Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік мемлекет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ___________________________________ _______________________
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
___________________________________ ___________
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ — ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ - ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
ІV. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ – ЗАЙЫРЛЫ МЕМЛЕКЕТ
VI. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ – ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ
1 ҚОРЫТЫНДЫ___________________________________ _______________
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ___________________________
2 КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының
құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде анықталу
сипаты, оның демократиялығын, әлеуметтігі мен зайырлығын, құқықтылығын
айқындайтын институттарының реттелуі мен дамуы қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі.
Әрбір мемлекет қандай-да бір нышандармен сипатталады. Бұл нышандарда
оның өзіндік белгі-қасиеттері айқындалады. Мысалы, мемлекет демократиялық
немесе тоталитарлық, республика немесе монархия, біртұтас немесе
федеративтік болуы мүмкін. Осы нышандардың жиынтығы мемлекетті
ұйымдастырудың белгілі бір әдістері, нысандары туралы немесе мемлекеттік,
қоғамдық құрылыс туралы түсінік береді. Мемлекеттің конституциясында
бекітілген бұл құрылыс оның конституциялық құрылысы болып табылады. Олай
болса, конституциялық құрылыс – бұл Конституцияда бекітілген мемлекеттің
ұйымдастырылуының белгілі бір нысаны және амалы.
Мемлекеттің ұйымдастырылуының нысаны мемлекеттік құрылыс пен қоғамдық
құрылыс негіздерін қамтиды деп айтуға болады. Мемлекеттік құрылыс басқару
нысанын, мемлекеттік құрылым нысанын, саяси режимді, яғни мемлекеттің
ұйымдастырылуы мен мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәртібін қамтиды. Ал,
қоғамның құрылысы адамның және азаматтың жағдайын, шаруашылық жүргізу
жүйесін, меншік нысандарын, қоғамның саяси, идеологиялық, діни және өзге де
бастауларын қамтиды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің ұйымдастырылуының негіздері -
бұл мемлекеттің негізгі бастаулары, негізгі қағидалары. Жоғарыда
айтқанымыздай олар Конституцияда бекітілген. Ашып қарастырсақ,
Конституцияның жалпы ережелер бөлімінің 1, 2 баптарында Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылысы, яғни мемлекеттік басқару нысаны,
мемлекеттік құрылым нысаны, саяси режимі жарияланған, ал 3 бапта бүкіл
биліктің халыққа тән болып табылатындығы бекітілген, кейін мемлекеттік
билікті жүзеге асыру тетігі ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттің
құрылысы (мемлекеттік құрылыс, мемлекетті ұйымдастыру) көрініс тапқан. Ал,
қоғамның құрылысының, оның ұйымдастырылуының элементтері болып табылатын
адамның және азаматтың мәртебесі, қоғамның экономикалық, идеологиялық,
саяси, діни бастаулары 1 баптың 1 тармағынан бастап бірнеше баптарда
көрініс тапқан.
30 тамыз 1995 жылы қабылданған Конституциясында Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметгік мемлекет ретінде
орнықтыратынын; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылатындығын бекітті [1. 1 бап]. Содан
бері Республикамызда тиісті бағытта бірқатар реформалар жүргізілді.
Қазақстанда жүргізілген реформалардың негізгі мақсаттары – Қазақстанды
құқықтық, әлеуметтік, демократиялық және зайырлы мемлекет ретінде
қалыптастыру болды.
Қазақстан Республикасының егемендігі жағдайында халық билігі
институттарын, заңның жоғарылығын, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын
көтеруге бағытталған институттарды, мемлекет пен діннің арақатынасын жоғары
деңгейде ұйымдастыру мен жүзеге асыру, заңдар шығару мен қоғамдағы өзге де
процестерді заңи рәсімдеу арқылы оларды дамыту, жетілдіру мәселелері ерекше
маңызға ие. Сол себепті де халық билігі институттары, құқықтық, әлеуметтік
мемлекет идеялары, зайырлылық мәселелері әркезде де қоғам дамуының барлық
кезеңдерінде негізгі басты назарда болуы керек. Себебі, кез-келген дамыған
елдерде құқықтық, демократиялық, әлеуметтік, діни институттардың қызметінде
азаматтардың еріктері мен мүдделері бекіп, құқықтық, адамгершілік, жеке
қасиеттері дамиды. Олай болса, бүгінде Республикада қалыптасқан саяси-
қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет алдында тұрған міндеттер
республика көлемінде барлық демократиялық, құқықтық, саяси, экономикалық
реформаларды дер кезінде жүзеге асыруды қажет етеді, тиісінше бейбітшілік
пен тұрақты дамуға, халық мүддесіне негізделген мемлекетті жетілдірудің ең
бір жетік және қолайлы тетіктерін жасауға байланысты мәселелерді өз
уақытында зерттеуді, теориялық тұрғыдан негіздеуді қажет етеді. Тиісті
мәселе өзекті де маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Жұмыстың жаңашылдығы. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы
мемлекетінің ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстанның құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекет ретінде анықталуының мәні
мен маңызын, тиісінше олардың институттарының дамуын, саралап, қарастырған
кешенді жұмыс болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Заң ғылымында Қазақстанның жалпы
конституциялық құрылысының негіздері мәселелеріне, оның ішінде Қазақстанның
құқықтық, демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекет ретінде
орнығуына, Қазақстанда демократиялық институттарды ары қарайғы жетілдіру
мәселелеріне ел басы Н.Ә.Назарбаев, Зиманов С.З., Сапарғалиев Ғ.С.,
Баймаханов М.Т., Сартаев С.С., Табанов С.А., Ким В.А., Кенжалиев З.Ж.,
Жанузакова Л.Т. және т.б., қазақстандық және шетелдік ғалымдар көңіл
бөлген.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының мемлекет ретінде
ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстан Республикасының
демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет ретінде орнығуының
негізгі бағыттарын көрсету болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- Конституциялық құрылыс ұғымын анықтау
- Қазақстан Республикасынының конституциялық құрылысының негіздерін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлық, құқықтық, және
әлеуметтік сипатын анықтап, оны орнықтыру мәселелерін қарастыру
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық зерттеудің ғылыми
базасын Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының анықталуы мен дамуы
жайындағы еңбектері және Қазақстанның құқықтық, зайырлы, әлеуметтік,
демократиялық мемлекет ретінде орнығуы мен дамуы мәселелерін зерттеген
келесідей кеңестік, қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
құрады: С.З.Зиманов, М.Т.Баймаханов, Ғ.С.Сапарғалиев, С.С.Сартаев, В.А.Ким,
З.Ж.Кенжалиев, Л.Т.Жанузакова, С.А.Табанов, Е.С.Шугрина, Мухамеджанов Э.Б.
т.с.с.
Зерттеудің әдістемелік базасын қоғамдық, әлеуметтік, құқықтық
құбылыстарды зерттеудің жалпы және нақты, теориялық-қисындық, құқықтық
тарихи және философиялық әдістері мен тұжырымдары құрайды.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысының негіздерін бекітуі, құқықтық, демократиялық, әлеуметтік және
зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы барысында пайда болған
қоғамдық қатынастар табылады.
Зерттеу пәнін тікелей және өкілді демократияның нысандарын,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, құқықтық
мемлекет құрудық негіздерін, мемлекет пен діннің арақатынасын реттейтін
нормативтік құқықтық актілер және олардың жүзеге асырылу практикасы,
қызметі құрайды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Қазақстан Республикасының
ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстанның құқықтық, әлеуметтік,
демократиялық, зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуы мәселелерін, олардың
құқықтық реттелуі мен дамуы мәселелерін зерттеу негізіне алынған деректерді
және зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен түйіндерді тиісті
мәселені ары қарай зерттеуде, студенттердің конституциялық құрылыс
институтына қатысты өзіндік дербес жұмыстар жүргізуінде, “Мемлекет және
құқық теориясы”, “Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы” пәндерін
оқытуда пайдалануға болады деп есептейміз.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5 тармақты қамтитын
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасы мемлекетінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуінің
негізгі ережелері – бұл мемлекеттің негізгі бастаулары, негізгі қағидалары.
Олар Конституцияда бекітілген. Ашып қарастырсақ, Конституцияның жалпы
ережелер бөлімінің 1, 2-баптарында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
құрылысы, яғни мемлекет ретінде басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны,
саяси режимі жарияланған, ал 3-бапта бүкіл биліктің халыққа тән болып
табылатындығы бекітілген, кейін мемлекеттік билікті жүзеге асыру тетігі
ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттің құрылысы (мемлекеттік құрылыс,
мемлекетті ұйымдастыру) көрініс тапқан. Ал, қоғамның құрылысының, оның
ұйымдастырылуының элементтері болып табылатын адамның және азаматтың
мәртебесі, қоғамның экономикалық, идеологиялық, саяси, діни бастаулары 1-
баптың 1) тармағынан бастап бірнеше баптарда көрініс тапқан. Қазақстан
Республикасы Конституцияның 1-бабында аталғандай Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Конституцияның екінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы –
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас, егемен мемлекет болып табылады.
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды белгілейді сонымен қатар олардың адам және азаматтың аталмыш
қоғам өмірімен қарым қатынасын бекіте отырып, мемлекеттік органдар
жүйесінің негізін қалайды. Қазақстан Республикасының құрылысы мемлекетті
ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен қатынасына негіз болатын,
Конституция нормаларымен бекітілген және оны конституциялық мемлекет
ретінде сипаттайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі болып табылады.
Конституцияда Қазақстан Республикасының құрылысына негіз болатын барлық
қағидалар бекітілген. Олар – халықтық билік, мемлекеттік егемендік,
біртұтастіқ, биліктерді бөлу принципі, құқықтың үстемдігі, мемлекет
өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық жолмен шешу, идеологиялық
және саяси әр алуандылық және т.б. принциптер болып жіктеледі. Қазақстан
Республикасының мемлекетін құру концепциясында Қазақстан Респубикасы
конституциялық құрылысының негізгі белгісі ретінде халықтық билікті атап
айтуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында Мемлекеттік
биліктің бірден бір бастауы халық деп белгіленген [1].
Халық билікті республикалық референдум және еркін сайлау арқылы
жүзеге асырады. Сондай-ақ халық өз илігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасын демократиясының
тікелей және өкілді нысандары туралы берік сеніммен айтуға болады.
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде
Конституциямен жария етіледі. Егемендік республиканың бүкіл аумағын
қамтиды, өз аумағында және одан тысқары жерлерде Қазақстан Республикасы
халқының ерік жігері негізінде басқа мемлекеттерге тәуелсіз жағдайда, өз
алдына дербес мемлекет функцияларын жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының егемендігін қаматамасыз етуде 1995 жылы 25
қазанда қабылданған ҚазССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
айрықша рөлге ие. Қазақстан Республикасының егемендігін 1991 жылдың 16
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы одан әрі
нығайта түсті. Ол Қазақстан Республикасын дербес және тәуелсіз мемлекет
ретінде бекітті. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болып
табылады [2].
Республика Президенті халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының рәмізі әрі кепілі болып қана қоймай, сонымен қатар билік
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етіп келеді. Конституция мемлекеттік
биліктің біртұтастығы және оның үш тармаққа бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципін
белгілейді. Бұл конституциялық тетік қазіргі кезде іс жүзінде қолданылып,
билік тармақтарының бір-біріне әсер ете отырып, тиімді шешімдер қабылдауына
септігін тигізіп отыр [3].
Конституциялық құрылыстың өзеті неде деген сұраққа жауап беру қиын.
Өйткені бұл ұғымның өзі қарапайым болса да түсіндіруге қиынырақ келетіні
сөзсіз. Өйткені, көптеген дүниежүзілік елдердің өзіндік Конституциялары
бар, бірақ бұлардың аздағанында ғана конституциялык құрылыс қалыптаскан.
Оған басты себеп конституциялык құрылыс мемлекет пен қоғам, адамдардың
өзара байланысты қатынастары негізінен туындайтын ерекше қағидалармен
мінезделінеді. Жалпы алғанда, конституциялык құрылыс дегеніміз мемлекеттік
биліктің ұйымдастырушылык нысанын емес немесе мемлекеттік билік
құрылымдарының калыптастыру мен кызмет бағытының тәсілдерін емес, ол саяси
жүйенің компоненттерімен байланысты билік қатынастары. Мұндай билік
қатынастар тұтасып жатқан мемлекеттік-құқықтық дүниеге ене отырып, оған
өзіндік ерекше мәндік сипатымен толығыстырады. Демек, әрбір конституциялық
құрылыстың нақтылы тарихи жағдайларға байланысты өзіндік ерекшеліктері
болады [4].
Әрбір конституциялык құрылыс өте күрделі организм, оның негізін белгілі
бір мемлекеттің Конституция нормаларында бекітілген нақтылы қоғамдық
катынастардың нысаны калайды.
Дәлірек айтсақ, конституциялык құрылыс деп қоғам мен мемлекеттің саяси
және әлеуметтік-экономикалық ұйымның, мұндағы жеке адамның Ата заң
нормаларымен бекітілген коғамдык катынастарының жиьінтығын айтамыз. Бірақ
бұдан конституциялық құрылыс тек конституцияны формалды түрде орындауымыз
қажет деген түсініктен туындамауы тиіс. Бұл ұғым тек барлық жағдайда адам
мен азаматтардың құкықтары мен бостандыктарын ңақтылы қорғай алатын
мемлекеттерге ғана тән қасиет. Ең бастысы мемлекеттің қызметі Конституцияға
сәйкестендіріліп барлық жағдайда құқыққа бағынышты болуы қажет. Тек,
конституция сақталынып орындалса және өзіндік мәнді сипаты жағынан
демократияшыл болса ғана біз конституциялық құрылыстың іс-жүзінде бар
екендігін сезінеміз. Сөйтіп, конституциялық құрылыстың бастамасы
мемлекеттің ұйымдастырушылық қағидаларын жеке адам мен азаматтық қоғамның
ара-қатынастарымен ұштастыру болып табылады. Конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негізгі қағидаттарға жататындар:
1) Қазақстан халқының толық билігі (егемендігі);
2) Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
3) мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысындағы идеологиялық және саяси
әралуандылығы;
4) құқықтың үстемдігі (жоғарылығы);
5) мемлекет билігінің бөлінісі;
6) адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен
басымдылығы;
7) мемлекеттік тіл саясатының кепілділігі;
8) адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінен туындайтын мемлекеттің ең
қымбат қазынасы болып табылатын адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары;
9) мемлекеттің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мәндері;
10) экономикалық қызметтің бостандығы;
11) әр түрлі меншік нысандарының көптілігі мен тендігі және өзгелер.
Бұл қағидаттар Қазақстан Республикасы Конституциясының Жалпы ережелер
деп аталатын 1-бөлімінде баяндалған. Азаматтық қоғам мемлекетті адам
мүддесі үшін жұмыс істеуге мәжбүр ете отырып, оны мемлекеттік билікті заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырудың қатаң талаптарын қояды. Қазақстан Республикасы
конституциялық құрылысының мазмұнына саяси, экономикалық негіздер,
әлеуметтік саясат негіздері, ішкі саясат негіздері енді. Олар Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1, 3, 4, 7, 8, 12, 14 және 26 - баптарында
тұжырымдалған. Мысалы, Конституциясының 1-бабының І-тармағы: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, — деп жариялаған. Мұның өзі Қазақстан Республикасы
президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігінен туындайды.
Демек, мемлекеттің басында занды түрде сайланған Президент тұрып, басшылық
етеді, - деген сөз. Біртұтас мемлекеттің тағы бір ерекшелігі сол, оның
ұлттық пәтерлерге ыдырап кетпей, әкімшілік-аумақтық құрылысқа бөлінуінде.
Еліміздегі саяси режим демократиялық болып жариялануына орай Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабы халық егемендігінің конституциялық
қағидатына арналған. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық, онда
былай баяндалған: Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін
сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан Республикасында билікті ешкім де
иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады.
Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-
ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар.
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік. органдар өздеріне берілген
өкілеттіктер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді, Мұнан кейін біз,
халықтық биліктің екі нысанының тікелей (республикалық референдум және
еркін сайлау) және өкілді демократияға (өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға беру) белсендігін аңғарып отырмыз. Өкілді демократия
мен тікелей демократияның арасында орасан зор алшақтық болғанымен халық осы
екі нысан арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін-өзі басқару оргаңдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ
жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға кұқығы бар. Және де республика
азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға, бірлестіктерге бірігуге құқығы бар.
Қазакстан Республикасы құрамдық ұйымдастырылуы бойынша көп ұлтты
біртұтас мемлекет. Оны саяси тұрғысынан қарасақ, біздің мемлекетімізде
байырғы тұрғын қазақтардан басқа жүзден асатын ұлттар, ұлттық этностар
тұрады. Оларды татулық мұраттарға сәйкес бейбітшіл азаматтық қоғамның
мүшелерінің бірі ретінде ұғынамыз. Сондықтан да болар біздің ортақ тарихи
тағдыр біріктірген Қазақстан халқы делінуіміз.
Қазақстанда құқықтық жоғарылығы қажеттілік ретінде танылған. Құқықтың
жоғарылылығы - бұл Қазақстанды құқықтық мемлекет ретінде мінездейтін
Қазақстан Республикасының ең басты конституциялық құрылыс қағидаларының
бірі. Бұрын айтылғандай, құқықтық мемлекеттің құқықтық жоғарылық
қағидаларынан баска да мемлекеттік билікті ұйымдастырушылық негіздері,
мемлекет пен адам және азаматтың өзіндік байланыстық қатынастары сияқты
белгілері бар.
Құқықтың ұлылығы Конституцияның жоғары тұратындығынан және мемлекеттің
кұқықпен байланыстылығынан білінеді. Конституцияның ең жоғарғы заңдық
күшінің болуы және онын бүкіл республика аумағында тікелей қолданылатындығы
дегеніміз Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар мен өзге де құқықтық
актілер еліміздің Ата заңына қайшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік билікті іске
асырушы органдар, жергілікті өзін-өзі басқарушы органдар, лауазымды
адамдар, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен зандарын сақтауға міндетті. Сондықтан да болар,
мемлекеттік биліктің құқықпен шектелінетіндігі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының бірден-бір басты талабы -
барлық зандардың Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттардың жарияланатындығы, азаматтардың құқықтарына, бостандыктары мен
міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтык актілерді ресми түрде жариялау
оларды қолданудың міндетті шарты болып табылатындығы [5].
Сонымен қорыта айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
ұйымдастырылуының негізгі ережелері оның конституциялық құрылысы ретінде
анықталады. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы - бұл
Қазақстан мемлекетінің, қоғамының саяси және әлеуметтік-экономикалық
ұйьмдастырылуын және олардағы жеке адамның құқықтық жағдайын қамтитын
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Конституциялық құрылысты құру мемлекеттің
ұйымдастырушылық принциптерін, оның тұлға мен азаматтық қоғамның
арақатынасын айқындаудан басталады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ — ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
Дербес даму жолына түскен Қазақстан бірден құқықтық мемлекет идеясын
қабылдады. Құқықтық мемлекет құру – қайшылықты, ұзақ та күрделі процесс.
Бұл біздің жас мемлекетіміздің аяғынан қаз тұру жолынан да жақсы байқалады.
Саяси саладағы басты мақсат – жас егеменді мемлекетті қуатты
президентті республика етіп қалыптастыру. Біздің мемлекетімізде барлық
азаматтардың теңдігі барлығының заң алдындағы бірдей жауапкершілігі, кімнің
қай ұлтқа жататындығына қарамастан, бірдей екендігі әуелден-ақ нақты
көрсетілген. Әрине, кейбір жағдайда жергілікті ұлт – қазақтардың мүддесі
ерекше ескеріледі. Мұндай жағдайға ұлттық мәдениетті, тілді өркендету,
қазақ диаспорасының рухани-мәдени және басқа да байланыстарын қалпына
келтіру, олардың өз Отанына қайтып оралуына қолайлы жағдайлар туғызу
жатады.
Құқықтық демократиялық мемлекетте Конституция, яғни біздің қоғам
өмірінің Негізгі Заңы аса жоғары мәнге ие. Конституция жобасы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап жасалына бастады. Конституция
қабылдаудан бұрын бүкілхалықтық талқылаудан өтті. Біздің Конституциямыз
бойынша Қазақстан халқы егемендіктің иесі, республикадағы мемлекетік
биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады. Республикада тек қазақтар ғана
емес, басқа ұлт өкілдері де тұрады. Сондықтан саяси ымыраға келу қажет
болғандықтан қазақ халқы өз қамын күйттеумен қатар, жас мемлекетіміздің
тыныштығын, оны одан әрі нығайтуды ойлауы керек.
Құқықтық мемлекет құру, қоғамдық өмірді демократияландыру,
жалпыұлттық келісім мен ынтымақ Қазақстан Республикасының әлемдік
қауымдастықтың лайықты толық мүшесі болып енуінің басты шарты болып
табылады.
Құқықтық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы
белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне
қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал
осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқыктық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті. Құқықтық мемлекет орнату
концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар: Г. Гроцкий,
Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон,
Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б. Кейбірінің жеке пікірлеріне тоқтала кетсек,
Монтескье мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін
қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады, - деп есептеді.
Ал, Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін,
ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамда үстемдігін
калыптастыру деп түсіндірді. Маркс құқық пен мемлекетті қоғамның таптық
құрылысына сәйкес қараған. Ол: Таптар жойылса құқық пен мемлекет те
жойылады. Бұл процесс қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық
орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандық қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып,
оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға
айналдыруы тиіс. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады, - деп тұжырымдады [6.
с. 68-69].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүние
жүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты
деуге толық болады. Бүгінде, құқықтық мемлекеттің мәні – барлық мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың
құқықтық нормаларға қатаң сәйкестікте әрекет ету тиістілігінде, яғни
мемлекетте құқықтың үстемдік етуінде [7. 25б.]
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
шынайы құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ деп есептеледі.
Болашақта да барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет
болуға мүмкін емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік
жағдайы, рухани санасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың
географиялық, ұлттық ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде қалыптасуы
мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында объективтік
ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары ретінде келесілерді
көрсетуге болады:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін оларға
толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік, экономикалық
жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі — өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-
бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғары
дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі - халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару.
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып құқықтық мемлекет орнатуға
мүмкіншілік қалыптасады.
Жалпы құқықтық мемлекет теориясы өзінің негізін көне заманның ойшыл-
ғалымдарының идеяларынан алады. Яғни, құқықтық мемлекет теориясының
бастаулары болып Платон, Аристотель, Кант, Гегель, Шонтаскье т.с.с.
ғалымдардың пікірлері, көзқарастары табылады. Мысалы, құқықтық мемлекеттің
негізгі белгісінің бірі - билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары – көне
идеялар болып табылады, оның негізін салушылар деп заңды түрде ежелгі грек
философтары Платон, Аристотельдер есептелінеді. Құқықтық мемлекет идеяларын
дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар барынша үлес қосты. Олар
құқықтық мемлекеттің философиялық негізін қалады. Канттың ойы бойынша,
мемлекет - құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлестігі.
Құқықтық мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі - биліктерді
бөлу қағидатын құрушылар Дж. Локк пен Ш.Монтаскье болып табылады.
Ш.Монтаскье: Белгілі бір жағдайда түрлі биліктер бір-бірін өзара ұстап
тұратын тәртіптер жүйесі қажет деп дәлелдеді [8. с.102] . Г.Еллинек құқық
және заңның үстемдігі идеясын алға тарта отырып, сонымен қоса мемлекеттің
өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері Н.М.Коркунов,
П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде құқықтық мемлекет
тақырыбы құқықтың мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды.
Осы аталған идеялар негізінде кейінде төмендегідей белгілерімен
ерекшеленген құқықтық мемлекет концепциясы құрылды:
1. Өркениеттің тұрақты дамуының кепілі ретіндегі азаматтық қоғамның -
автономиялық, егемен, ерікті тұлғалар одағының және құқықтық мемлекеттің
өмір сүруіне қажетті жағдайдың болуы.
2. Мемлекеттің құқықпен байланыстылығы, ол:
а) мемлекеттің құқыққа қайшы келетін заңдарды шығаруға құқығы жоқ,
ә) мемлекет те, азаматтар да қабылданған заңдарды бірдей орындауға міндетті
дегенді білдіреді.
3. Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу қағидатын іске
асыру. Соған сәйкес мемлекеттік биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның
ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер болуы
тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке тиесілі атқарушы, сотқа
тиесілі соттық. Мұндай бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның немесе адамдар
тобының қолында жинақталып қалуына жол бермеу, сөйтіп тирандық және
авторитаризмнің алдын алумен негізделеді.
4. Заңның үстемдігі қағидатын сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және
мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін құрайтын Конституция негізгі заң
болуы тиіс дегенді білдіреді.
5. Құқықтық мемлекетте сот әділеттің және шынайы сот төрелігінің салтанат
құратын органы болуы керек. Сот- қандай да бір ықпалдан тәуелсіз қорғау
және бұзылған құқықтық жағдайды қалыпқа келтіретін орган.
6. Құқықтық мемлекеттің негізі — жеке тұлғаның бостандығының, оның
құқықтары мен мүдделерінің, ар-ожданының бұлжымастығы, оларды қорғау және
кепілділігі.
Олай болса, құқықтық мемлекет - бұқаралық билікті жүзеге асыру
формасы, бұл жағдайда азаматтардың саяси ұйымы құқық және заңның үстемдігі
негізінде жүргізіледі, әрбір тұлғаның құқықтары, бостандықтары және
міндеттерін қорғау және қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату - деген дауыс, талап
күшейіп отырды.
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтыратынын бекітті. Қай
елде болмасын құқықтық мемлекет орнату алдымен мемлекеттік биліктің үш
саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік актілердің сапасын
көтеру қажет, одан кейін нормативтік актілердің дұрыс қолданылуын,
орындалуын қамтамасыз ету, халықтың рухани сана-сезімін, мәдениетін
жақсартып, көтеру керек, сондай-ақ қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы
реттеу-басқару бағытындағы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсартып, бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту қажет,
ең бастысы, әрине, заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау міндет.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматтар үшін
- заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік органдар
мен лауазым иелері үшін — Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұқсат.
Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және
азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан
мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың
емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы
керек екенін түсінуі қажет.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы және күрделі процесс.
Қазақстанның қазіргі кезеңі мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениетті даму
жолына қайта түсуімен сипатталады. Дербес даму жолына түскен Қазақстан
бірден құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заң оны тәуелсіз,
демократиялық және құқықтық мемлекет деп жариялады. Академик
Ғ.С.Сапарғалиевтің тұжырымдағанындай ... әкімшілік-бұйрықшылық басқару
жүйесінің құлап, демократиялық саяси институттардың қалыптаса бастауына
орай, Қазақстанды демократиялық мемлекет деп есептеуге болады. Сонымен
бірге Қазақстанды құқықтық мемлекет деп атауға да нақты негіз бар [9. 153
б].
Қазақстанды құқықтық мемлекет ретінде орнықтыру – ұзақ жылдар бойғы
тарихи дамудың жемісі, нәтижесі. Даму барысында Қазақстанда реформаторлық
процесс арқылы қоғамның саяси-экономикалық құрылысында көп өзгерістер
болды. Тиісінше, қоғамдық ғылымдарда жаңаша ғылыми зерттеулер басталды.
Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң ғылымдар туралы концепциямен
бірлестіріп дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық кұқықтану, философиялық,
экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық демократиялық мемлекет туралы
ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды. 1995 жылғы Конституциясында
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекіте отырып, мемлекетіміз
құқықтық мемлекетті орнықтыру жолына, құқыққа негізделген мемлекет құру
жолына түсті.
Қандай-да болмасын мемлекеттің құқықтық мемлекет екендігін көрсететін
негізгі белгілер ретінде келесілер анықталады:
1) заңның (құқықтың) жоғарылығы;
2) соттың тәуелсіздігі;
3) жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі;
4) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен
басымдығы;
5) биліктің бөлінуі;
6) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы - мемлекеттік аппараттың,
лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке адамдардың өмірдегі қарым-
қатынастарда өзара жауаптылығы;
Мемлекеттің құқықтық сипатын анықтайтын жағдайларға келесі белгілерді
де қосуға болады: - қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің
қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның қызметін қатаң бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Мемлекеттің негізгі принципі заңның жоғары тұруы, оның қоғам
өміріндегі үстемдігі болып табылады. Қоғам өмірінің маңызды бағыттары
тікедей заң арқылы реттелуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы
заң шығару органдарын осыған бағыттайды. Конституцияға сәйкес Қазақстан
Республикасының Парламенті: “жеке және заңды тұлғалардың құқық
субьектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды
тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың
қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне қатысты негізгі
принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы“ және т.б.
Президентке заң шығару өкілеттігі берілуі мүмкін және ол заң күші бар
жарлықтар шығара алады. Белгілі бір жағдайларда халық референдум жолымен
конституциялық жіге жай заңдық күші бар заң актілерін қабылдауға құқылы.
Заң шығаруға құқылы субьектілер ауқымының кеңеюі мемлекеттің құқықтық
мемлекет болуға деген талпынысын көрсетеді. Бұл тек заңның қоғамдағы мәні
мен орнын көтеру жөнінде ғана емес. Заңдардың үстемшілдігі сапсына, олардың
қоғамның прогрессивті дамуына сай келетініне не сай келмейтініне
байланысты.
Заңдарды кемсітетін немесе олардың қолдану тиімділігін төмендететін
факторлар бар. Заң шығарушылық қызметте „заң эйфориясы“, заңның
құдыреттілігіне сену, құқыққа табынушылық зиянды. Бір жағынан, бюрократтық
іс әрекеттердің, сыбайлас жемқорлықтың көріністері, екінші жағынан,
қоғамның құқықтық сананың төмендігі заңдардың қолданылу тиімділігін
төмендететін факторлар болып табылады. [9, 153-154 бб.]
Атап кеткеніміздей, құқықтық мемлекеттің басты белгісі – заңның
жоғарылығы, үстемдігі болып табылады. Заңның жоғарылығы, үстемдігі заң
талаптарын орындауға барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың,
қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғалардың бірдей міндеттілігін білдіреді.
Адамдар "заңның құлы" болмайынша құқықтық тәртіп те, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң - мемлекеттің ақылы.
Сот - мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет - мемлекеттің тәртібі.
Міне осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің ішкі
заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерге
сәйкес келсе, елімізде құқықтық мемлекет орнайды.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуында заң ережелерін мемлекеттің, оның
органдарының және лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар, - деп
жазады аталмыш ғалым Сапарғалиев Ғ.С. Ол Құқықтық мемлекет – құқық
қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатын ғана мемлекет емес. Құқықтық
мемлекет сонымен бірге, мемлекеттік органдардың және мекемелердің қызметі
түбірімен қабылданған заңдарға негізделетін мемлекет, - деп тұжырымдайды
[9, 154б.]. Расында да, мемлекеттік органдардың, лауазым иелерінің заңдарды
бұзуі тұтас алғанда сол мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады. Оның
ішінде, ең бастысы, Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастыру процесіне
кері әсер етеді, азаматтардың құқықтық жағдайының бұзылуына соқтырады, сол
арқылы халық пен мемлекет арасында саяси салқындық тудырады. Тиісінше,
заңның жоғарылығы талабы қоғам мүшелерінің заңды мүлтіксіз орындау міндетін
шамалайды.
Заңдар, ең алдымен мемлекеттен, оның органдарынан бастау алады.
Сондықтан мемлекеттің өзі заң талабын орындауға бірінші кезекте
міндеттенеді. Барлық жағдайда да заңдардың орындалуы мемлекетке, оның
органдарына келіп тіреледі. Мемлекеттік органдар не оның жүзеге асырылуын
қадағалайды, не ол заңдарды өздері қолданады, не олар заңдардың қолданылуын
қамтамасыз етеді, не заңды бұзушыларға қарсы ықпал ету және т.б. шаралар
қолданады. Сондықтан мемлекет заңдарды қабылдай отырып, ол заң талаптарын
орындауға міндеттеніп қана қоймайды. Олар барлық субьектіліердің заңдарды
жүзеге асырудағы бүкіл жұмысының барысын қадағалап отыруы тиіс.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына заң ережелерін мемлекеттің, оның
органдарының және лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар.
Құқықтық мемлекет құқық қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатын заңдарға
негізделетін мемлекет. Лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың, тіпті
мемлекеттің қолданылып жүрген ережелерді бұзуы тұтас алғанда сол
мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады. Тіпті, тәп тәуір заң
қабылданғанмен оларды мемлекеттік органдар бұзса, бір жағынан құқықтық
мемлекетті қалыптастыру процесіне кері әсер етеді, екінші жағынан, халық
пен мемлекет арасында саяси салқындық тудырады. Мемлекеттік органдардың
және лауазымда адамдардың заң қағидаларын бұзуы барлық уақытта болды, әлі
де болатын шығар. Мұндай жәйт тіпті ең дамыған, „құқықтық“ деп атауға
болатын мемлекеттердің өздерінде де кездеседі. Егер заң бұзушылық жаппай
сипат алса және бұған қарсы тұруға мемлекет қауқарсыз болса, не бұған назар
аудармаса, құқықтық мемлекетті қалыптастыру туралы сөз ету қиын. Оның
ауқымы әсірісе өтпелі және дағдарысты кезде кеңейе түсетіні белгілі. Осыған
байланысты мемлекеттік қызметшілерді құқықтық жағынан тәрбиелеуге айрықша
және тұрақта назар аударылуы тиіс.
Азаматтардың заңды мүлтіксіз орындауы құқықтық мемлекеттің маңызды
принципі болып табылады. Ол үшін азаматтардың құқықтырын, бостандықтарын
және міндеттерін белгілейтін заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жақсы
білуі керек. Ол үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы барлық заңдардың
жариялануына жағдай жасайды: азаматтардың құқықтарыны, бостандықтары мен
міндеттеріне қатыста нормативтік құқықтық актілердің ресми жариялануы
олардың қолданылуына қолайлы жағдай жасау деген сөз. Азаматтардың құқықтық
білімін көтеруде осы конституциялық ережелердің үлкен мәні бар, өйткені ол
олардың құқықтарын, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік
құқықтық актілермен танысуға мүмкіндік алады.аталған конституциялық қағида
азаматтарды олардың құқықтары мен міндеттері нақтыланатын көптеген
ведомствовалық актілермен дер кезінде қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Ведомствовалардың өздерінің нормативтік актілерін жарияламауы, сөйтіп,
оларды азаматтардың толық пайдалануын шектеушілік жиі кездеседі. Мұның
себептерінің бірі оларда азаматтардың заңды құқықтары мен бостандықтарын
бұзатын ережелердің болуы.
Азаматтардың заң ережелерін бұзуының тағы бір себебі, олардың
құқықтық саналарының толық қалыптастырылмалуы болып табылады. Бұл мәселеге
қажетті деңгейде назар аударылған жоқ. Мемлекеттің халықтың құқықтық
білімін көтеру жөніндегі мәселеге қатысты көзқарасында түбірлі өзгеріс
Қазақстан Республикасы Президентінің „Елімізде жалпыға бірдей құқықтық
білім беруді жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы“ 1995жылғы 21 маусымдағы
қаулысынан басталады. Бұл актінің үлкен саяси мәні бар деп ешқандай
әсірілеусіз ақ айтуға болады. Осы қаулының негізінде құқықтық мемлекетті
қалыптастыруды қамтамасыз ету идеясы жатыр.
Құқықтық мемлекеттің келесі бір белгілері – адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен басымдығы және
мемлекетте жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдендірілуі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-ші бабында Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы
– адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатындығы
бекітілді. Бұл конституциялық норма қоғамда адам, оның құқығы мен
бостандығы мәселесіне қаншалықты орын бөлінгендігін көрсетеді. Қазақстанда
адамның мүддесі мемлекет мүддесінен басым. Мемлекет азаматтардың, халықтың
мүддесінде қызмет етеді, өзінің қызметінде, заңнамалық актілерінде
азаматтардың мүддесін басым қояды. ҚР-да азаматтардың Конституциясымен
бекітілген құқықтары мен бостандықтары шектелінбейді. Конституция ерекше
жағдайларда ғана жекеленген құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне рұқсат
етеді. Конституцияда айтылғандай: азаиаттардың құқықтыры мен бостандықтары
саяси себептер бойынша қандай нысанда оларды шектеуге рұқсат етілмейді. Осы
арқылы азаматтар мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар тарапынан болуы
мүмкін қысымнан қорғалады. Жалпы азаматтардың құқықтыры мен бостандықтары
шектеуге қандай жағдайда болмасын жол берілмейді. Сөйтіп, мемлекеттің өзі
азаматтарға қатысты белгілі бір құқықтық шекте болады. Елімізде кімнің
тарапынан болмасын жасалуы мүмкін құқық бұзушылықтардан азаматтарды,
олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік беретін кең
ауқымды, нақты құқықтық іс жүргізу нормалары түзілген. Бұл өз кезегінде
құқықтық мемлекеттің маңызды белгісі болып табылады. Құқықтар мен
бостандықтар адам қызметінің барлық саласына қатысты. Егер қайсыбір салада
азаматтардың құқықтарын қорғаудың құқықтық рәсімдері болмаса, онда
азаматтардың өздерінің құқықтарын қорғай алмайды. Мемлекеттік органдардың
міндеті – заңдық рәсімдерінің кем-кетіктерін орнын толтыру. Ол азаматтарға
өздерінің өздерінің құқықтарын түсініп, оларды табандылықпен қорғауларына
құқықтық көмек көрсетуі тиіс. Айтылғандардан көрінгендей, құқықтық
мемлекет өзінен өзі қалыптаспайды. Ол мемлекеттің, оның органдары мен
мекемелерінің тұрақты нысаналы қызметінің, мемлекеттік қызметкерлердің өз
міндеттерін абыроймен орындау процесінде іске асады. [9, 156-157бб.].
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алдыға тартады.
Конституция саяси, заңдық және басқа да кепілдіктердің нақтылы жүйесін құру
үшін негіз қалады. Ол өз кезегінде баршаның заң мен сот алдындағы теңдігін,
мемлекет пен тұлғаның екіжақты жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Конституция Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам қалыптастыруға
ықпал жасайды. Бұл Конституцияда идеологиялық және саяси әралуандылық
танылатынынан айқын көрінеді (5-бап). Бұқаралық билікті саяси әралуандылық
негізінде жүзеге асырады. Конституция саяси партияларға, қоғамдық
бірлестіктерге, қозғалыстарға саяси және мемлекеттік өмірге қатысу үшін тең
мүмкіндік береді. Үстемдік етуші ретіндегі қандай да бір идеологияның
белгіленуіне жол берілмейді. Азаматтық қоғам мемлекет және азамат, тұтынушы
және өндірушінің әлеуметтік серіктестігі, нарық шаруашылықтары меншік
түрлерінің әралуандылығымен сипатталады.
Заң талабын сақтай отырып, азаматтар өзінің мемлекет алдындағы, ал
мемлекет жеке тұлға алдындағы жауапкершілігін сезінуі керек. Мемлекет пен
жеке тұлғаның өзара жауаптылығы – мемлекеттің құқықтық сипатын көрсететін
белгілердің келесі бірі. Мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы -
мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке
адамдардың өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы. Құқықтық
мемлекетте тек азаматтар ғана мемлекет алдында жауапты емес, соынмен бірге
мемлекет те өз азаматтары алдында жауапты. Мемлекет азаматтарын, олардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың жүзеге асырылуы үшін жауап
береді. Мемлекет, оның органдары, мекемелері, лауазымды адамдары
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын қамтамасыз
етуі тиіс, сонымен бірге олар оны таптарға, әлеуметтік қауымдарға, топтарға
бөлмей бүкіл қоғамға теңдей қызмет етуі тиіс. Бұл қағидаттық ереже
Конституцияның 1-ші бабында көрініс тапты.
Құқықтық мемлекеттің келесі бір белгісі мемлекеттік билікті
ұйымдастыруда биліктерді бөлу қағидаттарын жүзеге асыру болып табылады.
Тұңғыш рет ол жүйе құрушы қағидат ретінде 1990 жылдың 25 қазанында
қабылданған Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның 7-
бабында айшықталды. Соған сәйкес, мемлекеттік биліктің барлық жүйесін
реформалау жүргізілді. Қазақстан Республикасы Конституциясы 3-бабының 4-
тармақшасында Республикада мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және
сот билігіне бөліну қағидатына сәйкес жүзеге асырылады деп атап
көрсетілген. Заң шығарушы билікті Қазақстан Республикасының Парламенті,
атқарушы билікті - Үкімет, сот билігін — Жоғарғы сот және Қазақстан
Республикасының төмен тұрған соттары жүзеге асырады. Тежемелік және тепе-
теңдік жүйесінің болуы - жаңа Конституцияның өзіндік ерекшеліктерінің бірі.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі элементтеріне парламенттік импичмент,
Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіру, Президенттің парламентті таратып
жіберу құқығы, Үкіметті және оның мүшелерін орнынан босатуы жатады.
Қазіргі кезде конституциялық бақылау механизміне ерекше назар
аударылуда. Республикада конституциялық бақылаудың қалыптасуы құқықтық
мемлекет құру туралы пайда болған конституциялық бағыт-бағдарлармен тығыз
байланысты. Басқа нормативтік актілерден Конституцияның сөзсіз басым болуы
құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып табылады. Құқықтық
мемлекеттің тағы бір негізгі қағидаты мемлекеттің өзінің және оның
органдарының Қазақстан Республикасы Конституциясына міндетті түрде
бағынышты болуынан көрінетін құқықтың үстемдігі болып табылады.
Конституциялық Кеңес заңдар және басқа да нормативтік актілерді, егер олар
Конституцияға қайшы келетін болса, Конституцияға сәйкес келмейді деп тануға
құқылы.
Соттың тәуелсіздігі – Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде
орнығуының келесі бір маңызды белгісі. Мемлекеттік биліктің үш тармағының
бірі болғандықтан сот құқықтық мемлекетте маңызды орын алады. Барлық даулы
мәселелер негізінен сотта шешіледі. Сот билігі республика Конституциясы,
заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары
негізінде туындаған барлық істер мен дауларды қамтиды. Конституцияда Судья
сот төрелегін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана
бағынады. Сот төрелегін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да
болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп
соғады деп жазылған [1, 77 бап]. 1995 жылғы Конституцияның басты бір
жетістігі барлық деңгейдегі соттардың тәуелсіздігінің кепілдігі болып
табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі судьялардың өкілеттігін сайлаудың,
тағайындаудың және тоқтатудың ерекше тәртібімен, сонымен бірге сот құрамын
құруға Жоғарғы Сот Кеңесі және Әділет біліктілік комиссиясы сияқты тәуелсіз
органдардың қатысуымен айқындалады. Судьялардың тұрақтылығы қағидаты
бекітілген (79-бап, 1-т.), судьялар өмірлікке сайланады және тағайындалады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына 1998 жылғы 7 қазанда Парламент
енгізген қосымшалар сот ісін жүргізуді демократизациялауға бағытталған. 75-
баптың 2-тармағына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу заңмен белгіленген
белгілі бір жағдайларда өзге де нысандар арқылы жүзеге асырылады. 1995
жылғы 20-желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы соттар және
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы, өзгерістері және толықтыруларымен, соттарды жеке билік ретінде
бекіткен, соттар өз қызметінде заң шығарушы және атқарушы биліктерден
тәуелсіз. Бұл конституциялық ережелер, оған қоса судьялардың өмір бойына
тағайындалуы соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздейтін шаралар
болып табылады деп айтуға болады.
Мемлекет дамыған ұлттық құқықтық жүйесі болғанда ғана емес, ол іс
жүзінде жүзеге асырылғанда ғана құқықтық мемлекет деп танылады. Мемлекеттің
құқықтық сипатының деңгейі мемлекеттің халықаралық құқықпен қалай қатынас
жасайтынымен, Өз бойына барынша демократиялық, прогрессивті және
адамгенршілікті құқықтық идеяларды сіңдіре алуына қарай да анықталады. Бұл
мәселеге Қазақстан Республикасының Конституциясы айрықша мән береді. Онда,
Қазақстан республикасы халықаралық құқық принциптері мен нормаларын
құрметтейтіндігі жазылған. Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген
құқығына Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері
кіреді. Республикада бекітілген халықаралық шарттар оның басқа заңдарынан
басымдық сипатта болады және халықаралық шартта көрсетілгендей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ___________________________________ _______________________
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
___________________________________ ___________
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ — ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ - ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
ІV. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ – ЗАЙЫРЛЫ МЕМЛЕКЕТ
VI. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ – ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ
1 ҚОРЫТЫНДЫ___________________________________ _______________
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ___________________________
2 КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасының
құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде анықталу
сипаты, оның демократиялығын, әлеуметтігі мен зайырлығын, құқықтылығын
айқындайтын институттарының реттелуі мен дамуы қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі.
Әрбір мемлекет қандай-да бір нышандармен сипатталады. Бұл нышандарда
оның өзіндік белгі-қасиеттері айқындалады. Мысалы, мемлекет демократиялық
немесе тоталитарлық, республика немесе монархия, біртұтас немесе
федеративтік болуы мүмкін. Осы нышандардың жиынтығы мемлекетті
ұйымдастырудың белгілі бір әдістері, нысандары туралы немесе мемлекеттік,
қоғамдық құрылыс туралы түсінік береді. Мемлекеттің конституциясында
бекітілген бұл құрылыс оның конституциялық құрылысы болып табылады. Олай
болса, конституциялық құрылыс – бұл Конституцияда бекітілген мемлекеттің
ұйымдастырылуының белгілі бір нысаны және амалы.
Мемлекеттің ұйымдастырылуының нысаны мемлекеттік құрылыс пен қоғамдық
құрылыс негіздерін қамтиды деп айтуға болады. Мемлекеттік құрылыс басқару
нысанын, мемлекеттік құрылым нысанын, саяси режимді, яғни мемлекеттің
ұйымдастырылуы мен мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәртібін қамтиды. Ал,
қоғамның құрылысы адамның және азаматтың жағдайын, шаруашылық жүргізу
жүйесін, меншік нысандарын, қоғамның саяси, идеологиялық, діни және өзге де
бастауларын қамтиды.
Қазақстан Республикасы мемлекетінің ұйымдастырылуының негіздері -
бұл мемлекеттің негізгі бастаулары, негізгі қағидалары. Жоғарыда
айтқанымыздай олар Конституцияда бекітілген. Ашып қарастырсақ,
Конституцияның жалпы ережелер бөлімінің 1, 2 баптарында Қазақстан
Республикасының мемлекеттік құрылысы, яғни мемлекеттік басқару нысаны,
мемлекеттік құрылым нысаны, саяси режимі жарияланған, ал 3 бапта бүкіл
биліктің халыққа тән болып табылатындығы бекітілген, кейін мемлекеттік
билікті жүзеге асыру тетігі ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттің
құрылысы (мемлекеттік құрылыс, мемлекетті ұйымдастыру) көрініс тапқан. Ал,
қоғамның құрылысының, оның ұйымдастырылуының элементтері болып табылатын
адамның және азаматтың мәртебесі, қоғамның экономикалық, идеологиялық,
саяси, діни бастаулары 1 баптың 1 тармағынан бастап бірнеше баптарда
көрініс тапқан.
30 тамыз 1995 жылы қабылданған Конституциясында Қазақстан Республикасы
өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметгік мемлекет ретінде
орнықтыратынын; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары болып табылатындығын бекітті [1. 1 бап]. Содан
бері Республикамызда тиісті бағытта бірқатар реформалар жүргізілді.
Қазақстанда жүргізілген реформалардың негізгі мақсаттары – Қазақстанды
құқықтық, әлеуметтік, демократиялық және зайырлы мемлекет ретінде
қалыптастыру болды.
Қазақстан Республикасының егемендігі жағдайында халық билігі
институттарын, заңның жоғарылығын, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын
көтеруге бағытталған институттарды, мемлекет пен діннің арақатынасын жоғары
деңгейде ұйымдастыру мен жүзеге асыру, заңдар шығару мен қоғамдағы өзге де
процестерді заңи рәсімдеу арқылы оларды дамыту, жетілдіру мәселелері ерекше
маңызға ие. Сол себепті де халық билігі институттары, құқықтық, әлеуметтік
мемлекет идеялары, зайырлылық мәселелері әркезде де қоғам дамуының барлық
кезеңдерінде негізгі басты назарда болуы керек. Себебі, кез-келген дамыған
елдерде құқықтық, демократиялық, әлеуметтік, діни институттардың қызметінде
азаматтардың еріктері мен мүдделері бекіп, құқықтық, адамгершілік, жеке
қасиеттері дамиды. Олай болса, бүгінде Республикада қалыптасқан саяси-
қоғамдық, құқықтық жағдайлар мен мемлекет алдында тұрған міндеттер
республика көлемінде барлық демократиялық, құқықтық, саяси, экономикалық
реформаларды дер кезінде жүзеге асыруды қажет етеді, тиісінше бейбітшілік
пен тұрақты дамуға, халық мүддесіне негізделген мемлекетті жетілдірудің ең
бір жетік және қолайлы тетіктерін жасауға байланысты мәселелерді өз
уақытында зерттеуді, теориялық тұрғыдан негіздеуді қажет етеді. Тиісті
мәселе өзекті де маңызды мәселелердің бірі болып табылады.
Жұмыстың жаңашылдығы. Диплом жұмысы Қазақстан Республикасы
мемлекетінің ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстанның құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекет ретінде анықталуының мәні
мен маңызын, тиісінше олардың институттарының дамуын, саралап, қарастырған
кешенді жұмыс болып табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Заң ғылымында Қазақстанның жалпы
конституциялық құрылысының негіздері мәселелеріне, оның ішінде Қазақстанның
құқықтық, демократиялық, әлеуметтік және зайырлы мемлекет ретінде
орнығуына, Қазақстанда демократиялық институттарды ары қарайғы жетілдіру
мәселелеріне ел басы Н.Ә.Назарбаев, Зиманов С.З., Сапарғалиев Ғ.С.,
Баймаханов М.Т., Сартаев С.С., Табанов С.А., Ким В.А., Кенжалиев З.Ж.,
Жанузакова Л.Т. және т.б., қазақстандық және шетелдік ғалымдар көңіл
бөлген.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының мемлекет ретінде
ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстан Республикасының
демократиялық, құқықтық, әлеуметтік, зайырлы мемлекет ретінде орнығуының
негізгі бағыттарын көрсету болып табылады.
Жұмыстың міндеттері:
- Конституциялық құрылыс ұғымын анықтау
- Қазақстан Республикасынының конституциялық құрылысының негіздерін
қарастыру;
- Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлық, құқықтық, және
әлеуметтік сипатын анықтап, оны орнықтыру мәселелерін қарастыру
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы. Дипломдық зерттеудің ғылыми
базасын Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасының анықталуы мен дамуы
жайындағы еңбектері және Қазақстанның құқықтық, зайырлы, әлеуметтік,
демократиялық мемлекет ретінде орнығуы мен дамуы мәселелерін зерттеген
келесідей кеңестік, қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері
құрады: С.З.Зиманов, М.Т.Баймаханов, Ғ.С.Сапарғалиев, С.С.Сартаев, В.А.Ким,
З.Ж.Кенжалиев, Л.Т.Жанузакова, С.А.Табанов, Е.С.Шугрина, Мухамеджанов Э.Б.
т.с.с.
Зерттеудің әдістемелік базасын қоғамдық, әлеуметтік, құқықтық
құбылыстарды зерттеудің жалпы және нақты, теориялық-қисындық, құқықтық
тарихи және философиялық әдістері мен тұжырымдары құрайды.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының конституциялық
құрылысының негіздерін бекітуі, құқықтық, демократиялық, әлеуметтік және
зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуы барысында пайда болған
қоғамдық қатынастар табылады.
Зерттеу пәнін тікелей және өкілді демократияның нысандарын,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын, құқықтық
мемлекет құрудық негіздерін, мемлекет пен діннің арақатынасын реттейтін
нормативтік құқықтық актілер және олардың жүзеге асырылу практикасы,
қызметі құрайды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Қазақстан Республикасының
ұйымдастырылуының негізгі қағидаларын, Қазақстанның құқықтық, әлеуметтік,
демократиялық, зайырлы мемлекет ретінде қалыптасуы мәселелерін, олардың
құқықтық реттелуі мен дамуы мәселелерін зерттеу негізіне алынған деректерді
және зерттеу нәтижесінде алынған қорытындылар мен түйіндерді тиісті
мәселені ары қарай зерттеуде, студенттердің конституциялық құрылыс
институтына қатысты өзіндік дербес жұмыстар жүргізуінде, “Мемлекет және
құқық теориясы”, “Қазақстан Республикасы конституциялық құқығы” пәндерін
оқытуда пайдалануға болады деп есептейміз.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, 5 тармақты қамтитын
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ
Қазақстан Республикасы мемлекетінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуінің
негізгі ережелері – бұл мемлекеттің негізгі бастаулары, негізгі қағидалары.
Олар Конституцияда бекітілген. Ашып қарастырсақ, Конституцияның жалпы
ережелер бөлімінің 1, 2-баптарында Қазақстан Республикасының мемлекеттік
құрылысы, яғни мемлекет ретінде басқару нысаны, мемлекеттік құрылым нысаны,
саяси режимі жарияланған, ал 3-бапта бүкіл биліктің халыққа тән болып
табылатындығы бекітілген, кейін мемлекеттік билікті жүзеге асыру тетігі
ашылған. Басқаша айтқанда, мұнда мемлекеттің құрылысы (мемлекеттік құрылыс,
мемлекетті ұйымдастыру) көрініс тапқан. Ал, қоғамның құрылысының, оның
ұйымдастырылуының элементтері болып табылатын адамның және азаматтың
мәртебесі, қоғамның экономикалық, идеологиялық, саяси, діни бастаулары 1-
баптың 1) тармағынан бастап бірнеше баптарда көрініс тапқан. Қазақстан
Республикасы Конституцияның 1-бабында аталғандай Қазақстан өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады. Конституцияның екінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы –
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас, егемен мемлекет болып табылады.
Әрбір мемлекет өзінің Конституциясына сәйкес мемлекеттік билікті
ұйымдастыруды белгілейді сонымен қатар олардың адам және азаматтың аталмыш
қоғам өмірімен қарым қатынасын бекіте отырып, мемлекеттік органдар
жүйесінің негізін қалайды. Қазақстан Республикасының құрылысы мемлекетті
ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен қатынасына негіз болатын,
Конституция нормаларымен бекітілген және оны конституциялық мемлекет
ретінде сипаттайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі болып табылады.
Конституцияда Қазақстан Республикасының құрылысына негіз болатын барлық
қағидалар бекітілген. Олар – халықтық билік, мемлекеттік егемендік,
біртұтастіқ, биліктерді бөлу принципі, құқықтың үстемдігі, мемлекет
өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық жолмен шешу, идеологиялық
және саяси әр алуандылық және т.б. принциптер болып жіктеледі. Қазақстан
Республикасының мемлекетін құру концепциясында Қазақстан Респубикасы
конституциялық құрылысының негізгі белгісі ретінде халықтық билікті атап
айтуға болады. Қазақстан Республикасының Конституциясында Мемлекеттік
биліктің бірден бір бастауы халық деп белгіленген [1].
Халық билікті республикалық референдум және еркін сайлау арқылы
жүзеге асырады. Сондай-ақ халық өз илігін жүзеге асыруды мемлекеттік
органдарға береді. Сондықтан да Қазақстан Республикасын демократиясының
тікелей және өкілді нысандары туралы берік сеніммен айтуға болады.
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі ретінде
Конституциямен жария етіледі. Егемендік республиканың бүкіл аумағын
қамтиды, өз аумағында және одан тысқары жерлерде Қазақстан Республикасы
халқының ерік жігері негізінде басқа мемлекеттерге тәуелсіз жағдайда, өз
алдына дербес мемлекет функцияларын жүзеге асыруына мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының егемендігін қаматамасыз етуде 1995 жылы 25
қазанда қабылданған ҚазССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
айрықша рөлге ие. Қазақстан Республикасының егемендігін 1991 жылдың 16
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы одан әрі
нығайта түсті. Ол Қазақстан Республикасын дербес және тәуелсіз мемлекет
ретінде бекітті. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет болып
табылады [2].
Республика Президенті халық пен мемлекеттік билік бірлігінің,
Конституцияның мызғымастығының, адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының рәмізі әрі кепілі болып қана қоймай, сонымен қатар билік
тармақтарының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының халық
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етіп келеді. Конституция мемлекеттік
биліктің біртұтастығы және оның үш тармаққа бөліну, олардың тежемелік әрі
тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципін
белгілейді. Бұл конституциялық тетік қазіргі кезде іс жүзінде қолданылып,
билік тармақтарының бір-біріне әсер ете отырып, тиімді шешімдер қабылдауына
септігін тигізіп отыр [3].
Конституциялық құрылыстың өзеті неде деген сұраққа жауап беру қиын.
Өйткені бұл ұғымның өзі қарапайым болса да түсіндіруге қиынырақ келетіні
сөзсіз. Өйткені, көптеген дүниежүзілік елдердің өзіндік Конституциялары
бар, бірақ бұлардың аздағанында ғана конституциялык құрылыс қалыптаскан.
Оған басты себеп конституциялык құрылыс мемлекет пен қоғам, адамдардың
өзара байланысты қатынастары негізінен туындайтын ерекше қағидалармен
мінезделінеді. Жалпы алғанда, конституциялык құрылыс дегеніміз мемлекеттік
биліктің ұйымдастырушылык нысанын емес немесе мемлекеттік билік
құрылымдарының калыптастыру мен кызмет бағытының тәсілдерін емес, ол саяси
жүйенің компоненттерімен байланысты билік қатынастары. Мұндай билік
қатынастар тұтасып жатқан мемлекеттік-құқықтық дүниеге ене отырып, оған
өзіндік ерекше мәндік сипатымен толығыстырады. Демек, әрбір конституциялық
құрылыстың нақтылы тарихи жағдайларға байланысты өзіндік ерекшеліктері
болады [4].
Әрбір конституциялык құрылыс өте күрделі организм, оның негізін белгілі
бір мемлекеттің Конституция нормаларында бекітілген нақтылы қоғамдық
катынастардың нысаны калайды.
Дәлірек айтсақ, конституциялык құрылыс деп қоғам мен мемлекеттің саяси
және әлеуметтік-экономикалық ұйымның, мұндағы жеке адамның Ата заң
нормаларымен бекітілген коғамдык катынастарының жиьінтығын айтамыз. Бірақ
бұдан конституциялық құрылыс тек конституцияны формалды түрде орындауымыз
қажет деген түсініктен туындамауы тиіс. Бұл ұғым тек барлық жағдайда адам
мен азаматтардың құкықтары мен бостандыктарын ңақтылы қорғай алатын
мемлекеттерге ғана тән қасиет. Ең бастысы мемлекеттің қызметі Конституцияға
сәйкестендіріліп барлық жағдайда құқыққа бағынышты болуы қажет. Тек,
конституция сақталынып орындалса және өзіндік мәнді сипаты жағынан
демократияшыл болса ғана біз конституциялық құрылыстың іс-жүзінде бар
екендігін сезінеміз. Сөйтіп, конституциялық құрылыстың бастамасы
мемлекеттің ұйымдастырушылық қағидаларын жеке адам мен азаматтық қоғамның
ара-қатынастарымен ұштастыру болып табылады. Конституциялық құрылысты
айқындайтын, мемлекет пен жеке адамдардың және азаматтық қоғамның қарым-
қатынастарынан туындайтын негізгі қағидаттарға жататындар:
1) Қазақстан халқының толық билігі (егемендігі);
2) Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы;
3) мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысындағы идеологиялық және саяси
әралуандылығы;
4) құқықтың үстемдігі (жоғарылығы);
5) мемлекет билігінің бөлінісі;
6) адам құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен
басымдылығы;
7) мемлекеттік тіл саясатының кепілділігі;
8) адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінен туындайтын мемлекеттің ең
қымбат қазынасы болып табылатын адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары;
9) мемлекеттің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мәндері;
10) экономикалық қызметтің бостандығы;
11) әр түрлі меншік нысандарының көптілігі мен тендігі және өзгелер.
Бұл қағидаттар Қазақстан Республикасы Конституциясының Жалпы ережелер
деп аталатын 1-бөлімінде баяндалған. Азаматтық қоғам мемлекетті адам
мүддесі үшін жұмыс істеуге мәжбүр ете отырып, оны мемлекеттік билікті заң
шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-
тендік жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес
жүзеге асырудың қатаң талаптарын қояды. Қазақстан Республикасы
конституциялық құрылысының мазмұнына саяси, экономикалық негіздер,
әлеуметтік саясат негіздері, ішкі саясат негіздері енді. Олар Қазақстан
Республикасы Конституциясының 1, 3, 4, 7, 8, 12, 14 және 26 - баптарында
тұжырымдалған. Мысалы, Конституциясының 1-бабының І-тармағы: Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, — деп жариялаған. Мұның өзі Қазақстан Республикасы
президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігінен туындайды.
Демек, мемлекеттің басында занды түрде сайланған Президент тұрып, басшылық
етеді, - деген сөз. Біртұтас мемлекеттің тағы бір ерекшелігі сол, оның
ұлттық пәтерлерге ыдырап кетпей, әкімшілік-аумақтық құрылысқа бөлінуінде.
Еліміздегі саяси режим демократиялық болып жариялануына орай Қазақстан
Республикасы Конституциясының 3-бабы халық егемендігінің конституциялық
қағидатына арналған. Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық, онда
былай баяндалған: Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін
сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға береді. Қазақстан Республикасында билікті ешкім де
иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады.
Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-
ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар.
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік. органдар өздеріне берілген
өкілеттіктер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізеді, Мұнан кейін біз,
халықтық биліктің екі нысанының тікелей (республикалық референдум және
еркін сайлау) және өкілді демократияға (өз билігін жүзеге асыруды
мемлекеттік органдарға беру) белсендігін аңғарып отырмыз. Өкілді демократия
мен тікелей демократияның арасында орасан зор алшақтық болғанымен халық осы
екі нысан арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін-өзі басқару оргаңдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ
жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға кұқығы бар. Және де республика
азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға, бірлестіктерге бірігуге құқығы бар.
Қазакстан Республикасы құрамдық ұйымдастырылуы бойынша көп ұлтты
біртұтас мемлекет. Оны саяси тұрғысынан қарасақ, біздің мемлекетімізде
байырғы тұрғын қазақтардан басқа жүзден асатын ұлттар, ұлттық этностар
тұрады. Оларды татулық мұраттарға сәйкес бейбітшіл азаматтық қоғамның
мүшелерінің бірі ретінде ұғынамыз. Сондықтан да болар біздің ортақ тарихи
тағдыр біріктірген Қазақстан халқы делінуіміз.
Қазақстанда құқықтық жоғарылығы қажеттілік ретінде танылған. Құқықтың
жоғарылылығы - бұл Қазақстанды құқықтық мемлекет ретінде мінездейтін
Қазақстан Республикасының ең басты конституциялық құрылыс қағидаларының
бірі. Бұрын айтылғандай, құқықтық мемлекеттің құқықтық жоғарылық
қағидаларынан баска да мемлекеттік билікті ұйымдастырушылық негіздері,
мемлекет пен адам және азаматтың өзіндік байланыстық қатынастары сияқты
белгілері бар.
Құқықтың ұлылығы Конституцияның жоғары тұратындығынан және мемлекеттің
кұқықпен байланыстылығынан білінеді. Конституцияның ең жоғарғы заңдық
күшінің болуы және онын бүкіл республика аумағында тікелей қолданылатындығы
дегеніміз Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар мен өзге де құқықтық
актілер еліміздің Ата заңына қайшы келмеуі тиіс. Мемлекеттік билікті іске
асырушы органдар, жергілікті өзін-өзі басқарушы органдар, лауазымды
адамдар, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен зандарын сақтауға міндетті. Сондықтан да болар,
мемлекеттік биліктің құқықпен шектелінетіндігі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының бірден-бір басты талабы -
барлық зандардың Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық
шарттардың жарияланатындығы, азаматтардың құқықтарына, бостандыктары мен
міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтык актілерді ресми түрде жариялау
оларды қолданудың міндетті шарты болып табылатындығы [5].
Сонымен қорыта айтатын болсақ, Қазақстан Республикасы мемлекетінің
ұйымдастырылуының негізгі ережелері оның конституциялық құрылысы ретінде
анықталады. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы - бұл
Қазақстан мемлекетінің, қоғамының саяси және әлеуметтік-экономикалық
ұйьмдастырылуын және олардағы жеке адамның құқықтық жағдайын қамтитын
қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Конституциялық құрылысты құру мемлекеттің
ұйымдастырушылық принциптерін, оның тұлға мен азаматтық қоғамның
арақатынасын айқындаудан басталады.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ — ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ
Дербес даму жолына түскен Қазақстан бірден құқықтық мемлекет идеясын
қабылдады. Құқықтық мемлекет құру – қайшылықты, ұзақ та күрделі процесс.
Бұл біздің жас мемлекетіміздің аяғынан қаз тұру жолынан да жақсы байқалады.
Саяси саладағы басты мақсат – жас егеменді мемлекетті қуатты
президентті республика етіп қалыптастыру. Біздің мемлекетімізде барлық
азаматтардың теңдігі барлығының заң алдындағы бірдей жауапкершілігі, кімнің
қай ұлтқа жататындығына қарамастан, бірдей екендігі әуелден-ақ нақты
көрсетілген. Әрине, кейбір жағдайда жергілікті ұлт – қазақтардың мүддесі
ерекше ескеріледі. Мұндай жағдайға ұлттық мәдениетті, тілді өркендету,
қазақ диаспорасының рухани-мәдени және басқа да байланыстарын қалпына
келтіру, олардың өз Отанына қайтып оралуына қолайлы жағдайлар туғызу
жатады.
Құқықтық демократиялық мемлекетте Конституция, яғни біздің қоғам
өмірінің Негізгі Заңы аса жоғары мәнге ие. Конституция жобасы Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап жасалына бастады. Конституция
қабылдаудан бұрын бүкілхалықтық талқылаудан өтті. Біздің Конституциямыз
бойынша Қазақстан халқы егемендіктің иесі, республикадағы мемлекетік
биліктің жалғыз қайнар көзі болып табылады. Республикада тек қазақтар ғана
емес, басқа ұлт өкілдері де тұрады. Сондықтан саяси ымыраға келу қажет
болғандықтан қазақ халқы өз қамын күйттеумен қатар, жас мемлекетіміздің
тыныштығын, оны одан әрі нығайтуды ойлауы керек.
Құқықтық мемлекет құру, қоғамдық өмірді демократияландыру,
жалпыұлттық келісім мен ынтымақ Қазақстан Республикасының әлемдік
қауымдастықтың лайықты толық мүшесі болып енуінің басты шарты болып
табылады.
Құқықтық мемлекет - тек парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы
белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-
намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне
қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал
осы бағытта қалыптасқан құқықтық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты,
құқықтық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқыктық
мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан
негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,
Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық,
парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: Заң
үстемдігі болмаса демократия жоқ - деді. Феодалдық дәуірде Н. Макиавелли,
Ж. Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекет орнату төңірегінде көп
қиялданып, біраз пікірлер айтып кетті. Құқықтық мемлекет орнату
концепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар: Г. Гроцкий,
Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д.Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон,
Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б. Кейбірінің жеке пікірлеріне тоқтала кетсек,
Монтескье мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін
қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады, - деп есептеді.
Ал, Кант құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан
зерттеді. Мемлекеттік жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін,
ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамда үстемдігін
калыптастыру деп түсіндірді. Маркс құқық пен мемлекетті қоғамның таптық
құрылысына сәйкес қараған. Ол: Таптар жойылса құқық пен мемлекет те
жойылады. Бұл процесс қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық
орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандық қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып,
оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға
айналдыруы тиіс. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады, - деп тұжырымдады [6.
с. 68-69].
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүние
жүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты
деуге толық болады. Бүгінде, құқықтық мемлекеттің мәні – барлық мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың
құқықтық нормаларға қатаң сәйкестікте әрекет ету тиістілігінде, яғни
мемлекетте құқықтың үстемдік етуінде [7. 25б.]
Қазіргі заманда құқықтық мемлекет құру қалыптастыру мәселесі ғаламдық
проблемаға айналды. Өйткені адам қоғамының даму тарихында ешқашан, еш елде
шынайы құқықтық мемлекет болған емес. Қазіргі кезде де жоқ деп есептеледі.
Болашақта да барлық елдерде бір мазмұнды, бір нысанды құқықтық мемлекет
болуға мүмкін емес. Себебі әр елдің экономикасы, мәдениеті, әлеуметтік
жағдайы, рухани санасы, саясаты бір деңгейде болмайды. Бұған қоса олардың
географиялық, ұлттық ерекшеліктері болады.
Сондықтан болашақта құқықтық мемлекет бірнеше дамыған елдерде қалыптасуы
мүмкін. Бірақ ол мемлекеттердің мазмұнында, әсіресе нысанында объективтік
ерекшеліктері болады.
Құқықтық мемлекеттің мазмұнының негізгі талаптары ретінде келесілерді
көрсетуге болады:
1) Құқықтық мемлекет азаматтық қоғамның объективтік даму процесіне сәйкес
ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы құбылыс. Бұл мемлекетте адамның толық
егеменді болуы қажет, олардың мемлекеттің билік жүргізетін органдарын
құруға қатысуы заңды түрде бекітілуі керек.
2) Құқықтық мемлекеттің экономикалық негізі - өндіргіш күш пен өндірістік
қатынас және көп меншіктік шаруашылық арқылы дамуы. Құқықтық мемлекетте
меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен тұтынушылық билігінде болуы қажет.
Бұл билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін оларға
толық бостандық беруі керек. Сонда ғана қоғамның әлеуметтік, экономикалық
жағдайын көтеруге, нытайтуға болады.
3) Құқықтық мемлекеттің әлеуметтік негізі — өзін-өзі басқаратын азаматтық
қоғамда адамдардың бостандығын, теңдігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы
еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік беру. Қоғамның әлеуметтік
жағдайының жақсаруы құқықтық мемлекеттің нығаюы. Бұл екі процесс бір-
бірімен тығыз байланысты. Құқықтық мемлекет сонымен бірге әлеуметтік
мемлекет.
4) Құқықтық мемлекеттің моральдық негізі - гуманизм, әділеттік, бостандық,
теңдік, адамдардың қадір-қасиетінің, ар-намысының деңгейі. Осы жоғары
дәрежедегі принциптер болса құқықтық мемлекет болады. Өйткені мұндай
қоғамда адамдардың рухани сана-сезімі де жоғары дәрежеде болады.
5) Құқықтық мемлекеттің саяси негізі - халықтың, ұлттық тәуелсіздігін
қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың бостандығын,
теңдігін қорғап, әділеттікті, демократияны орнату, қарым-қатынастарды
реттеп басқару.
Міне қоғамның осы негіздеріне сүйене отырып құқықтық мемлекет орнатуға
мүмкіншілік қалыптасады.
Жалпы құқықтық мемлекет теориясы өзінің негізін көне заманның ойшыл-
ғалымдарының идеяларынан алады. Яғни, құқықтық мемлекет теориясының
бастаулары болып Платон, Аристотель, Кант, Гегель, Шонтаскье т.с.с.
ғалымдардың пікірлері, көзқарастары табылады. Мысалы, құқықтық мемлекеттің
негізгі белгісінің бірі - билікті құқықпен, заңмен шектеу идеялары – көне
идеялар болып табылады, оның негізін салушылар деп заңды түрде ежелгі грек
философтары Платон, Аристотельдер есептелінеді. Құқықтық мемлекет идеяларын
дамытуға И.Кант, В.Гегель сияқты ойшыл-философтар барынша үлес қосты. Олар
құқықтық мемлекеттің философиялық негізін қалады. Канттың ойы бойынша,
мемлекет - құқықтық заңдарға бағынатын көптеген адамдардың бірлестігі.
Құқықтық мемлекет теориясындағы аса маңызды мәселелердің бірі - биліктерді
бөлу қағидатын құрушылар Дж. Локк пен Ш.Монтаскье болып табылады.
Ш.Монтаскье: Белгілі бір жағдайда түрлі биліктер бір-бірін өзара ұстап
тұратын тәртіптер жүйесі қажет деп дәлелдеді [8. с.102] . Г.Еллинек құқық
және заңның үстемдігі идеясын алға тарта отырып, сонымен қоса мемлекеттің
өзін-өзі шектеу теориясын ұсынды. Орыс заңгерлері Н.М.Коркунов,
П.И.Новгородцев, Г.Ф.Шершеневичтердің еңбектерінде құқықтық мемлекет
тақырыбы құқықтың мемлекетті шектеу тұрғысынан қарастырылды.
Осы аталған идеялар негізінде кейінде төмендегідей белгілерімен
ерекшеленген құқықтық мемлекет концепциясы құрылды:
1. Өркениеттің тұрақты дамуының кепілі ретіндегі азаматтық қоғамның -
автономиялық, егемен, ерікті тұлғалар одағының және құқықтық мемлекеттің
өмір сүруіне қажетті жағдайдың болуы.
2. Мемлекеттің құқықпен байланыстылығы, ол:
а) мемлекеттің құқыққа қайшы келетін заңдарды шығаруға құқығы жоқ,
ә) мемлекет те, азаматтар да қабылданған заңдарды бірдей орындауға міндетті
дегенді білдіреді.
3. Мемлекеттік билікті ұйымдастырған кезде билікті бөлу қағидатын іске
асыру. Соған сәйкес мемлекеттік биліктің қалыпты өмір сүруі үшін оның
ішінде салыстырмалы түрде бір-біріне тәуелді емес мынадай биліктер болуы
тиіс: парламентке тиесілі заң шығарушы, үкіметке тиесілі атқарушы, сотқа
тиесілі соттық. Мұндай бөлудің мәні биліктің бір тұлғаның немесе адамдар
тобының қолында жинақталып қалуына жол бермеу, сөйтіп тирандық және
авторитаризмнің алдын алумен негізделеді.
4. Заңның үстемдігі қағидатын сақтау. Бұл жоғары заң күшіне ие және
мемлекеттің нормативтік құқықтық актілерін құрайтын Конституция негізгі заң
болуы тиіс дегенді білдіреді.
5. Құқықтық мемлекетте сот әділеттің және шынайы сот төрелігінің салтанат
құратын органы болуы керек. Сот- қандай да бір ықпалдан тәуелсіз қорғау
және бұзылған құқықтық жағдайды қалыпқа келтіретін орган.
6. Құқықтық мемлекеттің негізі — жеке тұлғаның бостандығының, оның
құқықтары мен мүдделерінің, ар-ожданының бұлжымастығы, оларды қорғау және
кепілділігі.
Олай болса, құқықтық мемлекет - бұқаралық билікті жүзеге асыру
формасы, бұл жағдайда азаматтардың саяси ұйымы құқық және заңның үстемдігі
негізінде жүргізіледі, әрбір тұлғаның құқықтары, бостандықтары және
міндеттерін қорғау және қамтамасыз ету құралы болып табылады.
Адам қоғамының барлық дәуірінде құқықтық мемлекет кұру мәселесі
толастап көрген емес. Әсіресе елді басқаруда абсолютизм, деспотизм,
тоталитаризм орнаған кезде құқықтық мемлекет орнату - деген дауыс, талап
күшейіп отырды.
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет ретінде орнықтыратынын бекітті. Қай
елде болмасын құқықтық мемлекет орнату алдымен мемлекеттік биліктің үш
саласының жұмысын жақсарту, әсіресе заңның, нормативтік актілердің сапасын
көтеру қажет, одан кейін нормативтік актілердің дұрыс қолданылуын,
орындалуын қамтамасыз ету, халықтың рухани сана-сезімін, мәдениетін
жақсартып, көтеру керек, сондай-ақ қоғамдағы қатынастарды дұрыс, жақсы
реттеу-басқару бағытындағы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың жұмысын
жақсартып, бостандықты, теңдікті, әділеттікті, демократияны дамыту қажет,
ең бастысы, әрине, заңдылықты, құқықтық тәртіпті қатаң сақтау міндет.
Құқықтық мемлекет - Қазақстанның барлық органдары мен лауазымды
адамдарының қызметі құқық нормаларына байланысты, соған бағынышты және
соған сәйкес іс-әрекет жасайды. Құқықтың негізгі принцитері: азаматтар үшін
- заңға тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі, мемлекеттік органдар
мен лауазым иелері үшін — Заңда нақты не көрсетілсе, соған ғана рұқсат.
Барлық заң жүйесін жақсартып, әділеттікті жоғары дәрежеге көтеру және
азамат құқығы мен бостандығын халықаралық өлшем деңгейіне жеткізу Қазақстан
мемлекетінің негізгі міндеті. Құқықтық мемлекетте заң бір әлеуметтік топтың
емес, халықтың шынайы еркін білдіреді. Мұндай мемлекетте заңның рухы
үстемдік етеді. Барша адамдар, ең жоғары дәрежедегі лауазым иелерінен
қатардағы азаматтарға дейін заңдардың бүкіл халықтың мүддесі, игілігі үшін
жасалып, қолданылатынын, заңдар адамдарға қажет қоғамдық тәртіпті
орнататынын, адамдарға отбасын құрып, өсіп-өнуге, өзі қалаған жұмыспен
шұғылдануға, өздерін еркін сезінуге, қоғам ісіне қатысуға жағдай туғызуы
керек екенін түсінуі қажет.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы өте созылмалы және күрделі процесс.
Қазақстанның қазіргі кезеңі мемлекетіміздің жалпыға ортақ өркениетті даму
жолына қайта түсуімен сипатталады. Дербес даму жолына түскен Қазақстан
бірден құқықтық мемлекет идеясын қабылдады. Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы конституциялық заң оны тәуелсіз,
демократиялық және құқықтық мемлекет деп жариялады. Академик
Ғ.С.Сапарғалиевтің тұжырымдағанындай ... әкімшілік-бұйрықшылық басқару
жүйесінің құлап, демократиялық саяси институттардың қалыптаса бастауына
орай, Қазақстанды демократиялық мемлекет деп есептеуге болады. Сонымен
бірге Қазақстанды құқықтық мемлекет деп атауға да нақты негіз бар [9. 153
б].
Қазақстанды құқықтық мемлекет ретінде орнықтыру – ұзақ жылдар бойғы
тарихи дамудың жемісі, нәтижесі. Даму барысында Қазақстанда реформаторлық
процесс арқылы қоғамның саяси-экономикалық құрылысында көп өзгерістер
болды. Тиісінше, қоғамдық ғылымдарда жаңаша ғылыми зерттеулер басталды.
Мемлекет пен құқықты дүниежүзілік заң ғылымдар туралы концепциямен
бірлестіріп дамытуға мүмкіншілік туды. Отандық кұқықтану, философиялық,
экономикалық, саяси ой, сана, пікір құқықтық демократиялық мемлекет туралы
ғылымды зерттеуге, дамытуға бет бұрды. 1995 жылғы Конституциясында
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп бекіте отырып, мемлекетіміз
құқықтық мемлекетті орнықтыру жолына, құқыққа негізделген мемлекет құру
жолына түсті.
Қандай-да болмасын мемлекеттің құқықтық мемлекет екендігін көрсететін
негізгі белгілер ретінде келесілер анықталады:
1) заңның (құқықтың) жоғарылығы;
2) соттың тәуелсіздігі;
3) жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдігі;
4) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен
басымдығы;
5) биліктің бөлінуі;
6) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы - мемлекеттік аппараттың,
лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке адамдардың өмірдегі қарым-
қатынастарда өзара жауаптылығы;
Мемлекеттің құқықтық сипатын анықтайтын жағдайларға келесі белгілерді
де қосуға болады: - қоғамда жоғары дәрежеде құқықтық мәдениеттің
қалыптасуы, адамдардың рухани сана-сезімінің жақсы дамуы;
- қоғамның экономикалық, әлеуметтік бағытында әділеттікті, теңдікті
қамтамасыз ету үшін антимонополиялық органның қызметін қатаң бақылау;
- қоғамның ішкі құқық нормалары мен халықаралық құқықтың өзара қатынасын
бақылап, жақсартып отыру;
- азаматтық қоғамды қалыптастыру.
Мемлекеттің негізгі принципі заңның жоғары тұруы, оның қоғам
өміріндегі үстемдігі болып табылады. Қоғам өмірінің маңызды бағыттары
тікедей заң арқылы реттелуі тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясы
заң шығару органдарын осыған бағыттайды. Конституцияға сәйкес Қазақстан
Республикасының Парламенті: “жеке және заңды тұлғалардың құқық
субьектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды
тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін - өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың
қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне қатысты негізгі
принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы“ және т.б.
Президентке заң шығару өкілеттігі берілуі мүмкін және ол заң күші бар
жарлықтар шығара алады. Белгілі бір жағдайларда халық референдум жолымен
конституциялық жіге жай заңдық күші бар заң актілерін қабылдауға құқылы.
Заң шығаруға құқылы субьектілер ауқымының кеңеюі мемлекеттің құқықтық
мемлекет болуға деген талпынысын көрсетеді. Бұл тек заңның қоғамдағы мәні
мен орнын көтеру жөнінде ғана емес. Заңдардың үстемшілдігі сапсына, олардың
қоғамның прогрессивті дамуына сай келетініне не сай келмейтініне
байланысты.
Заңдарды кемсітетін немесе олардың қолдану тиімділігін төмендететін
факторлар бар. Заң шығарушылық қызметте „заң эйфориясы“, заңның
құдыреттілігіне сену, құқыққа табынушылық зиянды. Бір жағынан, бюрократтық
іс әрекеттердің, сыбайлас жемқорлықтың көріністері, екінші жағынан,
қоғамның құқықтық сананың төмендігі заңдардың қолданылу тиімділігін
төмендететін факторлар болып табылады. [9, 153-154 бб.]
Атап кеткеніміздей, құқықтық мемлекеттің басты белгісі – заңның
жоғарылығы, үстемдігі болып табылады. Заңның жоғарылығы, үстемдігі заң
талаптарын орындауға барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдардың,
қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғалардың бірдей міндеттілігін білдіреді.
Адамдар "заңның құлы" болмайынша құқықтық тәртіп те, демократия да жақсы
дамуға тиіс емес. Бұл туралы өмір тәжірибесінен қалыптасқан мынадай өсиет
сөз бар:
Заң - мемлекеттің ақылы.
Сот - мемлекеттің жүрегі.
Мәдениет - мемлекеттің тәртібі.
Міне осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп қалылтасып және мемлекеттің ішкі
заңдары көпшілік таныған халықаралық құқықтық нормалар мен принциптерге
сәйкес келсе, елімізде құқықтық мемлекет орнайды.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуында заң ережелерін мемлекеттің, оның
органдарының және лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар, - деп
жазады аталмыш ғалым Сапарғалиев Ғ.С. Ол Құқықтық мемлекет – құқық
қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатын ғана мемлекет емес. Құқықтық
мемлекет сонымен бірге, мемлекеттік органдардың және мекемелердің қызметі
түбірімен қабылданған заңдарға негізделетін мемлекет, - деп тұжырымдайды
[9, 154б.]. Расында да, мемлекеттік органдардың, лауазым иелерінің заңдарды
бұзуі тұтас алғанда сол мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады. Оның
ішінде, ең бастысы, Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастыру процесіне
кері әсер етеді, азаматтардың құқықтық жағдайының бұзылуына соқтырады, сол
арқылы халық пен мемлекет арасында саяси салқындық тудырады. Тиісінше,
заңның жоғарылығы талабы қоғам мүшелерінің заңды мүлтіксіз орындау міндетін
шамалайды.
Заңдар, ең алдымен мемлекеттен, оның органдарынан бастау алады.
Сондықтан мемлекеттің өзі заң талабын орындауға бірінші кезекте
міндеттенеді. Барлық жағдайда да заңдардың орындалуы мемлекетке, оның
органдарына келіп тіреледі. Мемлекеттік органдар не оның жүзеге асырылуын
қадағалайды, не ол заңдарды өздері қолданады, не олар заңдардың қолданылуын
қамтамасыз етеді, не заңды бұзушыларға қарсы ықпал ету және т.б. шаралар
қолданады. Сондықтан мемлекет заңдарды қабылдай отырып, ол заң талаптарын
орындауға міндеттеніп қана қоймайды. Олар барлық субьектіліердің заңдарды
жүзеге асырудағы бүкіл жұмысының барысын қадағалап отыруы тиіс.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына заң ережелерін мемлекеттің, оның
органдарының және лауазымды адамдардың орындауының айрықша мәні бар.
Құқықтық мемлекет құқық қалыптасатын, көптеген заңдар қабылданатын заңдарға
негізделетін мемлекет. Лауазымды адамдардың, мемлекеттік органдардың, тіпті
мемлекеттің қолданылып жүрген ережелерді бұзуы тұтас алғанда сол
мемлекеттің өзін ауыр зардаптарға ұшыратады. Тіпті, тәп тәуір заң
қабылданғанмен оларды мемлекеттік органдар бұзса, бір жағынан құқықтық
мемлекетті қалыптастыру процесіне кері әсер етеді, екінші жағынан, халық
пен мемлекет арасында саяси салқындық тудырады. Мемлекеттік органдардың
және лауазымда адамдардың заң қағидаларын бұзуы барлық уақытта болды, әлі
де болатын шығар. Мұндай жәйт тіпті ең дамыған, „құқықтық“ деп атауға
болатын мемлекеттердің өздерінде де кездеседі. Егер заң бұзушылық жаппай
сипат алса және бұған қарсы тұруға мемлекет қауқарсыз болса, не бұған назар
аудармаса, құқықтық мемлекетті қалыптастыру туралы сөз ету қиын. Оның
ауқымы әсірісе өтпелі және дағдарысты кезде кеңейе түсетіні белгілі. Осыған
байланысты мемлекеттік қызметшілерді құқықтық жағынан тәрбиелеуге айрықша
және тұрақта назар аударылуы тиіс.
Азаматтардың заңды мүлтіксіз орындауы құқықтық мемлекеттің маңызды
принципі болып табылады. Ол үшін азаматтардың құқықтырын, бостандықтарын
және міндеттерін белгілейтін заңдарды, басқа да нормативтік актілерді жақсы
білуі керек. Ол үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы барлық заңдардың
жариялануына жағдай жасайды: азаматтардың құқықтарыны, бостандықтары мен
міндеттеріне қатыста нормативтік құқықтық актілердің ресми жариялануы
олардың қолданылуына қолайлы жағдай жасау деген сөз. Азаматтардың құқықтық
білімін көтеруде осы конституциялық ережелердің үлкен мәні бар, өйткені ол
олардың құқықтарын, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік
құқықтық актілермен танысуға мүмкіндік алады.аталған конституциялық қағида
азаматтарды олардың құқықтары мен міндеттері нақтыланатын көптеген
ведомствовалық актілермен дер кезінде қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Ведомствовалардың өздерінің нормативтік актілерін жарияламауы, сөйтіп,
оларды азаматтардың толық пайдалануын шектеушілік жиі кездеседі. Мұның
себептерінің бірі оларда азаматтардың заңды құқықтары мен бостандықтарын
бұзатын ережелердің болуы.
Азаматтардың заң ережелерін бұзуының тағы бір себебі, олардың
құқықтық саналарының толық қалыптастырылмалуы болып табылады. Бұл мәселеге
қажетті деңгейде назар аударылған жоқ. Мемлекеттің халықтың құқықтық
білімін көтеру жөніндегі мәселеге қатысты көзқарасында түбірлі өзгеріс
Қазақстан Республикасы Президентінің „Елімізде жалпыға бірдей құқықтық
білім беруді жүзеге асыру жөніндегі шаралар туралы“ 1995жылғы 21 маусымдағы
қаулысынан басталады. Бұл актінің үлкен саяси мәні бар деп ешқандай
әсірілеусіз ақ айтуға болады. Осы қаулының негізінде құқықтық мемлекетті
қалыптастыруды қамтамасыз ету идеясы жатыр.
Құқықтық мемлекеттің келесі бір белгілері – адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының мемлекет мүдделерінен басымдығы және
мемлекетте жеке тұлғаның шынайы бостандығы, адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдендірілуі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-ші бабында Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы
– адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатындығы
бекітілді. Бұл конституциялық норма қоғамда адам, оның құқығы мен
бостандығы мәселесіне қаншалықты орын бөлінгендігін көрсетеді. Қазақстанда
адамның мүддесі мемлекет мүддесінен басым. Мемлекет азаматтардың, халықтың
мүддесінде қызмет етеді, өзінің қызметінде, заңнамалық актілерінде
азаматтардың мүддесін басым қояды. ҚР-да азаматтардың Конституциясымен
бекітілген құқықтары мен бостандықтары шектелінбейді. Конституция ерекше
жағдайларда ғана жекеленген құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне рұқсат
етеді. Конституцияда айтылғандай: азаиаттардың құқықтыры мен бостандықтары
саяси себептер бойынша қандай нысанда оларды шектеуге рұқсат етілмейді. Осы
арқылы азаматтар мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар тарапынан болуы
мүмкін қысымнан қорғалады. Жалпы азаматтардың құқықтыры мен бостандықтары
шектеуге қандай жағдайда болмасын жол берілмейді. Сөйтіп, мемлекеттің өзі
азаматтарға қатысты белгілі бір құқықтық шекте болады. Елімізде кімнің
тарапынан болмасын жасалуы мүмкін құқық бұзушылықтардан азаматтарды,
олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік беретін кең
ауқымды, нақты құқықтық іс жүргізу нормалары түзілген. Бұл өз кезегінде
құқықтық мемлекеттің маңызды белгісі болып табылады. Құқықтар мен
бостандықтар адам қызметінің барлық саласына қатысты. Егер қайсыбір салада
азаматтардың құқықтарын қорғаудың құқықтық рәсімдері болмаса, онда
азаматтардың өздерінің құқықтарын қорғай алмайды. Мемлекеттік органдардың
міндеті – заңдық рәсімдерінің кем-кетіктерін орнын толтыру. Ол азаматтарға
өздерінің өздерінің құқықтарын түсініп, оларды табандылықпен қорғауларына
құқықтық көмек көрсетуі тиіс. Айтылғандардан көрінгендей, құқықтық
мемлекет өзінен өзі қалыптаспайды. Ол мемлекеттің, оның органдары мен
мекемелерінің тұрақты нысаналы қызметінің, мемлекеттік қызметкерлердің өз
міндеттерін абыроймен орындау процесінде іске асады. [9, 156-157бб.].
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам, оның құқықтары мен
бостандықтары ең қымбат қазына деп мойындай отырып, адамның құқықтары мен
бостандықтарын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін сақтау мен қорғау мемлекеттік
биліктің басты міндеті болып табылады деген тұжырымды алдыға тартады.
Конституция саяси, заңдық және басқа да кепілдіктердің нақтылы жүйесін құру
үшін негіз қалады. Ол өз кезегінде баршаның заң мен сот алдындағы теңдігін,
мемлекет пен тұлғаның екіжақты жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
Конституция Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам қалыптастыруға
ықпал жасайды. Бұл Конституцияда идеологиялық және саяси әралуандылық
танылатынынан айқын көрінеді (5-бап). Бұқаралық билікті саяси әралуандылық
негізінде жүзеге асырады. Конституция саяси партияларға, қоғамдық
бірлестіктерге, қозғалыстарға саяси және мемлекеттік өмірге қатысу үшін тең
мүмкіндік береді. Үстемдік етуші ретіндегі қандай да бір идеологияның
белгіленуіне жол берілмейді. Азаматтық қоғам мемлекет және азамат, тұтынушы
және өндірушінің әлеуметтік серіктестігі, нарық шаруашылықтары меншік
түрлерінің әралуандылығымен сипатталады.
Заң талабын сақтай отырып, азаматтар өзінің мемлекет алдындағы, ал
мемлекет жеке тұлға алдындағы жауапкершілігін сезінуі керек. Мемлекет пен
жеке тұлғаның өзара жауаптылығы – мемлекеттің құқықтық сипатын көрсететін
белгілердің келесі бірі. Мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы -
мемлекеттік аппараттың, лауазымды тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың, жеке
адамдардың өмірдегі қарым-қатынастарда өзара жауаптылығы. Құқықтық
мемлекетте тек азаматтар ғана мемлекет алдында жауапты емес, соынмен бірге
мемлекет те өз азаматтары алдында жауапты. Мемлекет азаматтарын, олардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғау, олардың жүзеге асырылуы үшін жауап
береді. Мемлекет, оның органдары, мекемелері, лауазымды адамдары
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын қамтамасыз
етуі тиіс, сонымен бірге олар оны таптарға, әлеуметтік қауымдарға, топтарға
бөлмей бүкіл қоғамға теңдей қызмет етуі тиіс. Бұл қағидаттық ереже
Конституцияның 1-ші бабында көрініс тапты.
Құқықтық мемлекеттің келесі бір белгісі мемлекеттік билікті
ұйымдастыруда биліктерді бөлу қағидаттарын жүзеге асыру болып табылады.
Тұңғыш рет ол жүйе құрушы қағидат ретінде 1990 жылдың 25 қазанында
қабылданған Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның 7-
бабында айшықталды. Соған сәйкес, мемлекеттік биліктің барлық жүйесін
реформалау жүргізілді. Қазақстан Республикасы Конституциясы 3-бабының 4-
тармақшасында Республикада мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және
сот билігіне бөліну қағидатына сәйкес жүзеге асырылады деп атап
көрсетілген. Заң шығарушы билікті Қазақстан Республикасының Парламенті,
атқарушы билікті - Үкімет, сот билігін — Жоғарғы сот және Қазақстан
Республикасының төмен тұрған соттары жүзеге асырады. Тежемелік және тепе-
теңдік жүйесінің болуы - жаңа Конституцияның өзіндік ерекшеліктерінің бірі.
Тежемелік және тепе-теңдік жүйесі элементтеріне парламенттік импичмент,
Үкіметке сенімсіздік вотумын білдіру, Президенттің парламентті таратып
жіберу құқығы, Үкіметті және оның мүшелерін орнынан босатуы жатады.
Қазіргі кезде конституциялық бақылау механизміне ерекше назар
аударылуда. Республикада конституциялық бақылаудың қалыптасуы құқықтық
мемлекет құру туралы пайда болған конституциялық бағыт-бағдарлармен тығыз
байланысты. Басқа нормативтік актілерден Конституцияның сөзсіз басым болуы
құқықтық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып табылады. Құқықтық
мемлекеттің тағы бір негізгі қағидаты мемлекеттің өзінің және оның
органдарының Қазақстан Республикасы Конституциясына міндетті түрде
бағынышты болуынан көрінетін құқықтың үстемдігі болып табылады.
Конституциялық Кеңес заңдар және басқа да нормативтік актілерді, егер олар
Конституцияға қайшы келетін болса, Конституцияға сәйкес келмейді деп тануға
құқылы.
Соттың тәуелсіздігі – Қазақстанның құқықтық мемлекет ретінде
орнығуының келесі бір маңызды белгісі. Мемлекеттік биліктің үш тармағының
бірі болғандықтан сот құқықтық мемлекетте маңызды орын алады. Барлық даулы
мәселелер негізінен сотта шешіледі. Сот билігі республика Конституциясы,
заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары
негізінде туындаған барлық істер мен дауларды қамтиды. Конституцияда Судья
сот төрелегін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана
бағынады. Сот төрелегін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да
болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке әкеліп
соғады деп жазылған [1, 77 бап]. 1995 жылғы Конституцияның басты бір
жетістігі барлық деңгейдегі соттардың тәуелсіздігінің кепілдігі болып
табылады. Сот билігінің тәуелсіздігі судьялардың өкілеттігін сайлаудың,
тағайындаудың және тоқтатудың ерекше тәртібімен, сонымен бірге сот құрамын
құруға Жоғарғы Сот Кеңесі және Әділет біліктілік комиссиясы сияқты тәуелсіз
органдардың қатысуымен айқындалады. Судьялардың тұрақтылығы қағидаты
бекітілген (79-бап, 1-т.), судьялар өмірлікке сайланады және тағайындалады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына 1998 жылғы 7 қазанда Парламент
енгізген қосымшалар сот ісін жүргізуді демократизациялауға бағытталған. 75-
баптың 2-тармағына сәйкес қылмыстық сот ісін жүргізу заңмен белгіленген
белгілі бір жағдайларда өзге де нысандар арқылы жүзеге асырылады. 1995
жылғы 20-желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы соттар және
судьялардың мәртебесі туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңы, өзгерістері және толықтыруларымен, соттарды жеке билік ретінде
бекіткен, соттар өз қызметінде заң шығарушы және атқарушы биліктерден
тәуелсіз. Бұл конституциялық ережелер, оған қоса судьялардың өмір бойына
тағайындалуы соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздейтін шаралар
болып табылады деп айтуға болады.
Мемлекет дамыған ұлттық құқықтық жүйесі болғанда ғана емес, ол іс
жүзінде жүзеге асырылғанда ғана құқықтық мемлекет деп танылады. Мемлекеттің
құқықтық сипатының деңгейі мемлекеттің халықаралық құқықпен қалай қатынас
жасайтынымен, Өз бойына барынша демократиялық, прогрессивті және
адамгенршілікті құқықтық идеяларды сіңдіре алуына қарай да анықталады. Бұл
мәселеге Қазақстан Республикасының Конституциясы айрықша мән береді. Онда,
Қазақстан республикасы халықаралық құқық принциптері мен нормаларын
құрметтейтіндігі жазылған. Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген
құқығына Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері
кіреді. Республикада бекітілген халықаралық шарттар оның басқа заңдарынан
басымдық сипатта болады және халықаралық шартта көрсетілгендей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz