Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қағидалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Салық жүйелерінің қызмет етуінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
1.1Салық жүйесі туралы түсінік,оның құрылымы және қызмет ету механизмі.5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... .12
1.3 Салық түрлері, салықтық қатынастар және салық
органдары ... ... ... ... ..
1.4 Салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..19
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесініңінің қызмет ету жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Салықтық төлемдер – мемлекеттік бюджет
кірістерінің көзі ... ... ... ... . ... 30
2.2 Салық қызметі органдарының бақылау – экономикалық қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Әлеуметтік-экономикалық дамуға салық жүйесін реформалаудың тигізетін
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ..60
3.1 Салық жүйесінің реформалаудың жолдарын жетілдіру
бағыттары ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Салық жүйесі – бұл әлеуметтік-саяси,
экономикалық шарттардың әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық
салықтардың өзара байланысы. Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы
актілеріне сәйкесетін алым-салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты
әдістерін бекітуімен негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элемент болып
салық табылады. Салық дегеніміз – бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган
тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына
түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдердің құқықтық формасына жататын,
анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін,
қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз
шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер.
Бюджетте қарастырылған шаралардың үздіксіз қаржыландыру
республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі
толтыруды талап етеді. Бұл негізінен жеке және заңды тұлғалардың салық және
басқа төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет етуші заң шығару және
басқа нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер көрсетілген төлемдерді
белгілі уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі міндетті.
Бірақ, өкінішке орай, тәжірибеде жеке және заңды тұлғалар
салықты және басқа да міндетті төлемдерді объективті және субъективті
себептерге байланысты дер кезінде төлемейді. Нарықтық қатынасқа өту кезінде
экономиканың әр түрлі аяларында өзінің қаржылық – шаруашылық қарекетін
жүзеге асыратын жаңа кәсіпорын құрылады. Олардың ішінде бухгалтерлік есеп
саласындағы білікті мамандар жеткіліксіз. Ереже бойынша мұндай кәсіпорындар
есебінде қателер жіберіледі. Есептік мәліметтердің зерделі бұрмалануы жиі
кездесетін жағдай. Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай – ақ және
де заңмен тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе
толығымен бас тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай
болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және
бюджетке салық және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп
соғады. Сондықтан мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық кірістердің
толығымен орындалуы салықтық бақылау арқылы қамтамасыз етіледі.
Сондықтан, бұл курстық жұмыс салық жүйесі мен салық жүйесінің
түсінігі, оның қызмет ету жағдайына талдау жасауға және жетілдірудегі
кейбір мәселелерге арналған.Осыған байланысты бұл жұмыстың басты мақсаты –
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйүесін, оның құрылымын,
түрлерін, салық қызметі органдарының мақсаттары мен міндеттерін нақты
көрсету, салықтық төлемдер мен салық қызметі органдарын бақылау. Сонымен
қатар салық жүйесін жетілдіру жолдарын табу.
Дипломдық жұмыстың тақырыпты зерттеу міндеті
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің сипатын анықтау, салық
органдарының міндеттері мен құқықтарын,атқаратын қызметтерін анықтау, салық
бақылауының мәнін ашу, жүргізілген тексерістер нәтижесінің көрсеткіштерін
талдау және Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру тиімділігін
арттыруды көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салық жүйесінің мәні мен
құрылымы жазылған, салық органдары мен оның мақсаттары мен міндеттеріне
сипаттама берілген.
Екінші бөлімде 2004–2011жылдардағы ҚР-ның салық жүйесінің қызмет
ету жағдайына талдау жасалған.
Үшінші бөлімде ҚР-да салық жүйесін жетілдіру жолдары көрсетілген.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі салық
жүйесінің қызмет етуін жетілдіруді теориялық және әдістемелік негіздеу
болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және
қисынды дәйектілігін анықтаған мына міндеттерді шешу қажет:
- салық жүйесінің экономикалық мәнін сипаттау;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдерін анықтау;
- салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің түсуіне талдау жасау;
- Әлеуметтік-экономикалық дамуға салық жүйесін реформалаудың
тигізетін әсерін бағалау;
- салық жүйесін реформалаудың жолдарын жетілдіру бағыттары бойынша
ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының салық жүйесі болып
табылады.
Зерттеу пәні. Салық жүйесінің қызмет етуімен байланысты жүргізіліп
отырған салық саясаты болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында
әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан
облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары, республикалық, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлық, салыстырмалы
және статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары
пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Салықтық жүйесінің теориялық және
практикалық мәселелерін кешенді зерттеу және салық жүйесін жетілдіру
бойынша ғылыми негізделген нұсқаулар мен ұсыныстарды әзірлеу диплом
жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы мемлекеттік және өңірлік деңгейлерде
басқарушылық шешімдерді өңдеу, салық жүйесінің аймақтық компонеттерін
жетілдіру үшін зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын пайдалану
мүмкіндігінде болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салық жүйесінің қызмет етуінің теориялық негіздері
1.1 Салық жүйесі туралы түсінік,оның құрылымы және қызмет ету
механизмі
Салық жүйесі – салықтар, оларды белгілеу, қолдану, төлеу және
салықтық міндеттемелердің орындалуына бақылауды қосатын кешен. Яғни, салық
төлеушілер мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бір –
бірімен өзара байланысты болатын салықтардың жиынтығынан құралған жүйе.
Салық қаржы категориясы ретінде Теория финансов еңбегінде қарастырған Б.
Н. Сабанти салық жүйесіне мынандай анықтама береді: Салық жүйесі –
салықтардың өзі және олардың қатысуымен байланысты туындайтын қатынастар
мен осы қатынастарды реттейтін салық органдарының жиынтығы. Салық
жүйесінің негізгі бағыттары (принциптері):
1. табыстар тең болса, оған салынатын салық мөлшерлері де тең болуы
керек;
2. салық мөлшері барлық кәсіпорындарға, меншік формасына, қызмет
түріне қарамастан бірдей болады;
3. кешенді жүйеде салық салу әдістері тиімді қолдану керек;
4. жүйеде салық жеңілдіктері болады;
5. салық ерікті емес, нақты анықталған болу қажет, төлеу мерзімі,
тәсілі, төлем сомасы әрбір салық төлеушіге және басқа тұлғаға
анық болу керек;
6. әрбір салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және тәсілмен алыну
керек;
7. салықты минимумнан жоғары болған кезде ғана төлеу керек, яғни
“төлем қабілеті” болуы қажет;
8. салық жеңілдіктері экономикалық саясаттың стратегиялық
бағыттарына негізделеді;
9. салық жүйесі заңды түрде бекітіледі;
10. салық жүйесінің тұрақты болғаны тиімді;
Бұл принциптердің бұзылуы салықтардың ауыртпалығына, инвестициялық
процестердің тежелуіне, қоғамдық бөлініске әкеледі. Әрбір салықтық жүйеде
салықтан басқа алымдар да бар. Егер салықтар тек бюджеттік қорға түссе,
онда алымдар біртұтас мақсатты сипатты иеленеді және мақсатты ақша қорларын
қалыптастырады. Салық жүйесінің теориялық негізін оның элементтері құрайды.
Олардың негізгілері мыналар болып табылады:
Төлеуші – салықты төлеу міндеттемесін атқаратын жеке немесе
заңды тұлға.
Салық салу объектісі – табыс, жер рентасы, мүлік т. б.
Салық салу бірлігі – салықты есептеуде негізге алынатын объект
бөлігі.
Салық салынатын табыс – бір салық төлеушіден алынатын жалпы салықтық
сома.
Салық жеңілдігі – салықтық ауыртпашылықтың азаюы.
Салық санкциясы – салық заңнамасын бұзған жағдайда, салық
ауыртпалығының жоғарылауы.
Қандай да болмасын мемлекеттің салы қ жүйесі негізгі екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, ек іншісі реттеуші қызметі.
Салық жүйесінің құрамдас бөліктері:
1. салықтар;
2. салықтық қатынастар;
3. салық қызметі органдары.
Салық жүйесін белгілі бір кешен ретінде қарастыратын болсақ, онда ол
келесі элементтерден тұрады:
1. заңдық және нормативтік база;
2. салықтарды құру мен салық салу әдістері;
3. салықтық бақылау түрлері мен нысандары;
4. ұйымдар.
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне тоқталсақ, салық жүйесі
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерден салықтық қатынастарды реттейтін
заңнамалық базадан және мемлекеттік салық қызметі органдарынан құралады.
Сурет 1 Бюджетке төленетін міндетті төлемдер түрлері
1. салықтар;
2. алымдар ( мемлекеттік тіркеуге алғаны үшін );
3. төлемақылар;
4. мемлекеттік баж;
5. кедендік төлемдер.
Әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын салық жүйесін құру принциптерін
Я.Корнай ұсынған:
1. салық жүйесінің қарапайымдылығы, салық салу нысанын анықтайтын
жағдайда салық төлеушілерге оңай, қиындық туғызбайтын нысандарды
таңдау керек, себебі салық салу нысандары күрделі болса,салық
төлеушілер түсінбеушіліктен салықтан бас тарту мүмкін;
2. салық жүйесінің бейтараптылығы, салық жүйесі мемлекетті қолдап,
салық төлеушілерді жазаламау керек;
3. салық жүйесінің тиімділігі, салықтарды белгілеу, оның төленуін
қамтамасыз ету экономиканың қызмет етуі мен капитал салымының
өсуіне кедергі болмау керек;
4. сызықтық пропорционалды салықтарды қолдану;
5. салық жүйесінің ашықтығы немесе салыстырмалылығы, экономикалық
қатынастар бойынша елдің әріптес елдерінің негізгі салық түрлері
мен салық салудың әдістері мен белгілі бір салыстыруларды
қамтамасыз етуі керек.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің жиынтығы, олардың құрылу
әдістері мен түрлері, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінің белсенділігі негізінен оның бес қызметін
орындауынан көрінеді: 1 сурет.
Сурет 2 Салық жүйесінің атқаратын қызметтері
Салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін бейнелейтін
салықтардың фискалды қызметі экономикалық саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз
ететін кірістерді құруға мүмкіндік береді.
Салықтардың реттеушілік қызметі мемлекеттің салық төлеушілер алдындағы
қызметін бейнелей отыра, экономикаға оның тең бөлікті және позитивті дамуын
қамтамасыз ете отыра ынталандырушы әсер етеді.
Салық жүйесінің бақылаушылық, қайта үлестірушілік және ынталандырушы
қызметтерін жүзеге асыруда, бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатуда
мүмкіндіктері көп.
Салық жүйесінің аталған қызметтері салық саясаты, салық ставкалары
және көлемі, жеңілдіктер және санкциялар жүйесі, салық несиелері және
жеңілдіктері арқылы көрінеді. Алайда әрбір жекелеген сәтте экономикалық
саясаттың мақсаттарына, міндеттеріне, құрылымына сәйкес артықшылық салық
жүйесінің фискалдық, не реттеуші қызметтеріне берілуі мүмкін. Гармониялы
салық жүйесінің, оның елдің экономикалық біртұтас кеңістігін құрудағы
құрамдас бола алу қабілеті осыдан көрінеді.
Салық жүйесі Бұл салық төлеушілердің және мемлекеттің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсаында бір – бірімен өзара бйаланыста болатын салықтар
жиынтығынан құралатын белгілі бір кешен. Бұл жүйенің құрамына келесілер
енеді:
- салық қатынастарын еттейтін заңдық және нормативтік база;
- салықтар және басқа міндетті төлемдерді алу әдістері, салық салудың
қағидалары, салық элементтері;
- салықтық бақылау жүргізудің түрлері және формалары (салықтық
есептемеге камералдық бақылау, салық төлеушілер мониторингі,
құжатық және рейдтік салықтық тексерулер);
- салықтар және басқа міндетті төлемдерді алу қызметтеріне енетін
ұйымдар, атап айтсақ Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі,
салық органдары, қаржы полициясы.
Салық жүйесінің экономикалық мәні олардың мазмұнымен тығыз байланысты.
Салық жүйесінің экономикалық мазмұны мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен азаматтар арасындағы мемлекеттік бюджет кірісін
калыптастыру барысында туындайтын өзара ара қатынасын сипаттайды. Бұл өз
кезегінде олардың атқаратын функциялары арқылы іске асады.
Салықтардың функциялары әр экономист әр түрлі пікірлер айтады. Мұны
көптеген экономикалық әдебиеттерде кездесетін әртүрлі нұсқадан байқауға
болады.
Қазіргі таңда, салық жүйесі қанша функция атқарса да оның ішіндегі ең
негізгілері фискалдық, қайта бөлу, реттеушілік және ынталандырушылық
функциялары. Бұл функциялар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Атап айтсақ:
- фискалдық функциясы арқылы салықтардың басты міндеті жүзеге
асырылып, мемлекет қаржымен қамтамасыз етіледі.
- қайта бөлу функциясы арқылы әртүрлі меншік нысанындағы субъектілер
табысының бір бөлігі мемлекет қарамағына өтеді.
- реттеушілік функциясы салық түрлері, элементтері, салық менеджменті
тәрізді құралдар арқылы ұлттық шаруашылықтың даму барысына ықпал
етеді.
Осы түсініктер арқылы салықтық реттеу дегеніміз - салық механизмі
элементтерінң бірі және мемлекеттік салықтық менеджмент аясы сондай – ақ,
экономикаға, оның ішінде нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнеске
жоғарыда аталған құралдар арқылы тікелей немесе жанама әсер ету болып
табылады деген ұғым негізделеді.
Салықтық реттеудің негізі- салықтық міндеттемелерді орындау барысында
жедел араласудың экономикалық шаралар жүйесі.Салықтық реттеу қатынастарының
әдістері елдің парламенті орындалуы міндетті заңдық нормаларджы бекіткенде
қабылданатын ғылыми негізделген салықтық тұжырымдамалардың құраушы элементі
болып табылады.
Бұл құралдар тиімді қызмет жасауы үшін қаржыландыру, несиелеу,
жоспарлау тәрізді экономикалық өзге де тетіктермен тығыз байланыста болуы
шарт.
Сурет 3 Салықтық реттеудің негізгі басты мақсаттары
Салықтық реттеудің нақты көздейтін екі мақсаты бар:
біріншіден, халық пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
табысының бір бөлігін мемлекет үлесіне алу;
екіншіден рыноктық экономиканың мемлекеттік реттеу жүйесін
қамтамасыз ету.
Сондықтан салықтық реттеу бір жағынан, жиынтық сұранысқа әсер ету
арқылы макродеңгейде ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші
жағынан микродеңгейде ынталандыру арқылы салық төлеушіге әсер етеді. Бұдан
шығатын қорытынды, салықтық реттеу макроэкономикалық және микроэкономикалық
деңгейлерде қатар жүргізіледі.
Микроэкономикалық деңгейде салықтық реттеу салықтарды енгізу немесе
алып тастау, салық мөлшерлемелерін, әртүрлі мемлекет тарапынан берілетін
жеңілдіктерін өзгерту, салық төлеу мерзімін ұзарту тәрізді қолданылатын
әдістер арқылы салық төлеушінің қаржылық жағдайына тікелей әсер етеді.
Макроэкономикалық деңгейде салықтық реттеу арқылы экономиканың басым
бағыттарының дамуына, жұмыссыздық деңгейін реттеуге, т.б. мәселелерді
шешуге әсер етіледі.
Ынталандыру функциясы көптеген ғылыми әдебиеттерде реттеушілік
функциясының ішкі функциясы ретінде қарастырылады.
Соған орай, ынталандыру функциясын салықтың дербес функциясы ретінде
қарастырған жөн. Өйткені ынталандыру функциясы арқылы шағын және орта
бизнес ауқымын, өндіріс көлемін, т.б. ынталандыруға болады. Ынталандыру
функцияның реттеушілік функциясынан басты айырмашылығы - ынталандырушылық
функциясы әлеуметтік-экономикалық үрдістердің, оның ішінде нақты өндіріс
саласындағы шағын және орта бизнестің өркендеуіне ықпал етсе, реттеушілік
функциясы аталған саланың дамуына ғана емес, кейбір тұстарына шектеу қоюға
ықпал етіп отыратынын байқауға болады.
Соның қорытындысында, кәсіпкер үшін салықтың ынталандырушы қызметінің
тиімділігін үш маңызды ұғымда сипаттауға болады:
кәсіпкерлік субъектісі экономикалық дербестікке ие болады;
өзге шаруашылық жүргізуші субъектілер сияқты экономикалық тең
құқылыққа қол жеткізеді;
баға белгілеу еркіндігіне ие болады.
Салықтың ынталандырушы қызметінің мемлекет үшін тиімділігі - ең
алдымен әлеуметтік мәселелер шешіледі; екіншіден нарықтағы сұраныс
деңгейіне байланысты өндіріс бағытын жедел түрде өзгерту қабілетіне ие
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне ынталандырушы құралдар арқылы
ықпал жасай алады.
Салық механизмі - салықтың ұйымдық—құқықтық нормалары мен басқару
әдістерінің жиынтығы, бұған әр түрлі салықтық реттеу құралдары да (салық
ставкасы, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан
беріп, оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық салық іс-
қимылдарының жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге
асырудың шарттары мен тәртіптерінің жиынтығы. Объективті негізгі
бағытталмаған кез-келген салықтық іс-қимыл ұдайы өндіріс процесіне
субъективтік қол сұғу ретінде қарастырылады және олардың нысанының
өзгеруіне әкеледі. Салық механизмі салық салуды басқарудың негізі болып
табылатын салықтық құқыққа сүйеніп, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік
береді.
Салық механизмі – бұл ұйымдық-экономикалық категория ретінде осы
ұғымды түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың
бөлігінде өндірісте жасалынған бөлігін қоғамдастыру кезінде қалыптасатын
қайта бөлу қатынасы кезіндегі объективті қажетті басқару процесі. Салық
салу механизмі салықтарды белгілеудің принциптерінен, нысандары мен
әдістерінен, оларды өзгерту мен күшін жоюдан, оларды төлеуді қамтамасыз ету
бойынша шаралардан тұрады.Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық
саласын үш қосалқы жүйемен шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық
реттеу және салықтық бақылау. Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі
белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі
өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады. Салық
принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы болып
шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық
принциптері төмендегідей:
1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік принципі);
1. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық принципі);
2. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
3. салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс
(үнем принципі);
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл
процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық принциптері мыналар:
1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар
орындалуы қажет:
- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті
болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей
және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық
төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі
бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен
кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен
салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың
біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі
қояды. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,
салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және
салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді. (3 сурет).
Сурет 4 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қағидалары.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.Салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс.Салық
салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен
тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.Еліміздің салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.Салық
салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Салық салудың
экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға
және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Кез келген мемлекет
өзінің іс-қызметін жүзеге асыру барысында заңына сәйкес, дербес салық
жүйесін қалыптастырады және оның қызмет ету механизмі белгілі бір
қағидаларға сүйеніп жасалады. Салық төлеуші үшін мемлекеттің салық
жүйесінің қандай қағидалар негізінде қалыптасып, жұмыс жасайтынын білу
өте маңызды.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасып, дамуы бірнеше
кезеңге бөліп қарастырылады:
Сурет 5 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
1-кезең- 1992-1995 ж.ж: Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің іргетасы қаланды;
2-кезең - 1995-1999 ж.ж: Қазақстанның салық жүйесін жетілдірудің
кешенді шаралары жүргізілді;
3-кезең- 1999-2001 ж.ж: Қазақстан Республикасының салық жүйесін
одан әрі жетілдіру жұмыстары іске асырылды;
4-кезең - 2001 жылдан қазіргі кезге дейін: 2001 жылы 12 маусымда
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қолданыстағы Салық Кодексі
қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды [19].
Салық жүйесі - күрделі қаржы салымын ынталандыру механизмінің құрамдас
бөлігі. Ал, мемлекетте шағын және орта бизнестің өркендеуіне жағдай жасау
барысында қолайлы инвестициялық климат қалыптастыру әсіресе, рыноктық
экономика жағдайында өте маңызды макроэкономикалық міндет болып танылады.
Өйткені ұлттық экономика табыстылығының жетекші көрсеткіштерінің бірі -
инвестиция көлемі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған,
ол кезде кеңестер одағының салықтық сұрақтар бойынша құжаттар пакеті қызмет
еткен. Сәйкесінше, өзінің ережелерінің көпшілік жағдайында ол сол кездегі
салық салу ретінен ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның
тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, рыноктық қатынастардың калыптаса
бастауына қарай, оның салық жүйесі де өзгерді. 1992 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңына
сәйкес мынадай салықтар алынды: жалпымемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; жергілікті салықтар мен алымдар.
Жалпымемлекеттік салықтардың мөлшері, салық салу объектілері, төлеушілері
және салық салу тәсілдері, сондай-ақ салық сомаларын әр түрлі деңгейдегі
бюджеттерге аудару тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен анықталды.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдардың нақты салық
мөлшерлемелері халық депутаттары жергілікті кеңестерінің шешімімен
анықталды және аталған салықтар мен алымдардың сомасы тиісті халық
депутаттары жергілікті кеңестерінің бюджетіне аударылды. Жергілікті
салықтар мен алымдарды Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі берген
құқықтарға сәйкес халық депутаттары жергілікті кеңестері белгіледі және
барлық төлем сомалары тиісті халық депутаттары жергілікті кеңестерінің
бюджетіне есептелді. Салықтар жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастырудың
басты көзі болып табылатындықтан, сол кездегі бюджеттік жүйеге көз
жүгіртейік. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің қалыптасуы 60
жыл ішінде (1931 жылдан бастап әр түрлі түрленулермен) қызмет еткен
бекітілген және реттеуші кірістер жүйесі негізінде іске асырылды. 1991
жылдан бастап негізгі реттеуші кірістер ретінде қосылған құн салығы,
акциздер жүйесі, пайдаға салынатын салық және субвенциялар болды. Ол кезде
жергілікті бюджеттер кірістері тек қана бекітілген және реттеуші
кірістерден тұрды және бекітілген кірістердің үлесі шамалы болды - 20 пайыз
маңайында ауытқыды. Жергілікті бюджеттерге түсімінің негізгі бөлігін
орталықтандырылған көздерден бөлулер қамтамасыз етті, олардың ішінде
неғұрлым көп мөлшердегі бөлулер айналым салығынан және тұрғындардың табыс
салығынан жасалды. Құрылымдық экономикалық пропорциялардың тиімсіздігі
жағдайында, рыноктық шаруашылықтың барлық базалық элементтерінің
үйлесімсіздігі, мемлекетті басқару механизмдерінің ретсіздігі жағдайында,
салық салудың жалпы деңгейін төмендету емес ретсіздігі жағдайында, салық
салудың жалпы деңгейін төмендету емес, салық жүйесі құрылымына өзгерістер
енгізу, тиімділікке жеткізді. Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігінің
қалыптасуының осындай реті, жергілікті органдарды жоғарғы органдардан толық
тәуелділікке қойды. 1991 жылы республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
субвенция беріле бастады, бұл жергілікті бюджетпен іске асырылатын
шығындардың жоғарылауымен, жергілікті басқару органдарының өкілеттігінің
кеңеюімен байланысты болды.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздің
енгізілуімен байланысты айналым салығы өз күшін жойды. Реттеуші салықтар
рөлін қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен
жасалатын операцияларға салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы
бойынша бөлулер нормативі сараланған болды, яғни әрбір облыс ерекшеліктері
ескеріліп, бөлулер нормативтері бекітілді. Жер салығы бойынша барлық
облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекітілді.
Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтік және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен
жергілікті бюджетке түсті. Айта кететін жағдай, Қазақстан Республикасының
салық жүйесі туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергілікті бюджеттерге
бөлулердің пайыздық мөлшерлемелерін республиканыц Жоғары Кеңесі белгіледі.
Сәйкесінше, бекітілген салықтар құрамына ол шартты түрде ғана қатысты.
1992 жылы жергілікті бюджеттер кірістерінің қалыптасу ерекшеліктері
болып, кейбір облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден іс жүзіндегі
бюджеттік түсімдердің жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның өсуімен,
сонымен қатар, түтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуімен байланысты
болды.
1993 жылы реттеуші салықтарға тіркелген (ренталық) төлемдер
жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргізуші
субьектілердің типтеріне меншік нысанына қарай сараланып жергілікті және
республикалық бюджеттерге бөлінді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншік нысанынан тәуелсіз
кәсіпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеуші салықтар қызметін
атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергілікті бюджетке түсті.
Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстык бюджетте Жоғары Кеңеспен
заңдық ретте, ал төменгі бюджеттер үшін сәйкес облыстық деңгейде
белгіленді. Жергілікті бюджеттер бойынша бекітілген
кірістердің 1994 жылдағы жоғары үлесі ең бірінші республика облыстары
бойынша кіріс көздерінің біркелкі емес бөлінуімен байланысты.
Орталықтандырылмаған басқару, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
әлеуметтік экономикалық қайта өңдеулерді жүргізудегі нәтиже беретін
неғұрлым тиімді басқару болып табылады.
Осы жылдар ішінде салық заңдарына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ
олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша нарықт емес әкімшілік
сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық заңдарына жаңа
жеңілдіктер түрлері де толассыз, ретсіз енгізіле берді. Ақыры салық заңдары
жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл сальіқ жүйесінің
қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды. 1995
жылдың басында салық жүйесі өте күрделі, басқарылмайтын және тиімсіз
жағдайға жетті, ал салық төлеушілерге жүктелетін ауыртпалыктың
басымдылығынан, ол экономиканың барлық өрістеріндегі өндіріске кері әсерін
тигізіп, қоғамдағы экономикалық реформалардың тежеуішіне айналады.
Қазақстан Республикасының тарихындағы алғашқы сальіқ кодексін қабылдағанға
дейін салық заңдылығы Қазақстан Республикасы Президентінің үш Жарлығынан
және 45 заңынан тұрды. Осы заңдық актілердің 18 салықтық қатынастардың
жүйесін реттеді, 11- бюджеттен тыс қорлардың қызметін және оларға бөлулер
тәртібін, ал қалғандары салықтық жеңілдіктерді қолдануды реттеді. Сонымен,
толығымен салық жүйесін реформалау қажеттігі туды.
1995 жылдың 1 шілдесінен енгізілген Салықтар және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
жағдайдың оңалуына септігін тигізді. 1995 жылға дейін салықтар жоғарыда
аталып өткендей, жалпымемлекеттік салықтар жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар және алымдар, жергілікті салықтар мен алымдар болып
үшке бөлінсе және олардың жалпы саны 45 болса, енді салықтар жалпы
мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді
және олардың саны 11-ге дейін қысқартылды. Салықтар және алымдар санының
қысқартылуымен қатар салық заңдарындағы өзгеріс пайдаға салықтың заңды және
жеке тұлғалардан табыс салығына өзгертілуі болды. Салық заңдылығындағы
өзгерістер Республикалық бюджет туралы заңға өзгерістер енгізуді талап
етті. Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салық
болғанымен, толығымен жергілікті бюджетке түсті. Қосылған құн салығы,
акциздер, заңды тұлғаларға салынатын табыс салықтары реттеуші салықтар
қызметін атқарды және бөлулер нормативтері әрбір облыстық ерекшеліктерін
ескеріп сараланды.
1995 жылы қабылданған реформаларды тереңдету жөніндегі Үкіметтің
әрекеті бағдарламасында 1998 жылға дейін реттеуші салықтарды республикалық
және жергілікті бюджеттер арасында бөлудің тұрақты және бірыңғай
нормативтеріне көшуді аяқтау жоспарланған. Осы мәселенің іс жүзіндегі
жағдайын қазіргі кезде талдау, мұндай қадамның қазірдің өзінде ерте
екендігін растайды. Салықтарды тұрақты негізде бекіту міндетті емес,
өйткені Қазақстанда салықтық түсімдерді жан басына шаққанда облыстар
бойынша айырмашылықтың басымдылығын ескерген жөн.
Реттеуші салықтардан пайыздық бөлулер мөлшерін талдай келе 1995 жылы
он бір облыс реттеуші салықтардан түсімдерді өздерінің жарлықтарында
қалдырған, бірақ бұл жеткіліксіз болғандықтан субвенциялар алған. Сонымен
қатар, субвенция алмайтын кейбір облыстар бойынша түсімдер мөлшері жоғары
болғандықтан 1996 жылы субвенция алатын облыстарға жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы 100% қалдырылып, ал қалған облыстар бойынша
дифференциалды нормативтер тағайындалған.
1997 жылы реттеуші салықтар рөлін заңды тұлғалардан табыс салығы және
жеке тұлғалардан табыс салығы атқарды. Заңды тұлғалардан
табыс салығы республика құрылуының алғашқы кезеңдерінде толығымен
жергілікті бюджеттердің кіріс көздері болып табылды
1994 жылдан бастап заңды тұлғалардан табыс салығы реттеуші салықтар
қызметін атқара бастады, яғни кіріс деңгейі жоғары облыстар үшін салықтың
нормативтері тағайындалып, осы салық бойынша түсімдердің белгілі сомасы
бюджеттерді баланстандыру мақсатында үсталып қалды. 1996 жылы Маңғыстау
облысы және Алматы қаласынан басқа, барлық облыстар үшін заңды тұлғалардан
табыс салығы 4060 қатынасы бойынша таратылды.
Р.У. Смағұлова 1992-1995 жылдардағы Қазақстан Республикасының қаржылық
жағдайын бағалау барысында республика экономикасының жағымсыз факторларын
көрсетуде салықтардың фискалдық функциясына басым көңіл бөлініп, олардың
ынталандырушы және реттеуші рөліне мән берілмейтіндігі туралы айтып өткен
[20]. Бүгінгі күні де бұл мәселе толық шешімін таппаған.
1998 жылғы өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасының кейбір
облыстарының біріктірілуімен байланысты салықтың бөлінуінде де өзгерістер
болды. Кіріс деңгейі жоғары облыстар үшін салықты бөлу нормативі
тағайындалды, ал қалған облыстарға салық толығымен калдырылды. 1999-2001
жылдар ағымында заңды тұлғалардан табыс салығы 5050 қатынасы бойынша
бөлінді. Ал 2003 жылғы енгізілген өзгерістерге сәйкес корпорациялық табыс
салығы толығымен республикалық бюджетке түсті.
Тоқсаныншы жылдардың аяғында жеке тұлғалардан табыс салығы көмегімен
бюджетаралық қатынастар салықтық реттелгенін көруге болады. Жалпы жеке
тұлғаларға табыс салығы жергілікті бюджеттердің кіріс көзі болып табылды.
1995 жылға дейін олар толығымен жергілікті бюджеттерге тускен, тек 1996-
1998 жылдар арлығында ғана реттеуші салықтар қызметін атқарды.
Қандай да бір салықтың түрін облысқа толығымен қалдырьш, ал келесі
салықтын қандай бөлігін алып қалуға болатынын анықтаудан бастауға болмай ма
деген сұрақ тууы мүмкін. Мысалы, Ақмола облысының облыстық бюджетіне заңды
тұлғалардан табыс салығы 40 пайыз мөлшерінде және қосылған құн салығы 70
пайыз мөлшерінде түсті. Мұны Қаржы министрлігінің мүмкіндігінше облыстардың
кірістік түсімдерінің көздерін облыстық бюджеттерді экономика қүлдырауы
кезінде неғұрлым төтеп берушілігін әртараптандыруға жасаған қадамы ретінде
түсіндіруге болады.
Бөлулер мөлшерлемелері - бұл реттеуші салықтарды пайдалану жүйесі
аспектілерінің бірі. Облыстар арасында бөлінетін кірісіерді бөлу
қағидаларының маңызы жоғары. Қызмет ететін жүйеде бұл қағидалардың мәні ең
төмен, бірақ салықтарды бекітуге негізделген жүйеде олар алдыңғы орынға
шығады.
1997 жылғы бюджет туралы заң белгілі мөлшерде осы үдерісті
ықшамдады. Реттеуші салықтар заңды тұлғалардан табыс салығы және жеке
тұлғалардан табыс салығы болып табылды. 15 әкімшілік-аумақтық бірлікте
бөлу нормативтері бекітілді, заңды тұлғалардан табыс салығынан 5 пайыздан
100 пайызға дейін 7 дотациялық облыстар және Қостанай облысы үшін, басқа
облыстар үшін бұл нормативтер 100 пайыздан төмен анықталды. Жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық облыстардан толық пайдалану
бекітілді.
Жалпы түсімдерді бөлудің нақты жүйесін 1995 жылғы салық заңынан көруге
болады. Мұнда жергілікті бюджеттің пайдалануына берілетін және жалпы
мемлекеттік салықтар шекарасын айқын бейнеленіп көрсетілген. 1997 жылы
қосылған құн салығы бюджеттер арасында бөлінетін салықтар құрылымынан
алынып тасталды. Бұл дұрыс жасалған қадам болып есептеледі, өйткені
косылған құн салығы бойынша есепке алу механизмі қызмет етеді, яғни
қосылған құн салығы бір аумақта есепке алынып, екінші аумақта төленуі
мүмкін, сондықтан егер осы салық толығымен республикалық бюджетке берілсе,
қосылған құн салығы бойынша аумақтар арасындағы айырмашылық жойылады.
1999 жылы салық заңына өзгерістер енгізілді. Салықтардың
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінуі алынып тасталып, Қазақстан
Республикасының аумағында қызмет ететін Салықтар, алымдар және бюджетке
төленетін міндетті төлемдер деп аталып, олардың саны 11-ден 17-ге дейін
жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді. 1998 жылдың
күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алулар жүйесін енгізу
жолымен бюджеттік бөлу нормативтері тұрақтандырылды. Бірақ қабылданған шара
аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркелді, ал
субвенциялар және бюджеттік алулар бойынша бұл жасалмады. Нәтижесінде
жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. Бюджет жүйесі туралы заң
қабылданды. Бұрын реттеуші салықтардан бөлу нормативтеріне сәйкес жылдың
Республикалық бюджет туралы заңында қабылданатын, ендігі жерде тұрақты
нормативтер қабылданып, ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп,
Бюджет жүйесі туралы заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және
әлеуметгік салық 100% жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салық
ретінде 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін заңды
тұлғалардан табыс салығы және 50% республикалык, 50% жергілікті бюджетке
түсетін арақ өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне
акциздер жергілікті бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің калған түрлері
бойынша түсімдер республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік практика көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңғейлерінің
ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия,
субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа нысандарын бөлу
көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде
емес, ең алдымен салықтық әдістермен қамтамасыз ету қажет. Дегенмен,
Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа түрлерін
бюджеттер арасында бөлудің нақты жүйесі жоқ. 1998-2000-шы жылдары бұл 50:50
жүйесіне ресми келтірілген. Бірақ салықтардан түсетін кірістерді
бюджетаралық бөлудің берілген жүйесінің төмендегідей кемшіліктері болды.
Біріншіден, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу тәртібі,
аумақтар бюджеттері кірістерінің нысандық тағайындалған деңгейіне негізсіз
есептік қол жеткізуге әкеледі.
Екіншіден, бюджет жүйесі деңгейлері бойынша салықтық кірістерді
тұрақты нормативтер негізінде бөлу кезіндегі қатынастарды белгілеу
әдістемелік қате болып табылды, өйткені сол уақытта Қазақстан
Республикасының біріктірілген бюджетінің нақты жобасы болмады. Бұл бюджет
бағдарлама-әдістемелік бағытталған және бағалау шамаларының жуық
ірілендірілген есептеулеріне негізделді.
Сондықтан барлық салықтық түсімдердің есебінің нақтылығын тексеру
неғұрлым қиынға соғады. Тексерудің объективті және жалғыз критерийі
белгіленген тәртіппен бекітілген біріктірілген бюджет болар еді. Бірақ бұл
бюджет ресми бекітілмейді, ал республикалық бюджетте тек республикалық,
жергілікті бюджетте тек жергілікті салықтық кірістер бөлігі бейнеленеді.
Салықтық кірістерді 50:50 жүйесі бойынша бөлудің белгіленген
тәртібінің тағы бір кемшілігі, салықтық кірістерді бюджетаралық бөлуді іске
асыру үшін сәйкес бюджеттің кіріс базасын қалыптастыру көздерін қатаң есеп
және бір салықты басқа салықпен заңды ауыстырудың жан-жақты негізделуі
қажет. Нақты нәтижелер болмаған кезде салықтық бөлудің қажетті қатынасын
қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Сонымен қатар, отандық тәжірибеде
қолданылатын салықтық ауыстырулар, көбінесе, әдістемелік негізсіз болып
табылады.
Жоғарыда аталғандарға қоса салықтық кірістерді бөлудегі 50:50
пропорциясы неғұрлым шартты болып табылады. Мұндай бөлу сәйкес бюджеттердің
тағайындалған шығыс өкілеттіктерінен шығады, сондықтан да экономикалық
жағынан негізделмеген.
Қатаң бекітілген бюджетаралық қатынастар жүйесінің жоқтығы,
бюджетаралық салықтық бөлуді заңдық қамтамасыз етуді қарастыру кезінде
неғұрлым айқын бейнеленеді. Бұл үдерістер қазірғі кезде салық, сонымен
қатар бюджет заңымен реттеледі.
Осы уақытқа дейін жекелеген жергілікті салықтардан түсімдер сомасын
бөлу, республикалық бюджет жүйесі туралы заңмен анықталған, Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңға сәйкес республикалық және жергілікті
бюджеттерге осы түсімдердің түсу қатынасы анықталған. Бұл мысал салық
заңдылығының нормасының басқа салықтық емес заңмен оңай өзгертіле алу
қабілеттілігін сипаттайды.
Осы келтірілген мысал көптеген сұрақтардың туындауына негіз болды.
Біріншіден, түсетін салықтар сомасын бөлу қүқықтарының әр түрлі салаларына
қатысты заңдармен реттелетіндігіне; екіншіден, осы сұрақтар дегенмен
салықтық немесе бюджеттік заңдардың қайсысымен реттелетіндігіне; үшіншіден,
жергілікті бюджеттер салықтарынан түсімдерді бөлу нормативтерін
республикалық бюджет туралы заңмен реттеуге қатысты сұрақтар.
Сонымен, қызмет ететін заңдық нормалар салықтық бөлудің уақытша
сипатын әдістемелік болжайды және тиісті жылға республикалық бюджет туралы
заңды әзірлеу, қабылдау және атқару кезінде әр түрлі деңгейлер бюджеттері
мүдделерінің жыл сайынғы қақтығысының сөзсіздігімен шартталады.
Бюджетаралық салықтық реттеудің нақты жүйесін қалыптастыру қажеттігі туды.
Салықтарды тікелей белгілі бюджеттерге бекіту сол бюджеттерге
салықтардың автоматты түрде толық сомасының түсуін бейнеленуі керек. Тіпті
салықтардың бүкіл жиналған сомасын тиісті аумақ бюджетіне бекіткен күнде де
Қазақстанның барлық облысының бюджеттік үйлесімдігіне және дербестігіне қол
жеткізу мүмкін емес. Өйткені аумақтар әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі,
салық әлуетінің мөлшері, климаттық жағдайлары, географиялық орналасуы
бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Осы себепті біздің елімізде әрбір салықты
тиісті республикалық және жергілікті бюджетке бекітіп, салықтарды бөлудің
кез-келген бюджет деңгейінің мүддесін қанағаттандыратын жүйесін құру мүмкін
емес. Сондықтан, үнемі жетілдіріп отыруы қажет ететін бюджетаралық реттеу
жүйесі елде ұзақ уақыт қызмет етеді.
1.3 Салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру үшін шетел
тәжірибесін қарастыру өте маңызды болып табылады.
Салық салу туралы ғылымның отаны болып саналатын Ұлыбританияда салық
жүйесі екі сатылы: жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады.
Ұлыбританияда табыс салығын құрудың шедулярлық нысаны қабылданған. Ол
табысты көздерінен тәуелді бөліктерге (шедулдарға, графиктерге) бөлуді
қарастырады. Әрбір шедула ерекше ретпен салық салуға жаткызылады [21].
Британияда муниципалитет жергілікті қажеттіліктерге байланысты басқа
да салықтар енгізуі мүмкін.
Ұлыбританияның бюджеттік жүйесін қалыптастыратын негізгі салықтарға
жеке тұлғалардан табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық,
капиталға салынатын салық, косылған құн салығы, акциздер, жылжымайтын мүлік
салығы жатады. Негізгі салықтардьщ бірі азаматтардан табыс салығы болып
табылады, ол табыс түріне қарай шедулярлық жүйе бойынша жүзеге асырылады.
Табыс салығының мөлшерлемелері 10-нан 40%-ға дейін сараланады.
Корпорация пайдасына салық шағын және жеке кәсіпорындарды
ынталандыруға бағытталып құрылған. Машиналарды және жабдықтарды
амортизациялау есебінен (жыл сайын 25%-ға дейін), құрылымды амортизациялау
(жылына 4%-ға дейін), ғылыми-зерттеу жүмыстарын шығындар 100% мөлшерінде
салық салу базасын төмендету мүмкіндігі қарастырылған. Салық мөлшерлемесі
30% мөлшерінде, ал шағын бизнес үшін 20% мөлшерінде бекітілген.
Ұлыбританияда әлеуметтік сақтандыруға бөлулердің өте күрделі жүйесі
қызмет етеді. Жүмыс берушілердің төлемдері жүмысшылардың апта сайынғы
табысынан тәуелді сараланған. Кірісі деңгейі 83 фунт стерлинг кезінде
нөлдік мөлшерлеме бекітілген. Осы мөлшерлемеден жоғары табыс кезінде -
12,2%. Әлеуметтік сақтандыру жарналары табыс салығы бойьшша салық салынатын
базаны төмендетпейді.
Ұлыбритания ерекшелігі көптеген зейнетақылық бағдарламалардың болуы
болып табылады. Жүмысшылар үшін мөлшерлеме жасына тәуелді 17,5-тен 40%-ға
дейін сараланады. Жүмыс берушілер 15%-дық бірыңғай мөлшерлемені енгізеді.
Бюджет кірістерінде маңызды рөлді қосылған құн салығы алады. Оның
төлеушілері тауарларды және қызметтерді соңғы түтынушылар болып табылады.
Айналым 51 мың фунт стерлингтен асқан жағдайда міндетті тіркеуге тұру
қарастырылған. Салық мөлшерлемесі - 17,5%. Тамақ өнімдері, баспа өнімдері,
үй құрылысы, банк және сақтық қызметгері, білім беру және дансаулық сақтау
бойынша жеңілдіктер қарастырылған.
Аталып өткен индустриалды дамыған елдердегі сияқты Қазақстанның салық
жүйесі белгілі мөлшерде әлеуметтік бағытта деп айтуға болады. Шетелдерде
салық салынбайтын ең төмен деңгей тағайындалса, Қазақстан Республикасының
Салық кодексіне сәйкес жүмыскерлердің салық салынатын табысын анықтау
кезінде салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімдерге мыналар жатқызылады:
Қазақстан Республикасының заңнамалық актісінде табысты
есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлык есептік көрсеткіш мөлшеріндегі
сома;
асырауындағы адам пайда болған айдан бастап жүмыскерлердің
асыруындағы отбасының әрбір мүшесіне айлық есептік көрсеткіш
мөлшеріндегі сома. Аталған шегерімдер бір салық төлеушінің табысына -
отбасы мүшесіне қолданылады;
жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген мөлшерде төленетін міндетті зейнетақы жарналары;
Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған
республикалык бюджет туралы заңында айлық есептік көрсеткіштің
10 еселенген сомасынан аспайтын мөлшерде өз пайдасына енгізген ерікті
зейнетақы жарналары және т.б.
Жеке табыс салығының мөлшерлемелері салық төлеушінін салық салынатын
табысының мөлшеріне қарай 5, 8, 13, 15, 20%-дық мөлшерлемелер бойынша
сараланады. Сондай-ақ, жұмыскерлердің Қазақстан Республикасының тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген,
жылына ең төменгі жалақының 12 еселенген мөлшерінен аспайтын жалақысының
төлем көздерінен салық салынатын кірістеріне, жүмыскерлердің тоқсан
ішіндегі орташа айлық кірісі ең төменгі жалақы мөлшерінен аспайтын жағдайда
0 мөлшерлемесі бойынша салық салынуға тиіс. Дивидендтер, сыйақылар мен
үтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздык мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 %-дық мөлшерлеме бойынша
салық салынады.
Бизнестің корпорациялық секторы үшін арнаулы салық салу жүйесі қызмет
етеді. Акционерлік компаниялар, корпорациялар нысанында құрылған барлық
капиталдық кәсіпорындар, арнайы корпорациялық салықпен салық салуға
жатқызылады. Оның мөлшерлемесі көбінесе 45-60% күрайды және салық салу
базасы корпорацияның салық салынатын табысы болып табылады.
Корпорациялық салықты төлегеннен кейін қалатын пайданың бір бөлігі,
егер ол акционерлер арасында бөлінетін болса, дивидендтерге салық салуға
жатқызылады, және егер корпорацияның резервтері түрінде калса пайданы қайта
бөлуге салық салуға жатқызылады.
Бизнестің корпоративтік емес секторының пайдасына салық (көптеген
елдерде ол бүкіл коммерциялық қызмет өрісінің 25-30% камтиды) жеке табыс
салығы есептелетін ережелер және мөлшерлемелер бойынша есептеледі.
Батыс Европаның көптеген елдерінде салықтардың қарастырылған жүйесімен
бірге қосылған құн салықтар жүйесі қызмет етеді. Осы екі жүйеде де соңғы
салық салықтық кредиттің алғашқы жолымен байланысты, яғни алдыңғы салықтар,
салық салынатын табыстан емес соңғы салықтардың сомасынан шегеріліп
тастайды (бұл салық төлеуші үшін тиімсіз). Негізгі ерекшелік салық салу
базасының құрылымында болады: қосылған күн салығында ол кең, өйткені тек
материалдық шығындар ғана шегеріледі, корпорациялық табыс салығы және жеке
табыс салығы бойынша шығындар құрамына кіретін немесе пайда есебінен
қалыптасатын резервтер, стандартты шегерістер жасалмайды. Сондай-ақ
қосылған құн салығын есептеу кезінде, күрделі шығындар (машина, жабдықтарды
сатып алу) амортизация ретінде емес (яғни жылдар бойынша бөліп), оларды
іске асыру мөлшері бойынша бірден қажетсіздендіріледі, шегеріледі (бұл
өндірістік қуаттылықты жаңарту үшін маңызды ынталандыру болып табылады).
Сонымен қосылған құн салықтарының базасы кәсіпорын қызметінен таза ақшалай
табысты және еңбек ақы қорын қамтиды, бұл салықтық бақылауды ықшамдайды
және салықтық жеңілдіктерді көп пайдалану мүмкіндіктерін шектейді.
Германияда бұл біршама өзгеше, өйткені неғұрлым ірі салықтық көздер
бірден бірнеше бюджетті (екі немесе үш) қалыптастыруға бағытталады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Салық жүйелерінің қызмет етуінің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .5
1.1Салық жүйесі туралы түсінік,оның құрылымы және қызмет ету механизмі.5
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму
кезеңдері ... ... ... ... ... .12
1.3 Салық түрлері, салықтық қатынастар және салық
органдары ... ... ... ... ..
1.4 Салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ..19
2 Қазақстан Республикасы салық жүйесініңінің қызмет ету жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Салықтық төлемдер – мемлекеттік бюджет
кірістерінің көзі ... ... ... ... . ... 30
2.2 Салық қызметі органдарының бақылау – экономикалық қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Әлеуметтік-экономикалық дамуға салық жүйесін реформалаудың тигізетін
әсерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3 Қазақстан Республикасында салық жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ..60
3.1 Салық жүйесінің реформалаудың жолдарын жетілдіру
бағыттары ... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Салық жүйесі – бұл әлеуметтік-саяси,
экономикалық шарттардың әсерінен сол мемлекетте қалыптасқан жиынтық
салықтардың өзара байланысы. Салықтық жүйе мемлекеттің заң шығарушы
актілеріне сәйкесетін алым-салықтарды өндіріп алу және құрудың нақты
әдістерін бекітуімен негізделеді. Салықтық жүйеде ең маңызды элемент болып
салық табылады. Салық дегеніміз – бұл бір жақты тәртіпте уәкілетті орган
тұлғалары ретінде мемлекетпен белгіленетін және мемлекеттің табысына
түсетін міндетті ақшалай және нақты төлемдердің құқықтық формасына жататын,
анықталған мерзім және анықталған мөлшерде салық субьектілері жүргізетін,
қайтарымсыздық, эквивалентсіздік, тұрақты сипат алатын, мемлекеттік еріксіз
шаралардан қамтамасыз етілетін төлемдер.
Бюджетте қарастырылған шаралардың үздіксіз қаржыландыру
республикалық және жергілікті деңгейлерде қаржылық ресурстардың жүйелі
толтыруды талап етеді. Бұл негізінен жеке және заңды тұлғалардың салық және
басқа төлемдерді төлеу есебінен жүргізіледі. Әрекет етуші заң шығару және
басқа нормативтік актілерге сәйкес төлеушілер көрсетілген төлемдерді
белгілі уақытта және белгіленген мөлшерде төлеуі міндетті.
Бірақ, өкінішке орай, тәжірибеде жеке және заңды тұлғалар
салықты және басқа да міндетті төлемдерді объективті және субъективті
себептерге байланысты дер кезінде төлемейді. Нарықтық қатынасқа өту кезінде
экономиканың әр түрлі аяларында өзінің қаржылық – шаруашылық қарекетін
жүзеге асыратын жаңа кәсіпорын құрылады. Олардың ішінде бухгалтерлік есеп
саласындағы білікті мамандар жеткіліксіз. Ереже бойынша мұндай кәсіпорындар
есебінде қателер жіберіледі. Есептік мәліметтердің зерделі бұрмалануы жиі
кездесетін жағдай. Қазіргі уақытта әрекет етуші заңнаманы бұзбай – ақ және
де заңмен тыйым салынған тәсілдермен салық салудан жартылай немесе
толығымен бас тартуға мүмкін болғанда, салықтан бас тарту қалыпты жағдай
болып отыр.
Осының барлығы салық салынатын базаны азайтып жіберуге және
бюджетке салық және басқа да оған теңесетін төлемдердің түспеуіне әкеп
соғады. Сондықтан мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық кірістердің
толығымен орындалуы салықтық бақылау арқылы қамтамасыз етіледі.
Сондықтан, бұл курстық жұмыс салық жүйесі мен салық жүйесінің
түсінігі, оның қызмет ету жағдайына талдау жасауға және жетілдірудегі
кейбір мәселелерге арналған.Осыған байланысты бұл жұмыстың басты мақсаты –
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі салық жүйүесін, оның құрылымын,
түрлерін, салық қызметі органдарының мақсаттары мен міндеттерін нақты
көрсету, салықтық төлемдер мен салық қызметі органдарын бақылау. Сонымен
қатар салық жүйесін жетілдіру жолдарын табу.
Дипломдық жұмыстың тақырыпты зерттеу міндеті
– Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің сипатын анықтау, салық
органдарының міндеттері мен құқықтарын,атқаратын қызметтерін анықтау, салық
бақылауының мәнін ашу, жүргізілген тексерістер нәтижесінің көрсеткіштерін
талдау және Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру тиімділігін
арттыруды көрсету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде салық жүйесінің мәні мен
құрылымы жазылған, салық органдары мен оның мақсаттары мен міндеттеріне
сипаттама берілген.
Екінші бөлімде 2004–2011жылдардағы ҚР-ның салық жүйесінің қызмет
ету жағдайына талдау жасалған.
Үшінші бөлімде ҚР-да салық жүйесін жетілдіру жолдары көрсетілген.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасының қазіргі салық
жүйесінің қызмет етуін жетілдіруді теориялық және әдістемелік негіздеу
болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және
қисынды дәйектілігін анықтаған мына міндеттерді шешу қажет:
- салық жүйесінің экономикалық мәнін сипаттау;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдерін анықтау;
- салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесін талдау;
- мемлекеттік бюджетке салық түсімдерінің түсуіне талдау жасау;
- Әлеуметтік-экономикалық дамуға салық жүйесін реформалаудың
тигізетін әсерін бағалау;
- салық жүйесін реформалаудың жолдарын жетілдіру бағыттары бойынша
ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының салық жүйесі болып
табылады.
Зерттеу пәні. Салық жүйесінің қызмет етуімен байланысты жүргізіліп
отырған салық саясаты болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу барысында
әлемдік экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдардың монографиялары мен мақалалары, салықтық және қаржы-бюджеттік
қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар
қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігінің материалдары, Шығыс Қазақстан
облысы Қаржы басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары, республикалық, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мәліметтер, сондай-ақ факторлық, салыстырмалы
және статистикалық талдау негізінде алынған талдамалық зерттеу материалдары
пайдаланылды.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Салықтық жүйесінің теориялық және
практикалық мәселелерін кешенді зерттеу және салық жүйесін жетілдіру
бойынша ғылыми негізделген нұсқаулар мен ұсыныстарды әзірлеу диплом
жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Жұмыстың практикалық маңызы мемлекеттік және өңірлік деңгейлерде
басқарушылық шешімдерді өңдеу, салық жүйесінің аймақтық компонеттерін
жетілдіру үшін зерттеу нәтижелері мен қорытындыларын пайдалану
мүмкіндігінде болып отыр.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Салық жүйесінің қызмет етуінің теориялық негіздері
1.1 Салық жүйесі туралы түсінік,оның құрылымы және қызмет ету
механизмі
Салық жүйесі – салықтар, оларды белгілеу, қолдану, төлеу және
салықтық міндеттемелердің орындалуына бақылауды қосатын кешен. Яғни, салық
төлеушілер мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бір –
бірімен өзара байланысты болатын салықтардың жиынтығынан құралған жүйе.
Салық қаржы категориясы ретінде Теория финансов еңбегінде қарастырған Б.
Н. Сабанти салық жүйесіне мынандай анықтама береді: Салық жүйесі –
салықтардың өзі және олардың қатысуымен байланысты туындайтын қатынастар
мен осы қатынастарды реттейтін салық органдарының жиынтығы. Салық
жүйесінің негізгі бағыттары (принциптері):
1. табыстар тең болса, оған салынатын салық мөлшерлері де тең болуы
керек;
2. салық мөлшері барлық кәсіпорындарға, меншік формасына, қызмет
түріне қарамастан бірдей болады;
3. кешенді жүйеде салық салу әдістері тиімді қолдану керек;
4. жүйеде салық жеңілдіктері болады;
5. салық ерікті емес, нақты анықталған болу қажет, төлеу мерзімі,
тәсілі, төлем сомасы әрбір салық төлеушіге және басқа тұлғаға
анық болу керек;
6. әрбір салық салық төлеушіге ыңғайлы уақытта және тәсілмен алыну
керек;
7. салықты минимумнан жоғары болған кезде ғана төлеу керек, яғни
“төлем қабілеті” болуы қажет;
8. салық жеңілдіктері экономикалық саясаттың стратегиялық
бағыттарына негізделеді;
9. салық жүйесі заңды түрде бекітіледі;
10. салық жүйесінің тұрақты болғаны тиімді;
Бұл принциптердің бұзылуы салықтардың ауыртпалығына, инвестициялық
процестердің тежелуіне, қоғамдық бөлініске әкеледі. Әрбір салықтық жүйеде
салықтан басқа алымдар да бар. Егер салықтар тек бюджеттік қорға түссе,
онда алымдар біртұтас мақсатты сипатты иеленеді және мақсатты ақша қорларын
қалыптастырады. Салық жүйесінің теориялық негізін оның элементтері құрайды.
Олардың негізгілері мыналар болып табылады:
Төлеуші – салықты төлеу міндеттемесін атқаратын жеке немесе
заңды тұлға.
Салық салу объектісі – табыс, жер рентасы, мүлік т. б.
Салық салу бірлігі – салықты есептеуде негізге алынатын объект
бөлігі.
Салық салынатын табыс – бір салық төлеушіден алынатын жалпы салықтық
сома.
Салық жеңілдігі – салықтық ауыртпашылықтың азаюы.
Салық санкциясы – салық заңнамасын бұзған жағдайда, салық
ауыртпалығының жоғарылауы.
Қандай да болмасын мемлекеттің салы қ жүйесі негізгі екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, ек іншісі реттеуші қызметі.
Салық жүйесінің құрамдас бөліктері:
1. салықтар;
2. салықтық қатынастар;
3. салық қызметі органдары.
Салық жүйесін белгілі бір кешен ретінде қарастыратын болсақ, онда ол
келесі элементтерден тұрады:
1. заңдық және нормативтік база;
2. салықтарды құру мен салық салу әдістері;
3. салықтық бақылау түрлері мен нысандары;
4. ұйымдар.
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне тоқталсақ, салық жүйесі
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерден салықтық қатынастарды реттейтін
заңнамалық базадан және мемлекеттік салық қызметі органдарынан құралады.
Сурет 1 Бюджетке төленетін міндетті төлемдер түрлері
1. салықтар;
2. алымдар ( мемлекеттік тіркеуге алғаны үшін );
3. төлемақылар;
4. мемлекеттік баж;
5. кедендік төлемдер.
Әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын салық жүйесін құру принциптерін
Я.Корнай ұсынған:
1. салық жүйесінің қарапайымдылығы, салық салу нысанын анықтайтын
жағдайда салық төлеушілерге оңай, қиындық туғызбайтын нысандарды
таңдау керек, себебі салық салу нысандары күрделі болса,салық
төлеушілер түсінбеушіліктен салықтан бас тарту мүмкін;
2. салық жүйесінің бейтараптылығы, салық жүйесі мемлекетті қолдап,
салық төлеушілерді жазаламау керек;
3. салық жүйесінің тиімділігі, салықтарды белгілеу, оның төленуін
қамтамасыз ету экономиканың қызмет етуі мен капитал салымының
өсуіне кедергі болмау керек;
4. сызықтық пропорционалды салықтарды қолдану;
5. салық жүйесінің ашықтығы немесе салыстырмалылығы, экономикалық
қатынастар бойынша елдің әріптес елдерінің негізгі салық түрлері
мен салық салудың әдістері мен белгілі бір салыстыруларды
қамтамасыз етуі керек.
Мемлекетте алынатын салық түрлерінің жиынтығы, олардың құрылу
әдістері мен түрлері, салық қызметі органдары мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінің белсенділігі негізінен оның бес қызметін
орындауынан көрінеді: 1 сурет.
Сурет 2 Салық жүйесінің атқаратын қызметтері
Салық төлеушілердің мемлекет алдындағы міндеттерін бейнелейтін
салықтардың фискалды қызметі экономикалық саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз
ететін кірістерді құруға мүмкіндік береді.
Салықтардың реттеушілік қызметі мемлекеттің салық төлеушілер алдындағы
қызметін бейнелей отыра, экономикаға оның тең бөлікті және позитивті дамуын
қамтамасыз ете отыра ынталандырушы әсер етеді.
Салық жүйесінің бақылаушылық, қайта үлестірушілік және ынталандырушы
қызметтерін жүзеге асыруда, бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатуда
мүмкіндіктері көп.
Салық жүйесінің аталған қызметтері салық саясаты, салық ставкалары
және көлемі, жеңілдіктер және санкциялар жүйесі, салық несиелері және
жеңілдіктері арқылы көрінеді. Алайда әрбір жекелеген сәтте экономикалық
саясаттың мақсаттарына, міндеттеріне, құрылымына сәйкес артықшылық салық
жүйесінің фискалдық, не реттеуші қызметтеріне берілуі мүмкін. Гармониялы
салық жүйесінің, оның елдің экономикалық біртұтас кеңістігін құрудағы
құрамдас бола алу қабілеті осыдан көрінеді.
Салық жүйесі Бұл салық төлеушілердің және мемлекеттің мүдделерін
қамтамасыз ету мақсаында бір – бірімен өзара бйаланыста болатын салықтар
жиынтығынан құралатын белгілі бір кешен. Бұл жүйенің құрамына келесілер
енеді:
- салық қатынастарын еттейтін заңдық және нормативтік база;
- салықтар және басқа міндетті төлемдерді алу әдістері, салық салудың
қағидалары, салық элементтері;
- салықтық бақылау жүргізудің түрлері және формалары (салықтық
есептемеге камералдық бақылау, салық төлеушілер мониторингі,
құжатық және рейдтік салықтық тексерулер);
- салықтар және басқа міндетті төлемдерді алу қызметтеріне енетін
ұйымдар, атап айтсақ Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі,
салық органдары, қаржы полициясы.
Салық жүйесінің экономикалық мәні олардың мазмұнымен тығыз байланысты.
Салық жүйесінің экономикалық мазмұны мемлекет пен шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен азаматтар арасындағы мемлекеттік бюджет кірісін
калыптастыру барысында туындайтын өзара ара қатынасын сипаттайды. Бұл өз
кезегінде олардың атқаратын функциялары арқылы іске асады.
Салықтардың функциялары әр экономист әр түрлі пікірлер айтады. Мұны
көптеген экономикалық әдебиеттерде кездесетін әртүрлі нұсқадан байқауға
болады.
Қазіргі таңда, салық жүйесі қанша функция атқарса да оның ішіндегі ең
негізгілері фискалдық, қайта бөлу, реттеушілік және ынталандырушылық
функциялары. Бұл функциялар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Атап айтсақ:
- фискалдық функциясы арқылы салықтардың басты міндеті жүзеге
асырылып, мемлекет қаржымен қамтамасыз етіледі.
- қайта бөлу функциясы арқылы әртүрлі меншік нысанындағы субъектілер
табысының бір бөлігі мемлекет қарамағына өтеді.
- реттеушілік функциясы салық түрлері, элементтері, салық менеджменті
тәрізді құралдар арқылы ұлттық шаруашылықтың даму барысына ықпал
етеді.
Осы түсініктер арқылы салықтық реттеу дегеніміз - салық механизмі
элементтерінң бірі және мемлекеттік салықтық менеджмент аясы сондай – ақ,
экономикаға, оның ішінде нақты өндіріс саласындағы шағын және орта бизнеске
жоғарыда аталған құралдар арқылы тікелей немесе жанама әсер ету болып
табылады деген ұғым негізделеді.
Салықтық реттеудің негізі- салықтық міндеттемелерді орындау барысында
жедел араласудың экономикалық шаралар жүйесі.Салықтық реттеу қатынастарының
әдістері елдің парламенті орындалуы міндетті заңдық нормаларджы бекіткенде
қабылданатын ғылыми негізделген салықтық тұжырымдамалардың құраушы элементі
болып табылады.
Бұл құралдар тиімді қызмет жасауы үшін қаржыландыру, несиелеу,
жоспарлау тәрізді экономикалық өзге де тетіктермен тығыз байланыста болуы
шарт.
Сурет 3 Салықтық реттеудің негізгі басты мақсаттары
Салықтық реттеудің нақты көздейтін екі мақсаты бар:
біріншіден, халық пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
табысының бір бөлігін мемлекет үлесіне алу;
екіншіден рыноктық экономиканың мемлекеттік реттеу жүйесін
қамтамасыз ету.
Сондықтан салықтық реттеу бір жағынан, жиынтық сұранысқа әсер ету
арқылы макродеңгейде ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші
жағынан микродеңгейде ынталандыру арқылы салық төлеушіге әсер етеді. Бұдан
шығатын қорытынды, салықтық реттеу макроэкономикалық және микроэкономикалық
деңгейлерде қатар жүргізіледі.
Микроэкономикалық деңгейде салықтық реттеу салықтарды енгізу немесе
алып тастау, салық мөлшерлемелерін, әртүрлі мемлекет тарапынан берілетін
жеңілдіктерін өзгерту, салық төлеу мерзімін ұзарту тәрізді қолданылатын
әдістер арқылы салық төлеушінің қаржылық жағдайына тікелей әсер етеді.
Макроэкономикалық деңгейде салықтық реттеу арқылы экономиканың басым
бағыттарының дамуына, жұмыссыздық деңгейін реттеуге, т.б. мәселелерді
шешуге әсер етіледі.
Ынталандыру функциясы көптеген ғылыми әдебиеттерде реттеушілік
функциясының ішкі функциясы ретінде қарастырылады.
Соған орай, ынталандыру функциясын салықтың дербес функциясы ретінде
қарастырған жөн. Өйткені ынталандыру функциясы арқылы шағын және орта
бизнес ауқымын, өндіріс көлемін, т.б. ынталандыруға болады. Ынталандыру
функцияның реттеушілік функциясынан басты айырмашылығы - ынталандырушылық
функциясы әлеуметтік-экономикалық үрдістердің, оның ішінде нақты өндіріс
саласындағы шағын және орта бизнестің өркендеуіне ықпал етсе, реттеушілік
функциясы аталған саланың дамуына ғана емес, кейбір тұстарына шектеу қоюға
ықпал етіп отыратынын байқауға болады.
Соның қорытындысында, кәсіпкер үшін салықтың ынталандырушы қызметінің
тиімділігін үш маңызды ұғымда сипаттауға болады:
кәсіпкерлік субъектісі экономикалық дербестікке ие болады;
өзге шаруашылық жүргізуші субъектілер сияқты экономикалық тең
құқылыққа қол жеткізеді;
баға белгілеу еркіндігіне ие болады.
Салықтың ынталандырушы қызметінің мемлекет үшін тиімділігі - ең
алдымен әлеуметтік мәселелер шешіледі; екіншіден нарықтағы сұраныс
деңгейіне байланысты өндіріс бағытын жедел түрде өзгерту қабілетіне ие
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне ынталандырушы құралдар арқылы
ықпал жасай алады.
Салық механизмі - салықтың ұйымдық—құқықтық нормалары мен басқару
әдістерінің жиынтығы, бұған әр түрлі салықтық реттеу құралдары да (салық
ставкасы, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді.
Мемлекет өзінің салық механизміне салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан
беріп, оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық салық іс-
қимылдарының жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге
асырудың шарттары мен тәртіптерінің жиынтығы. Объективті негізгі
бағытталмаған кез-келген салықтық іс-қимыл ұдайы өндіріс процесіне
субъективтік қол сұғу ретінде қарастырылады және олардың нысанының
өзгеруіне әкеледі. Салық механизмі салық салуды басқарудың негізі болып
табылатын салықтық құқыққа сүйеніп, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік
береді.
Салық механизмі – бұл ұйымдық-экономикалық категория ретінде осы
ұғымды түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың
бөлігінде өндірісте жасалынған бөлігін қоғамдастыру кезінде қалыптасатын
қайта бөлу қатынасы кезіндегі объективті қажетті басқару процесі. Салық
салу механизмі салықтарды белгілеудің принциптерінен, нысандары мен
әдістерінен, оларды өзгерту мен күшін жоюдан, оларды төлеуді қамтамасыз ету
бойынша шаралардан тұрады.Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық
саласын үш қосалқы жүйемен шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық
реттеу және салықтық бақылау. Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі
белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі
өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады. Салық
принциптерінің, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы болып
шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық
принциптері төмендегідей:
1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік принципі);
1. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық принципі);
2. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);
3. салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс
(үнем принципі);
Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл
процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында
принциптердің тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық принциптері мыналар:
1. Қарапайымдылық принципі. Салық механизмі салық төлеушіге
түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар
орындалуы қажет:
- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды
анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті
болғаны дұрыс;
- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін
дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден
төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік принципі. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей
және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік принципі – салық төлеушілердің табыстарына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық
төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі
бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру принципі. Бұл принцип бойынша салық ставкаларын бекіткен
кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен
салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы – алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық
шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың
біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді
бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі
қояды. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі,
салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және
салық заңдарының жариялылығы принциптері негізделеді. (3 сурет).
Сурет 4 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қағидалары.
Салық төлеуші салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.Салықтар мен
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс.Салық
салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен
тәртібін салық заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.Еліміздің салық
салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл
аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.Салық
салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады. Салық салудың
экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға
және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс. Кез келген мемлекет
өзінің іс-қызметін жүзеге асыру барысында заңына сәйкес, дербес салық
жүйесін қалыптастырады және оның қызмет ету механизмі белгілі бір
қағидаларға сүйеніп жасалады. Салық төлеуші үшін мемлекеттің салық
жүйесінің қандай қағидалар негізінде қалыптасып, жұмыс жасайтынын білу
өте маңызды.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасып, дамуы бірнеше
кезеңге бөліп қарастырылады:
Сурет 5 Қазақстан Республикасының салық жүйесінің даму кезеңдері
1-кезең- 1992-1995 ж.ж: Қазақстан Республикасының салық
жүйесінің іргетасы қаланды;
2-кезең - 1995-1999 ж.ж: Қазақстанның салық жүйесін жетілдірудің
кешенді шаралары жүргізілді;
3-кезең- 1999-2001 ж.ж: Қазақстан Республикасының салық жүйесін
одан әрі жетілдіру жұмыстары іске асырылды;
4-кезең - 2001 жылдан қазіргі кезге дейін: 2001 жылы 12 маусымда
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қолданыстағы Салық Кодексі
қабылданып, ол 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды [19].
Салық жүйесі - күрделі қаржы салымын ынталандыру механизмінің құрамдас
бөлігі. Ал, мемлекетте шағын және орта бизнестің өркендеуіне жағдай жасау
барысында қолайлы инвестициялық климат қалыптастыру әсіресе, рыноктық
экономика жағдайында өте маңызды макроэкономикалық міндет болып танылады.
Өйткені ұлттық экономика табыстылығының жетекші көрсеткіштерінің бірі -
инвестиция көлемі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің негізі 1991 жылы қаланған,
ол кезде кеңестер одағының салықтық сұрақтар бойынша құжаттар пакеті қызмет
еткен. Сәйкесінше, өзінің ережелерінің көпшілік жағдайында ол сол кездегі
салық салу ретінен ешқандай айырмашылығы болмады. Бірақ Қазақстанның
тәуелсіздігі жарияланғаннан кейін, рыноктық қатынастардың калыптаса
бастауына қарай, оның салық жүйесі де өзгерді. 1992 жылдың 1 қаңтарынан
бастап күшіне енген Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы заңына
сәйкес мынадай салықтар алынды: жалпымемлекеттік салықтар; жалпыға бірдей
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар; жергілікті салықтар мен алымдар.
Жалпымемлекеттік салықтардың мөлшері, салық салу объектілері, төлеушілері
және салық салу тәсілдері, сондай-ақ салық сомаларын әр түрлі деңгейдегі
бюджеттерге аудару тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен анықталды.
Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдардың нақты салық
мөлшерлемелері халық депутаттары жергілікті кеңестерінің шешімімен
анықталды және аталған салықтар мен алымдардың сомасы тиісті халық
депутаттары жергілікті кеңестерінің бюджетіне аударылды. Жергілікті
салықтар мен алымдарды Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесі берген
құқықтарға сәйкес халық депутаттары жергілікті кеңестері белгіледі және
барлық төлем сомалары тиісті халық депутаттары жергілікті кеңестерінің
бюджетіне есептелді. Салықтар жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастырудың
басты көзі болып табылатындықтан, сол кездегі бюджеттік жүйеге көз
жүгіртейік. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің қалыптасуы 60
жыл ішінде (1931 жылдан бастап әр түрлі түрленулермен) қызмет еткен
бекітілген және реттеуші кірістер жүйесі негізінде іске асырылды. 1991
жылдан бастап негізгі реттеуші кірістер ретінде қосылған құн салығы,
акциздер жүйесі, пайдаға салынатын салық және субвенциялар болды. Ол кезде
жергілікті бюджеттер кірістері тек қана бекітілген және реттеуші
кірістерден тұрды және бекітілген кірістердің үлесі шамалы болды - 20 пайыз
маңайында ауытқыды. Жергілікті бюджеттерге түсімінің негізгі бөлігін
орталықтандырылған көздерден бөлулер қамтамасыз етті, олардың ішінде
неғұрлым көп мөлшердегі бөлулер айналым салығынан және тұрғындардың табыс
салығынан жасалды. Құрылымдық экономикалық пропорциялардың тиімсіздігі
жағдайында, рыноктық шаруашылықтың барлық базалық элементтерінің
үйлесімсіздігі, мемлекетті басқару механизмдерінің ретсіздігі жағдайында,
салық салудың жалпы деңгейін төмендету емес ретсіздігі жағдайында, салық
салудың жалпы деңгейін төмендету емес, салық жүйесі құрылымына өзгерістер
енгізу, тиімділікке жеткізді. Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігінің
қалыптасуының осындай реті, жергілікті органдарды жоғарғы органдардан толық
тәуелділікке қойды. 1991 жылы республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
субвенция беріле бастады, бұл жергілікті бюджетпен іске асырылатын
шығындардың жоғарылауымен, жергілікті басқару органдарының өкілеттігінің
кеңеюімен байланысты болды.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздің
енгізілуімен байланысты айналым салығы өз күшін жойды. Реттеуші салықтар
рөлін қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен
жасалатын операцияларға салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы
бойынша бөлулер нормативі сараланған болды, яғни әрбір облыс ерекшеліктері
ескеріліп, бөлулер нормативтері бекітілді. Жер салығы бойынша барлық
облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекітілді.
Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтік және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен
жергілікті бюджетке түсті. Айта кететін жағдай, Қазақстан Республикасының
салық жүйесі туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергілікті бюджеттерге
бөлулердің пайыздық мөлшерлемелерін республиканыц Жоғары Кеңесі белгіледі.
Сәйкесінше, бекітілген салықтар құрамына ол шартты түрде ғана қатысты.
1992 жылы жергілікті бюджеттер кірістерінің қалыптасу ерекшеліктері
болып, кейбір облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден іс жүзіндегі
бюджеттік түсімдердің жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның өсуімен,
сонымен қатар, түтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуімен байланысты
болды.
1993 жылы реттеуші салықтарға тіркелген (ренталық) төлемдер
жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргізуші
субьектілердің типтеріне меншік нысанына қарай сараланып жергілікті және
республикалық бюджеттерге бөлінді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншік нысанынан тәуелсіз
кәсіпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеуші салықтар қызметін
атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергілікті бюджетке түсті.
Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстык бюджетте Жоғары Кеңеспен
заңдық ретте, ал төменгі бюджеттер үшін сәйкес облыстық деңгейде
белгіленді. Жергілікті бюджеттер бойынша бекітілген
кірістердің 1994 жылдағы жоғары үлесі ең бірінші республика облыстары
бойынша кіріс көздерінің біркелкі емес бөлінуімен байланысты.
Орталықтандырылмаған басқару, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
әлеуметтік экономикалық қайта өңдеулерді жүргізудегі нәтиже беретін
неғұрлым тиімді басқару болып табылады.
Осы жылдар ішінде салық заңдарына өзгерістер енгізіліп отырды, бірақ
олар жүйелі болған жоқ және өзінің бағытталуы бойынша нарықт емес әкімшілік
сипатта болды. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің саны көбейе берді, сонымен қатар салық заңдарына жаңа
жеңілдіктер түрлері де толассыз, ретсіз енгізіле берді. Ақыры салық заңдары
жүйесіз жинақталған, бір-біріне қайшы келетін және бүкіл сальіқ жүйесінің
қызметін қиындататын, заңдар және ішкі заңдық актілерге айналды. 1995
жылдың басында салық жүйесі өте күрделі, басқарылмайтын және тиімсіз
жағдайға жетті, ал салық төлеушілерге жүктелетін ауыртпалыктың
басымдылығынан, ол экономиканың барлық өрістеріндегі өндіріске кері әсерін
тигізіп, қоғамдағы экономикалық реформалардың тежеуішіне айналады.
Қазақстан Республикасының тарихындағы алғашқы сальіқ кодексін қабылдағанға
дейін салық заңдылығы Қазақстан Республикасы Президентінің үш Жарлығынан
және 45 заңынан тұрды. Осы заңдық актілердің 18 салықтық қатынастардың
жүйесін реттеді, 11- бюджеттен тыс қорлардың қызметін және оларға бөлулер
тәртібін, ал қалғандары салықтық жеңілдіктерді қолдануды реттеді. Сонымен,
толығымен салық жүйесін реформалау қажеттігі туды.
1995 жылдың 1 шілдесінен енгізілген Салықтар және басқа да міндетті
төлемдер туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
жағдайдың оңалуына септігін тигізді. 1995 жылға дейін салықтар жоғарыда
аталып өткендей, жалпымемлекеттік салықтар жалпыға бірдей міндетті
жергілікті салықтар және алымдар, жергілікті салықтар мен алымдар болып
үшке бөлінсе және олардың жалпы саны 45 болса, енді салықтар жалпы
мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар мен алымдар болып бөлінді
және олардың саны 11-ге дейін қысқартылды. Салықтар және алымдар санының
қысқартылуымен қатар салық заңдарындағы өзгеріс пайдаға салықтың заңды және
жеке тұлғалардан табыс салығына өзгертілуі болды. Салық заңдылығындағы
өзгерістер Республикалық бюджет туралы заңға өзгерістер енгізуді талап
етті. Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салық
болғанымен, толығымен жергілікті бюджетке түсті. Қосылған құн салығы,
акциздер, заңды тұлғаларға салынатын табыс салықтары реттеуші салықтар
қызметін атқарды және бөлулер нормативтері әрбір облыстық ерекшеліктерін
ескеріп сараланды.
1995 жылы қабылданған реформаларды тереңдету жөніндегі Үкіметтің
әрекеті бағдарламасында 1998 жылға дейін реттеуші салықтарды республикалық
және жергілікті бюджеттер арасында бөлудің тұрақты және бірыңғай
нормативтеріне көшуді аяқтау жоспарланған. Осы мәселенің іс жүзіндегі
жағдайын қазіргі кезде талдау, мұндай қадамның қазірдің өзінде ерте
екендігін растайды. Салықтарды тұрақты негізде бекіту міндетті емес,
өйткені Қазақстанда салықтық түсімдерді жан басына шаққанда облыстар
бойынша айырмашылықтың басымдылығын ескерген жөн.
Реттеуші салықтардан пайыздық бөлулер мөлшерін талдай келе 1995 жылы
он бір облыс реттеуші салықтардан түсімдерді өздерінің жарлықтарында
қалдырған, бірақ бұл жеткіліксіз болғандықтан субвенциялар алған. Сонымен
қатар, субвенция алмайтын кейбір облыстар бойынша түсімдер мөлшері жоғары
болғандықтан 1996 жылы субвенция алатын облыстарға жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы 100% қалдырылып, ал қалған облыстар бойынша
дифференциалды нормативтер тағайындалған.
1997 жылы реттеуші салықтар рөлін заңды тұлғалардан табыс салығы және
жеке тұлғалардан табыс салығы атқарды. Заңды тұлғалардан
табыс салығы республика құрылуының алғашқы кезеңдерінде толығымен
жергілікті бюджеттердің кіріс көздері болып табылды
1994 жылдан бастап заңды тұлғалардан табыс салығы реттеуші салықтар
қызметін атқара бастады, яғни кіріс деңгейі жоғары облыстар үшін салықтың
нормативтері тағайындалып, осы салық бойынша түсімдердің белгілі сомасы
бюджеттерді баланстандыру мақсатында үсталып қалды. 1996 жылы Маңғыстау
облысы және Алматы қаласынан басқа, барлық облыстар үшін заңды тұлғалардан
табыс салығы 4060 қатынасы бойынша таратылды.
Р.У. Смағұлова 1992-1995 жылдардағы Қазақстан Республикасының қаржылық
жағдайын бағалау барысында республика экономикасының жағымсыз факторларын
көрсетуде салықтардың фискалдық функциясына басым көңіл бөлініп, олардың
ынталандырушы және реттеуші рөліне мән берілмейтіндігі туралы айтып өткен
[20]. Бүгінгі күні де бұл мәселе толық шешімін таппаған.
1998 жылғы өзгерістерге сәйкес Қазақстан Республикасының кейбір
облыстарының біріктірілуімен байланысты салықтың бөлінуінде де өзгерістер
болды. Кіріс деңгейі жоғары облыстар үшін салықты бөлу нормативі
тағайындалды, ал қалған облыстарға салық толығымен калдырылды. 1999-2001
жылдар ағымында заңды тұлғалардан табыс салығы 5050 қатынасы бойынша
бөлінді. Ал 2003 жылғы енгізілген өзгерістерге сәйкес корпорациялық табыс
салығы толығымен республикалық бюджетке түсті.
Тоқсаныншы жылдардың аяғында жеке тұлғалардан табыс салығы көмегімен
бюджетаралық қатынастар салықтық реттелгенін көруге болады. Жалпы жеке
тұлғаларға табыс салығы жергілікті бюджеттердің кіріс көзі болып табылды.
1995 жылға дейін олар толығымен жергілікті бюджеттерге тускен, тек 1996-
1998 жылдар арлығында ғана реттеуші салықтар қызметін атқарды.
Қандай да бір салықтың түрін облысқа толығымен қалдырьш, ал келесі
салықтын қандай бөлігін алып қалуға болатынын анықтаудан бастауға болмай ма
деген сұрақ тууы мүмкін. Мысалы, Ақмола облысының облыстық бюджетіне заңды
тұлғалардан табыс салығы 40 пайыз мөлшерінде және қосылған құн салығы 70
пайыз мөлшерінде түсті. Мұны Қаржы министрлігінің мүмкіндігінше облыстардың
кірістік түсімдерінің көздерін облыстық бюджеттерді экономика қүлдырауы
кезінде неғұрлым төтеп берушілігін әртараптандыруға жасаған қадамы ретінде
түсіндіруге болады.
Бөлулер мөлшерлемелері - бұл реттеуші салықтарды пайдалану жүйесі
аспектілерінің бірі. Облыстар арасында бөлінетін кірісіерді бөлу
қағидаларының маңызы жоғары. Қызмет ететін жүйеде бұл қағидалардың мәні ең
төмен, бірақ салықтарды бекітуге негізделген жүйеде олар алдыңғы орынға
шығады.
1997 жылғы бюджет туралы заң белгілі мөлшерде осы үдерісті
ықшамдады. Реттеуші салықтар заңды тұлғалардан табыс салығы және жеке
тұлғалардан табыс салығы болып табылды. 15 әкімшілік-аумақтық бірлікте
бөлу нормативтері бекітілді, заңды тұлғалардан табыс салығынан 5 пайыздан
100 пайызға дейін 7 дотациялық облыстар және Қостанай облысы үшін, басқа
облыстар үшін бұл нормативтер 100 пайыздан төмен анықталды. Жеке
тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық облыстардан толық пайдалану
бекітілді.
Жалпы түсімдерді бөлудің нақты жүйесін 1995 жылғы салық заңынан көруге
болады. Мұнда жергілікті бюджеттің пайдалануына берілетін және жалпы
мемлекеттік салықтар шекарасын айқын бейнеленіп көрсетілген. 1997 жылы
қосылған құн салығы бюджеттер арасында бөлінетін салықтар құрылымынан
алынып тасталды. Бұл дұрыс жасалған қадам болып есептеледі, өйткені
косылған құн салығы бойынша есепке алу механизмі қызмет етеді, яғни
қосылған құн салығы бір аумақта есепке алынып, екінші аумақта төленуі
мүмкін, сондықтан егер осы салық толығымен республикалық бюджетке берілсе,
қосылған құн салығы бойынша аумақтар арасындағы айырмашылық жойылады.
1999 жылы салық заңына өзгерістер енгізілді. Салықтардың
жалпымемлекеттік және жергілікті болып бөлінуі алынып тасталып, Қазақстан
Республикасының аумағында қызмет ететін Салықтар, алымдар және бюджетке
төленетін міндетті төлемдер деп аталып, олардың саны 11-ден 17-ге дейін
жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді. 1998 жылдың
күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алулар жүйесін енгізу
жолымен бюджеттік бөлу нормативтері тұрақтандырылды. Бірақ қабылданған шара
аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркелді, ал
субвенциялар және бюджеттік алулар бойынша бұл жасалмады. Нәтижесінде
жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. Бюджет жүйесі туралы заң
қабылданды. Бұрын реттеуші салықтардан бөлу нормативтеріне сәйкес жылдың
Республикалық бюджет туралы заңында қабылданатын, ендігі жерде тұрақты
нормативтер қабылданып, ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп,
Бюджет жүйесі туралы заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және
әлеуметгік салық 100% жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салық
ретінде 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетін заңды
тұлғалардан табыс салығы және 50% республикалык, 50% жергілікті бюджетке
түсетін арақ өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне
акциздер жергілікті бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің калған түрлері
бойынша түсімдер республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік практика көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңғейлерінің
ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия,
субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа нысандарын бөлу
көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде
емес, ең алдымен салықтық әдістермен қамтамасыз ету қажет. Дегенмен,
Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа түрлерін
бюджеттер арасында бөлудің нақты жүйесі жоқ. 1998-2000-шы жылдары бұл 50:50
жүйесіне ресми келтірілген. Бірақ салықтардан түсетін кірістерді
бюджетаралық бөлудің берілген жүйесінің төмендегідей кемшіліктері болды.
Біріншіден, салықтық түсімдерді бюджеттер арасында бөлу тәртібі,
аумақтар бюджеттері кірістерінің нысандық тағайындалған деңгейіне негізсіз
есептік қол жеткізуге әкеледі.
Екіншіден, бюджет жүйесі деңгейлері бойынша салықтық кірістерді
тұрақты нормативтер негізінде бөлу кезіндегі қатынастарды белгілеу
әдістемелік қате болып табылды, өйткені сол уақытта Қазақстан
Республикасының біріктірілген бюджетінің нақты жобасы болмады. Бұл бюджет
бағдарлама-әдістемелік бағытталған және бағалау шамаларының жуық
ірілендірілген есептеулеріне негізделді.
Сондықтан барлық салықтық түсімдердің есебінің нақтылығын тексеру
неғұрлым қиынға соғады. Тексерудің объективті және жалғыз критерийі
белгіленген тәртіппен бекітілген біріктірілген бюджет болар еді. Бірақ бұл
бюджет ресми бекітілмейді, ал республикалық бюджетте тек республикалық,
жергілікті бюджетте тек жергілікті салықтық кірістер бөлігі бейнеленеді.
Салықтық кірістерді 50:50 жүйесі бойынша бөлудің белгіленген
тәртібінің тағы бір кемшілігі, салықтық кірістерді бюджетаралық бөлуді іске
асыру үшін сәйкес бюджеттің кіріс базасын қалыптастыру көздерін қатаң есеп
және бір салықты басқа салықпен заңды ауыстырудың жан-жақты негізделуі
қажет. Нақты нәтижелер болмаған кезде салықтық бөлудің қажетті қатынасын
қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Сонымен қатар, отандық тәжірибеде
қолданылатын салықтық ауыстырулар, көбінесе, әдістемелік негізсіз болып
табылады.
Жоғарыда аталғандарға қоса салықтық кірістерді бөлудегі 50:50
пропорциясы неғұрлым шартты болып табылады. Мұндай бөлу сәйкес бюджеттердің
тағайындалған шығыс өкілеттіктерінен шығады, сондықтан да экономикалық
жағынан негізделмеген.
Қатаң бекітілген бюджетаралық қатынастар жүйесінің жоқтығы,
бюджетаралық салықтық бөлуді заңдық қамтамасыз етуді қарастыру кезінде
неғұрлым айқын бейнеленеді. Бұл үдерістер қазірғі кезде салық, сонымен
қатар бюджет заңымен реттеледі.
Осы уақытқа дейін жекелеген жергілікті салықтардан түсімдер сомасын
бөлу, республикалық бюджет жүйесі туралы заңмен анықталған, Қоршаған
ортаны қорғау туралы заңға сәйкес республикалық және жергілікті
бюджеттерге осы түсімдердің түсу қатынасы анықталған. Бұл мысал салық
заңдылығының нормасының басқа салықтық емес заңмен оңай өзгертіле алу
қабілеттілігін сипаттайды.
Осы келтірілген мысал көптеген сұрақтардың туындауына негіз болды.
Біріншіден, түсетін салықтар сомасын бөлу қүқықтарының әр түрлі салаларына
қатысты заңдармен реттелетіндігіне; екіншіден, осы сұрақтар дегенмен
салықтық немесе бюджеттік заңдардың қайсысымен реттелетіндігіне; үшіншіден,
жергілікті бюджеттер салықтарынан түсімдерді бөлу нормативтерін
республикалық бюджет туралы заңмен реттеуге қатысты сұрақтар.
Сонымен, қызмет ететін заңдық нормалар салықтық бөлудің уақытша
сипатын әдістемелік болжайды және тиісті жылға республикалық бюджет туралы
заңды әзірлеу, қабылдау және атқару кезінде әр түрлі деңгейлер бюджеттері
мүдделерінің жыл сайынғы қақтығысының сөзсіздігімен шартталады.
Бюджетаралық салықтық реттеудің нақты жүйесін қалыптастыру қажеттігі туды.
Салықтарды тікелей белгілі бюджеттерге бекіту сол бюджеттерге
салықтардың автоматты түрде толық сомасының түсуін бейнеленуі керек. Тіпті
салықтардың бүкіл жиналған сомасын тиісті аумақ бюджетіне бекіткен күнде де
Қазақстанның барлық облысының бюджеттік үйлесімдігіне және дербестігіне қол
жеткізу мүмкін емес. Өйткені аумақтар әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі,
салық әлуетінің мөлшері, климаттық жағдайлары, географиялық орналасуы
бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Осы себепті біздің елімізде әрбір салықты
тиісті республикалық және жергілікті бюджетке бекітіп, салықтарды бөлудің
кез-келген бюджет деңгейінің мүддесін қанағаттандыратын жүйесін құру мүмкін
емес. Сондықтан, үнемі жетілдіріп отыруы қажет ететін бюджетаралық реттеу
жүйесі елде ұзақ уақыт қызмет етеді.
1.3 Салық жүйелерінің қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру үшін шетел
тәжірибесін қарастыру өте маңызды болып табылады.
Салық салу туралы ғылымның отаны болып саналатын Ұлыбританияда салық
жүйесі екі сатылы: жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтардан тұрады.
Ұлыбританияда табыс салығын құрудың шедулярлық нысаны қабылданған. Ол
табысты көздерінен тәуелді бөліктерге (шедулдарға, графиктерге) бөлуді
қарастырады. Әрбір шедула ерекше ретпен салық салуға жаткызылады [21].
Британияда муниципалитет жергілікті қажеттіліктерге байланысты басқа
да салықтар енгізуі мүмкін.
Ұлыбританияның бюджеттік жүйесін қалыптастыратын негізгі салықтарға
жеке тұлғалардан табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық,
капиталға салынатын салық, косылған құн салығы, акциздер, жылжымайтын мүлік
салығы жатады. Негізгі салықтардьщ бірі азаматтардан табыс салығы болып
табылады, ол табыс түріне қарай шедулярлық жүйе бойынша жүзеге асырылады.
Табыс салығының мөлшерлемелері 10-нан 40%-ға дейін сараланады.
Корпорация пайдасына салық шағын және жеке кәсіпорындарды
ынталандыруға бағытталып құрылған. Машиналарды және жабдықтарды
амортизациялау есебінен (жыл сайын 25%-ға дейін), құрылымды амортизациялау
(жылына 4%-ға дейін), ғылыми-зерттеу жүмыстарын шығындар 100% мөлшерінде
салық салу базасын төмендету мүмкіндігі қарастырылған. Салық мөлшерлемесі
30% мөлшерінде, ал шағын бизнес үшін 20% мөлшерінде бекітілген.
Ұлыбританияда әлеуметтік сақтандыруға бөлулердің өте күрделі жүйесі
қызмет етеді. Жүмыс берушілердің төлемдері жүмысшылардың апта сайынғы
табысынан тәуелді сараланған. Кірісі деңгейі 83 фунт стерлинг кезінде
нөлдік мөлшерлеме бекітілген. Осы мөлшерлемеден жоғары табыс кезінде -
12,2%. Әлеуметтік сақтандыру жарналары табыс салығы бойьшша салық салынатын
базаны төмендетпейді.
Ұлыбритания ерекшелігі көптеген зейнетақылық бағдарламалардың болуы
болып табылады. Жүмысшылар үшін мөлшерлеме жасына тәуелді 17,5-тен 40%-ға
дейін сараланады. Жүмыс берушілер 15%-дық бірыңғай мөлшерлемені енгізеді.
Бюджет кірістерінде маңызды рөлді қосылған құн салығы алады. Оның
төлеушілері тауарларды және қызметтерді соңғы түтынушылар болып табылады.
Айналым 51 мың фунт стерлингтен асқан жағдайда міндетті тіркеуге тұру
қарастырылған. Салық мөлшерлемесі - 17,5%. Тамақ өнімдері, баспа өнімдері,
үй құрылысы, банк және сақтық қызметгері, білім беру және дансаулық сақтау
бойынша жеңілдіктер қарастырылған.
Аталып өткен индустриалды дамыған елдердегі сияқты Қазақстанның салық
жүйесі белгілі мөлшерде әлеуметтік бағытта деп айтуға болады. Шетелдерде
салық салынбайтын ең төмен деңгей тағайындалса, Қазақстан Республикасының
Салық кодексіне сәйкес жүмыскерлердің салық салынатын табысын анықтау
кезінде салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімдерге мыналар жатқызылады:
Қазақстан Республикасының заңнамалық актісінде табысты
есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлык есептік көрсеткіш мөлшеріндегі
сома;
асырауындағы адам пайда болған айдан бастап жүмыскерлердің
асыруындағы отбасының әрбір мүшесіне айлық есептік көрсеткіш
мөлшеріндегі сома. Аталған шегерімдер бір салық төлеушінің табысына -
отбасы мүшесіне қолданылады;
жинақтаушы зейнетақы қорларына Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген мөлшерде төленетін міндетті зейнетақы жарналары;
Қазақстан Республикасының тиісті қаржы жылына арналған
республикалык бюджет туралы заңында айлық есептік көрсеткіштің
10 еселенген сомасынан аспайтын мөлшерде өз пайдасына енгізген ерікті
зейнетақы жарналары және т.б.
Жеке табыс салығының мөлшерлемелері салық төлеушінін салық салынатын
табысының мөлшеріне қарай 5, 8, 13, 15, 20%-дық мөлшерлемелер бойынша
сараланады. Сондай-ақ, жұмыскерлердің Қазақстан Республикасының тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген,
жылына ең төменгі жалақының 12 еселенген мөлшерінен аспайтын жалақысының
төлем көздерінен салық салынатын кірістеріне, жүмыскерлердің тоқсан
ішіндегі орташа айлық кірісі ең төменгі жалақы мөлшерінен аспайтын жағдайда
0 мөлшерлемесі бойынша салық салынуға тиіс. Дивидендтер, сыйақылар мен
үтыстар түріндегі табыстарға 15 пайыздык мөлшерлеме бойынша салық салынады.
Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 %-дық мөлшерлеме бойынша
салық салынады.
Бизнестің корпорациялық секторы үшін арнаулы салық салу жүйесі қызмет
етеді. Акционерлік компаниялар, корпорациялар нысанында құрылған барлық
капиталдық кәсіпорындар, арнайы корпорациялық салықпен салық салуға
жатқызылады. Оның мөлшерлемесі көбінесе 45-60% күрайды және салық салу
базасы корпорацияның салық салынатын табысы болып табылады.
Корпорациялық салықты төлегеннен кейін қалатын пайданың бір бөлігі,
егер ол акционерлер арасында бөлінетін болса, дивидендтерге салық салуға
жатқызылады, және егер корпорацияның резервтері түрінде калса пайданы қайта
бөлуге салық салуға жатқызылады.
Бизнестің корпоративтік емес секторының пайдасына салық (көптеген
елдерде ол бүкіл коммерциялық қызмет өрісінің 25-30% камтиды) жеке табыс
салығы есептелетін ережелер және мөлшерлемелер бойынша есептеледі.
Батыс Европаның көптеген елдерінде салықтардың қарастырылған жүйесімен
бірге қосылған құн салықтар жүйесі қызмет етеді. Осы екі жүйеде де соңғы
салық салықтық кредиттің алғашқы жолымен байланысты, яғни алдыңғы салықтар,
салық салынатын табыстан емес соңғы салықтардың сомасынан шегеріліп
тастайды (бұл салық төлеуші үшін тиімсіз). Негізгі ерекшелік салық салу
базасының құрылымында болады: қосылған күн салығында ол кең, өйткені тек
материалдық шығындар ғана шегеріледі, корпорациялық табыс салығы және жеке
табыс салығы бойынша шығындар құрамына кіретін немесе пайда есебінен
қалыптасатын резервтер, стандартты шегерістер жасалмайды. Сондай-ақ
қосылған құн салығын есептеу кезінде, күрделі шығындар (машина, жабдықтарды
сатып алу) амортизация ретінде емес (яғни жылдар бойынша бөліп), оларды
іске асыру мөлшері бойынша бірден қажетсіздендіріледі, шегеріледі (бұл
өндірістік қуаттылықты жаңарту үшін маңызды ынталандыру болып табылады).
Сонымен қосылған құн салықтарының базасы кәсіпорын қызметінен таза ақшалай
табысты және еңбек ақы қорын қамтиды, бұл салықтық бақылауды ықшамдайды
және салықтық жеңілдіктерді көп пайдалану мүмкіндіктерін шектейді.
Германияда бұл біршама өзгеше, өйткені неғұрлым ірі салықтық көздер
бірден бірнеше бюджетті (екі немесе үш) қалыптастыруға бағытталады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz