Салық төлеушілерді тіркеу есебі
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі және оны жетілдіру жолдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Нарықтық экономикада салықтың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Салық салудың принциптері, элементтері мен түрлері, салық төлеушілер
мен салық органдарының
құқықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...12
1.3. Салықтың атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 25
2. Қазақстан Республикасындағы салықтар және салық жүйесін
талдау ... ... ... 28
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: құрылу кезеңдері мен бүгінгі
жағдайына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Қазынашылық комитетінің
Астана қаласы бойынша Қазынашылық департаментінің салық жүйесі қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық түрлері, салық жүйесіндегі кейбір
мәселелер және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..47
3. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... 53
3.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда салықтық механизмдерді
жетілдірудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...53
3.2. Бюджет-салық саясатының негізгі бағыттарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . 60
3.3. Мемлекеттің салық саясатының негізгі проблемаларын шешу жолдары ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..73
Кіріспе
Салық ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекеттен
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің ең басты көзі – салықтар.
Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты
мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар.
Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған
мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төмеңгі деңгейден басталады.
Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады,
салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы – салық ставкасы объектінің бір
өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер
ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті, үдемелі ставкалар
болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге оның құнына қарамастан
салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Олардың
макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде
жаңа сипатқа ие болуда.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген. Салықтар
мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі
көзі болып табылады.
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтіп, төртінші кезеңін бастады: 1991 жылғы 9 шілдедегі Президенттің ҚАЗКСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚАЗ КСР-інің басты
мемлекеттік инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті
салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз
қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі
ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды, қосымша құнға салығы
енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасы алғашқы Салық кодексін
қабылдады, ол 2002 жылы 1-қаңтардан әрекет ете бастады. Бұл кодексте
мынадай жағдайлар қарастырылды:
- әрекет етіп тұрған салық төлеу жүйесін өзгерту (салық саны 9
болды);
- қосымша құн салығы туралы заңдардағы жағдайларды Еуропа елдеріндегі
жағдайлар мен сәйкестендіру, 20 пайыз және 10 пайыз енгізілді, есепке
тұруға қойылған талаптар айқындалды, мұның өзі салық әкімшілігін жақсартуға
мүмкіндік береді;
- экономиканың басым салаларының (аграрлық сектор, кіші бизнес),
әлеуметтік саланың салық төлеу ерекшеліктері арқылы өндірісті ынталандыру
идеясын жүзеге асыру;
- халықаралық салық төлеуге қатысты ерекше шаралар енгізу, алудың
қарапайым рәсімі, кейбір жағдайларда салық конвенциясы бойынша
артықшылықтар ұсынылады.
Республикада 2008 жылдың 10 желтоқсанында жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2009 жылдың бірінші қаңтарынан бастап қолданысқа енді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізілетін жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының салық
жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін,
принциптерін қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі күрделі
мәселелерді зерттеп талдау және оның шешілу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері – салық түсінігінің мәнін ашу, оның
нарықтық жүйедегі рөлін қарастыру, Қазақстан экономикасындағы салық
жүйесінің рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын саралау.
1. Нарықтық экономикада салықтың алатын орны
1.1. Салық ұғымы, тарихы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында, әрі мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалуында.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер, яғни бір негізді
құраушы жүйе екендігін байқауға болады.
Салықтар үш категорияға бөлінеді:
- материалдық категория – бұл белгілі бір ақша сомасы;
- экономикалық категория – бұл мемлекеттің табысы;
- заңгерлік категория – салық – бұл заң.
Салық салу – табысты және мемлекет қаржысын толықтыруды реттеу әдісі.
Оның теориялық жағынан алғандағы (А.Смит) негізгі принциптері:
- салықтық жария тәртібі (заң түрінде);
- тепе-теңдік (әркім өзінің табысына қарай мемлекетті қолдауы тиіс);
- айқындылық (уақыты, тәсілі, көлемі белгілі);
- өндіріп алудың арзандығы (мемлекет салық төлеуші төлейтін көлемдегі
соманы алады);
- шаруашылықтың тәуелсіздігі (салық төлеуші және жеке меншігі бар
және табыс табатын тәуелсіз субъект).
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттан ақшаның қозғалысы болып табылады.
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцяларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу -
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі
принципі қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер ) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне мүмкін.
Салықтың Ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам
Смит ұсынған еді. Олар:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықталық қағидаты);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтың міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарды міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн. Қазіргі кезде салықтар
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды.
Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік
ерешеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттің кірістерін толтыра отырып экономиканы, әлеуметтік-
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2005 жылы - 19,7%, 2006
жылы – 16,6%, 2007 жылы-17,4%, 2008 жылы- 22,6%, 2009 жылы-22,2% болды
(салыстыру үшін: Украинада-29%, Ресейде -33 %, Қазақстанда-32%).
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Ғалымдар мен тәжірибешілердің пікірлеріндегі салық жүйесі туралы көз
қарастарға тоқталатын болсақ:
Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны
төлейтіндерге арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп
айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин
өмірде өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ деп айқындады.
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей
емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын
тұжырымдады.
Онымен қоса, қазынаның табыстарында негізгі орынды тікелей салықтарға
(рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен
тек сол азы ғана бірінші қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну
керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек халықтың кейбір
категориясының қандай-да бір ерекше тұтынуларын қанағаттандыру үшін.
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық
теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды.
Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі
критикалық деңгейі деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы
алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің
қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына
әкеледі.
Сонымен, салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр
түрлі дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Ал
қазіргі уақытқа оралатын болсақ, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитетінің мекен – жайына аумақтық салық органдары
жіберген камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды
жою туралы хабарламаларға салық төлеушілерден шағымдар түсуде. Бұл ретте
Салық кодексінде салық актісі бойынша хабарламаларға жасаған салық
төлеушілердің шағымдарын уәкілетті мемлекеттік органның қарауы көзделген.
Сондай-ақ аумақтық салық комитеттерінің камералдық бақылау нәтижелері
бойынша салық төлеушілерге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің есептелген сомасы туралы хабарламалар жіберген жағдайлар болды.
Алдағы уақытта хабарламалардың дұрыс ресімделмеуіне және мұндай
шағымдардың Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетіне
түсуіне жол бермеу үшін облыстар, Астана, Алматы қалалары бойынша салық
комитеттеріне және № 1 Аймақаралық салық комитетіне осы түсініктемені
төменгі тұрған аумақтық салық комитеттері мен салық төлеушілерге жеткізу
тапсырылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің
өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет
әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын
мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар,
біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін
кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады.
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін жақтарын
байқаумызға болады. Салықтардың реттеушілік рөлі негізінен мынадай
шарттарға жауап беруі қажет : мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің
белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға
соғады, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары анық.
1.2. Салық салудың принциптері, элементтері мен түрлері,
салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары
Салық салу жүйесінің басты буыны – бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза
пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін
мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры
төлемдері және т.б. шығындар. Көптеген елдерде корпорация пайдаларына салық
салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы және капиталды
пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда
салық мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) жеке және заңды тұлғалардан
алынады.
Капитал ісінен алынатын салық корпорациялардан бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тікелей табыс салықтарымен қатар
жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет
көрсету бағаларына қосылады. Бұл салықты тауарды тұтынушылар төлейді. Қаржы
ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда
жанама салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бүгінде үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы –
акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады.
Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын тауарларға,
транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету түріне салынады. Қазіргі
кезде акциздің бір түрі – қосымша құнға салық салу кеңінен дамуда. Бұл
жағдайда салық тауарды өткізгенен түскен барлық түсімге салынбай, тек осы
кезендегі өндірістік қызметтік нәтижесінде қосылған құнға салынады.
Фискалды, монопольды салық мемлекеттің монопольды өндіретін
тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай
олардың қатарына темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз
және т.б. басқа болуы мүмкін. Фискалды, монопольды түсімдері әдетте
мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі жергілікті үкіметтің бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарына кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды
мемлекеттік шекарадан әрі-бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі
кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы
зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен
әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі
мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің
салықтарымен қатар жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың
ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әртүрлі жанама салықтар.
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіліктерін өтеуге өз салықтары
жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға
субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы өзінің
табиғаты жағынан субвенция дегеніміз орталық үкіметке түсетін салықтың бір
бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта салықты корпорация
қызметтерінің түрлеріне қарай пайдалану жөнінде түрлі жеңілдіктер беріледі.
Мұндай шараларға мысалы, өндіруші компанияларды (әсіресе мұнай мен газ
өнеркәсібінде олардың табиғи қорларының азаюына байланысты) салық арқылы
ынталандыру жүйесі жатады. Бұл ережеге сәйкес өндіруші компаниялар пайдалы
қазбалар көзінің азаюына және өндіріс жағдайларының қиындауына байланысты
салық төлемейді. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш
күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б.
айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар
жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюктураға ықпал етеді.
Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру
жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап,
тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар
жасайды. Бүкіл экономикалық конъюктураны ынталандырудың ірі шараларына
мысалы, 80-жылдарда АҚШ үкіметінің басына келген Рейген әкімшілігінің
салықтарды едәуір қысқартуы жатады.
Бұл бағдарламаның теориялық негізі ретінде американ экономисі А.
Лаффердің есебі алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің
экономикалық өсуі мен табыстың көбеюін дәлелдеді. Лаффердің ойынша
корпорациялар табысына шектен тыс салық ставкасын көтеру олардың күрделі
қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми-техникалық прогресті тежейді,
экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне
кері әсер етеді. Мемлекттік бюджет пен салық ставкасының арасындағы
тәуелділік графикалық бейнесі – Лаффердің қисық сызығы деп аталады (1-
график).
Лаффер қисық сызығы ол салық мөлшері қандай болғанда салықтық түсімдер
ең жоғары көрсеткіште жететінін көрсетеді (М нүктесі). Графикте
көрсетілгендей, салықтық түсімнің көлемі (200 мың доллар) салық мөлшері 10
пайыз және 65 пайыз болғанда қамтамасыз етіледі (L және N нүктелері). Салық
мөлшері өскенде (35 пайыздан жоғары) салықтық түсімдер азаяды, өйткені
еңбек етуге және кәсіпкерлік қызметке ынта төмендейді және кәсіпкерлердің
көбі қалтарыс экономикаға кетеді.
1 график – Лаффер қисық сызығы
Салық ставкасы өскенде мемлекет табысы салық салудың нәтижесінде
ұлғаяды. Салық ставкасының қолайлы мөлшері мемлекеттік бюджетке жергілікті
түсімдерді қамтамасыз етеді. Салықты одан әрі көбейту еңбек пен кәсіпкерлік
ынтасын төмендетіп, 100 пайыздық салық салу мемлекеттік табысты нөлге
теңейді, өйткені ешкім де тегін жұмыс істегісі келмейді. Басқаша айтқанда
болашақта шектен тыс салықты азайту қор жинауды, инвестицияны, жұмыспен
қамтуды арттырып жиынтық табыстың көлемін ұлғайтады. Нәтижесінде салықтық
түсімдердің нәтижелілігі өседі, тапшылық азаяды, инфляция бәсеңдейді. Әрине
Лаффердің қисық сызығының тиімділігі тек еркін рынок механизмінің қалыпты
жағдайында ғана мүмкін болады. Бұл теорияға сын тұрғысынан терең талдау
жасамай, мынаны ғана атап өтуге болады. Лаффердің қисық сызығының
тиімділігі тек еркін рынок механизмінің қалыпты жағдайында ғана мүмкін
болады. Жалпы рыноктық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан
басқа да факторлар ықпал етеді. Бұлардың ішіндегі ең бастылары циклдық
ерекшеліктер және компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы,
олардың пайдаларының өсуі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке
төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы принциптеріне негізделеді.
Салық салудың міндеттілігі принципі – Салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы принципі – Қазақстан Республикасының салықтары
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi принципi – Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы принципi – Қазақстан Республикасының
салық жүйесi Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы принципi – Салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде
жариялануға тиiс.
Салық элементтері – салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.
Салық салу элементері мыналар:
- салық субъектісі;
- салық объектісі;
- салық көзі;
- салық мөлшері;
- салық жеңілдіктері;
- салық ставкасы;
- салық кезеңі;
- салықты есептеу тәртібі;
- салық есептілігі;
- салық төлеу тәртібі.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
1. Салық субъектісі – жеке және заңды тұлға, яғни салықты төлеушілерді
айтамыз.
Салықты төлеушілер:
- қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни
жеке тұлғалар;
- шаруашылық субъектілер – капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға – жеке тұлға және заңды тұлға болып табылады.
Жеке тұлға – Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар – іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға – Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па – оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Тауар – қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра – қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, кіріс, девиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі – салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық
сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып
бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғызбасты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемелекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп табыстың жалпы сомасына бөлгендегі
салықтың жалпы сомасы. Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке
түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар).
5. Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы
ережеден шығару, т.б. жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері
– билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау– салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• Салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• Бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
• Қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• Салық тексерістері;
• Камералық бақылау;
• Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• Фискалдық жады бар бақылау касса-машиналарын қолдану ережелері;
• Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
• Уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау агенттігі өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық службасы органдары алған кез келеген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Ол салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық мөлшері. Салық
ставкасы – салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1) Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.
Тең ставка – кез келге салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка – салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1
теңгеден.
Пайызды ставка – салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2) Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка – салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка – мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка - әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда жеңілдіктері беріледі.
3) Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
• маргинальді;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальді ставка – (marginal, латын сөзінің margo – аймақ, шекара) –
салық заңдылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын айтамыз.
Нақты ставка – төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық ставка – төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальді ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелердің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың
мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін және
салық төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемелекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құн, жеке немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы
айқындалады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салығы жатады.
Тауарға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды,
кеден баждарын қамтиды;
Капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем
бірлігіне салық есептеулурінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем
бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
a. бірінші – салық салынатын объектіні есепке алу;
b. екінші – салық салу объектісінен салық базасын есептеу;
c. үшінші – салық ставкаларын қолдану;
d. төртінші – салық жеңілдіктерін қолдану;
e. бесінші – салық сомасын есептеу.
Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжатама.
Салық есептілігінде салық объектілерін анықтау да және салық базасын
есептеуде, негізінен, екі әдіс қолданылады:
• есептеу әдісі;
• кассалық әдіс.
Салық базасын есептеудің әдісі - табыстар мен шегерімдер жұмыстар
орындалғанда, қызметтер көрсетілгенде, сатып алушыларға тауарларды
жеткізген кезде есепке алынады.
Кассалық әдіс кезінде салық базасы табыстар мен шегерімдер салық
төлеушілердің орындалған жұмысына, көрсетілген қызметтерде, сатып
алушыларға тауарлар жеткізуде нақты төлем төленген кезде есепке алынады.
Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін
төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.
Салық төлемі - салықтық қатынас объектісі ақша қатынастарының бір
түрі ретінде қатысады және салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық төлеушілердің құқығы:
1) салық қызметі органдарынан қолданылып жүрген салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, Қазақстан Республикасының
салық заңнамасындағы өзгерістер туралы ақпарат, салықтық нысандарды толтыру
тәртібі бойынша түсіндірмелер алуға;
2) Қазақстан Республикасының салық заңнамасында реттелетін
қатынастарда жеке өзі не өзінің өкілі арқылы немесе салық консультантының
қатысуымен өзінің мүдделерін білдіруге;
3) салықтық бақылау нәтижелерін алуға;
4) салық органында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
тәртіппен бекітілген мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын, салықтық
өтініштердің белгіленген нысандарының бланкілерін және (немесе) электрондық
түрде салық есептіліктері мен өтініштерін беру үшін қажетті бағдарламалық
қамтамасыз етілімді тегін алуға;
5) өтініш бойынша салық органында бұрын өзі тапсырған салық
есептілігінің көшірмесін алуға;
6) салық қызметі органдарына салықтық бақылау нәтижелері бойынша
салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен
төлеу жөніндегі түсіндірмелерді табыс етуге;
7) салық органы салықтық өтініш алған кезден бастап екі жұмыс
күнінен кешіктірмей салық міндеттемесін, сондай-ақ міндетті зейнетақы
жарналарын есептеу, ұстау және аудару, әлеуметтік аударымдарды есептеу және
төлеу бойынша міндеттемелерді орындау бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-
күйі туралы жеке шоттан үзінді көшірме алуға;
8) салықтық өтініш бойынша белгіленген тәртіппен және мерзімде
мынадай:
- салықтық берешектің, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы;
- салықтық берешектің, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі (бар екендігі) туралы;
- резидент еместің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған
табыстар мен ұсталынған (төленген) салықтардың сомасы туралы анықтама
түрлерін алуға;
9) салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық міндеттемесін орындау мақсатында төлем құжатын толтыру үшін
қажетті деректемелер туралы мәліметтер, сондай-ақ салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу тәртібі туралы ақпаратты салық
органына көрсетілген ақпарат үшін өтініш жасалған кезден бастап бір жұмыс
күні ішінде алуға;
10) Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру нәтижелері
туралы хабарламаға және (немесе) салық қызметінің жоғары тұрған органының
хабарламаға жасалған шағымды қарау нәтижелері бойынша шығарған шешіміне,
сондай-ақ салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының іс-әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
11) салықтық құпияның сақталуын талап етуге;
12) осы Кодекске сәйкес салық қызметі органдары көрсететін мемлекеттік
қызметтерді тегін алуға;
13) салықтық тексеру жүргізу барысында салық қызметі органдарының
лауазымды адамында туындаған сұрақтарды жазбаша тіркеуге және осы сұрақтар
көрсетілетін құжатты онымен келісуге;
14) берілуі Қазақстан Республикасының салық заңнамасында, Қазақстан
Республикасының трансферттік баға белгілеу туралы заңнамасында, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін
өндіру мен олардың айналымын мемлекеттік реттеу туралы заңнамасында тікелей
көзделген ақпарат пен құжаттарды қоспағанда, салық салу объектілеріне және
(немесе) салық салуға байланысты объектілерге жатпайтын ақпарат пен
құжаттарды бермеуге құқылы.
2. Салық төлеуші Қазақстан Республикасының салық заңнамасында
реттелетін қатынастарға осы Кодексте белгіленген тәртіппен электрондық
тәсілмен қатысуға құқылы.
3. Салық төлеушінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық қызметі органдарының құқықтары:
1. Салық қызметі органдары:
1) нормативтік құқықтық актілерді өз құзыреті шегінде әзірлеуге және
бекітуге;
2) салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
3) салық салу мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге
асыруға;
4) салық төлеуші (салық агенті, оператор) осындай бағдарламалық
қамтамасыз етілімді және (немесе) ақпараттық жүйені пайдаланған жағдайда,
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
өзге де ұйымдардың өз клиенттерінің банктік шоттары туралы, Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес банктік құпия болып табылатын
мәліметтер қамтылған бағдарламалық қамтамасыз етілімі мен (немесе)
ақпараттық жүйесінің деректерін көруге қол жеткізу құқығын қоспағанда,
салық төлеушіден (салық агенті, оператордан) бастапқы есепке алу
құжаттарының деректері, бухгалтерлік есеп тіркелімдері, салық салу
объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер туралы ақпарат
қамтылған бухгалтерлік және салық есептерін автоматтандыруға арналған
бағдарламалық қамтамасыз етілімнің және (немесе) ақпараттық жүйенің
деректерін көруге қол жеткізу құқығын беруді талап етуге;
5) салық төлеушіден (салық агентінен, оператордан) салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығын және
төлеудің (ұстаудың және аударудың) уақтылылығын, міндетті зейнетақы
жарналарын есептеудің, ұстау мен аударудың және әлеуметтік аударымдарды
есептеу мен төлеудің толықтығы мен уақтылылығын растайтын құжаттарды, салық
төлеуші (салық агенті) жасаған салықтық нысандар бойынша жазбаша
түсіндірмелерді, сондай-ақ салық төлеушінің (салық агентінің, оператордың)
қаржылық есептілігін, оның ішінде резидент - салық төлеушінің (салық
агентінің, оператордың) Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде
орналасқан еншілес ұйымдарының қаржылық есептілігін қоса алғанда, егер
осындай тұлға үшін Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде міндетті түрде аудит жүргізу белгіленген болса,
аудиторлық есепті қоса бере отырып, шоғырландырылған қаржылық есептілігін
беруін талап етуге;
6) салықтық тексеру барысында Қазақстан Республикасының Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексінде айқындалған тәртіппен салық төлеушіден
(салық агентінен, оператордан) әкімшілік құқық бұзушылықтар жасалғаны
туралы айғақтайтын құжаттарды алып қоюды жүргізуге;
7) нұсқама негізінде объектінің тұрған жеріне қарамастан, салық салу
объектісі және (немесе) салық салуға байланысты объект болып табылатын
мүлікті зерттеп-тексеруге, салық төлеушінің (салық агентінің, оператордың)
мүлкіне (тұрғын үй-жайлардан басқа) түгендеу жүргізуге;
8) банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан осы Кодекстің 581-бабының 1) және 4) тармақшаларында
табыс етілуі көзделген мәліметтерді алуға;
9) банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын мәліметтерді жария етуге Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы Кодекстің
581-бабының 12) тармақшасында аталған тұлғаларға қатысты банктік шоттардың
бар-жоғы және нөмірлері туралы, осы шоттардағы ақша қалдығы және қозғалысы
туралы мәліметтер алуға;
10) салық салу объектілерін және салық салуға байланысты
объектілерді жанама әдіспен айқындауға;
11) салықтық тексерулерге мамандарды тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес соттарға талаптар
қоюға, оның ішінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 49-бабы 2-
тармағының 1), 2) және 4) тармақшаларында көзделген негіздер бойынша заңды
тұлғаны тарату туралы талаптар қоюға құқылы.
2. Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде жүктелген міндеттерді іске асыруды осы Кодексте белгіленген
тәртіппен электрондық тәсілмен жүзеге асыруға құқылы.
3. Салық қызметі органдарының Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның
арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың
элементтері белгіленеді:
• салықтың субъектісі, немесе, салық төлеуші – арқылы салық төлеу
міндеті артылған адам. Бірақ, салықтың ауыртпашылығы бағалар механизмі
арқылы, басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін, сондықтан арнайы салық төлеу
қызметін атқарушы – салықты ақиқат төлейтін тұлға белгіленеді;
• салықтың объектісі – салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер т.б. )
• табыстың көзі – есебінен салық төленетін табыс;
• салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі
(табыстардың ақша түріндегі бірлігі, тауардың өлшем бірлігі және
т.б.).
Тұрақты, пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік салық ставкалары
болады.
Тұрақты ставкалар – табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес,
салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Пропорционалдықтар – салық объектісіне, оның жіктелуіне байланысты
болмай, біркелкі проценттік қатынаста салынады.
Прогрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына байланысты
прогрессивтік салықтың орташа ставкасы өсіп отырады. Салық салудың
прогрессивтік ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен абсолюттік
көлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді. Прогрессивтік
салықтардың зардабын үлкен табысы бар адамдар тартады.
Регрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына сәйкес регрессивтік
салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары
барларға пайдалы, ал табыстары көп емес жеке және заңды тұлғалар үшін өте
ауыр келеді.
Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты салықтар тікелей және жанамаға
бөлінеді.
Тікелей салықтарды салық субъектілері тікелей төлейді. Олар жеке және
заңды тұлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем қабілеттілігіне тікелей
пропорционалды болады. Осыған жататындар:
• азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялардың (фирмалардың)
пайдасына салынатын салық;
• мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын мүлікке),
әлеуметтік сақтандыруға, жалақы қорына және жұмысшы күшіне (әлеуметтік
салықтар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Нарықтық экономикада салықтың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Салық салудың принциптері, элементтері мен түрлері, салық төлеушілер
мен салық органдарының
құқықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...12
1.3. Салықтың атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 25
2. Қазақстан Республикасындағы салықтар және салық жүйесін
талдау ... ... ... 28
2.1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: құрылу кезеңдері мен бүгінгі
жағдайына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .28
2.2. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.3. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Қазынашылық комитетінің
Астана қаласы бойынша Қазынашылық департаментінің салық жүйесі қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2.4. Қазақстан Республикасындағы салық түрлері, салық жүйесіндегі кейбір
мәселелер және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..47
3. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... 53
3.1. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда салықтық механизмдерді
жетілдірудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...53
3.2. Бюджет-салық саясатының негізгі бағыттарының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . 60
3.3. Мемлекеттің салық саясатының негізгі проблемаларын шешу жолдары ... .65
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..73
Кіріспе
Салық ұғымымен "салық жүйесі" ұғымы тығыз байланысты. Мемлекеттен
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы №
440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің ең басты көзі – салықтар.
Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты
мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар.
Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған
мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төмеңгі деңгейден басталады.
Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады,
салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы – салық ставкасы объектінің бір
өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер
ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті, үдемелі ставкалар
болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге оның құнына қарамастан
салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Олардың
макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық
үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті
арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде
жаңа сипатқа ие болуда.
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне, жиырма жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне
көптеген өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген. Салықтар
мемлекеттің саяси және экономикалық қызметтерін қаржыландырудың негізгі
көзі болып табылады.
Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасында салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен
өтіп, төртінші кезеңін бастады: 1991 жылғы 9 шілдедегі Президенттің ҚАЗКСР
мемлекеттік салық қызметін құру туралы Жарлығымен ҚАЗ КСР-інің басты
мемлекеттік инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті
салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілері пакеті қабылданды.
1995 жылғы 24 сәуірдегі Бюджетке төленетін салық және басқа да
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы өз
қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі
ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды, қосымша құнға салығы
енгізілді.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасы алғашқы Салық кодексін
қабылдады, ол 2002 жылы 1-қаңтардан әрекет ете бастады. Бұл кодексте
мынадай жағдайлар қарастырылды:
- әрекет етіп тұрған салық төлеу жүйесін өзгерту (салық саны 9
болды);
- қосымша құн салығы туралы заңдардағы жағдайларды Еуропа елдеріндегі
жағдайлар мен сәйкестендіру, 20 пайыз және 10 пайыз енгізілді, есепке
тұруға қойылған талаптар айқындалды, мұның өзі салық әкімшілігін жақсартуға
мүмкіндік береді;
- экономиканың басым салаларының (аграрлық сектор, кіші бизнес),
әлеуметтік саланың салық төлеу ерекшеліктері арқылы өндірісті ынталандыру
идеясын жүзеге асыру;
- халықаралық салық төлеуге қатысты ерекше шаралар енгізу, алудың
қарапайым рәсімі, кейбір жағдайларда салық конвенциясы бойынша
артықшылықтар ұсынылады.
Республикада 2008 жылдың 10 желтоқсанында жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2009 жылдың бірінші қаңтарынан бастап қолданысқа енді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексін қабылдаудағы ең негізгі
ерекшеліктері және қол жеткізілетін жетістіктеріміз ретінде салықтарды
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден ажырата отырып, оны
ерекше тауар түрінде қарастырылғанын атап өтуге болады.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының салық
жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін,
принциптерін қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі күрделі
мәселелерді зерттеп талдау және оның шешілу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері – салық түсінігінің мәнін ашу, оның
нарықтық жүйедегі рөлін қарастыру, Қазақстан экономикасындағы салық
жүйесінің рөліне талдау жасау және оны жетілдіру жолдарын саралау.
1. Нарықтық экономикада салықтың алатын орны
1.1. Салық ұғымы, тарихы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында, әрі мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалуында.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер, яғни бір негізді
құраушы жүйе екендігін байқауға болады.
Салықтар үш категорияға бөлінеді:
- материалдық категория – бұл белгілі бір ақша сомасы;
- экономикалық категория – бұл мемлекеттің табысы;
- заңгерлік категория – салық – бұл заң.
Салық салу – табысты және мемлекет қаржысын толықтыруды реттеу әдісі.
Оның теориялық жағынан алғандағы (А.Смит) негізгі принциптері:
- салықтық жария тәртібі (заң түрінде);
- тепе-теңдік (әркім өзінің табысына қарай мемлекетті қолдауы тиіс);
- айқындылық (уақыты, тәсілі, көлемі белгілі);
- өндіріп алудың арзандығы (мемлекет салық төлеуші төлейтін көлемдегі
соманы алады);
- шаруашылықтың тәуелсіздігі (салық төлеуші және жеке меншігі бар
және табыс табатын тәуелсіз субъект).
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттан ақшаның қозғалысы болып табылады.
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойынша салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцяларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу -
әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі
принципі қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер ) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне мүмкін.
Салықтың Ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам
Смит ұсынған еді. Олар:
- салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
- салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықталық қағидаты);
- әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
- салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтың міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарды міндетті түрде жариялануға жатады.
Салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн. Қазіргі кезде салықтар
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды.
Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік
ерешеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттің кірістерін толтыра отырып экономиканы, әлеуметтік-
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 2005 жылы - 19,7%, 2006
жылы – 16,6%, 2007 жылы-17,4%, 2008 жылы- 22,6%, 2009 жылы-22,2% болды
(салыстыру үшін: Украинада-29%, Ресейде -33 %, Қазақстанда-32%).
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі.
Ғалымдар мен тәжірибешілердің пікірлеріндегі салық жүйесі туралы көз
қарастарға тоқталатын болсақ:
Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны
төлейтіндерге арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп
айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин
өмірде өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ деп айқындады.
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей
емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын
тұжырымдады.
Онымен қоса, қазынаның табыстарында негізгі орынды тікелей салықтарға
(рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен
тек сол азы ғана бірінші қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну
керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек халықтың кейбір
категориясының қандай-да бір ерекше тұтынуларын қанағаттандыру үшін.
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық
теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды.
Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі
критикалық деңгейі деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы
алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің
қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына
әкеледі.
Сонымен, салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр
түрлі дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Ал
қазіргі уақытқа оралатын болсақ, Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің Салық комитетінің мекен – жайына аумақтық салық органдары
жіберген камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықталған бұзушылықтарды
жою туралы хабарламаларға салық төлеушілерден шағымдар түсуде. Бұл ретте
Салық кодексінде салық актісі бойынша хабарламаларға жасаған салық
төлеушілердің шағымдарын уәкілетті мемлекеттік органның қарауы көзделген.
Сондай-ақ аумақтық салық комитеттерінің камералдық бақылау нәтижелері
бойынша салық төлеушілерге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің есептелген сомасы туралы хабарламалар жіберген жағдайлар болды.
Алдағы уақытта хабарламалардың дұрыс ресімделмеуіне және мұндай
шағымдардың Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетіне
түсуіне жол бермеу үшін облыстар, Астана, Алматы қалалары бойынша салық
комитеттеріне және № 1 Аймақаралық салық комитетіне осы түсініктемені
төменгі тұрған аумақтық салық комитеттері мен салық төлеушілерге жеткізу
тапсырылады.
Қандай да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті
атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды себебі кез келген мемлекеттің
өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет
әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын
мәселесі болып табылады. Баршамызға белгілі таразының екі жағы бар,
біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен туындаса, ал екіншісі еркін
кәсіпкерлікті ұстағандардың мүдделерінен шығады.
Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен
тоқталсақ, оның оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін жақтарын
байқаумызға болады. Салықтардың реттеушілік рөлі негізінен мынадай
шарттарға жауап беруі қажет : мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің
белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға
салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.
Қазақстанның 2020 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда аталған ұсыныстарды жүзеге асыру қиынға
соғады, ал олардан түсетін экономикалық тиімділік айтарлықтай болары анық.
1.2. Салық салудың принциптері, элементтері мен түрлері,
салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары
Салық салу жүйесінің басты буыны – бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза
пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін
мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры
төлемдері және т.б. шығындар. Көптеген елдерде корпорация пайдаларына салық
салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы және капиталды
пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда
салық мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) жеке және заңды тұлғалардан
алынады.
Капитал ісінен алынатын салық корпорациялардан бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады. Тікелей табыс салықтарымен қатар
жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет
көрсету бағаларына қосылады. Бұл салықты тауарды тұтынушылар төлейді. Қаржы
ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда
жанама салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бүгінде үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы –
акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады.
Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын тауарларға,
транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету түріне салынады. Қазіргі
кезде акциздің бір түрі – қосымша құнға салық салу кеңінен дамуда. Бұл
жағдайда салық тауарды өткізгенен түскен барлық түсімге салынбай, тек осы
кезендегі өндірістік қызметтік нәтижесінде қосылған құнға салынады.
Фискалды, монопольды салық мемлекеттің монопольды өндіретін
тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай
олардың қатарына темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз
және т.б. басқа болуы мүмкін. Фискалды, монопольды түсімдері әдетте
мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі жергілікті үкіметтің бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарына кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды
мемлекеттік шекарадан әрі-бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі
кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы
зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен
әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі
мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің
салықтарымен қатар жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың
ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әртүрлі жанама салықтар.
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіліктерін өтеуге өз салықтары
жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға
субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы өзінің
табиғаты жағынан субвенция дегеніміз орталық үкіметке түсетін салықтың бір
бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта салықты корпорация
қызметтерінің түрлеріне қарай пайдалану жөнінде түрлі жеңілдіктер беріледі.
Мұндай шараларға мысалы, өндіруші компанияларды (әсіресе мұнай мен газ
өнеркәсібінде олардың табиғи қорларының азаюына байланысты) салық арқылы
ынталандыру жүйесі жатады. Бұл ережеге сәйкес өндіруші компаниялар пайдалы
қазбалар көзінің азаюына және өндіріс жағдайларының қиындауына байланысты
салық төлемейді. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш
күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б.
айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар
жүргізіп қоймай, сонымен қатар барлық шаруашылық конъюктураға ықпал етеді.
Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру
жолымен күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап,
тауарларға жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар
жасайды. Бүкіл экономикалық конъюктураны ынталандырудың ірі шараларына
мысалы, 80-жылдарда АҚШ үкіметінің басына келген Рейген әкімшілігінің
салықтарды едәуір қысқартуы жатады.
Бұл бағдарламаның теориялық негізі ретінде американ экономисі А.
Лаффердің есебі алынған. Ол салықты азайтудың нәтижесінде мемлекеттің
экономикалық өсуі мен табыстың көбеюін дәлелдеді. Лаффердің ойынша
корпорациялар табысына шектен тыс салық ставкасын көтеру олардың күрделі
қаржыға деген ынтасын жояды, ғылыми-техникалық прогресті тежейді,
экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне
кері әсер етеді. Мемлекттік бюджет пен салық ставкасының арасындағы
тәуелділік графикалық бейнесі – Лаффердің қисық сызығы деп аталады (1-
график).
Лаффер қисық сызығы ол салық мөлшері қандай болғанда салықтық түсімдер
ең жоғары көрсеткіште жететінін көрсетеді (М нүктесі). Графикте
көрсетілгендей, салықтық түсімнің көлемі (200 мың доллар) салық мөлшері 10
пайыз және 65 пайыз болғанда қамтамасыз етіледі (L және N нүктелері). Салық
мөлшері өскенде (35 пайыздан жоғары) салықтық түсімдер азаяды, өйткені
еңбек етуге және кәсіпкерлік қызметке ынта төмендейді және кәсіпкерлердің
көбі қалтарыс экономикаға кетеді.
1 график – Лаффер қисық сызығы
Салық ставкасы өскенде мемлекет табысы салық салудың нәтижесінде
ұлғаяды. Салық ставкасының қолайлы мөлшері мемлекеттік бюджетке жергілікті
түсімдерді қамтамасыз етеді. Салықты одан әрі көбейту еңбек пен кәсіпкерлік
ынтасын төмендетіп, 100 пайыздық салық салу мемлекеттік табысты нөлге
теңейді, өйткені ешкім де тегін жұмыс істегісі келмейді. Басқаша айтқанда
болашақта шектен тыс салықты азайту қор жинауды, инвестицияны, жұмыспен
қамтуды арттырып жиынтық табыстың көлемін ұлғайтады. Нәтижесінде салықтық
түсімдердің нәтижелілігі өседі, тапшылық азаяды, инфляция бәсеңдейді. Әрине
Лаффердің қисық сызығының тиімділігі тек еркін рынок механизмінің қалыпты
жағдайында ғана мүмкін болады. Бұл теорияға сын тұрғысынан терең талдау
жасамай, мынаны ғана атап өтуге болады. Лаффердің қисық сызығының
тиімділігі тек еркін рынок механизмінің қалыпты жағдайында ғана мүмкін
болады. Жалпы рыноктық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан
басқа да факторлар ықпал етеді. Бұлардың ішіндегі ең бастылары циклдық
ерекшеліктер және компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы,
олардың пайдаларының өсуі.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке
төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы принциптеріне негізделеді.
Салық салудың міндеттілігі принципі – Салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы принципі – Қазақстан Республикасының салықтары
және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдерi айқын болуға тиіс.
Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әдiлдiгi принципi – Қазақстан Республикасында салық салу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады. Жеке сипаттағы салық
жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады.
Салық жүйесiнiң бiртұтастығы принципi – Қазақстан Республикасының
салық жүйесi Қазақстан Республикасының бүкiл аумағында барлық салық
төлеушiлерге қатысты бiртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы принципi – Салық салу мәселелерiн
реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде
жариялануға тиiс.
Салық элементтері – салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы.
Салық салу элементері мыналар:
- салық субъектісі;
- салық объектісі;
- салық көзі;
- салық мөлшері;
- салық жеңілдіктері;
- салық ставкасы;
- салық кезеңі;
- салықты есептеу тәртібі;
- салық есептілігі;
- салық төлеу тәртібі.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
1. Салық субъектісі – жеке және заңды тұлға, яғни салықты төлеушілерді
айтамыз.
Салықты төлеушілер:
- қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни
жеке тұлғалар;
- шаруашылық субъектілер – капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға – жеке тұлға және заңды тұлға болып табылады.
Жеке тұлға – Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар – іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Заңды тұлға – Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе
кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па – оған қарамастан дербес заңды тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Тауар – қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра – қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі – салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша
қаражаттары, бұл – жалақы, кіріс, девиденттер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі – салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
4. Салық мөлшері – салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық
сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып
бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері – табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме
салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке
тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғызбасты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемелекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп табыстың жалпы сомасына бөлгендегі
салықтың жалпы сомасы. Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке
түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар).
5. Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске
қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы
ережеден шығару, т.б. жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері
– билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау– салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
• Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• Салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
• Бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
• Қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• Салық тексерістері;
• Камералық бақылау;
• Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• Фискалдық жады бар бақылау касса-машиналарын қолдану ережелері;
• Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
• Уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау агенттігі өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық службасы органдары алған кез келеген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Ол салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық мөлшері. Салық
ставкасы – салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1) Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.
Тең ставка – кез келге салық төлеушіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка – салық салудың әрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1
теңгеден.
Пайызды ставка – салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2) Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка – салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылған ставка – мемлекеттің өндіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка - әлеуметтік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда жеңілдіктері беріледі.
3) Салық ставкасының мазмұнына байланысты:
• маргинальді;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальді ставка – (marginal, латын сөзінің margo – аймақ, шекара) –
салық заңдылықтарына байланысты бекітілген салық ставкаларын айтамыз.
Нақты ставка – төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық ставка – төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальді ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелердің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың
мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін және
салық төлеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемелекеттің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты
объектінің құн, жеке немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде
бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы
айқындалады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салығы жатады.
Тауарға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды,
кеден баждарын қамтиды;
Капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі – салық базасының өлшем
бірлігіне салық есептеулурінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем
бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап және салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезеңдері болады.
Салық кезеңі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салық кезеңі – күнтізбелік жыл болып саналады.
Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
a. бірінші – салық салынатын объектіні есепке алу;
b. екінші – салық салу объектісінен салық базасын есептеу;
c. үшінші – салық ставкаларын қолдану;
d. төртінші – салық жеңілдіктерін қолдану;
e. бесінші – салық сомасын есептеу.
Салық есептілігі – салық төлеуші және салық агенті салық органдарына
табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпараты бар құжатама.
Салық есептілігінде салық объектілерін анықтау да және салық базасын
есептеуде, негізінен, екі әдіс қолданылады:
• есептеу әдісі;
• кассалық әдіс.
Салық базасын есептеудің әдісі - табыстар мен шегерімдер жұмыстар
орындалғанда, қызметтер көрсетілгенде, сатып алушыларға тауарларды
жеткізген кезде есепке алынады.
Кассалық әдіс кезінде салық базасы табыстар мен шегерімдер салық
төлеушілердің орындалған жұмысына, көрсетілген қызметтерде, сатып
алушыларға тауарлар жеткізуде нақты төлем төленген кезде есепке алынады.
Салықты төлеу тәртібі – салық төлеушінің мемлекетке салық төлемдерін
төлеуде жүзеге асырылатын салық заңдылықтарында бекітілген ереже.
Салық төлемі - салықтық қатынас объектісі ақша қатынастарының бір
түрі ретінде қатысады және салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық төлеушілердің құқығы:
1) салық қызметі органдарынан қолданылып жүрген салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, Қазақстан Республикасының
салық заңнамасындағы өзгерістер туралы ақпарат, салықтық нысандарды толтыру
тәртібі бойынша түсіндірмелер алуға;
2) Қазақстан Республикасының салық заңнамасында реттелетін
қатынастарда жеке өзі не өзінің өкілі арқылы немесе салық консультантының
қатысуымен өзінің мүдделерін білдіруге;
3) салықтық бақылау нәтижелерін алуға;
4) салық органында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген
тәртіппен бекітілген мемлекеттік қызметтер көрсету стандарттарын, салықтық
өтініштердің белгіленген нысандарының бланкілерін және (немесе) электрондық
түрде салық есептіліктері мен өтініштерін беру үшін қажетті бағдарламалық
қамтамасыз етілімді тегін алуға;
5) өтініш бойынша салық органында бұрын өзі тапсырған салық
есептілігінің көшірмесін алуға;
6) салық қызметі органдарына салықтық бақылау нәтижелері бойынша
салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен
төлеу жөніндегі түсіндірмелерді табыс етуге;
7) салық органы салықтық өтініш алған кезден бастап екі жұмыс
күнінен кешіктірмей салық міндеттемесін, сондай-ақ міндетті зейнетақы
жарналарын есептеу, ұстау және аудару, әлеуметтік аударымдарды есептеу және
төлеу бойынша міндеттемелерді орындау бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-
күйі туралы жеке шоттан үзінді көшірме алуға;
8) салықтық өтініш бойынша белгіленген тәртіппен және мерзімде
мынадай:
- салықтық берешектің, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы;
- салықтық берешектің, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі (бар екендігі) туралы;
- резидент еместің Қазақстан Республикасындағы көздерден алынған
табыстар мен ұсталынған (төленген) салықтардың сомасы туралы анықтама
түрлерін алуға;
9) салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық міндеттемесін орындау мақсатында төлем құжатын толтыру үшін
қажетті деректемелер туралы мәліметтер, сондай-ақ салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу тәртібі туралы ақпаратты салық
органына көрсетілген ақпарат үшін өтініш жасалған кезден бастап бір жұмыс
күні ішінде алуға;
10) Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да
заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру нәтижелері
туралы хабарламаға және (немесе) салық қызметінің жоғары тұрған органының
хабарламаға жасалған шағымды қарау нәтижелері бойынша шығарған шешіміне,
сондай-ақ салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының іс-әрекетіне
(әрекетсіздігіне) шағым жасауға;
11) салықтық құпияның сақталуын талап етуге;
12) осы Кодекске сәйкес салық қызметі органдары көрсететін мемлекеттік
қызметтерді тегін алуға;
13) салықтық тексеру жүргізу барысында салық қызметі органдарының
лауазымды адамында туындаған сұрақтарды жазбаша тіркеуге және осы сұрақтар
көрсетілетін құжатты онымен келісуге;
14) берілуі Қазақстан Республикасының салық заңнамасында, Қазақстан
Республикасының трансферттік баға белгілеу туралы заңнамасында, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін
өндіру мен олардың айналымын мемлекеттік реттеу туралы заңнамасында тікелей
көзделген ақпарат пен құжаттарды қоспағанда, салық салу объектілеріне және
(немесе) салық салуға байланысты объектілерге жатпайтын ақпарат пен
құжаттарды бермеуге құқылы.
2. Салық төлеуші Қазақстан Республикасының салық заңнамасында
реттелетін қатынастарға осы Кодексте белгіленген тәртіппен электрондық
тәсілмен қатысуға құқылы.
3. Салық төлеушінің Қазақстан Республикасының салық заңнамасында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық қызметі органдарының құқықтары:
1. Салық қызметі органдары:
1) нормативтік құқықтық актілерді өз құзыреті шегінде әзірлеуге және
бекітуге;
2) салықтық бақылауды жүзеге асыруға;
3) салық салу мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге
асыруға;
4) салық төлеуші (салық агенті, оператор) осындай бағдарламалық
қамтамасыз етілімді және (немесе) ақпараттық жүйені пайдаланған жағдайда,
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
өзге де ұйымдардың өз клиенттерінің банктік шоттары туралы, Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес банктік құпия болып табылатын
мәліметтер қамтылған бағдарламалық қамтамасыз етілімі мен (немесе)
ақпараттық жүйесінің деректерін көруге қол жеткізу құқығын қоспағанда,
салық төлеушіден (салық агенті, оператордан) бастапқы есепке алу
құжаттарының деректері, бухгалтерлік есеп тіркелімдері, салық салу
объектілері және (немесе) салық салуға байланысты объектілер туралы ақпарат
қамтылған бухгалтерлік және салық есептерін автоматтандыруға арналған
бағдарламалық қамтамасыз етілімнің және (немесе) ақпараттық жүйенің
деректерін көруге қол жеткізу құқығын беруді талап етуге;
5) салық төлеушіден (салық агентінен, оператордан) салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығын және
төлеудің (ұстаудың және аударудың) уақтылылығын, міндетті зейнетақы
жарналарын есептеудің, ұстау мен аударудың және әлеуметтік аударымдарды
есептеу мен төлеудің толықтығы мен уақтылылығын растайтын құжаттарды, салық
төлеуші (салық агенті) жасаған салықтық нысандар бойынша жазбаша
түсіндірмелерді, сондай-ақ салық төлеушінің (салық агентінің, оператордың)
қаржылық есептілігін, оның ішінде резидент - салық төлеушінің (салық
агентінің, оператордың) Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде
орналасқан еншілес ұйымдарының қаржылық есептілігін қоса алғанда, егер
осындай тұлға үшін Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде міндетті түрде аудит жүргізу белгіленген болса,
аудиторлық есепті қоса бере отырып, шоғырландырылған қаржылық есептілігін
беруін талап етуге;
6) салықтық тексеру барысында Қазақстан Республикасының Әкімшілік
құқық бұзушылық туралы кодексінде айқындалған тәртіппен салық төлеушіден
(салық агентінен, оператордан) әкімшілік құқық бұзушылықтар жасалғаны
туралы айғақтайтын құжаттарды алып қоюды жүргізуге;
7) нұсқама негізінде объектінің тұрған жеріне қарамастан, салық салу
объектісі және (немесе) салық салуға байланысты объект болып табылатын
мүлікті зерттеп-тексеруге, салық төлеушінің (салық агентінің, оператордың)
мүлкіне (тұрғын үй-жайлардан басқа) түгендеу жүргізуге;
8) банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан осы Кодекстің 581-бабының 1) және 4) тармақшаларында
табыс етілуі көзделген мәліметтерді алуға;
9) банктерден және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан коммерциялық, банктік және заңмен қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын мәліметтерді жария етуге Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілерінде белгіленген талаптарды сақтай отырып, осы Кодекстің
581-бабының 12) тармақшасында аталған тұлғаларға қатысты банктік шоттардың
бар-жоғы және нөмірлері туралы, осы шоттардағы ақша қалдығы және қозғалысы
туралы мәліметтер алуға;
10) салық салу объектілерін және салық салуға байланысты
объектілерді жанама әдіспен айқындауға;
11) салықтық тексерулерге мамандарды тартуға;
12) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес соттарға талаптар
қоюға, оның ішінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 49-бабы 2-
тармағының 1), 2) және 4) тармақшаларында көзделген негіздер бойынша заңды
тұлғаны тарату туралы талаптар қоюға құқылы.
2. Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде жүктелген міндеттерді іске асыруды осы Кодексте белгіленген
тәртіппен электрондық тәсілмен жүзеге асыруға құқылы.
3. Салық қызметі органдарының Қазақстан Республикасының заңнамасында
көзделген өзге де құқықтары бар.
Салық жүйесі мемлекеттің сәйкес заңдылық актілеріне негізделеді. Оның
арқасында салықтың құрылуының және жиналуының нақты әдістері, яғни салықтың
элементтері белгіленеді:
• салықтың субъектісі, немесе, салық төлеуші – арқылы салық төлеу
міндеті артылған адам. Бірақ, салықтың ауыртпашылығы бағалар механизмі
арқылы, басқа тұлғаға жүктелуі мүмкін, сондықтан арнайы салық төлеу
қызметін атқарушы – салықты ақиқат төлейтін тұлға белгіленеді;
• салықтың объектісі – салық есептелетін табыс немесе мүлік (жалақы,
пайда, құнды қағаздар, жылжымайтын мүліктер т.б. )
• табыстың көзі – есебінен салық төленетін табыс;
• салық ставкасы – салық салыну бірлігіне келетін салықтың көлемі
(табыстардың ақша түріндегі бірлігі, тауардың өлшем бірлігі және
т.б.).
Тұрақты, пропорционалдық, прогрессивтік, регрессивтік салық ставкалары
болады.
Тұрақты ставкалар – табыстар көлемінің мөлшеріне байланысты емес,
салым бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді.
Пропорционалдықтар – салық объектісіне, оның жіктелуіне байланысты
болмай, біркелкі проценттік қатынаста салынады.
Прогрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына байланысты
прогрессивтік салықтың орташа ставкасы өсіп отырады. Салық салудың
прогрессивтік ставкасы бойынша, салық төлеуші табыстың үлкен абсолюттік
көлемін төлеп қоймайды, ол оның үлкен үлесін төлейді. Прогрессивтік
салықтардың зардабын үлкен табысы бар адамдар тартады.
Регрессивттік ставкалар – табыстың өсіп отыруына сәйкес регрессивтік
салықтың орташа ставкасы төмендейді. Регрессивтік салықтар үлкен табыстары
барларға пайдалы, ал табыстары көп емес жеке және заңды тұлғалар үшін өте
ауыр келеді.
Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты салықтар тікелей және жанамаға
бөлінеді.
Тікелей салықтарды салық субъектілері тікелей төлейді. Олар жеке және
заңды тұлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем қабілеттілігіне тікелей
пропорционалды болады. Осыған жататындар:
• азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялардың (фирмалардың)
пайдасына салынатын салық;
• мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын мүлікке),
әлеуметтік сақтандыруға, жалақы қорына және жұмысшы күшіне (әлеуметтік
салықтар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz