Нарықтың аты нарық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ 6
НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Инвестицияның пайда болуы, түрлері мен есептеу әдістері 6
Инвестициялық нарық қызметі мен операциялары 12
Шет мемлекеттердің инвестициялық нарығындағы тартымды 16
ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ НАРЫҒЫН 20
ЗЕРТТЕУ
Ақмола облысының индустриалды–инновациялық дамуы: экономикалық 20
өсу мәселелері мен инвестицияның тартылуына талдау
Облыс экономикасын инвестициялық қаржыландыру ресурстарына 44
талдау
Қазақстан экономикасына инвестиция тарту механизмін мемлекеттік51
реттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ 58
НАРЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАРЫСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметті қаржыландыру 58
барысында кездесетін мәселелер
Қазақстан Республикасының инвестициялық нарығын жетілдіру 68
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
ҚОСЫМШАЛАР 78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда
жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық
дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты
іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық
экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық
жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын
арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен
толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне
мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық
процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай
жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс -
әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер
ететін әлеуметтік шараларды ерекшелеудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қазіргі
жағдайдағы инвестициялық нарықты зерттеу болып келеді Осы мақсатқа қол
жеткізу үшін келесі міндеттер орындалуы қажет:
– Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарықтың
экономикалық мәні мен мазмұнын зерттеу;
– Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарығына зерттеу
жүргізу;
– Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарығын
қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдары
бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Ақмола облысының инвестициялық
нарығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің пәні Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарығын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы. Қаржыландырудың көздерін анықтап және
оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін
облыстың инвестициялық қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ
арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен
Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары
мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық
есептемелік кұжаттары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық оқулықтарда инвестициялық
нарықтың дамуы жайында теориялық мәліметтер көп көрініс тапқан. Дипломдық
жұмыстың тақырыбы М.В Ивошинның, Л. Крушевицтың, С.Т. Маулимбердинаның,
Н.К. Нурланованың еңбектерінде зерттелген, соған қарамастан инвестициялық
нарықты дамытуда бірталай мәселелер бар.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы диалектикалық,
салыстырмалық, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік, функционалды
талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу
объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарықтың экономикалық мәні мен мазмұнын зерттеу
қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы инвестициялық
нарығына зерттеу жүргізу бойынша талдау жасалады.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарығын қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер мен
оларды шешу жолдары бойынша ұсыныстарды әзірлеу қарастырылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудін нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы, түрлері мен есептеу әдістері
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып
табылады. Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар
бар мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады [1].
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды[2].
Инвеетицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны
бизнестің материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі
жағдай, ұзақ мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық
- саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері жасалған,
олар сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді
қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары болып
табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1)шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2)елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3)жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын
қамтасасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4)пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.[17]
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады [3].
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде , яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады. Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны,
мүлікті және басқа да заттарды , яғни капиталды қандай да бір өндірісті
дамыту үшін жұмсап, сол арқылы клешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде
немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады. Бұл жоғарыда
айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі –
уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция экономикалық
өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы
айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты
қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін
өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір
материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық , құрылыс)
өсуіне , дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады. Қаржылық
инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған
акцияларға , облигациялар және басқадай құнды қағаздарға банктердің
депозиттерін салынған салымдар болып табылады. Қаржылық инвестициялар
иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық;
Инвестор – қор нарығында құнды қағаздарды сатып алушылар болып
табылады [4].
Ұлттық инвестор дегеніміз- Қазақстан Республикасында инвестицияны
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Заңды тұлғасы. Инвестор өз алдына
дербес екі топқа бөлінеді: - жеке инвесторлар (жеке адамдар). -
инстиуттандырылған инвесторлар (банктер, инвестициялық қорлар, зейнетақы
қорлары, тағы басқалары). Инвестициялық саясат дегеніміз – халық
шаруашылығының әр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді
капитал жұмсау саясаты. Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың, оларды шешуші
бағыттарға шоғырландырудың, қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз
етудің жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер
инвестициялық саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін
ұлттық табыстың мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі
қаржыны, қорларды өндіретін, өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын
салалар арасында дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде
күрделі қаржыны жаңа өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске
жұмсалған күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты
экономикаға көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға
бағытталуға тиіс. Тікелей инвестиция дегеніміз- капиталды экспорттаушының
қабылдаушы ел территориясында өндірісті ұйымдастыруын айтады. Тікелей
инвестициялар арқылы халықаралық корпорациялар дүниежүзілік нарықта өз
бөліктерін жүргізеді. Ал, капитал дегеніміз - тауар өндірісінің жұмыс күші
тауарға айнала бастаған кезінде пайда болады. Капиталдың алғашқы қорлануы
процесінде тікелей өндірушілер өндіріс құрал- жабдықтары капиталистік
кәсіпкерлердің қолына жинақтала бачстады. Өндіріс құрал жабдығынан
айырылған жұмысшы өз жұмыс күшін капиталистерге сатуға мәжбүр болды. Бұл
процесс тауар өндірісінің капиталистік өндіріске айналуын көрсетеді.
Капиталды әлем елдерінде пайдаланудың негізгісі мыналар:
1. Инвестициялаушы елдегі капиталдың мол қорлануы.
2. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр түрлі бөліктеріндегі капиталға
сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.
3. Жергілікті рынокты монополизациялау мүмкіндігі.
4. Капитал экспортталатын елде арзан шикізат пен жұмысшы күшінің
болуы.
5. Саяси тұрақтылықтың және қолайлы инвестициялық ахуал.
Капиталды шетке шығару мына нысандарда жүргізіледі:
− өнеркәсіп, сауда т.б. кәсіпорындарына тікелей инвестициялар;
− портфельдік инвестициялар (шетелдік облигацияларды, акцияларды
және басқа да құды қағаздарға алу үшін) [4].
Ішкі инвестициялық ресурстар өте тапшы бүгінгі экономикалық жағдайда
экономиканы тұрақтандыруға, реформаларды тереңдету және құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру шетел капиталын тартпайынша мүмкін емес. Шетел
инвесторы - шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары, шетел мемлекеттері,
халықаралық ұйымдар, шетелде тұрақты тұрғылықты мекені бар Қазақстан
Республикасының азаматтары , егер олар шаруашылық қызметін жүргізу үшін
азаматтығын алған немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде тіркелген
жағдайда. Шетелдік инвестиция дегеніміз-қабылдаушы елдегі компанияның
қызметін бақылап, басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы
болып келеді. Шетелдік инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары
арасында бөлінуі кәңіргі халықаралық экономиканың құрамына айтарлықтай әсер
етеді. Шетелдік инвестицияларын тарту саясаты 1991 жылдан басталып, оң
нәтижелер беруде. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан
қарыз алу жөніндегі комитет және инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді
органдар құрылды. Сөйтіп Қазақстанда шетел капиталы үшін қолайлы ахуал
ққалыптасты. Шетел инвестицияларын тартудың басты бағыттарына тіршілікті
қамтамасыз ету салалары мен экспорт бағдарындағы өндірістер – мұнай-газ
және мұнай – химия салалары, электр энергетикасы, металлургия, коммуникация
және де Қазақстан дәнді дақылдапр, жүн , мақта т.б. ірі өндіруші болу
себепті, ароөнеркәсіп кешені жатады. Мұнай-газ саласында күш-қуат мұнай мен
газ өндіріп, экспорттқа шығаруды арттыруға сыртқы мұнай құбырлары мен ішкі
газ құбырларын салуға жұмсалады. 1995 жылдың шетелдік инвестициялардың
көлемі 235 млрд. $-ға артып, 2.6 трлн $ деңгейін жетті. Шетелдік
инвестицияларды тартудың маңызды көзі- потрфель инвестициялары. Олар ірі
корпорациялардың, мемлекеттік және жекеменшік банктердің облигациялық
қарыздарын қаржыландырады. Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар
мынадай элементтерді: негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды,
материалдық айналым қаражаты қорын толтыруға жұмсалған инвестицияларды,
өндірілмеген және материалдық емес активтерге жұмсалған инвестицияларды,
басқа да қаржы емес активтерге жұмсалған инвестицияларды өзіне қосады. 2004
жылғы қаңтарда қаржы емес активтерге инвестициялардың бағалау көлемі
(материалдық айналым қаражатының қорларын толтыратын инвестицияларсыз )
57.6 млрд. Теңгені құрады, оның 56.9 млрд теңгесі (98.7%) негізгі капиталға
инвестицияларға келеді. 2004 жылғы қаңтарда негізгі капиталға инвестициялар
56.9 млрд. теңге болды, бұл 2003 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 17.2%көп.
2004 жылғы қаңтарда инвестицияның өсуі республиканың 12 өңірінде байқалды.
Ең көп өсу Жамбыл (4.8 есе), Павлодар (2.2 есе), Оңтүстік Қазақстан(1.6
есе), Қостанай , Атырау, Қарағанды (1.4 есе) облыстары мен Астана қаласында
да (1.9есе ) байқалды. Өсім сондай-ақ Шығыс Қазақстан , Ақмола, Қызылорда,
Алматы облыстарында мен Алматы қаласында да (4-13%) байқалды. Өткен жылдың
қаңтарымен салыстырғанда инвестиция көлемінің төмендеуі Ақтөбе (45%), Батыс
Қазақстан (44%), Солтүстік Қазақстан мен Маңғыстау (6%)облыстары байқалды.
Мұнай өндіру және табиғи газ (негізгі капиталға инвестициялардың жалпы
көлемінен (61%) , жылжымайтын мүлікпен операция (12%), өңдеу өнеркәсібі
(8%), көлік және байланыс (4%)) басым салалар болып табылады. Шетел
инвестицияларының жалпы республикалық көлемінің ең көп үлесі Атырау (46%)
және Батыс Қазақстан (33%) облыстарында игерілді [5].
Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер
жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы
қаражат жұмсалымы. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар – сатып алуға,
құруға , негізгі құралдарды қайта өндіруге және күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жиынтығы болып табылады. 2002 жылы Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық қызметтің нәтижесі- қаржы емес активтерге жұмсалған 1307.2
млрд. теңге инвестицияны игеру болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы
негізгі капиталға жұмсалған. Қаржы емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың үлесі 84.2% құрады. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялар көлемі 2001 жылғымен салыстырғанда 10.6 %-ға (2001 жылы-44.7%-
ға; 2000 жылы – 48.5%-ға; 1999 жылы – 33.0%ға ) өсті. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялар көлеміндегі ірі кәсіпорындар дың үлесі – 47.0%,
орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі – 23.9%, халық үлесі – 1.2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45.0% құрады,
бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге
салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке өсіп, 4.8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек- жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді. Негізгі капиталға жұмасалған басқа
шығындар 131 млрд. теңгені құрады, оның 89.1% геологиялық барлауға
жұмсалған. Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің
үлесіне ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің
44.4%тиеді. Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%) әуе
көлігіне (15.4%) және электр байланысқа (19.8%) келеді. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы- лығында бұрынғысынша
мардымсыз (1.3%). Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де
табиғат қорғау шараларына мардымсыз болды. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен ғимараттарды күрделі жөндеуге
кеткен шығындар үлесі 13.3%құрады,бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 4.2 пайыздық
пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен шығындардың жалпы көлемінен үйлер
мен ғимараттарға – 52.3%, машиналар мен жабдықтарға кеткен шығындар 47.7%
құрады.
1.2 Инвестициялық нарық қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады [6].
Экономикалық құрылым мынадай элементтерден және инвестициялық іс-
әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
− Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
− Мемлекеттік зейнетақы қорына;
− Аймақтық бюджетке;
− Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі.
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі [7].
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен
кәсіпорын қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын
болады. Ал, егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба
бойынша болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда,
іскерлік серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп
шығынға бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны
іске қоспас бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100
беделді фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды.
Нарықтың аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын
басшылары тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің
жоспарларын жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша
өзгеруіне және басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай
алулары қажет [8].
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу [9].
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.[2; 67]
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q – принципі "Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен
актив құнын нағыз қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл
тәуелділіктің көрсеткіш - қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады [16].
1.3 Шет мемлекеттердің инвестициялық нарығындағы тартымды
ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі -ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру. Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық
банкісімен жұмыс істейді және сол банктің қызметін пайдаланады. Қазіргі
инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвеегациялық банктер.
2.Екінші типті инвестициялық банктер. Мұндағы бірінші типті
инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру және сатумен
айналаысады. Ал екінші типті твестициялық банктерге келетін болсақ олар
үзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән. Бірінші банктер XIX
ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген серіктестіктер
формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез дамуы XX
ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта
құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті иңвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде қатысады
[9].
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығында қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
− Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады;
− Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында
орналастыруда делдал болады;
− Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша
және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға
түседі. Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ
мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің
қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын
орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды.
Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада,
Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.[5; 97-99]
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі
инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы
тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл
инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды
жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта
және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы
қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен
1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл
банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – инвесторларды тартатын немесе
алыстататын елдегі саяси, әлеуметті-экономикалық, қаржылық, мәдени, ұйымдық-
құқықтық және географиялық факторлардың жиынтығы.
Ескертпе – автормен құрастырылған [50]
Сурет 1. – Ұлттық экономикаға инвестицияның түсуіне әсер ететін
факторлар
Инвестициялық ахуалды бағалауға қолданылатын неғұрлым әмбебап тәсіл –
факторлық болып табылады. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық ахуалына
әсер ететін факторлардың жинағын бағалаумен негізделеді. Инвестиция мен
салықтыр бойынша халықаралық орталықтың ұсыныстарына сәйкес (ITIC)
Қазақстан экономикасына инвестиция ағымына кедергі жасайтын факторларды
ранжирлеу жүргізілді (сурет 1). Ең бастысы шетел инвесторлары үшін тартымды
жағдайды туғызу тұрақты және болашағы бар шетел инвесторларын табу және
олардың капиталын басымды салалар, өндірістер, қызмет түрлеріне бағыттау
қажет.
Қазақстанға инвестицияның кіруіне мәнді кедергі жасайтын экономикалық
кедергілер, одан кейін сәйкесінше: құқықтық және саяси факторлар, ал сосын
– ұйымдық факторлар және материалдық–техникалық мінездегі мәселелер[10].
Инвестициялық ахуал түсінігі макро– және микродеңгейлерді қамтиды.
Макроэкономикалық деңгейдегі инвестициялық ахуал өзіне инвестиция үшін
саяси, экономикалық және әлеуметтік ортадағы көрсеткіштерді енгізеді.
Инфрақұрылым және қызметтер. Бұл критерийлер бойынша Қазақстан әлемдік
стандарттан артта қалуда. Бірақ елде инфрақұрылымды дамытуда жұмыстар
жүргізілуде.Осыған орай, инвестициялық ахуал – белсенді инвестициялық
қызмет арқылы өндіргіш күштерді ғылыми-технологиялық жаңарту және дамытуда
неғұрлым жақсы қоғамдық-экономикалық қатынастарды қолдану үшін
алғышарттарды құруға шақырылған, экономиканың институционалдық жүйесіндегі
ерекше жүйелік болып табылады (қосымша1).
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ НАРЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Ақмола облысының индустриалды–инновациялық дамуы: экономикалық өсу
мәселелері мен инвестицияның тартылуына талдау
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады.
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі[11].
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді. Сақтандыру
компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі бойынша бір
уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі мүмкін [2].
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы
инфляция қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның
тиімділігін қалай анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді
тәсілдің болмағаны ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда [12].
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі
есептесулер. Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы
инвестициялық шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп,
пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына
байланысты болады. Есептеп шығару варианттары:
1. Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы
инвестициялық шығынға жатқызылған пайда;
2. Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қыйын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте
алмасаңыз, онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы
өзгерте аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда
сіз жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ 6
НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Инвестицияның пайда болуы, түрлері мен есептеу әдістері 6
Инвестициялық нарық қызметі мен операциялары 12
Шет мемлекеттердің инвестициялық нарығындағы тартымды 16
ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ НАРЫҒЫН 20
ЗЕРТТЕУ
Ақмола облысының индустриалды–инновациялық дамуы: экономикалық 20
өсу мәселелері мен инвестицияның тартылуына талдау
Облыс экономикасын инвестициялық қаржыландыру ресурстарына 44
талдау
Қазақстан экономикасына инвестиция тарту механизмін мемлекеттік51
реттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ 58
НАРЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ БАРЫСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан Республикасының инвестициялық қызметті қаржыландыру 58
барысында кездесетін мәселелер
Қазақстан Республикасының инвестициялық нарығын жетілдіру 68
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ 73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 75
ҚОСЫМШАЛАР 78
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстанда
жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс әлеуметтік – экономикалық
дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып, еліміздегі реформаларды табысты
іске асырудың басты себебі болып отыр. Инвестициялар кез – келген ұлттық
экономиканың маңызды да қажетті қоры болып саналады. Инвестициялық
жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп, сатылатын тауарлардың сапасын
арттыру онымен қоса жұмыс орындарының көбейіп, тұрғындарды еңбекпен
толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне
мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде жүргізіліп жатқан инвестициялық
процесті экономикалық пайда кіргізіп, әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай
жасайтын қызмет деп қарастыруымыз керек. Осыған орай, инвестициялық іс -
әрекетті талдауда оның тиімділігіне экономикалық шаралармен бірдей әсер
ететін әлеуметтік шараларды ерекшелеудің маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасындағы қазіргі
жағдайдағы инвестициялық нарықты зерттеу болып келеді Осы мақсатқа қол
жеткізу үшін келесі міндеттер орындалуы қажет:
– Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарықтың
экономикалық мәні мен мазмұнын зерттеу;
– Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарығына зерттеу
жүргізу;
– Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы инвестициялық нарығын
қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдары
бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Ақмола облысының инвестициялық
нарығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеудің пәні Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарығын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы. Қаржыландырудың көздерін анықтап және
оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін
облыстың инвестициялық қабілеттілігін арттыру мәселелері бойынша отандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, монографиялары, оқулыктары мен оқу
құралдары, мерзімді баспасөздегі мәліметтер мен ақпатраттар, сондай-ақ
арнайы заңдар, заңнамалық кұжаттар, нормативтік-құқықтық актілер мен
Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің бұйрықтары, қаулылары
мен жарлықтары, ҚР-сы статистикалық агенттігінің мәліметтері жылдық
есептемелік кұжаттары құрайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Экономикалық оқулықтарда инвестициялық
нарықтың дамуы жайында теориялық мәліметтер көп көрініс тапқан. Дипломдық
жұмыстың тақырыбы М.В Ивошинның, Л. Крушевицтың, С.Т. Маулимбердинаның,
Н.К. Нурланованың еңбектерінде зерттелген, соған қарамастан инвестициялық
нарықты дамытуда бірталай мәселелер бар.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың тақырыбын зерттеуде жалпы диалектикалық,
салыстырмалық, аналитикалық, тарихи, логикалық, жүйелік, функционалды
талдау әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімен, қорытынды мен
пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, мақсаты, зерттеу
объектісі, теориялык және әдістемелік негізі қарастырылган.
Бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарықтың экономикалық мәні мен мазмұнын зерттеу
қарастырылған.
Ал, екінші бөлімінде Ақмола облысының қазіргі жағдайдағы инвестициялық
нарығына зерттеу жүргізу бойынша талдау жасалады.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы
инвестициялық нарығын қаржыландыру барысында кездесетін мәселелер мен
оларды шешу жолдары бойынша ұсыныстарды әзірлеу қарастырылған.
Дипломдық жұмыстағы зерттеудін нәтижелері қорытындыда жинақталған.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Инвестицияның пайда болуы, түрлері мен есептеу әдістері
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып
табылады. Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар
бар мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады [1].
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан.
Енді кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген
сұрақтарға жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады:
Сөйтіп, нені салуға болады? ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды[2].
Инвеетицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны
бизнестің материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі
жағдай, ұзақ мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық
- саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері жасалған,
олар сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді
қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары болып
табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1)шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2)елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3)жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын
қамтасасыз ету, қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4)пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.[17]
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады [3].
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен.
Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және
өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай
сондай-ақ ақша қаражаты түрінде , яғни капитал түрінде салынып ол
шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың
жиынтығын айтады. Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны,
мүлікті және басқа да заттарды , яғни капиталды қандай да бір өндірісті
дамыту үшін жұмсап, сол арқылы клешекте , яғни алдағы уақытта пайыз түрінде
немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады. Бұл жоғарыда
айтылған процеспен екі фактор байланысты болып келеді. Оның біріншісі –
уақыт, ал екіншісі – тәуекелдік . Сонымен қатар инвестиция экономикалық
өсудің негізі бола отырып , елдің әлеуметтік дамуына жағдай жасайды. Осы
айтылғандармен қатар инвестиция экономикалық дамудың жоғарғы және тұрақты
қарқынын қалыптастырудың , ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін
өсірудің , инфрақұрылымды дамытудың маңызды факторы болып саналады.
Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір
материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық , құрылыс)
өсуіне , дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады. Қаржылық
инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған
акцияларға , облигациялар және басқадай құнды қағаздарға банктердің
депозиттерін салынған салымдар болып табылады. Қаржылық инвестициялар
иелену мерзіміне қарай мынадай категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік иелену- иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан артық;
Инвестор – қор нарығында құнды қағаздарды сатып алушылар болып
табылады [4].
Ұлттық инвестор дегеніміз- Қазақстан Республикасында инвестицияны
жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Заңды тұлғасы. Инвестор өз алдына
дербес екі топқа бөлінеді: - жеке инвесторлар (жеке адамдар). -
инстиуттандырылған инвесторлар (банктер, инвестициялық қорлар, зейнетақы
қорлары, тағы басқалары). Инвестициялық саясат дегеніміз – халық
шаруашылығының әр түрлі салаларында пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімді
капитал жұмсау саясаты. Күрделі қаржыны тиімді пайдаланудың, оларды шешуші
бағыттарға шоғырландырудың, қоғамдық өндірісте тепе- теңдікті қамтамасыз
етудің жолдарын көрсететін шаруашылық шешімдерінің жиынтығы. Егер
инвестициялық саясат дұрыс шешілсе, әрбір шығындалған теңгеге келетін
ұлттық табыстың мөлшері өседі, өнім молаяды. Инвестициялық саясат күрделі
қаржыны, қорларды өндіретін, өндейтін және ол өнімдерді пайдаланатын
салалар арасында дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезде
күрделі қаржыны жаңа өндіріс орындарын тұрғызудан гөрі оларды техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, қайта құруға бағытталып, одан әрі өндіріске
жұмсалған күрделі қаржының ара салмағын өсіре беру көзделіп отыр. Нарықты
экономикаға көшу кезінде инвестициялық саясат сұранысты қанағаттандыруға
бағытталуға тиіс. Тікелей инвестиция дегеніміз- капиталды экспорттаушының
қабылдаушы ел территориясында өндірісті ұйымдастыруын айтады. Тікелей
инвестициялар арқылы халықаралық корпорациялар дүниежүзілік нарықта өз
бөліктерін жүргізеді. Ал, капитал дегеніміз - тауар өндірісінің жұмыс күші
тауарға айнала бастаған кезінде пайда болады. Капиталдың алғашқы қорлануы
процесінде тікелей өндірушілер өндіріс құрал- жабдықтары капиталистік
кәсіпкерлердің қолына жинақтала бачстады. Өндіріс құрал жабдығынан
айырылған жұмысшы өз жұмыс күшін капиталистерге сатуға мәжбүр болды. Бұл
процесс тауар өндірісінің капиталистік өндіріске айналуын көрсетеді.
Капиталды әлем елдерінде пайдаланудың негізгісі мыналар:
1. Инвестициялаушы елдегі капиталдың мол қорлануы.
2. Дүниежүзілік шаруашылықтың әр түрлі бөліктеріндегі капиталға
сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы.
3. Жергілікті рынокты монополизациялау мүмкіндігі.
4. Капитал экспортталатын елде арзан шикізат пен жұмысшы күшінің
болуы.
5. Саяси тұрақтылықтың және қолайлы инвестициялық ахуал.
Капиталды шетке шығару мына нысандарда жүргізіледі:
− өнеркәсіп, сауда т.б. кәсіпорындарына тікелей инвестициялар;
− портфельдік инвестициялар (шетелдік облигацияларды, акцияларды
және басқа да құды қағаздарға алу үшін) [4].
Ішкі инвестициялық ресурстар өте тапшы бүгінгі экономикалық жағдайда
экономиканы тұрақтандыруға, реформаларды тереңдету және құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру шетел капиталын тартпайынша мүмкін емес. Шетел
инвесторы - шетелдік заңды тұлғалар, шетел азаматтары, шетел мемлекеттері,
халықаралық ұйымдар, шетелде тұрақты тұрғылықты мекені бар Қазақстан
Республикасының азаматтары , егер олар шаруашылық қызметін жүргізу үшін
азаматтығын алған немесе тұрақты тұрғылықты мекені бар елде тіркелген
жағдайда. Шетелдік инвестиция дегеніміз-қабылдаушы елдегі компанияның
қызметін бақылап, басқарып отыру үшін капиталдың мақсатты түрде ауысуы
болып келеді. Шетелдік инвестициялардың елдер мен өнеркәсіп салалары
арасында бөлінуі кәңіргі халықаралық экономиканың құрамына айтарлықтай әсер
етеді. Шетелдік инвестицияларын тарту саясаты 1991 жылдан басталып, оң
нәтижелер беруде. Шетел капиталын басқаратын Қазақстан эксимбанкі, сырттан
қарыз алу жөніндегі комитет және инвестициялар жөніндегі комитет тәрізді
органдар құрылды. Сөйтіп Қазақстанда шетел капиталы үшін қолайлы ахуал
ққалыптасты. Шетел инвестицияларын тартудың басты бағыттарына тіршілікті
қамтамасыз ету салалары мен экспорт бағдарындағы өндірістер – мұнай-газ
және мұнай – химия салалары, электр энергетикасы, металлургия, коммуникация
және де Қазақстан дәнді дақылдапр, жүн , мақта т.б. ірі өндіруші болу
себепті, ароөнеркәсіп кешені жатады. Мұнай-газ саласында күш-қуат мұнай мен
газ өндіріп, экспорттқа шығаруды арттыруға сыртқы мұнай құбырлары мен ішкі
газ құбырларын салуға жұмсалады. 1995 жылдың шетелдік инвестициялардың
көлемі 235 млрд. $-ға артып, 2.6 трлн $ деңгейін жетті. Шетелдік
инвестицияларды тартудың маңызды көзі- потрфель инвестициялары. Олар ірі
корпорациялардың, мемлекеттік және жекеменшік банктердің облигациялық
қарыздарын қаржыландырады. Қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялар
мынадай элементтерді: негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларды,
материалдық айналым қаражаты қорын толтыруға жұмсалған инвестицияларды,
өндірілмеген және материалдық емес активтерге жұмсалған инвестицияларды,
басқа да қаржы емес активтерге жұмсалған инвестицияларды өзіне қосады. 2004
жылғы қаңтарда қаржы емес активтерге инвестициялардың бағалау көлемі
(материалдық айналым қаражатының қорларын толтыратын инвестицияларсыз )
57.6 млрд. Теңгені құрады, оның 56.9 млрд теңгесі (98.7%) негізгі капиталға
инвестицияларға келеді. 2004 жылғы қаңтарда негізгі капиталға инвестициялар
56.9 млрд. теңге болды, бұл 2003 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 17.2%көп.
2004 жылғы қаңтарда инвестицияның өсуі республиканың 12 өңірінде байқалды.
Ең көп өсу Жамбыл (4.8 есе), Павлодар (2.2 есе), Оңтүстік Қазақстан(1.6
есе), Қостанай , Атырау, Қарағанды (1.4 есе) облыстары мен Астана қаласында
да (1.9есе ) байқалды. Өсім сондай-ақ Шығыс Қазақстан , Ақмола, Қызылорда,
Алматы облыстарында мен Алматы қаласында да (4-13%) байқалды. Өткен жылдың
қаңтарымен салыстырғанда инвестиция көлемінің төмендеуі Ақтөбе (45%), Батыс
Қазақстан (44%), Солтүстік Қазақстан мен Маңғыстау (6%)облыстары байқалды.
Мұнай өндіру және табиғи газ (негізгі капиталға инвестициялардың жалпы
көлемінен (61%) , жылжымайтын мүлікпен операция (12%), өңдеу өнеркәсібі
(8%), көлік және байланыс (4%)) басым салалар болып табылады. Шетел
инвестицияларының жалпы республикалық көлемінің ең көп үлесі Атырау (46%)
және Батыс Қазақстан (33%) облыстарында игерілді [5].
Инвестициялық қызмет дегеніміз – шаруашылық жүргізуші субъектілер
жүзеге асыратын табыс алу және меншікті капиталын өсіру мақсатындағы
қаражат жұмсалымы. Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар – сатып алуға,
құруға , негізгі құралдарды қайта өндіруге және күрделі жөндеуге кеткен
шығындардың жиынтығы болып табылады. 2002 жылы Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық қызметтің нәтижесі- қаржы емес активтерге жұмсалған 1307.2
млрд. теңге инвестицияны игеру болды, мұның 1100 млрд. теңге инвестициясы
негізгі капиталға жұмсалған. Қаржы емес активтерге жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлеміндегі негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың үлесі 84.2% құрады. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялар көлемі 2001 жылғымен салыстырғанда 10.6 %-ға (2001 жылы-44.7%-
ға; 2000 жылы – 48.5%-ға; 1999 жылы – 33.0%ға ) өсті. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялар көлеміндегі ірі кәсіпорындар дың үлесі – 47.0%,
орташаларынікі -27.9%, шағындарынікі – 23.9%, халық үлесі – 1.2% құрады.
Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың түрлік құрылымына сәйкес
тұрғын емес үйлер мен ғимараттарға кеткен шығындардың үлесі 45.0% құрады,
бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 9.6пайыздық пунктке артық. Тұрғын үйлерге
салынған салымның үлесі 0.6 пайыздық пунктке өсіп, 4.8% құрады.
Машиналарға, жабдыққа, құрал-сайманға, керек- жарақтарға кеткен шығындардың
үлесі 1.6 пайыздық пунктке төмендеді. Негізгі капиталға жұмасалған басқа
шығындар 131 млрд. теңгені құрады, оның 89.1% геологиялық барлауға
жұмсалған. Өңдеу өнеркәсібі салалары арасында металлургия өнеркәсібінің
үлесіне ғана негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар көлемінің
44.4%тиеді. Көлік және байланыста негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың елеулі үлес салмағы құбырлармен айдауға (42.3%) әуе
көлігіне (15.4%) және электр байланысқа (19.8%) келеді. Негізгі капиталға
жұмсалған инвестициялардың көлемі ауыл шаруашы- лығында бұрынғысынша
мардымсыз (1.3%). Негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың көлемі де
табиғат қорғау шараларына мардымсыз болды. Негізгі капиталға жұмсалған
инвестициялардың жалпы көлемінде үйлер мен ғимараттарды күрделі жөндеуге
кеткен шығындар үлесі 13.3%құрады,бұл 2001 жылғы көрсеткіштен 4.2 пайыздық
пунктке артық. Күрделі жөндеуге кеткен шығындардың жалпы көлемінен үйлер
мен ғимараттарға – 52.3%, машиналар мен жабдықтарға кеткен шығындар 47.7%
құрады.
1.2 Инвестициялық нарық қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады [6].
Экономикалық құрылым мынадай элементтерден және инвестициялық іс-
әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
− Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
− Мемлекеттік зейнетақы қорына;
− Аймақтық бюджетке;
− Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі.
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі [7].
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келеген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік
болмай қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп
кредит алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пүл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен
кәсіпорын қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын
болады. Ал, егер осында "байланып қалу" бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба
бойынша болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда,
іскерлік серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп
шығынға бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны
іске қоспас бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100
беделді фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды.
Нарықтың аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын
басшылары тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің
жоспарларын жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша
өзгеруіне және басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай
алулары қажет [8].
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп
есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде
асыру, орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді.
Бірден үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің
шығындары болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта
даярлауға қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек.
Мысалы, жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ
мұндай құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестицияаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу [9].
Мұнан туындайтын қорытынды : үйренушілік шығындарды жаңадан
өндірілген өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске
қажетті шикізат, материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан
жоғары болғанда ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын
көрінеді. Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да
іркілмей бара беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт
осылай тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.[2; 67]
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q – принципі "Q" - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен
актив құнын нағыз қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл
тәуелділіктің көрсеткіш - қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады [16].
1.3 Шет мемлекеттердің инвестициялық нарығындағы тартымды
ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі -ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру. Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық
банкісімен жұмыс істейді және сол банктің қызметін пайдаланады. Қазіргі
инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвеегациялық банктер.
2.Екінші типті инвестициялық банктер. Мұндағы бірінші типті
инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру және сатумен
айналаысады. Ал екінші типті твестициялық банктерге келетін болсақ олар
үзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән. Бірінші банктер XIX
ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген серіктестіктер
формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез дамуы XX
ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта
құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті иңвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде қатысады
[9].
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығында қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
− Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады;
− Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында
орналастыруда делдал болады;
− Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша
және бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға
түседі. Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ
мерзімді ақша қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің
қазіргі тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын
орналастырумен айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды.
Осындай елдердің қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада,
Ұлыбритания, Австралия, Америка Құрама Штаттары.[5; 97-99]
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі
инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы
тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл
инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды
жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта
және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы
қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен
1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл
банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – инвесторларды тартатын немесе
алыстататын елдегі саяси, әлеуметті-экономикалық, қаржылық, мәдени, ұйымдық-
құқықтық және географиялық факторлардың жиынтығы.
Ескертпе – автормен құрастырылған [50]
Сурет 1. – Ұлттық экономикаға инвестицияның түсуіне әсер ететін
факторлар
Инвестициялық ахуалды бағалауға қолданылатын неғұрлым әмбебап тәсіл –
факторлық болып табылады. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық ахуалына
әсер ететін факторлардың жинағын бағалаумен негізделеді. Инвестиция мен
салықтыр бойынша халықаралық орталықтың ұсыныстарына сәйкес (ITIC)
Қазақстан экономикасына инвестиция ағымына кедергі жасайтын факторларды
ранжирлеу жүргізілді (сурет 1). Ең бастысы шетел инвесторлары үшін тартымды
жағдайды туғызу тұрақты және болашағы бар шетел инвесторларын табу және
олардың капиталын басымды салалар, өндірістер, қызмет түрлеріне бағыттау
қажет.
Қазақстанға инвестицияның кіруіне мәнді кедергі жасайтын экономикалық
кедергілер, одан кейін сәйкесінше: құқықтық және саяси факторлар, ал сосын
– ұйымдық факторлар және материалдық–техникалық мінездегі мәселелер[10].
Инвестициялық ахуал түсінігі макро– және микродеңгейлерді қамтиды.
Макроэкономикалық деңгейдегі инвестициялық ахуал өзіне инвестиция үшін
саяси, экономикалық және әлеуметтік ортадағы көрсеткіштерді енгізеді.
Инфрақұрылым және қызметтер. Бұл критерийлер бойынша Қазақстан әлемдік
стандарттан артта қалуда. Бірақ елде инфрақұрылымды дамытуда жұмыстар
жүргізілуде.Осыған орай, инвестициялық ахуал – белсенді инвестициялық
қызмет арқылы өндіргіш күштерді ғылыми-технологиялық жаңарту және дамытуда
неғұрлым жақсы қоғамдық-экономикалық қатынастарды қолдану үшін
алғышарттарды құруға шақырылған, экономиканың институционалдық жүйесіндегі
ерекше жүйелік болып табылады (қосымша1).
2 АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ НАРЫҒЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Ақмола облысының индустриалды–инновациялық дамуы: экономикалық өсу
мәселелері мен инвестицияның тартылуына талдау
Инвестициялар бірнеше түрге бөлінеді: венчурлық, тікелей,
портфельдік, аннуитеттік түрде болады.
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі[11].
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді. Сақтандыру
компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі бойынша бір
уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі мүмкін [2].
Инвестицияның орны толу мерзімі, тәуекелділік жағдайы, алдағы
инфляция қарқыны, салық төлемдерінің жағдайына қарай келіп, оның
тиімділігін қалай анықтауға болады? Сұрақтан сұрақ туып, басқадай тиімді
тәсілдің болмағаны ма?
Ең тиімді, оңай тәсіл болып, ақшаны дұрыс пайдалану тек оны банкке
салып, процент алу ғана. Осыдан келіп, ең бірінші ережеге айналғаны: ақшаны
банкте сақтаудан гөрі қаржыны өндіріске жұмсап, бағалы қағаздарға және тағы
басқаға беру арқылы, егер бұлардан таза пайданы (салықты шығарып
тастағанда) көбірек алғанда [12].
Инвестициялық шешімге барғанда, онымен бірге инфляцияны да есепке алу
қажет. Егер, біз жыл аяғында пайданы 100.000 теңге көлемінде аламыз деп
есептесек, алдағы болатын инфляция қарқынын 10% деп есептесек, онда нағыз
пайда 90 мың теңге ғана болады.
Егер инвестор 100 мың теңгені 15% жылдық өсіммен салғанда, инфляция
болмаса, жыл аяғында 15000 кіріс алады. Сондықтан, 10% инфляция болғанда,
инвестор жылдық процентті (15% + 10% = 25%) 15% кем салуына болмайды.
Тағы бір мысал келтірейік. Сіз бір шаруашылық объектісін салуға 500
мың теңге салатын болдыңыз. Егер инфляция деңгейінің болжамы жылына 8%
болады делінгенде, онда сізді салған инвестицияңыздың тиімді болуы мына
жағдайларға байланысты болады. Егер жылына алатын пайдаңыз 40 теңгеден
асқанда, яғни 500 мың теңгеден 8% - түскен. Онда мұндай әдіспен баруыңыз
сіздің инвсетицияны сақтауды және ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
Мұнан кейінгі - екінші ереже: егер инвестициялау тиімділі инфляция
қарқынынан асып жатса, қаржыны инвестициялау, мәні арта түседі.
Қайта орнына келуге мерзімі - бұл қаржы салымының басындағы көлемін
жобадан түскен пайда есебінен орнына келтіруге қажетті кезең.
Мұндағы пайда деп отырғанымыз таза пайда яғни, салықты алып
тастағаннан кейінгі, оған қаржылық шығынды, проценттерді және амортизацияны
қосқандағы.
Пайданың жай нормасына негіз болатыны пайдалану жөніндегі
есептесулер. Бұл бойынша бір жыл бойына пайдаланылған пайданың ең соңғы
инвестициялық шығынға қатынасын есептеп шығаруға мүмкіндік туады. Сөйтіп,
пайданың жай нормасының көлемі, пайда мен капиталдың қалай анықталғанына
байланысты болады. Есептеп шығару варианттары:
1. Жалпы пайда немесе салық алынатын, жалпы
инвестициялық шығынға жатқызылған пайда;
2. Таза пайда + жалпы инвестициялық шығынға жатқызылған
амортизация.
Пайданың жай нормасының кемшіліктері болады:
а) негізге алатын белгілі бір жылды табу қыйын болады;
б) пайданың жай нормасы салықтық жеңілдік болған жылдарды есепке
алмайды.
Компаундинг: бұл әдістің мәні мынада - жыл сайынғы кірістің өсуіне
қарай, капиталдың базалық сомасының қалай өсетінін есептеп шығамыз.
Мұндай есептің тәжірибелік мәні: егер өсу процентін өзгерте
алмасаңыз, онда келешек кірістің көлеміне қажетті болатын базалық соманы
өзгерте аласыз. Егер алғашқы салынған салым сомасы сізге оңай болмаса, онда
сіз жылма-жылға кірістің процентін көбейтуге тырысыңыз, сонан кейін бірнеше
нақтылы жылдардан соң өзіңіз тілеген, өскен мөлшердегі сомаға жетесіз.
Үшінші варианттың мүмкіндігі бар: базалық сома да, процент те сізге
байланысты емес. Онда сіз бәрібір, бірнеше жылдардан кейін барып, өзіңізге
қажетті сомаға қолыңыз жетеді. Егер де, қандай да болмасын вариант бойынша,
өзіңізге қажетті сомаға өзіңізге керекті уақытта жете алмасаңыз, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz