).
Фразеологиялық калькалар. Фразеологиялық калькалар- басқа тіл
фразеолгизмдерін сөзбе-сөз аудару нәтижесінде қазақ тілінде пайда болған
тұрақты сөз тіркестері. Мысалы: өмір үшін күрес (ағыл struggle for life),
быт-шытын шығару (нем. Aufs Haupt Schlagen), қағаз қызармайды (лат.epistola
non erubescit), құстай ұшқаннан бастап (фр a vol d’oiseau), бар жүрегімен
(фр. De tout mon coeur).
Фразеологиялық жарты калькалар. Фразеологиялық жарты калькалар-
жартылай аударылған, жартылай басқа тілден алынған фразеолгиялық айналым
сөздер (фразеолгизмнің бөліктерінің бірі аударылады, қалғаны аудармасыз
алынады) . мысалы: тесіп шығу (кедергіні жеңіп өту), картаны араластыру
(біреуді жаңылыстыру).Ғалымдар фразеологиялық айналым сөздерді экспрессивті-
стилистік ерекшеліктері тұрғысынан 4 топқа бөледі:
стиль аралық;
күнделікті-тұрмыстық;
кітап тілімен;
архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологизмдердің стилисттік дифференциясы бағалау эмоционалды-
экспрессивті ерекшеліктерден тұрады.
Фразеологиялық айналым сөздердің сол немесе басқа дәрежеде қолданылуы
тілдің белгілі бір стиль шеңберлерімен шектелген. Көптеген фразеологиялық
айналым сөздер сол немесе басқа құбылысты тек объективті шындық деп
атамайды, сонымен қатар осы құбылысқа сөйлеушінің белгілі бір қатынасын
көрсетеді.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер – бұл тұрақты сөз
тіркестері. Барлық тіл стилінде қолданылатын және танымал сөзтіркестер.
Стиль аралық фразеологиялық айналым сөздер қандайда бір бағадан тұрмайды:
бар жүрегімен, сөзге тұру, құпия дауыс беру, ашық аспан астында, уақыт
өте.
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер.
Күнделікті-тұрмыстық фразеологиялық айналым сөздер – бұл артықшылықты
немесе тек ғана жазбаша түрде қолданылатын тұрақты сөз тіркестері. Олар
бейнелі сипатқа ие және экспрессивті-стилистікалық бояумен ерекшеленеді:
қалтасын қағу, екі бас туралы.
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер.
Кітаптағы фразеологиялық айналым сөздер – артықшылықты немесе тек
жазбаша түрде қолданылатын тұрақты сөзтіркестері. Олар қолдану сферасымен
жазбаша түрде және жоғары экспрессивті-стилистікалық бояумен
ерекшеленеді: тағдыр ойыны, жер бетінен жоқ қылу, қас пен көздің арасында.
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер.
Фразеологиялық архаизмдер мен тарихи сөздер – сәйкесті шындық
құбылысының жоғалуымен байланысты белсенді пайдаланудан шығып қалған
фразеологиялық айналым сөздер.
Фразеологиялық архаизмдер – бұл сәйкес түсіеніктерді бейнелеуге
ыңғайлы болып табылатын бөлек сөздер немесе басқа тұрақты тіркестерімен
олардың ығыстырылуымен байланысты белсенді қолданудан шығып қалған
фразеологиялық айналым сөздер. Мысалы, бәс салу – бәстесу.
Сонымен, бұл бөлім екі бөлімшеден құралған. Бірінші бөлімшеде бес сұрақ
қарастырылып, фразеологизмдер туралы тұжырым бойынша жан-жағынан
талқыланған. Ал екінші бөлімшеде жеті сұраққа бөлініп, оның негізгі
тұқетері ашылып көрсетілген. Яғни бұл бөлімшелердің енгізгі
фразеологизмдердің даму кезеңдерін көрсету мен оның бір бөлшегі -*
фразеологиялық айналым сөздерді барлық түрі бойынша сыныптауды анықтау
болып отыр.
Осыған сәйкес екінші бөлімше сұрақты жалпылай фразеологиялық айналым
сөздердің құрамды бөліктерін зерттеу мен оларды ашып, түсіндіруге арналған.
ІІ. Бөлім. Қазақ тіліндегі фразеологизм формалары.
2.1. Қазақ тілінің статусы.
Қазақ тілінің фразеологиясы құрамы бойынша да, мазмұны бойынша да бай
және алуан түрлі.Қазақ тілінің көркем-өнер құралдарының барлық арсеналының
басым бөлігі фразеологияға келіп отыр. Оның фразеология байлығы тек
көлемімен емес, сонымен қатар оның мазмұнынынң жатықтығы мен құрылымды-
семантикалық типтердің түрлігімен анықталады. Бұл фразеология басқа да тіл
құралдары сияқты оның ұзақ тарихи дамуының өнімі деп түсіндіріледі. Ол
өзінде тек қазіргі ғана емес, сонымен қатар бұрынғы ежелгі қазақ халқының
қазіргі күнге жеткен қалдықтары мен елестері сияқты көне ұғымдарды да
көрстетеді. Және соымен қатар шығу тегі бойынша көне фразеолгизмдер
өзінің семантикалық ауыспалығына және т.б. байланысты тілде қазіргі,
түсінуге жеткілікті ұғымдарды көрсете отырып белсенді қызмет етеді.Тіл
бірлігі ретінде фразеологизмдер оларға тән белгілермен сипатталады:
тұрақтылықпен, қайта өңделумен, бөліктерінің семантикалық бірігуімен,
мағынасының бүтіндігімен, семантикасының идиоматикалығымен және т.б.
Фразеологиялық бірлік бейнелі номинативті, бейнелі-метафорлық, ауыспалы-
идиоматикалық мағынаны, сондай-ақ эмоционалды-экспрессивті және түрлі
окказиялы-мәнді өңдерді білдіреді.Қазақ тілінің статусы туралы сұрақ БАҚ
(бұқаралық ақпарат құралдары) көптеген дискуссияларының себебі, ғылыми
зерттеулердің тақырыбы, шетел ғалымдарының және құқық қоғаушылардың
көзқарас құралы болып ғана емес, сонымен қатар қазақстандық бірлестіктерде
үстел әңгіңмелері мен даулары болып табылады.“Политон” тәуелсіз ақпараттық
агентствосы елдің интеллектуалды және мәдени элитасының мүддесін білдіретін
эксперттер арасында осы тақырыпта сұрау өткізді. Біз терең ғылыми талдау
жасауды немесе түрлі халық топтарымен репрезентативті сұрау жүргізуді
мақсат еткен жоқпыз, бірақ қиын және бірыңғай емес сұрақтардың эксперт
тұжырымдары мен бағаларының спектрін келтіруге мүдделіміз.Қазақстанда
жалғыз мемлекеттік тілі де-факто қазақ тілі болып табылатыны сіз келесіз
бе, жоқ па деген сұраққа эксперттердің пікірі екі қарама-қарсы лагерге
бөлінді. Эксперттрдің төртеуі де-юре қазақ тілі мемлекеттік тіл болып
табылатынына қарамастан, де-факто шындыққа сәйкес келмейді деді.
Бұдан басқа, анонимді сұрауға қатысқан журналисттердің бірі: “қазақ
тілінің мемлекеттік тіл ретінде рөлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz