Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың пайда болуы
және оның құрылымы 6
1.2 Бағалы қағаздардың мәні және жіктемесі 14
1.3 Бағалы қағаздарды шығару механизмі және бағалы қағаздардың түрі16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНДА ҮЛЕСТІК ЖӘНЕ ҚАРЫЗДЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫН РЕТТЕУ 30
2.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
жағдайы 30
2.2 Бағалы қағаздардың биржалық нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 37
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігін талдау 40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ 45
3.1 45
3.2 Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру проблемалары
54
Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық және
заңнамалық негіздері
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның орталықтанған –
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын
өзгертті. Олар – меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің
құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара
қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының
шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13
жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық
ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып
табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық
экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны
жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары
өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен
капитализм деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін,
экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі
бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра
алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын
толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция
тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды
пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың
барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Қазақстан басқа елдермен салыстырғанда, нарықтық экономиканы
қалыптастырушы және оның нарықтық қатынастарымен байланысты іс
-әрекеттерді қалыптастырушы жас мемелкет. 1991 жылдан бастап, Қазақстан
тәуелсіздікті және еркін мемлекет статусын иеленуіне байланысты алғашқы да
нарықтық қатынастар түсінігі деп танылған түсінік біздің санамызға еніп,
біздің өміріміздің негізі болды. Біздің қоғамыздың трансформациясы болды,
біздің әрқайсымыздың дүниетанымдық көзқарасымыз өзгерді, қазір
тәуелсіздікті қабылдағанға дейін болған жүйеден, басқа саяси және
экономикалық жүйе қызмет етуде.
Қазіргі уақытта Қазақстан экономикада шаруашылық жүргізудің нарықтық
типін қалыптастырудың күрделі және қиын кезеңінен өтуде. Бұл кезеңде
негізгі және алғашқы шешуге міндетінің бірі нарықтың қажетті
инфрақұрылымын құру болып табылады, ол белгілі бір дәрежеде мемлекеттік
реттеумен қатар, меншіктің әртүрлі формаларының, кәсіпкерлік іс -
әрекеттін түрлерінің еркін қызмет етуін қамтамасыз ету және де әрбір
азаматтың белсенділігін жоғарлату қажет. Өркениетті нарықтың мұндай
инфрақұрылымның маңызды құраушысы бағалы қағаздар нарығы болып табылады,
ол мүліктік құжаттардың ерекше түрлерін айналысқа түсіру арқылы олардың
өндірістілігін қолдану, инвестиция тарту, мақсатында ақша айналысының көп
көлемін пайдалануға мүмкіндік береді. Мұндай іс - әрекет түрінің
механизімі бағалы қағаздар айналысы болып табылады. Оның пайда болу
себебі оның максималды кепілділігін және сенімділігін бір уақытта
қамтамасыз ету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының зерттелу дәрежесі. Екінші деңгейлі
банктердің бағалы қағаздар нарығын дамытуна байланысты отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты зерттелген Б.И. Алехин, М.Ю.
Алексеев, В.У. Белов, Я.М. Миркин, Д.Н. Таганов, В.С. Таркановский сияқты
Ресей экономстердің еңбектерінде зерттелген.
Отандық экономистерге келетін болсақ А.С. Балабаев, Ф.С. Карагусов,
А.А. Шарипбаев бағалы қағаздар нарығын зерттеуге көп үлестерін қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында қызмет ететін бағалы қағаздар нарығының қызмет көрсету
тәжірибесін талдау болып табылады. Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығында блағалы қағаздар кірістілігін бағалау. Бағалы қағаздар
нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның ұйымдық-
экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және
бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді
есептеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
орындалады:
- Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының әлеуметтік-
экономикалық дамудағы рөлін көрсету;
- Бағалы қағаздар нарығының даму проблемаларын талдау және
дүниежүзілік қор биржасына шығу мүмкіншліктерін анықтау;
- Бағалы қағаздар нарығы мен бағалы қағаздар түрлерінің теориялық
мәнің ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының даму бағытын
және жетілдіру жолдарын талдау
Зерттеу объктісі: Қазақстан Республикасының қор биржасының даму
бағыттары мен проблемалары.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық негізі
ретінде отандық экономистердің ғылыми еңбектері және интернет сайттары
қолданылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барысында
жалпы диалектикалық, салыстырмалы – статистикалық, аналитикалық, логикалық
топтастыру сияқты әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар нарығын жетілдіру жолдары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Бағалы қағаздар нарығын дамыту
жолдары қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуының теориялық негіздемесі қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
акция мен облигация бағалы қағаздарының есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығының даму жағдайы, биржалық нарығының негізгі
көрсеткіштері, бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігіне талдау
жасалған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздар нарығын жетілдіру жолдры зерттеліп
ұсынылған.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың пайда болуы және
оның құрылымы
Бағалы қағаздар туралы бірінші заңнамалық акт 1991 жылы қабылданды
– бұл Қазақ ССР Бағалы қағаздардың айналымы және Қазақ ССР-ң қор биржасы
туралы заңы. Осы актіге сәйкес Қазақ ССР-ң Қаржы министрлігі барлық
республикада шығарылған және айналымдағы бағалы қағаздарға бақылау
жүргізе бастады. 1991жылдың 13 қарашасында ҚР-ң министрлер кабинетінің №701
қаулысы Құнда қағаздар туралы ахуал бекітілді. 1992 жылдың наурыз айынан
1995 жылдың мамыр айының аралығында айналымға шығарылған бағалы қағаздарды
тіркеуі ҚР Министрлер кабинетіндегі уақытша ереже негізінде бекітіліп
отырды. 1992 жылдың басында осы сфера бойынша бірнеше нормативтік құқықтық
құжаттар қабылданды. Олардың құрамында 1992 жылғы 28 сәуірінен ҚР
Президентінің №732 Материалды өндірісті мемлекеттендіру және жекешелендіру
жұмыстарын белсендіру шаралар туралы жарлығы, ҚР қаржы министрлігінің
Бағалы қағазды шығару жөнінде нұсқауы, ҚР Қаржы министрлігінің және ҚР
Орталық Банктің Қысқа мерзімді қазынашылық вексельдердің тәртібі және
айналымға шығу талаптары туралы қағидасы кіреді [1].
Сонымен бағалы қағаздар нарығы Қазақстанда он жылдан астам қызмет
етуде, осы кезең ағымында ол әволюциялық даму сатысынан өтті.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму тарихы бірнеше мінезді
кезеңдерге бөлінеді:
- нарықтық инициатива 1991-1992 жылдар;
- кабинеттік 1993-1995 жылдар;
- күту 1996-1997 жылдар;
- бейімделу 1998 жыл.
Бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен даму тарихын
келесі қалыпта көруге болады:
1. Бағалы қағаздар нарығының айналымын қамтамасыз ету үшін нормативті-
құқықтық базаны құру.
2. Тауарлы, валюталық, қор биржаларының пайда болуы.
3. Брокерлік-дилерлік қызметтің пайда болуы.
4. ҚР бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия құру.
5. Мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы.
6. Биржаларда туынды қаржылық институттардың пайда болуы.
1990 жылға дейін Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы мүлдем болған
емес, бірақ азаматтық заңнамамен бағалы қағаздар айналымына жол берілген.
Қазақстанда оның экономикалық саласының барысы жоқ болған [2].
Кеңес одағы кезінде ішкі нарықта бағалы қағаздар нарығының айналымына
талап қойылмайтын. Тек қана республикада нарық құрылымының пайда болу
сатысында ғана бағалы қағаздар нарығын құру ойластырылды. СССР-ң заңнама
базасының негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор биржалары
құрыла бастағанда, Қазақстанда 1991 жылы бағалы қағаздар нарығының бірінші
элементтері пайда болды. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуы
мемлекеттің арнайы реттеуші заңнамаларының болмаған кезінде дами бастады,
ол оның дамуын тежеді, бірақ тоқтатқан емес. Қор биржаларының дамуына
биржалардың өз акциялары, брокерлік орындар мен арендалар негіз болды.
Коммерциялық банктердің акциялары тауар қорларының классикалық ролін
ойнады.
Осы кезеңде айналымға акционерлік қоғамдардың акциялары шығарылған,
сонымен қатар, жекешелендіру процесі құрылу кезіндегі акциялар да, тауарлы-
қорлық биржалар және қорлар құрылған, жергілікті басқару органдарының
бағалы қағаздарын шығаруға дем қойылған, бағалы қағаздар нарығының
маманданған қатысушылар пайда болған. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы
туралы заңдарының дамымауына қарамастан, республикада бағалы қағаздар
нарығын құру идеясы нолдік деңгейден жылжыған. Мемлекеттің және
шаруашылық субъектілердің бағалы қағаздармен жұмыс істеу қабелеттігі
жоқтығына көз жеткізілген [3].
1993 жылдан бастап заңнамалық база мен жалпы бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының құрылуындағы шешуші ролді орындау үшін мамандарды
дайындаудың бірінші ағыны басталды. Оқыту Жапония, Ұлыбритания, АҚШ,
Түркия, Ресей және т.б. елдердегі бағалы қағаздар нарығының институттарында
тәжірибеден өту жолымен, шетел мемлекеттерінің жоғарғы оқу орындарында
жүргізілді. Қазақстанға халықаралық ұйымдардың эксперттері шақырылған,
әйгілі мамандардың қатысуы арқылы семинарлар өткізілген.
1993 жылдың қараша айында жабық түрдегі Қазақстанның банкаралық
валюталық биржасы акционерлік қоғамы ұйымдастырылған. Содан, Халықаралық
Қазақстандық Агроөндіріс биржасы құрылды, Қазақстан құрылыс биржасы,
Алма атты әмбебап сауда биржасы құрылды, кешірек Қазақстандық және
Алматылық қор биржалары, нәтижесінде Орталық-Азиялық қор биржаларына
айналды.
Қандай да болсын заңнамада нақты дамып жатқан қоғамды экономикалық
үрдістердің мақсаты мен мазмұны болады. Сондықтан құқықтық нормаларды жасау
кезі әрқашан анықталған экономикалық мүдделерге қызмет етуге бағытталған.
Кеңестік модельден Халық шаруашылық модельіне көшуде нарықтық
қатынастардың даму үшін заңнаманың құқықтық базасын түгелдей реформалауды
талап етті. Реформалау бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етудің
бір бөлігін өзгертті [4].
Бағалы қағаздар нарығының құқықтық қорғау заңнамалық талаптарға сәйкес
ресми іскерлікті көрсетеді. Соның нәтижесінде бағалы қағаздар айналымының
неғұрылым тиімді және мақсатты, ал мемлекеттің қызығушылығы республикалық
тұрғындары тұтынушылығына және қандай да нарықтық бағытталған қоғамның
объективті экономикалық заңнамасына дамуына максималды сәйкес келеді. Бұл
жағдайда заңнама терминіне Қазақстан Республикасының заңы, Президенттің
жарлығы және Қазақстан үкіметінің қаулысы, сонымен бірге бағалы қағаздар
және орталық атқарушы органдармен өз өкілеттілігінің шегінде нормативтік
құқықтық актілері кіреді. ҚР-да қор нарығының құрылуы отандық заңнаманың
арнайы реттеушінің болмауымен басталады, бірақта қазіргі уақытта
нормативтік құқықтық база құрылған және бағалы қағаздардың шығу және айналу
процесінде пайда болу қатынастарын реттейді. 1990-1994 жж периодында
Қазақстанда құнда қағаздар шығаратын және анықталған нарықтарда сауда
жүргізу сияқты құқық база құрылды.
1994 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Бағалы қағаздар
нарығының құру шарасы туралы 20 наурызда қаулы шығарды. Ол өзімен
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын реттеу және бағалы қағаздар туралы
заңнаманың келесі даму әтаптарын атап өтті. Атап өткен қаулы мен бағалы
қағаздар нарығының қатынастарын реттеуші және бақылаушы мемлекеттік
органдардың бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясы туралы қаулы
бекітілді. Бұл органның негізгі функциялары – бағалы қағаздар нарығы кәсіби
іскерлікті лицензиялау, мемлекеттік емес бағалы қағаздардың эмиссиясын
тіркеу, осы нарықтағы қатынастарды реттеу туралы нормативті актілерді
шығару. Нарықтық қатысушылардың барлығына заңнамалық бақылауын жүргізу,
қатысушылардың мүделерін қорғауын, қызығушылығының шарасын іске асыру,
сонымен бірге нарықтың құрылуының мемлекетінің құрылуы және
инфроструктураның дамуы және т.б. функциялар бар. Бұл уақытта бағалы
қағаздардың өзі Қазақстанда нарықтық экономика жүйесінің негізгі болған
жоқ. Республикада қор нарығының құрылуының бірінші талпыныстарын заңдылық
күші бар жарғылар шыққан. 1995 жылды жатқызуға болады:
- заңдылық күші бар 1995жылы 21 сәуірдегі Бағалы қағаздар және қор
биржасы туралы ҚР Президентінің жарғысы. Бұл жарғының іскерлік бағыты
мемлекеттік емес бағалы қағаздарды мемлекеттік міндетті тіркеу талаптарына
және тәртібіне және оларды орналастыру уақытына, акционерді реестордың
негізгі талаптарына кіріктіру;
- 1995 жылдың 2 мамырыннан заңдылық күшіне енген ҚР Президенті
Шаруашылық серіктестіктер туралы №2255 жарғысы. Бұл акті шаруашылық
жүргізуші субъектілерге қызықтыру мақсатында және акция мен облигация
сияқты бағалы қағазды шығару механизмін қолдана отырып бизнестің қаржылық
құралын дамыту;
- 1995 жылы 30 наурыздың заң күшіне енген ҚР Президентінің №2155 ҚР-ң
Ұлттық Банкі туралы қаулысы, мемлекеттік бағалы қағаздарды жүргізуге
Ұлттық Банк жауапты болғандықтан, оны эмиссиялауға құқықты болды;
- 1995жылы 31 тамызда заңнамалық күшіне енген ҚР Президенті №2444
ҚР Банк және банктік іскерлігі туралы қаулысы екінші дәрежелі
банктердің акцияны эмиссиялау құқығын бекітті, заңды және жеке тұлғалардың
қарыздық есептерін жүргізу, бағалы қағаздарды сақтау бойынша сейфтік
операциялар, акциядан басқа бағалы қағаздардың түрлерін эмиссиялауға
тиісті лицензиясы болуы негізінде, бағалы қағаздар нарығында делдалдық
операцияларды жүргізу.
- 1996 жылы заңдық жоба дайындалып, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Инновациялық қорлар және бағалы қағаздарды келісім шарттарды тіркеу
туралы сонымен бірге Корпоративтік бағалы қағаздар нарығының купондық
жекешелендіру және ірі кәсіпорындарды жекешелендіру сияқты келесідей
заңдылық актілер негізінде корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамуының
жаңа концепциясы жасалды. Барлық үш заңнамалық жоба отандық бағалы қағаздар
нарығының инфроқұрылымын дамуына нақты түрткі болуға тиісті еді [5].
Бағалы қағаздар нарығының заңнамалық сферасынның негізінде мыналар жатады:
2003 жылғы 2 шілдедегі ҚР заңы Бағалы қағаздар нарығы туралы-бағалы
қағаздар нарығының объектілері мен субъектілері анықталады. Институционалды
инвестордың негізгі түрлері, инвестициялық қорлар, инвестициялық банктер,
зейнетақы қорлары және сақтандыру ұйымдары, бағалы қағаздар нарығының
кәсіби қатысушылары өзін –өзі реттеу ұйымдары. Сонымен бірге бағалы
қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу негіздері келесілер:
- инвестициялық қорлар туралы 2004 жылы 7 шілде ҚР заңы онымен
инвестициялық қор құқықтық сатысы құрылу және іскерлігін реттеу ерешелігін
анықталады;
- инвестициялар туралы 2002 жылы 1 мамыр ҚР заңы және құқықтық
негіздері оларды іске асыруды ұйымдастыру формалары шетел инвестицияларды
қорғауды мемлекеттік кепілі анықталынады;
- зейнетақымен қамтамасыз ету туралы 1997 жылы 20 маусым ҚР заңы
–мемлекеттік зейнетақы жинақтау қорының құрылу тәртібі және іскерлігіне
сәйкес мемлекеттік емес қорларды анықталады [6].
Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылы 13 мамыр ҚР заңы АҚ-ң құрылу
тәртібі, типі сонымен бірге оның акция эмиссиясын тіркеу тәртібі, екінші
деңгейлі банктердің, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысының және
қаржылық институттары анықталынады.
2004 жылы ҚР қаулысымен “ҚР бағалы қағаздар нарығының 2005-2007жж даму
бағдарламасы” қабылданды. Оның басты мақсаты ҚР бағалы қағаздар нарығының
алдағы дамуы оның ашықтануын және тиімді іскерлігін қамтамасыз ету, бағалы
қағаздарды шығаруға мүмкіншіліктердің кеңеюі, мүделілік құқықтары адал
бәсекелесті қамтамысыз етуге бағытталған.
Бұл бағдарламаның негізгі міндеттері келесілер:
- бағалы қағаздар нарығын қазіргі заманғы талаптарына сәйкес келтіру;
- ұжымдық инвестициялау формасына орайлы қолайлы жағдай жасау;
- бағалы қағаздар нарығының институтционалды инфроқұрылымды әрі қарай
жетілдіру және бағалы қағаздар нарығында салық салу режимін жетілдіру;
- шаруашылық жүргізуші субъектілерге бағалы қағазадар нарығының
механизмін қолдану мен капитал тартуды ынталадыру. Соның ішінде листингтік
компанияларын дамыту;
- эмитенттердің құқығы мен инвестордың қызығушылықтарын бақылау
жүйесін жетілдіру;
- ҚР жасалған құқықтық базалық қор нарығының іскерлігі ағымдағы
уақыттың талаптарына сәйкес үздіксіз жаңартылып отырады. Жыл сайын ҚБА мен
бағалы қағаздар нарығының жыл сайын нормативтік-құқықтық актілері
қабылданады. Олар инвесторлардың бағалы қағазға салынған капиталының
қорғауын кепілдікпен қамтамасыз ету керек. Ол өз кезегінде портфельдік
инвестицияны отандық экономикаға тарту арқылы, дамытуды жалғастыруға
мүмкіндік береді, ал ең бастысы мемлекеттің экономикалық секторында
өндірістік сектор негізгі тұрақтылық болар еді [7].
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың бірінші жартысында,
жаппай жекешелендірудің басталуымен қалыптаса бастады. Бұл процестің негізі
болып халықтың жекешелендірулік - инвестициялық купонын шоғырландыратын,
инвестициялық- жекешелендірулік қорлар (ИЖҚ) болып табылады.
Республиканың әрбір тұрғыны бағалы қағаздар нарығының құрылуы мен
дамуына барлық құқықтар берілген. Республика аумағында 170 инвестициялық -
приватизациялық қорлар жұмыс жасады, халықтың көп бөлігі өз купондарын осы
қорға салған. ИЖҚ-лар Қазақстан экономикасының потенциалды инвесторы болып
келеді және сондықтан ұлттық бағалы қағаздар нарығының құрылуында басты
ролді алады. Ең бірінші Мемлекеттік бағалы қағаздар үш айға шығарылған
қазынашылық міндеттемелер 6 айдың барысында олар бойынша аукциондар жиі әрі
тұрақты емес түрде жүргізілді, 1 айда бір рет, бірақ жылдың соңында олар әр
апта сайын жүргізілді [8].
1995 жылдың 5 сәуірінде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
бойынша Ұлттық комиссия құрылды, құрамында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссияға тапсырылған тапсырмаларға толық жауапкершілік атқаратын және тең
құқықтарға ие 5 комиссионер болды .
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстандағы бағалы қағаздар
нарығын реттейтін негізгі орган болып табылады. Оның қызметінің мақсаты –
нарық қатысушыларының міндеттері мен құқықтарын анықтау, инвесторлардың
қызығушылықтарын қорғау және Қазақстан Республикасының экономикасының
тиімді дамуына көмек көрсету.
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстан Республикасының
Президентіне бағынышты. Ол бағалы қағаздар нарығының маманданған
қатысушыларына әксклюзтвті лицензия беру құқықғына ие.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың айналым механизмі Қаржы министрлігінің
қолында болды, ал корпоративтік бағалы қағаздар Бағалы қағаздар бойынша
Ұлттық комиссияның құзіретінде болды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның айналым
көлемінің күрт өсуі айналымға мемлекеттік қазынашылық міндеттемелердің
шығуына байланысты болды. Берілген мемлекеттік қазынашылық міндеттемелердің
шығарылуының мақсаты бюджет дефицитін жабудың қосымша көзі болып табылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар секторы реттелген инфрақұрылым және
операцияларды жүргізудің механиздеріне ие. Мемлекеттік бағалы қағаздар
қаржы нарығының басқа да инструменттерінің ішінде өзінің жоғары
өтімділігімен инвесторлар үшін өте тиімді, Республиканың Ұлттық банкі мен
Қаржы министрлігінің жағынан жоғары табыстылық пен өтеу кепілінің болуы
жеткілікті.
1996 жылы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы өзінің айналымдағы
көптүрлі құралдарымен ерекшеленді:
1. МЕККАМ-дер мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелер (айналым
мерзімі 3,6 және 12 ай мерзімінде айналымға кезең сайын
шығарылады);
2. МЕОКАМ-дар – мемлекеттік орта мерзімді міндеттемелер (24 ай
мерзіміндегі айналымға кезең сайын шығарылады);
3. Республиканың Ұлттық банкінің ноталары (айналым мерзімі 7,17,28
күн);
4. Қазақстанның Қаржы министрлігімен шығарылатын ұлттық жинақтаушы
облигациялар (айналым мерзімі 1 жыл.).
Сонымен қатар, 1996 жылы 200 млн. АҚШ доллары көлемінде Қазақстанның
бірінші еуронота партиясының шығарылуы жүзеге асырылды.
1996 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының 1996-1998 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді, оның
негізгі бағыты – бағалы қағаздар нарығының таза, әрі тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ететін инфрақұрылымын қалыптастыру. Дәл осы жылы жаңа
Халықаралық Қазақстандық қор биржасы құрылды. Ал 1998 жылы екі қор биржасы:
Орталық-Азиялық қор биржасы және Қазақстандық қор биржасы құрылды. Капитал
нарығының даму жолындағы үлкен қадам Орталық-Азиялық қор биржасындағы сауда
негізінде жасалды. Негізінен онда бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
мен Орталық-Азиялық қор биржаларының тарапынан қатал бақылаудан өткен,
листингке тірелген тұрақты компаниялардың акциялары айналыста болды.
Орталық-Азиялық қор биржасының лицензиясы 1998 жылдың наурыз айында қайта
шақырылып алынды. Ал Қазақстандық қор биржасының 1997 жылы қаржы
инструменттерінің құрамынан Алматылық биржа бөлініп шықты, оның алаңында
шетелдік валюталар бойынша сауда жүргізілді. Бірақ 1999 жылғы заңнаманың
өзгеруінен биржалар бір ортақ Қазақстандық қор биржасына біріктірілді
(KASE), ол бүгінгі күнге дейін қызмет етуде. Оның құрылымы келесі сурет 1
көрсетілген.
Ескерту - автормен құрастырылған [1]
Сурет 1. ҚР қор биржасының құрылымы
2000 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша айналыстағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздардың сомалық көлемі 112 970,0
миллион теңгені құраған, соның ішінде теңгеге номиналданған – 66 528,8
миллион тенге, АҚШ долларымен номиналданған – 46441,21 миллион теңге.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың көлемі, сондай-ақ халықаралық
қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары 1899,8 миллион теңге.
2000 жылы қазақстандық институтционалдық инвесторлар даму жолына бет
алды. Ұлттық комиссияның қызмет аясы қазіргі мәселелерді шешу үшін және
белсенді тенденцияларды сақтап қалу үшін бағытталады.
Бағалы қағаздар нарығындағы жағдайды тұрақтандыру және оның оң
көрсеткіштерінің жоғарылауы 2000-2001 жылдары басталды. Жалпы жақсару
жағдайының негізгі факторы болып корпоративтік облигация нарығының
белсенділігі табылды, ол 1998 жылы Қазақстанда мүлдем болмаған.
2002 жылы мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару көлемі номиналдық құны
бойынша 200 099,1 миллион теңге, 2001 жылмен салыстырғанда 19,3% өскен [9].
Жалпы, егер 2000 жылды қор нарығының институтционалды инфрақұрылымын
тұрақтандыру және мемлекеттік емес облигациялар нарығын жүзеге асыру жылы
деп танылса, 2001 жыл бағалы қағаздарға инвестицияларды тартуды жоғарылату
шараларының қолданылу кезеңі болып танылады. 2001 жылдың есте қаларлықтай
жәйіт: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясының құқықтары мен функцияларын Ұлттық банкке беру, онда бағалы
қағаздар нарығы бойынша Департамент құрылған болатын. Қазіргі кезде реттеу
және бақылау жұмыстары 2004 жылдың 1 қаңтарынан қызмет жасап келе жатқан
қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігіне (ҚБА) тапсырылған [10].
2003 жылдың 1 тоқсанында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы тұрақты
дамыды және оң тенденциялармен мінезделді: валюталық бағалы қағаздардың
эмиссиясы тоқтатылды, теңлік құралдардың эмиссия мерзімі ұзартылады.
2005 жылы Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы
операциялардың сомалық көлемі 80 403,4 миллион долларды құрады, немесе
10 696,4 миллиард теңге. 2004 жылмен салыстырған операциялардың көлемі
доллар түрінде 36,6 %-ға және теңге көлемінде 34,5%-ға өскен. 2006 жылы
Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы операциялардың
сомалық көлемі 169344,6 миллион долларды құрады, немесе 21351 миллиард
теңге. 2005 жылмен салыстырған операциялардың көлемі доллар түрінде 2,1 %-
ға және теңге көлемінде 2,0%-ға өскен.
Қазақстанда қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына үлкен назар
аударылады және болашақтағы құрылдысы жүргізілуде. Тұрақты және дамудағы
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы бәсекеге қабілетті экономика құру мен
әлемдік жүйеге интеграцияланудың негізгі факторы болып табылады. Осыған
байланысты оның болашақтағы дамуына арналған бағдарламалар жасалуда.
Осындай бағдарламалардың бірі 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының қаржы секторындағы даму Концепциясы.
Орта мерзімді болашақтағы бағалы қағаздар нарығының негізігі
тапсырмалары мен мақсаттары:
- қор нарығы арқылы ссудалық капиталды кеңейту;
- бағалы қағаздар нарығында инвесторлар тізімін ұлғайту;
- бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың құқықтарын қорғау, соның
ішінде миноритарлық акционерлерді қорғау;
- бағалы қағаздар нарығына өтімді әрі жаңа қаржылық инструменттерді
енгізу, соның ішінде облигациялар, туынды бағалы қағаздар, инфрақұрылымдық
облигациялар, қарыздық бағалы қағаздар және әріптестер акциясын сатып
алумен байланыстыруға болады [11].
Осы бөлім соңында, жоғарыда ашылған мәселелер бойынша келесі
қортындыларды жасауға болады. Қазақстанда, нарықтық экономиканың
ажырамайтын бір секторы ретінде, бағалы қағаздар нарығы қалыптасу кезеңінен
өтті де, бұл нарық бір шама тұрақтанды. Бағалы қағаздар нарығының қалыпты
жұмыс жасауына қажетті заңдық – құқықтық негіздеме жасалды, яғни заң
актілері қабылданды және БҚН жұмысын ұйымдастыратын, реттейтін, бақылайтын
органдар қалыптастырылды. ҚР Үкіметі қаржы секторын, оның ішінде бағалы
қағаздар нарығын жедел дамытуға көп көңіл бөліп, маңызды шаралар
қабылдауда.
1.2 Бағалы қағаздардың мәні және жіктемесі
Бағалы қағаздар құнды формада жүз жылдар бойы өмір сүрседе, бағалы
қағаздардың экономикалық мәні туралы сұрақ қазіргі уақытқа дейін
талқылануда.
Бұл сұрақты талдау қарыздық міндетемелреді және құжаттық тотыруларды
талдау сияқты сұрақтармен тең келеді. Бағалы қағаздардың келесі
артықшылық қасиеттерін көрсетуге болады:
- бұл құжаттар;
- бұл құжаттар реквизиттің бекітілген формасын және міндеттемесін
сақтаумен құралады;
- олар мүліктік құқықты куәландырады;
- мүліктік құқықты жүзеге асыру немесе біреуге беру осы құжаттарды
көрсету арқылы ғана жүзеге асырылады [12].
Бағалы қағаздар санынан әртүрлі типтегі құжаттар, сәйкесті ресурстар,
кіреді. Мысалы акциялар қозғалмайтынға; корпорация облигациялары, бағалы
мемлекеттік қағаздар, депозиттік және жинақтық сертификаттар қарыздық
қатысты білдіреді; коносаменттер векселдер, чектер тауар қозғалысымен
байланысты. Сондықтан бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашу үшін
келесі сапаларды қарастырған жөн, оларсыз құжат бағалы қағаздар статусына
сай болмайды:
– бағалы қағаздар меншік титулы формасында мүліктік құқықты
кәуландыратын ақшалай құжат болып табылады.
– бағалы қағаздар құралдарды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ролін атқарады. Ол әсіресе бағалы қағаздар мәнін және ролін
түсіну үшін қажет. . Бұл жерде олар инвестицияның жоғары
формасы ретінде басты ролді атқарады.
– бағалы қағаздар – шынайы активтерге талаптарды көрсететін
құжат. (акцияға, чекке, жекешелендірілген құжаттарға және т.б. )
– бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін басты
моменті олар табыс әкеледі. Бұл оларды иеленуші үшін капитал
қылады. Бірақта мұндай капитал іс – жүзіндегі капиталдан
ерекшеленеді: ол өндіріс процессінде қызмет етпейді [13].
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың мынадай сапаларын да ескерген жөн -
өтімділігі, айналымдылығы, нарықтық сипаты, стандарттығы, азаматтық
айналыста қатысуы және т.б.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты, тұтастылықтың және
технологиялық циклдің жоғары аяқталуы бар күрделі ұйымдастырушылық және
экономикалық жүйені білдіреді. Бұл жерде бағалы қағаздар баға кешенін
қолдану негізінде сауда – саттықтың заты болып табылады. Олар құндық,
эмиссиялық және нарықтық бағаны иеленуде.
Азаматтық айналыста тауар ретінде бағалы қағаздардың қатысуы
олардың сауда – саттықтың тек заты болып қана қоймай, сонымен қатар
мүліктік қатынастың басқа объектісі бола алады ( келісім кепілдігі,
сақтау, сыйлау, комиссия, қарызға беру, мұрагерлік және т. б. ).
Сонымен бағалы қағаздар – шүаруашылық іс - әрекетте қолдану үшін
арналған құжаттың түрленген түрі.
Бағалы қағаздардың көптігі оларды жіктеудің көптеген критерилерін
ұсынуда.
Дәстүрлі түрде бағалы қағаздарды оларды кәуландыратын құқыққа қатынас
қасиеті бойынша бөлуге болады. Құқық келесілерге жатуы мүмкін:
1. Бағалы қағазды берушіге
2. Бағалы қағазда аталған тұлғаға
3. Бағалы қағазда аталған тұлғаға, ол өзі осы құқықтарды жүзеге
асыра алады немесе оны жүзеге асыруды басқа адамға тағайындауы
мүмкін.
Осыған сәйкес келесі түрлер ерекшеленеді: берушіге бағалы қағаз; атты
қағаз және бағалы ордерлік қағаз.
Бағалы қағаздарды тағайындау немесе шығару мақсаты критерийі бойынша
мынадай түрлерге бөлуге болады: ақшалай қысқа мерзімді нарықтың бағалы
қағаздарды және капитал (инвестиция ) нарығының бағалы қағаздары. Ақшалай
нарықта айналыс мерзімі бойынша бағалы қысқа мерзімді қағаздар сатылады
және сатып алынады. Оларға коммерциялық, банктік және қазыналық вексельдер,
чектер, депозиттік және жинақтық сертификаттар және т.б жатады. Олар қарыз
қатынасында қалыптасқан [14].
Инвестиция нарығы капитал қозғалысын көрсетеді және орта және ұақ
мерзімді бағалы қағаздармен және де мерзімсіз қордық құндылықтармен
сипатталады. Соңғыларда соңғы өтеу мерзімі жоқ (акция, мерзімсіз
облигациялар және т.б )
Өз кезегінде бағалы инвестициялық қағаздарды екі категория бөлуге
болады:
- қарым – қатынасына негізделген бағалы қарыздық қағаздар;
- меншік қатынасын көрсететін және корпорация капиталында
меншіктенушінің үлесін куәландыратын бағалы қағаздар
Бағалы қағаздар шығарылатын келісімге байланысты олар, қордық (акция,
облигация ) және саудалық ( коммерциялық вексельдер, чектер, кепілдік
куәліктері және т.б) болып бөлінеді.
Бағалы қордық қағаздар эмиссияның массалығымен ерекшеленеді және
қордық нарықта айналыста болады.
Бағалы саудалық қағаздар коммерциялық бағыттылықта болып келеді.
Олар ең алдымен саудалық операциялар және тауарды орналастыру процесіне
қызмет ету бойынша есеп айрысу үшін арналған.
Эмитенттің құқықтық статусын, инвестициялық деңгейді және несиелік
тәуекел деңгейін, инвесторлар қызығушылығын қорғау кепілдігі деңгейін
және т.б бағалы қордық қағаздардың факторларын ескере отырып, оларды үш
топқа бөлуге болады.
- мемлекеттік;
- муниципалды;
- мемлекеттік емес;
Нарықтағы айналыс ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды
айналымды (нарықтық) және айналымды емес (нарықтық емес) деп бөлуге болады.
Бағалы қағаздар өздерінің рөлі бойынша негізгі (акция және облигация
), қосымша (чектер, вексельдер, сертификаттар және т.б) және құнды негізгі
қағазды сатып алу және сату үшін құқықты куәландыратын өндірістік
(варанттар, опциондар, қаржылық фьючесртер) деп бөлуге болады.
Бағалы қағаздарды өтеу мерзімі бойынша келесі түрелерге
жіктеуге болады. Нақты өтеу мерзімі бар мерзімді бағалы қағаздар және
мерзімсіз бағалы қағаздар болып бөлінеді [15].
Экономикада бағалы қағаздардың маңызына жалпы бағалау
бере отырып, олардың келесі маңызды моменттерін көрсетуге болады:
1. Бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалардың бос ақшалай құралдарын
инвестициялаудың икемді құралы болып табылады.
2. Бағалы қағаздарды орналастыру – өндірісті дамыту және қоғамдық
тұтынушылықты қанағаттандыру үшін ресурстарды мобилизациялаудың тиімді
құралы.
3. Бағалы қағаздар саудалық және ақшалай айналысқа қызмет көрсетуге
белсенді қатысады.
4. Бағалы қағаздар нарығында, ең алдымен қордық биржада бағалы
қағаздар курсы қалыптасады. Бұл курстар - елдің экономикалық және саяси
өмірінде қандайда болмасын өлшеуіштің барометрі.
1.3 Бағалы қағаздарды шығару механизмі және бағалы қағаздар түрі
Қаржы нарығында сатып-алу сатудың объектілері айрықшылықты тауарлар-
ақша және бағалы қағаздар болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды
орын алады [16].
Бағалы қағаздар нарығы-шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын
және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді
реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы
нарықтың қор құрылымдарының бағалы қағаздардың және өзге де
активтердің сан алуандығымен қол жетеді. Бағалы қағаздар нарығы
экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын
алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол
нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі
жұмсалымдарды инвестициялау процестеріне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай
олардың нарығы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы
нарықта бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған
бағалы қағаздары сатылады, қайталама нарықта бағалы қағаздардың
айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың
номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады. Қайталама нарық
екі бөліктен тұрады:
- ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы;
- мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына
сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де
қаржы құралдарының айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы
қағаздар нарығы;
- бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын
мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі
құжаттар мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген
талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан
айырмашылығы онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ,
мәмілелерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді.
Ұйымдастырылған нарықта операциялар қатаң регламенттелген, ал
ұйымдастырылмаған нарықта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша
жүргізіледі [17].
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша
ажыратады:
- бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар,облигациялар, және
т.б. нарығы;
- эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы,
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерий бойынша;
- ұлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа, орта және
ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың нарығы;
- мәмілелердің түрлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с;
салалық критерий бойынша.
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында
жалған емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен
объективті түрде алдын ала анықталады. Тек осылай тәуелсіз меншік
иелері ғана бағалы қағаздар нарығында қаржы ресурстарына деген
сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға тиімді
етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендіруі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарады. Қысқа
мерзім ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешенді заңды түрде
экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі
нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде
1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық
акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары
эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды.Соның нәтижесінде
банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан
Републикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған
1995 жылы басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан
таза қор биржасы - Орталық Азия қор биржасы жұмыс істей бастады. 1995
жылдың 21 сәуірде Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамудың бағдарламасы
әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық
жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Парламант бағалы қағаздарды
реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан
Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар [18].
1997 жылдың ортасынан бастап, Бағалы қағаздардың орталық
депозитарий Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық
мемлекеттік және басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу
болды. Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін
арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық
комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Ұлттық банкісіне
берілді.
Бағалы қағаздар-иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай
құжаттар. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың сипаты,
яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушысының қалайда бір
мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен
басқа да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе
нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ олар белгілі
бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және
басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде
ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі
тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның
табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,бағалы қағаздар
іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды
жеңілдетеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер
немесе пайыздар түрінде табыстар төлейді, бұл құжаттардан туындайтын
ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онда жұмысты
ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауар өзгеше тауар болып саналады, өйткені бұл тетік
меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес
капитал. Бағалы қағаздар құжатсыз және қағазсыз бағалы қағаздар болып
бөлінеді.
Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір сүруінің классикалық нысаны-
қағаз нысаны,онда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Инвестициялық
бағалы қағаздар-капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы
қағаздар (акция, облигация, фъючерлік өзара шарттар). Инвестициялық емес
бағалы қағаздар-бұл тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп-
қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар-бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті
мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Муниципалдық бағалы
қағаздарға биліктің жергілікті органдарының борышқорлық міндеттемелері
жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше
қаржы инситутарының қағаздары болып келеді. Корпоратвтік бағалы
қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық
міндеттемері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздарға: ақшалай бағалы қағаздарға: акция, облигация,
вексель, ақша чектері жатады. Иеленушілерге заттық құқтарды, меншік
құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер,қойма
куәліктері жатады [19].
Бағалы қағаздарға банк несиесін алғандығын растайтын құжаттар,
борышқор - қолхаттар, лоторея билеттері сақтық полистері жатпайды.
Вексель-қарызгер несиелерге беретін және несиелерге қарызгерден
белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген соманы талап етуіне дауыссыз
құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген нысандағы жазбаша
борышқорлық міндеттеме.
Қазіргі дүниежүзілік тәжірибеде өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді. Туынды бағалы қағаздарға: фъючерстер,
опциондар, форвардтар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік
куәліктер, жазылыс құқықтары жатады. Ал, негізгі бағалы қағаздарға: акция
мен облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген
корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды. Бағалы қағаздар
ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбан
куәландыратын құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы
қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынуға тиесілі. Ордерлік
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Акция-акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Ол бөлінбейді. Жай акция дауыс беруге
енгізілетін кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционердің жалпы
жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағадайда
дивиденттер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда заңдарда белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты
акциялардың меншік иелері - акционердің жай акциялардың меншік иелері
акционерлерге қарағанда кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер алуға және
қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым
құқығы бар. Жалпы саны 25% аспау керек.
Облигация - ұстаушысына, оның белгіленген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз. Нақтылы құны - ол шығарылған кезде
белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілген сыйақы
есептелетін ақшалай тұлғасы. Олардың иелері мен бұл құжаттарды шығарған
мекемелер, ұйымдар арасындағы қарыз қатынастарын растайды. Олардың түрлері:
агенттік, ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациясы, мемлекеттік емес кәсіпорындардың облигациялары.
Боналар - мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құрылдары ретінде
пайдалынатын борышқорлық міндеттемелер [20].
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері: Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттеме МЕККАМ. Айналым мерзімі 3-12 айға дейін құжатсыз
түрде болады. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме
МЕОКАМ. Мерзімі-3 жылға дейін, номиналдық құны-1000 теңге. Мемлекеттік
арнаулы қазынашылық міндеттеме МЕАКАМ. Мерзімі-10 жыл, номиналдық құны-
1000т. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме
МЕОКАВМ. Құжатсыз түрде шығарылады, аукционда сатып алуға болады.
Мерзімі-1 жылдан жоғары, номинал құны-100 доллар. Арнайы валюталық
мемлекеттік облигациялар АВМЕКАМ. Мерзімі - 1 жылдан астам, номиналдық
құны-100доллар, Қаржы Министірлігінен шығарылады.
Депозит және банк сертификаттары - жинақ ақшаны тарту үшін тек
қана банктер шығаратын бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің
қаржы нарығында нақтылы қағаздарды, валютаны, басқа бағалылықтарды сатып
алуға және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы
құралдары: фъючерстік және опциондық өзара шарттар, валюталық және пайыздық
своптар, жазылыс құқықтары, депозитарийлік куәліктер, биржа индекстері
бойынша опциондар мен фъючерстер. Фьючерстік операциялар -биржадағы
мерзімдік мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және кредит құралдарын шикізат
тауарларын, алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен
сатып алуда және сатуда, бұл орайда операциялар белгілі уақыт аралығында 2
– 3 жылға дейін орындалады. Депозитарийлік куәлік - бұл түрлі компаниялар
акцияларының пұлындағы үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын
туынды бағалы қағаз. Варанттар - туынды бағалы қағаз, мезгілі - 5-20 жыл .
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және
орналастыру. Бағалы қағаздарды жекешелердің және мемлекеттің шығаруы
мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару-эмиссия-бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1. Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның
құрылтайшылары арасында орналастырған кезде.
2. Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде.
3. Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражатын
тартқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ 6
НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың пайда болуы
және оның құрылымы 6
1.2 Бағалы қағаздардың мәні және жіктемесі 14
1.3 Бағалы қағаздарды шығару механизмі және бағалы қағаздардың түрі16
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНДА ҮЛЕСТІК ЖӘНЕ ҚАРЫЗДЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫН РЕТТЕУ 30
2.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
жағдайы 30
2.2 Бағалы қағаздардың биржалық нарығының негізгі көрсеткіштері
2.3 37
Бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігін талдау 40
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ 45
3.1 45
3.2 Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру проблемалары
54
Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың құқықтық және
заңнамалық негіздері
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның орталықтанған –
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын
өзгертті. Олар – меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің
құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара
қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының
шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13
жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық
ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып
табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық
экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны
жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары
өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен
капитализм деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін,
экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм
экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы
уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру
және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі
бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра
алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын
толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция
тартудың ең бір тиімді механизімдерінің бірі – акция, облигация шығаруды
пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың
барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Қазақстан басқа елдермен салыстырғанда, нарықтық экономиканы
қалыптастырушы және оның нарықтық қатынастарымен байланысты іс
-әрекеттерді қалыптастырушы жас мемелкет. 1991 жылдан бастап, Қазақстан
тәуелсіздікті және еркін мемлекет статусын иеленуіне байланысты алғашқы да
нарықтық қатынастар түсінігі деп танылған түсінік біздің санамызға еніп,
біздің өміріміздің негізі болды. Біздің қоғамыздың трансформациясы болды,
біздің әрқайсымыздың дүниетанымдық көзқарасымыз өзгерді, қазір
тәуелсіздікті қабылдағанға дейін болған жүйеден, басқа саяси және
экономикалық жүйе қызмет етуде.
Қазіргі уақытта Қазақстан экономикада шаруашылық жүргізудің нарықтық
типін қалыптастырудың күрделі және қиын кезеңінен өтуде. Бұл кезеңде
негізгі және алғашқы шешуге міндетінің бірі нарықтың қажетті
инфрақұрылымын құру болып табылады, ол белгілі бір дәрежеде мемлекеттік
реттеумен қатар, меншіктің әртүрлі формаларының, кәсіпкерлік іс -
әрекеттін түрлерінің еркін қызмет етуін қамтамасыз ету және де әрбір
азаматтың белсенділігін жоғарлату қажет. Өркениетті нарықтың мұндай
инфрақұрылымның маңызды құраушысы бағалы қағаздар нарығы болып табылады,
ол мүліктік құжаттардың ерекше түрлерін айналысқа түсіру арқылы олардың
өндірістілігін қолдану, инвестиция тарту, мақсатында ақша айналысының көп
көлемін пайдалануға мүмкіндік береді. Мұндай іс - әрекет түрінің
механизімі бағалы қағаздар айналысы болып табылады. Оның пайда болу
себебі оның максималды кепілділігін және сенімділігін бір уақытта
қамтамасыз ету болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбының зерттелу дәрежесі. Екінші деңгейлі
банктердің бағалы қағаздар нарығын дамытуна байланысты отандық және
шетелдік экономистердің еңбектерінде жан-жақты зерттелген Б.И. Алехин, М.Ю.
Алексеев, В.У. Белов, Я.М. Миркин, Д.Н. Таганов, В.С. Таркановский сияқты
Ресей экономстердің еңбектерінде зерттелген.
Отандық экономистерге келетін болсақ А.С. Балабаев, Ф.С. Карагусов,
А.А. Шарипбаев бағалы қағаздар нарығын зерттеуге көп үлестерін қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан
Республикасында қызмет ететін бағалы қағаздар нарығының қызмет көрсету
тәжірибесін талдау болып табылады. Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығында блағалы қағаздар кірістілігін бағалау. Бағалы қағаздар
нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның ұйымдық-
экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және
бағалы қағаздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді
есептеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер
орындалады:
- Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының әлеуметтік-
экономикалық дамудағы рөлін көрсету;
- Бағалы қағаздар нарығының даму проблемаларын талдау және
дүниежүзілік қор биржасына шығу мүмкіншліктерін анықтау;
- Бағалы қағаздар нарығы мен бағалы қағаздар түрлерінің теориялық
мәнің ашып көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының даму бағытын
және жетілдіру жолдарын талдау
Зерттеу объктісі: Қазақстан Республикасының қор биржасының даму
бағыттары мен проблемалары.
Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы
Дипломдық жұмыстағы зерттеудің методологиялық және теориялық негізі
ретінде отандық экономистердің ғылыми еңбектері және интернет сайттары
қолданылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу барысында
жалпы диалектикалық, салыстырмалы – статистикалық, аналитикалық, логикалық
топтастыру сияқты әдістер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Қазақстан Республикасындағы бағалы
қағаздар нарығын жетілдіру жолдары ұсынылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Бағалы қағаздар нарығын дамыту
жолдары қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуының теориялық негіздемесі қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
акция мен облигация бағалы қағаздарының есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен
қатар бағалы қағаздар нарығының даму жағдайы, биржалық нарығының негізгі
көрсеткіштері, бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың іскерлігіне талдау
жасалған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздар нарығын жетілдіру жолдры зерттеліп
ұсынылған.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕМЕСІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздардың пайда болуы және
оның құрылымы
Бағалы қағаздар туралы бірінші заңнамалық акт 1991 жылы қабылданды
– бұл Қазақ ССР Бағалы қағаздардың айналымы және Қазақ ССР-ң қор биржасы
туралы заңы. Осы актіге сәйкес Қазақ ССР-ң Қаржы министрлігі барлық
республикада шығарылған және айналымдағы бағалы қағаздарға бақылау
жүргізе бастады. 1991жылдың 13 қарашасында ҚР-ң министрлер кабинетінің №701
қаулысы Құнда қағаздар туралы ахуал бекітілді. 1992 жылдың наурыз айынан
1995 жылдың мамыр айының аралығында айналымға шығарылған бағалы қағаздарды
тіркеуі ҚР Министрлер кабинетіндегі уақытша ереже негізінде бекітіліп
отырды. 1992 жылдың басында осы сфера бойынша бірнеше нормативтік құқықтық
құжаттар қабылданды. Олардың құрамында 1992 жылғы 28 сәуірінен ҚР
Президентінің №732 Материалды өндірісті мемлекеттендіру және жекешелендіру
жұмыстарын белсендіру шаралар туралы жарлығы, ҚР қаржы министрлігінің
Бағалы қағазды шығару жөнінде нұсқауы, ҚР Қаржы министрлігінің және ҚР
Орталық Банктің Қысқа мерзімді қазынашылық вексельдердің тәртібі және
айналымға шығу талаптары туралы қағидасы кіреді [1].
Сонымен бағалы қағаздар нарығы Қазақстанда он жылдан астам қызмет
етуде, осы кезең ағымында ол әволюциялық даму сатысынан өтті.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының даму тарихы бірнеше мінезді
кезеңдерге бөлінеді:
- нарықтық инициатива 1991-1992 жылдар;
- кабинеттік 1993-1995 жылдар;
- күту 1996-1997 жылдар;
- бейімделу 1998 жыл.
Бағалы қағаздар нарығы – шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет
шығарған (айналысқа шығарған) бағалы қағаздардың сан алуан түрлері
сатылатын және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді реттеп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы мен даму тарихын
келесі қалыпта көруге болады:
1. Бағалы қағаздар нарығының айналымын қамтамасыз ету үшін нормативті-
құқықтық базаны құру.
2. Тауарлы, валюталық, қор биржаларының пайда болуы.
3. Брокерлік-дилерлік қызметтің пайда болуы.
4. ҚР бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия құру.
5. Мемлекеттік және корпоративтік бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы.
6. Биржаларда туынды қаржылық институттардың пайда болуы.
1990 жылға дейін Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы мүлдем болған
емес, бірақ азаматтық заңнамамен бағалы қағаздар айналымына жол берілген.
Қазақстанда оның экономикалық саласының барысы жоқ болған [2].
Кеңес одағы кезінде ішкі нарықта бағалы қағаздар нарығының айналымына
талап қойылмайтын. Тек қана республикада нарық құрылымының пайда болу
сатысында ғана бағалы қағаздар нарығын құру ойластырылды. СССР-ң заңнама
базасының негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік фирмалар, қор биржалары
құрыла бастағанда, Қазақстанда 1991 жылы бағалы қағаздар нарығының бірінші
элементтері пайда болды. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының дамуы
мемлекеттің арнайы реттеуші заңнамаларының болмаған кезінде дами бастады,
ол оның дамуын тежеді, бірақ тоқтатқан емес. Қор биржаларының дамуына
биржалардың өз акциялары, брокерлік орындар мен арендалар негіз болды.
Коммерциялық банктердің акциялары тауар қорларының классикалық ролін
ойнады.
Осы кезеңде айналымға акционерлік қоғамдардың акциялары шығарылған,
сонымен қатар, жекешелендіру процесі құрылу кезіндегі акциялар да, тауарлы-
қорлық биржалар және қорлар құрылған, жергілікті басқару органдарының
бағалы қағаздарын шығаруға дем қойылған, бағалы қағаздар нарығының
маманданған қатысушылар пайда болған. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы
туралы заңдарының дамымауына қарамастан, республикада бағалы қағаздар
нарығын құру идеясы нолдік деңгейден жылжыған. Мемлекеттің және
шаруашылық субъектілердің бағалы қағаздармен жұмыс істеу қабелеттігі
жоқтығына көз жеткізілген [3].
1993 жылдан бастап заңнамалық база мен жалпы бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымының құрылуындағы шешуші ролді орындау үшін мамандарды
дайындаудың бірінші ағыны басталды. Оқыту Жапония, Ұлыбритания, АҚШ,
Түркия, Ресей және т.б. елдердегі бағалы қағаздар нарығының институттарында
тәжірибеден өту жолымен, шетел мемлекеттерінің жоғарғы оқу орындарында
жүргізілді. Қазақстанға халықаралық ұйымдардың эксперттері шақырылған,
әйгілі мамандардың қатысуы арқылы семинарлар өткізілген.
1993 жылдың қараша айында жабық түрдегі Қазақстанның банкаралық
валюталық биржасы акционерлік қоғамы ұйымдастырылған. Содан, Халықаралық
Қазақстандық Агроөндіріс биржасы құрылды, Қазақстан құрылыс биржасы,
Алма атты әмбебап сауда биржасы құрылды, кешірек Қазақстандық және
Алматылық қор биржалары, нәтижесінде Орталық-Азиялық қор биржаларына
айналды.
Қандай да болсын заңнамада нақты дамып жатқан қоғамды экономикалық
үрдістердің мақсаты мен мазмұны болады. Сондықтан құқықтық нормаларды жасау
кезі әрқашан анықталған экономикалық мүдделерге қызмет етуге бағытталған.
Кеңестік модельден Халық шаруашылық модельіне көшуде нарықтық
қатынастардың даму үшін заңнаманың құқықтық базасын түгелдей реформалауды
талап етті. Реформалау бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етудің
бір бөлігін өзгертті [4].
Бағалы қағаздар нарығының құқықтық қорғау заңнамалық талаптарға сәйкес
ресми іскерлікті көрсетеді. Соның нәтижесінде бағалы қағаздар айналымының
неғұрылым тиімді және мақсатты, ал мемлекеттің қызығушылығы республикалық
тұрғындары тұтынушылығына және қандай да нарықтық бағытталған қоғамның
объективті экономикалық заңнамасына дамуына максималды сәйкес келеді. Бұл
жағдайда заңнама терминіне Қазақстан Республикасының заңы, Президенттің
жарлығы және Қазақстан үкіметінің қаулысы, сонымен бірге бағалы қағаздар
және орталық атқарушы органдармен өз өкілеттілігінің шегінде нормативтік
құқықтық актілері кіреді. ҚР-да қор нарығының құрылуы отандық заңнаманың
арнайы реттеушінің болмауымен басталады, бірақта қазіргі уақытта
нормативтік құқықтық база құрылған және бағалы қағаздардың шығу және айналу
процесінде пайда болу қатынастарын реттейді. 1990-1994 жж периодында
Қазақстанда құнда қағаздар шығаратын және анықталған нарықтарда сауда
жүргізу сияқты құқық база құрылды.
1994 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Бағалы қағаздар
нарығының құру шарасы туралы 20 наурызда қаулы шығарды. Ол өзімен
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын реттеу және бағалы қағаздар туралы
заңнаманың келесі даму әтаптарын атап өтті. Атап өткен қаулы мен бағалы
қағаздар нарығының қатынастарын реттеуші және бақылаушы мемлекеттік
органдардың бағалы қағаздар бойынша ұлттық комиссиясы туралы қаулы
бекітілді. Бұл органның негізгі функциялары – бағалы қағаздар нарығы кәсіби
іскерлікті лицензиялау, мемлекеттік емес бағалы қағаздардың эмиссиясын
тіркеу, осы нарықтағы қатынастарды реттеу туралы нормативті актілерді
шығару. Нарықтық қатысушылардың барлығына заңнамалық бақылауын жүргізу,
қатысушылардың мүделерін қорғауын, қызығушылығының шарасын іске асыру,
сонымен бірге нарықтың құрылуының мемлекетінің құрылуы және
инфроструктураның дамуы және т.б. функциялар бар. Бұл уақытта бағалы
қағаздардың өзі Қазақстанда нарықтық экономика жүйесінің негізгі болған
жоқ. Республикада қор нарығының құрылуының бірінші талпыныстарын заңдылық
күші бар жарғылар шыққан. 1995 жылды жатқызуға болады:
- заңдылық күші бар 1995жылы 21 сәуірдегі Бағалы қағаздар және қор
биржасы туралы ҚР Президентінің жарғысы. Бұл жарғының іскерлік бағыты
мемлекеттік емес бағалы қағаздарды мемлекеттік міндетті тіркеу талаптарына
және тәртібіне және оларды орналастыру уақытына, акционерді реестордың
негізгі талаптарына кіріктіру;
- 1995 жылдың 2 мамырыннан заңдылық күшіне енген ҚР Президенті
Шаруашылық серіктестіктер туралы №2255 жарғысы. Бұл акті шаруашылық
жүргізуші субъектілерге қызықтыру мақсатында және акция мен облигация
сияқты бағалы қағазды шығару механизмін қолдана отырып бизнестің қаржылық
құралын дамыту;
- 1995 жылы 30 наурыздың заң күшіне енген ҚР Президентінің №2155 ҚР-ң
Ұлттық Банкі туралы қаулысы, мемлекеттік бағалы қағаздарды жүргізуге
Ұлттық Банк жауапты болғандықтан, оны эмиссиялауға құқықты болды;
- 1995жылы 31 тамызда заңнамалық күшіне енген ҚР Президенті №2444
ҚР Банк және банктік іскерлігі туралы қаулысы екінші дәрежелі
банктердің акцияны эмиссиялау құқығын бекітті, заңды және жеке тұлғалардың
қарыздық есептерін жүргізу, бағалы қағаздарды сақтау бойынша сейфтік
операциялар, акциядан басқа бағалы қағаздардың түрлерін эмиссиялауға
тиісті лицензиясы болуы негізінде, бағалы қағаздар нарығында делдалдық
операцияларды жүргізу.
- 1996 жылы заңдық жоба дайындалып, Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Инновациялық қорлар және бағалы қағаздарды келісім шарттарды тіркеу
туралы сонымен бірге Корпоративтік бағалы қағаздар нарығының купондық
жекешелендіру және ірі кәсіпорындарды жекешелендіру сияқты келесідей
заңдылық актілер негізінде корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамуының
жаңа концепциясы жасалды. Барлық үш заңнамалық жоба отандық бағалы қағаздар
нарығының инфроқұрылымын дамуына нақты түрткі болуға тиісті еді [5].
Бағалы қағаздар нарығының заңнамалық сферасынның негізінде мыналар жатады:
2003 жылғы 2 шілдедегі ҚР заңы Бағалы қағаздар нарығы туралы-бағалы
қағаздар нарығының объектілері мен субъектілері анықталады. Институционалды
инвестордың негізгі түрлері, инвестициялық қорлар, инвестициялық банктер,
зейнетақы қорлары және сақтандыру ұйымдары, бағалы қағаздар нарығының
кәсіби қатысушылары өзін –өзі реттеу ұйымдары. Сонымен бірге бағалы
қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу негіздері келесілер:
- инвестициялық қорлар туралы 2004 жылы 7 шілде ҚР заңы онымен
инвестициялық қор құқықтық сатысы құрылу және іскерлігін реттеу ерешелігін
анықталады;
- инвестициялар туралы 2002 жылы 1 мамыр ҚР заңы және құқықтық
негіздері оларды іске асыруды ұйымдастыру формалары шетел инвестицияларды
қорғауды мемлекеттік кепілі анықталынады;
- зейнетақымен қамтамасыз ету туралы 1997 жылы 20 маусым ҚР заңы
–мемлекеттік зейнетақы жинақтау қорының құрылу тәртібі және іскерлігіне
сәйкес мемлекеттік емес қорларды анықталады [6].
Акционерлік қоғамдар туралы 2003 жылы 13 мамыр ҚР заңы АҚ-ң құрылу
тәртібі, типі сонымен бірге оның акция эмиссиясын тіркеу тәртібі, екінші
деңгейлі банктердің, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушысының және
қаржылық институттары анықталынады.
2004 жылы ҚР қаулысымен “ҚР бағалы қағаздар нарығының 2005-2007жж даму
бағдарламасы” қабылданды. Оның басты мақсаты ҚР бағалы қағаздар нарығының
алдағы дамуы оның ашықтануын және тиімді іскерлігін қамтамасыз ету, бағалы
қағаздарды шығаруға мүмкіншіліктердің кеңеюі, мүделілік құқықтары адал
бәсекелесті қамтамысыз етуге бағытталған.
Бұл бағдарламаның негізгі міндеттері келесілер:
- бағалы қағаздар нарығын қазіргі заманғы талаптарына сәйкес келтіру;
- ұжымдық инвестициялау формасына орайлы қолайлы жағдай жасау;
- бағалы қағаздар нарығының институтционалды инфроқұрылымды әрі қарай
жетілдіру және бағалы қағаздар нарығында салық салу режимін жетілдіру;
- шаруашылық жүргізуші субъектілерге бағалы қағазадар нарығының
механизмін қолдану мен капитал тартуды ынталадыру. Соның ішінде листингтік
компанияларын дамыту;
- эмитенттердің құқығы мен инвестордың қызығушылықтарын бақылау
жүйесін жетілдіру;
- ҚР жасалған құқықтық базалық қор нарығының іскерлігі ағымдағы
уақыттың талаптарына сәйкес үздіксіз жаңартылып отырады. Жыл сайын ҚБА мен
бағалы қағаздар нарығының жыл сайын нормативтік-құқықтық актілері
қабылданады. Олар инвесторлардың бағалы қағазға салынған капиталының
қорғауын кепілдікпен қамтамасыз ету керек. Ол өз кезегінде портфельдік
инвестицияны отандық экономикаға тарту арқылы, дамытуды жалғастыруға
мүмкіндік береді, ал ең бастысы мемлекеттің экономикалық секторында
өндірістік сектор негізгі тұрақтылық болар еді [7].
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы 1994 жылдың бірінші жартысында,
жаппай жекешелендірудің басталуымен қалыптаса бастады. Бұл процестің негізі
болып халықтың жекешелендірулік - инвестициялық купонын шоғырландыратын,
инвестициялық- жекешелендірулік қорлар (ИЖҚ) болып табылады.
Республиканың әрбір тұрғыны бағалы қағаздар нарығының құрылуы мен
дамуына барлық құқықтар берілген. Республика аумағында 170 инвестициялық -
приватизациялық қорлар жұмыс жасады, халықтың көп бөлігі өз купондарын осы
қорға салған. ИЖҚ-лар Қазақстан экономикасының потенциалды инвесторы болып
келеді және сондықтан ұлттық бағалы қағаздар нарығының құрылуында басты
ролді алады. Ең бірінші Мемлекеттік бағалы қағаздар үш айға шығарылған
қазынашылық міндеттемелер 6 айдың барысында олар бойынша аукциондар жиі әрі
тұрақты емес түрде жүргізілді, 1 айда бір рет, бірақ жылдың соңында олар әр
апта сайын жүргізілді [8].
1995 жылдың 5 сәуірінде Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
бойынша Ұлттық комиссия құрылды, құрамында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссияға тапсырылған тапсырмаларға толық жауапкершілік атқаратын және тең
құқықтарға ие 5 комиссионер болды .
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстандағы бағалы қағаздар
нарығын реттейтін негізгі орган болып табылады. Оның қызметінің мақсаты –
нарық қатысушыларының міндеттері мен құқықтарын анықтау, инвесторлардың
қызығушылықтарын қорғау және Қазақстан Республикасының экономикасының
тиімді дамуына көмек көрсету.
Бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия Қазақстан Республикасының
Президентіне бағынышты. Ол бағалы қағаздар нарығының маманданған
қатысушыларына әксклюзтвті лицензия беру құқықғына ие.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың айналым механизмі Қаржы министрлігінің
қолында болды, ал корпоративтік бағалы қағаздар Бағалы қағаздар бойынша
Ұлттық комиссияның құзіретінде болды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның айналым
көлемінің күрт өсуі айналымға мемлекеттік қазынашылық міндеттемелердің
шығуына байланысты болды. Берілген мемлекеттік қазынашылық міндеттемелердің
шығарылуының мақсаты бюджет дефицитін жабудың қосымша көзі болып табылды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар секторы реттелген инфрақұрылым және
операцияларды жүргізудің механиздеріне ие. Мемлекеттік бағалы қағаздар
қаржы нарығының басқа да инструменттерінің ішінде өзінің жоғары
өтімділігімен инвесторлар үшін өте тиімді, Республиканың Ұлттық банкі мен
Қаржы министрлігінің жағынан жоғары табыстылық пен өтеу кепілінің болуы
жеткілікті.
1996 жылы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы өзінің айналымдағы
көптүрлі құралдарымен ерекшеленді:
1. МЕККАМ-дер мемлекеттік қысқа мерзімді міндеттемелер (айналым
мерзімі 3,6 және 12 ай мерзімінде айналымға кезең сайын
шығарылады);
2. МЕОКАМ-дар – мемлекеттік орта мерзімді міндеттемелер (24 ай
мерзіміндегі айналымға кезең сайын шығарылады);
3. Республиканың Ұлттық банкінің ноталары (айналым мерзімі 7,17,28
күн);
4. Қазақстанның Қаржы министрлігімен шығарылатын ұлттық жинақтаушы
облигациялар (айналым мерзімі 1 жыл.).
Сонымен қатар, 1996 жылы 200 млн. АҚШ доллары көлемінде Қазақстанның
бірінші еуронота партиясының шығарылуы жүзеге асырылды.
1996 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының 1996-1998 жылдарға арналған даму бағдарламасы бекітілді, оның
негізгі бағыты – бағалы қағаздар нарығының таза, әрі тиімді қызмет етуін
қамтамасыз ететін инфрақұрылымын қалыптастыру. Дәл осы жылы жаңа
Халықаралық Қазақстандық қор биржасы құрылды. Ал 1998 жылы екі қор биржасы:
Орталық-Азиялық қор биржасы және Қазақстандық қор биржасы құрылды. Капитал
нарығының даму жолындағы үлкен қадам Орталық-Азиялық қор биржасындағы сауда
негізінде жасалды. Негізінен онда бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
мен Орталық-Азиялық қор биржаларының тарапынан қатал бақылаудан өткен,
листингке тірелген тұрақты компаниялардың акциялары айналыста болды.
Орталық-Азиялық қор биржасының лицензиясы 1998 жылдың наурыз айында қайта
шақырылып алынды. Ал Қазақстандық қор биржасының 1997 жылы қаржы
инструменттерінің құрамынан Алматылық биржа бөлініп шықты, оның алаңында
шетелдік валюталар бойынша сауда жүргізілді. Бірақ 1999 жылғы заңнаманың
өзгеруінен биржалар бір ортақ Қазақстандық қор биржасына біріктірілді
(KASE), ол бүгінгі күнге дейін қызмет етуде. Оның құрылымы келесі сурет 1
көрсетілген.
Ескерту - автормен құрастырылған [1]
Сурет 1. ҚР қор биржасының құрылымы
2000 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша айналыстағы Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздардың сомалық көлемі 112 970,0
миллион теңгені құраған, соның ішінде теңгеге номиналданған – 66 528,8
миллион тенге, АҚШ долларымен номиналданған – 46441,21 миллион теңге.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздардың көлемі, сондай-ақ халықаралық
қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары 1899,8 миллион теңге.
2000 жылы қазақстандық институтционалдық инвесторлар даму жолына бет
алды. Ұлттық комиссияның қызмет аясы қазіргі мәселелерді шешу үшін және
белсенді тенденцияларды сақтап қалу үшін бағытталады.
Бағалы қағаздар нарығындағы жағдайды тұрақтандыру және оның оң
көрсеткіштерінің жоғарылауы 2000-2001 жылдары басталды. Жалпы жақсару
жағдайының негізгі факторы болып корпоративтік облигация нарығының
белсенділігі табылды, ол 1998 жылы Қазақстанда мүлдем болмаған.
2002 жылы мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару көлемі номиналдық құны
бойынша 200 099,1 миллион теңге, 2001 жылмен салыстырғанда 19,3% өскен [9].
Жалпы, егер 2000 жылды қор нарығының институтционалды инфрақұрылымын
тұрақтандыру және мемлекеттік емес облигациялар нарығын жүзеге асыру жылы
деп танылса, 2001 жыл бағалы қағаздарға инвестицияларды тартуды жоғарылату
шараларының қолданылу кезеңі болып танылады. 2001 жылдың есте қаларлықтай
жәйіт: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар бойынша Ұлттық
комиссиясының құқықтары мен функцияларын Ұлттық банкке беру, онда бағалы
қағаздар нарығы бойынша Департамент құрылған болатын. Қазіргі кезде реттеу
және бақылау жұмыстары 2004 жылдың 1 қаңтарынан қызмет жасап келе жатқан
қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау бойынша Қазақстан
Республикасының Агенттігіне (ҚБА) тапсырылған [10].
2003 жылдың 1 тоқсанында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы тұрақты
дамыды және оң тенденциялармен мінезделді: валюталық бағалы қағаздардың
эмиссиясы тоқтатылды, теңлік құралдардың эмиссия мерзімі ұзартылады.
2005 жылы Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы
операциялардың сомалық көлемі 80 403,4 миллион долларды құрады, немесе
10 696,4 миллиард теңге. 2004 жылмен салыстырған операциялардың көлемі
доллар түрінде 36,6 %-ға және теңге көлемінде 34,5%-ға өскен. 2006 жылы
Қазақстан қор биржасындағы нарықтың барлық саласындағы операциялардың
сомалық көлемі 169344,6 миллион долларды құрады, немесе 21351 миллиард
теңге. 2005 жылмен салыстырған операциялардың көлемі доллар түрінде 2,1 %-
ға және теңге көлемінде 2,0%-ға өскен.
Қазақстанда қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына үлкен назар
аударылады және болашақтағы құрылдысы жүргізілуде. Тұрақты және дамудағы
бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы бәсекеге қабілетті экономика құру мен
әлемдік жүйеге интеграцияланудың негізгі факторы болып табылады. Осыған
байланысты оның болашақтағы дамуына арналған бағдарламалар жасалуда.
Осындай бағдарламалардың бірі 2007-2009 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының қаржы секторындағы даму Концепциясы.
Орта мерзімді болашақтағы бағалы қағаздар нарығының негізігі
тапсырмалары мен мақсаттары:
- қор нарығы арқылы ссудалық капиталды кеңейту;
- бағалы қағаздар нарығында инвесторлар тізімін ұлғайту;
- бағалы қағаздар нарығындағы инвесторлардың құқықтарын қорғау, соның
ішінде миноритарлық акционерлерді қорғау;
- бағалы қағаздар нарығына өтімді әрі жаңа қаржылық инструменттерді
енгізу, соның ішінде облигациялар, туынды бағалы қағаздар, инфрақұрылымдық
облигациялар, қарыздық бағалы қағаздар және әріптестер акциясын сатып
алумен байланыстыруға болады [11].
Осы бөлім соңында, жоғарыда ашылған мәселелер бойынша келесі
қортындыларды жасауға болады. Қазақстанда, нарықтық экономиканың
ажырамайтын бір секторы ретінде, бағалы қағаздар нарығы қалыптасу кезеңінен
өтті де, бұл нарық бір шама тұрақтанды. Бағалы қағаздар нарығының қалыпты
жұмыс жасауына қажетті заңдық – құқықтық негіздеме жасалды, яғни заң
актілері қабылданды және БҚН жұмысын ұйымдастыратын, реттейтін, бақылайтын
органдар қалыптастырылды. ҚР Үкіметі қаржы секторын, оның ішінде бағалы
қағаздар нарығын жедел дамытуға көп көңіл бөліп, маңызды шаралар
қабылдауда.
1.2 Бағалы қағаздардың мәні және жіктемесі
Бағалы қағаздар құнды формада жүз жылдар бойы өмір сүрседе, бағалы
қағаздардың экономикалық мәні туралы сұрақ қазіргі уақытқа дейін
талқылануда.
Бұл сұрақты талдау қарыздық міндетемелреді және құжаттық тотыруларды
талдау сияқты сұрақтармен тең келеді. Бағалы қағаздардың келесі
артықшылық қасиеттерін көрсетуге болады:
- бұл құжаттар;
- бұл құжаттар реквизиттің бекітілген формасын және міндеттемесін
сақтаумен құралады;
- олар мүліктік құқықты куәландырады;
- мүліктік құқықты жүзеге асыру немесе біреуге беру осы құжаттарды
көрсету арқылы ғана жүзеге асырылады [12].
Бағалы қағаздар санынан әртүрлі типтегі құжаттар, сәйкесті ресурстар,
кіреді. Мысалы акциялар қозғалмайтынға; корпорация облигациялары, бағалы
мемлекеттік қағаздар, депозиттік және жинақтық сертификаттар қарыздық
қатысты білдіреді; коносаменттер векселдер, чектер тауар қозғалысымен
байланысты. Сондықтан бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашу үшін
келесі сапаларды қарастырған жөн, оларсыз құжат бағалы қағаздар статусына
сай болмайды:
– бағалы қағаздар меншік титулы формасында мүліктік құқықты
кәуландыратын ақшалай құжат болып табылады.
– бағалы қағаздар құралдарды инвестициялау туралы куәландыратын
құжат ролін атқарады. Ол әсіресе бағалы қағаздар мәнін және ролін
түсіну үшін қажет. . Бұл жерде олар инвестицияның жоғары
формасы ретінде басты ролді атқарады.
– бағалы қағаздар – шынайы активтерге талаптарды көрсететін
құжат. (акцияға, чекке, жекешелендірілген құжаттарға және т.б. )
– бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсіну үшін басты
моменті олар табыс әкеледі. Бұл оларды иеленуші үшін капитал
қылады. Бірақта мұндай капитал іс – жүзіндегі капиталдан
ерекшеленеді: ол өндіріс процессінде қызмет етпейді [13].
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың мынадай сапаларын да ескерген жөн -
өтімділігі, айналымдылығы, нарықтық сипаты, стандарттығы, азаматтық
айналыста қатысуы және т.б.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтар сияқты, тұтастылықтың және
технологиялық циклдің жоғары аяқталуы бар күрделі ұйымдастырушылық және
экономикалық жүйені білдіреді. Бұл жерде бағалы қағаздар баға кешенін
қолдану негізінде сауда – саттықтың заты болып табылады. Олар құндық,
эмиссиялық және нарықтық бағаны иеленуде.
Азаматтық айналыста тауар ретінде бағалы қағаздардың қатысуы
олардың сауда – саттықтың тек заты болып қана қоймай, сонымен қатар
мүліктік қатынастың басқа объектісі бола алады ( келісім кепілдігі,
сақтау, сыйлау, комиссия, қарызға беру, мұрагерлік және т. б. ).
Сонымен бағалы қағаздар – шүаруашылық іс - әрекетте қолдану үшін
арналған құжаттың түрленген түрі.
Бағалы қағаздардың көптігі оларды жіктеудің көптеген критерилерін
ұсынуда.
Дәстүрлі түрде бағалы қағаздарды оларды кәуландыратын құқыққа қатынас
қасиеті бойынша бөлуге болады. Құқық келесілерге жатуы мүмкін:
1. Бағалы қағазды берушіге
2. Бағалы қағазда аталған тұлғаға
3. Бағалы қағазда аталған тұлғаға, ол өзі осы құқықтарды жүзеге
асыра алады немесе оны жүзеге асыруды басқа адамға тағайындауы
мүмкін.
Осыған сәйкес келесі түрлер ерекшеленеді: берушіге бағалы қағаз; атты
қағаз және бағалы ордерлік қағаз.
Бағалы қағаздарды тағайындау немесе шығару мақсаты критерийі бойынша
мынадай түрлерге бөлуге болады: ақшалай қысқа мерзімді нарықтың бағалы
қағаздарды және капитал (инвестиция ) нарығының бағалы қағаздары. Ақшалай
нарықта айналыс мерзімі бойынша бағалы қысқа мерзімді қағаздар сатылады
және сатып алынады. Оларға коммерциялық, банктік және қазыналық вексельдер,
чектер, депозиттік және жинақтық сертификаттар және т.б жатады. Олар қарыз
қатынасында қалыптасқан [14].
Инвестиция нарығы капитал қозғалысын көрсетеді және орта және ұақ
мерзімді бағалы қағаздармен және де мерзімсіз қордық құндылықтармен
сипатталады. Соңғыларда соңғы өтеу мерзімі жоқ (акция, мерзімсіз
облигациялар және т.б )
Өз кезегінде бағалы инвестициялық қағаздарды екі категория бөлуге
болады:
- қарым – қатынасына негізделген бағалы қарыздық қағаздар;
- меншік қатынасын көрсететін және корпорация капиталында
меншіктенушінің үлесін куәландыратын бағалы қағаздар
Бағалы қағаздар шығарылатын келісімге байланысты олар, қордық (акция,
облигация ) және саудалық ( коммерциялық вексельдер, чектер, кепілдік
куәліктері және т.б) болып бөлінеді.
Бағалы қордық қағаздар эмиссияның массалығымен ерекшеленеді және
қордық нарықта айналыста болады.
Бағалы саудалық қағаздар коммерциялық бағыттылықта болып келеді.
Олар ең алдымен саудалық операциялар және тауарды орналастыру процесіне
қызмет ету бойынша есеп айрысу үшін арналған.
Эмитенттің құқықтық статусын, инвестициялық деңгейді және несиелік
тәуекел деңгейін, инвесторлар қызығушылығын қорғау кепілдігі деңгейін
және т.б бағалы қордық қағаздардың факторларын ескере отырып, оларды үш
топқа бөлуге болады.
- мемлекеттік;
- муниципалды;
- мемлекеттік емес;
Нарықтағы айналыс ерекшелігіне байланысты бағалы қағаздарды
айналымды (нарықтық) және айналымды емес (нарықтық емес) деп бөлуге болады.
Бағалы қағаздар өздерінің рөлі бойынша негізгі (акция және облигация
), қосымша (чектер, вексельдер, сертификаттар және т.б) және құнды негізгі
қағазды сатып алу және сату үшін құқықты куәландыратын өндірістік
(варанттар, опциондар, қаржылық фьючесртер) деп бөлуге болады.
Бағалы қағаздарды өтеу мерзімі бойынша келесі түрелерге
жіктеуге болады. Нақты өтеу мерзімі бар мерзімді бағалы қағаздар және
мерзімсіз бағалы қағаздар болып бөлінеді [15].
Экономикада бағалы қағаздардың маңызына жалпы бағалау
бере отырып, олардың келесі маңызды моменттерін көрсетуге болады:
1. Бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалардың бос ақшалай құралдарын
инвестициялаудың икемді құралы болып табылады.
2. Бағалы қағаздарды орналастыру – өндірісті дамыту және қоғамдық
тұтынушылықты қанағаттандыру үшін ресурстарды мобилизациялаудың тиімді
құралы.
3. Бағалы қағаздар саудалық және ақшалай айналысқа қызмет көрсетуге
белсенді қатысады.
4. Бағалы қағаздар нарығында, ең алдымен қордық биржада бағалы
қағаздар курсы қалыптасады. Бұл курстар - елдің экономикалық және саяси
өмірінде қандайда болмасын өлшеуіштің барометрі.
1.3 Бағалы қағаздарды шығару механизмі және бағалы қағаздар түрі
Қаржы нарығында сатып-алу сатудың объектілері айрықшылықты тауарлар-
ақша және бағалы қағаздар болып табылады.
Қаржы нарығында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды
орын алады [16].
Бағалы қағаздар нарығы-шаруашылық жүргізуші субъектілер мен
мемлекет шығарған бағалы қағаздардың сан алуан түрлері сатылатын
және сатып алынатын қаржы нарығының бөлігі. Бұл нарықтың жұмыс
істеуі көптеген экономикалық, әсіресе инвестициялық процестерді
реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы
нарықтың қор құрылымдарының бағалы қағаздардың және өзге де
активтердің сан алуандығымен қол жетеді. Бағалы қағаздар нарығы
экономиканың барлық субъектілерінің өздеріне қажетті ақша ресурстарын
алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын жеңілдетеді. Ол
нарықтық экономикадағы көптеген стихиялы түрде өтіп жатқан
процестердің реттеушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі
жұмсалымдарды инвестициялау процестеріне қатысты.
Бағалы қағаздардың айналымға түсу уақыты мен әдісіне қарай
олардың нарығы бастапқы және қайталама болып бөлінеді. Бастапқы
нарықта бағалы қағаздардың бастапқы иеленушілерінің жаңа шығарылған
бағалы қағаздары сатылады, қайталама нарықта бағалы қағаздардың
айналысы, яғни олардың иелерінің ауысуы болады. Бағалы қағаздардың
номиналдық, эмиссиялық және нарықтық бағасы болады. Қайталама нарық
екі бөліктен тұрады:
- ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы;
- мәмілелер сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі құжаттарына
сәйкес жүзеге асырылатын эмиссиялық бағалы қағаздар мен өзге де
қаржы құралдарының айналыс сферасы және ұйымдастырылмаған бағалы
қағаздар нарығы;
- бағалы қағаздар айналысының бағалы қағаздармен жасалатын
мәмілелер қаржы құралдарымен сауда-саттықты ұйымдастырушының ішкі
құжаттар мәміле объектісіне және оның қатысушыларына белгіленген
талаптар сақталмай жүзеге асырылатын сферасы.
Биржадан тыс айналым нарығының ұйымдастырылған нарықтан
айырмашылығы онда операцияларды жүзеге асыратын бірыңғай орталық жоқ,
мәмілелерді олардың офистарында дилерлер мен брокерлер жүргізеді.
Ұйымдастырылған нарықта операциялар қатаң регламенттелген, ал
ұйымдастырылмаған нарықта операциялар шамалы қатаң ережелер бойынша
жүргізіледі [17].
Бұдан басқа қаржы нарықтарын басқа критерийлер бойынша
ажыратады:
- бағалы қағаздардың түрлері бойынша: акциялар,облигациялар, және
т.б. нарығы;
- эмитенттер бойынша: кәсіпорындардың бағалы қағаздар нарығы,
мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы; аумақтық критерий бойынша;
- ұлттық, халықаралық, аймақтық; мезгілдері бойынша: қысқа, орта және
ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың нарығы;
- мәмілелердің түрлері бойынша: кассалық, форвардтық және т.с.с;
салалық критерий бойынша.
Бағалы қағаздар нарығының жұмыс істеуі елдің экономикасында
жалған емес нағыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен
объективті түрде алдын ала анықталады. Тек осылай тәуелсіз меншік
иелері ғана бағалы қағаздар нарығында қаржы ресурстарына деген
сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр түрлі шығындарға тиімді
етіп жұмсауға бағыштай отырып, сауда мәмілелерін жасай алады.
Қазақстанда қор нарығының қалыптасуы бұрынғы КСРО-ның заңнамасы
негізінде акционерлік қоғамдар, брокерлік және қор биржалары құрыла
бастаған 1991жылға жатады. Бұл орайда мемлекеттік кәсіпорындардың
жекешелендіруі және акционерлендірілуі шешуші рөл атқарады. Қысқа
мерзім ішінде күллі ұлттық шаруашылық кешенді заңды түрде
экономикалық жағынан өзгеше кәсіпорындарға айналды, олардың көпшілігі
нақты иесі бар акционерлік капитал ретінде көрінді. Осының нәтижесінде
1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның, соның ішінде 30-ға жуық
акционерлік коммерциялық банктің акциялары тіркелінді. Бұл жылдары
эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды.Соның нәтижесінде
банктердің үлесі 80%-ды құрады.
Нарықтық қатынастардың серпінді даму кезеңі Қазақстан
Републикасының Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссиясы құрылған
1995 жылы басталады. 1995 жылдың 19 сәуірінен бастап жаңартылған Қазақстан
таза қор биржасы - Орталық Азия қор биржасы жұмыс істей бастады. 1995
жылдың 21 сәуірде Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы Қазақстан
Республикасының заңы бекітілді. Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының
құқықтық реттеуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік бағалы қағаздарды қалыптастырудың және дамудың бағдарламасы
әзірленді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызының ұлттық
жинақ облигацияларын шығару, айналысы және өтеу шарттары туралы қағидалар
әзірленіп, бекітілді. 1997 жылдың басынан Парламант бағалы қағаздарды
реттейтін үш заң қабылдады, олар: Бағалы қағаздар нарығы туралы,
Бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеу туралы, Қазақстан
Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заңдар [18].
1997 жылдың ортасынан бастап, Бағалы қағаздардың орталық
депозитарий Жабық акционерлік қоғамы құрылды, оның функциясы барлық
мемлекеттік және басқа бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін жүргізу
болды. Қазақстанның қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүйесінің тиімділігін
арттыру және онда қалыптасқан қатынастарды бағалау мақсатында 2001 жылдың
маусымында Президенттің жарлығымен Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық
комиссиясы таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері Ұлттық банкісіне
берілді.
Бағалы қағаздар-иеленушілерге мүліктік құқықтар және белгілі бір
ақша сомаларын алуға құқық беретін ақшалай немесе тауарлай
құжаттар. Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың сипаты,
яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның ұстаушысының қалайда бір
мүлікке құқылы екендігін куәландыратын белгілі бір жазбалар мен
басқа да белгілеулердің жиынтығы. Бұл белгілі бір тауар немесе
нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ олар белгілі
бір қоғамның, фирманың, кәсіпорынның, ұйымның меншігіне қатысуға және
басқаруға құқық береді. Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде
ақшаны жұмылдыру, жұмсау және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі
тиімді құрал рөлін атқарады. Халыққа белгілі бір кәсіпорынның
табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере отырып,бағалы қағаздар
іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық байлықты басқаруды
жеңілдетеді. Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивиденттер
немесе пайыздар түрінде табыстар төлейді, бұл құжаттардан туындайтын
ақшалай немесе өзге құқықтарды басқа тұлғаларға беру мүмкіндігі.
Бағалы қағаздар ерекше тауар ретінде өмір сүреді, онда жұмысты
ұйымдастыру мен ережелері бар нарығы болуы тиіс. Алайда бағалы қағаздар
нарығында сатылатын тауар өзгеше тауар болып саналады, өйткені бұл тетік
меншік титулы, табысқа құқық беретін құжаттар, бірақ нақты емес
капитал. Бағалы қағаздар құжатсыз және қағазсыз бағалы қағаздар болып
бөлінеді.
Құжатсыз бағалы қағаздардың өмір сүруінің классикалық нысаны-
қағаз нысаны,онда бағалы қағаз құжат түрінде өмір сүреді. Инвестициялық
бағалы қағаздар-капиталды жұмсаудың объектісі болып табылатын бағалы
қағаздар (акция, облигация, фъючерлік өзара шарттар). Инвестициялық емес
бағалы қағаздар-бұл тауар немесе басқа нарықта ақшалай есеп-
қисаптарға қызмет көрсететін бағалы қағаздар. Мемлекеттік бағалы
қағаздар-бұл мемлекеттік ішкі борыштың болуының нысаны; эмитенті
мемлекет болатын борышқорлық бағалы қағаздар. Муниципалдық бағалы
қағаздарға биліктің жергілікті органдарының борышқорлық міндеттемелері
жатады. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар корпоративтік және жекеше
қаржы инситутарының қағаздары болып келеді. Корпоратвтік бағалы
қағаздар болып кәсіпорындардың, ұйымдардың, банктердің борышқорлық
міндеттемері мен акциялары қызмет етеді.
Бағалы қағаздарға: ақшалай бағалы қағаздарға: акция, облигация,
вексель, ақша чектері жатады. Иеленушілерге заттық құқтарды, меншік
құқықтарын бекітіп беретін тауарлай бағалы қағаздарға коносаменттер,қойма
куәліктері жатады [19].
Бағалы қағаздарға банк несиесін алғандығын растайтын құжаттар,
борышқор - қолхаттар, лоторея билеттері сақтық полистері жатпайды.
Вексель-қарызгер несиелерге беретін және несиелерге қарызгерден
белгіленген мерзімде вексельде көрсетілген соманы талап етуіне дауыссыз
құқық беретін, заңмен қатаң түрде белгіленген нысандағы жазбаша
борышқорлық міндеттеме.
Қазіргі дүниежүзілік тәжірибеде өмір сүретін бағалы қағаздар негізгі
және туынды болып бөлінеді. Туынды бағалы қағаздарға: фъючерстер,
опциондар, форвардтар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік
куәліктер, жазылыс құқықтары жатады. Ал, негізгі бағалы қағаздарға: акция
мен облигация жатады. Туынды бағалы қағаздар нарықта айналыста жүрген
корпорациялық бағалы қағаздардың тізбесін аяқтайды. Бағалы қағаздар
ұсынбалы, ордерлік, атаулы болуы мүмкін. Атаулы бағалы қағазбан
куәландыратын құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады. Ұсынбалы бағалы
қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды ұсынуға тиесілі. Ордерлік
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Акция-акционерлік қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен
санатына байланысты дивиденд алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам
таратылған жағдайда оның қалған мүлкінің бір бөлігін акционердің алу
құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Ол бөлінбейді. Жай акция дауыс беруге
енгізілетін кезде акционерге дауыс беру құқығымен акционердің жалпы
жиналысына қатысу құқығын, қоғамда таза табыс болған жағадайда
дивиденттер, сондай-ақ қоғам таратылған жағдайда заңдарда белгіленген
тәртіппен оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын береді. Артықшылықты
акциялардың меншік иелері - акционердің жай акциялардың меншік иелері
акционерлерге қарағанда кепілдік берілген мөлшерде дивиденттер алуға және
қоғам таратылған кезде белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым
құқығы бар. Жалпы саны 25% аспау керек.
Облигация - ұстаушысына, оның белгіленген құнының тіркелген пайызы
түрінде табыс түсіретін бағалы қағаз. Нақтылы құны - ол шығарылған кезде
белгіленген, купондық облигация бойынша пайызбен көрсетілген сыйақы
есептелетін ақшалай тұлғасы. Олардың иелері мен бұл құжаттарды шығарған
мекемелер, ұйымдар арасындағы қарыз қатынастарын растайды. Олардың түрлері:
агенттік, ипотекалық, қамтамасыз етілген, ішкі мемлекеттік және жергілікті
қарыздардың облигациясы, мемлекеттік емес кәсіпорындардың облигациялары.
Боналар - мемлекеттік қазынашылық, муниципалдық органдар, мекемелер,
фирмалар шығаратын және ұстаушылары сатып алу және төлем құрылдары ретінде
пайдалынатын борышқорлық міндеттемелер [20].
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері: Мемлекеттік қысқа мерзімді
қазынашылық міндеттеме МЕККАМ. Айналым мерзімі 3-12 айға дейін құжатсыз
түрде болады. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме
МЕОКАМ. Мерзімі-3 жылға дейін, номиналдық құны-1000 теңге. Мемлекеттік
арнаулы қазынашылық міндеттеме МЕАКАМ. Мерзімі-10 жыл, номиналдық құны-
1000т. Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттеме
МЕОКАВМ. Құжатсыз түрде шығарылады, аукционда сатып алуға болады.
Мерзімі-1 жылдан жоғары, номинал құны-100 доллар. Арнайы валюталық
мемлекеттік облигациялар АВМЕКАМ. Мерзімі - 1 жылдан астам, номиналдық
құны-100доллар, Қаржы Министірлігінен шығарылады.
Депозит және банк сертификаттары - жинақ ақшаны тарту үшін тек
қана банктер шығаратын бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздардың өзінен басқа дамыған экономикалық жүйелердің
қаржы нарығында нақтылы қағаздарды, валютаны, басқа бағалылықтарды сатып
алуға және сатуға олардың иелерінің құқығын куәландыратын туынды қаржы
құралдары: фъючерстік және опциондық өзара шарттар, валюталық және пайыздық
своптар, жазылыс құқықтары, депозитарийлік куәліктер, биржа индекстері
бойынша опциондар мен фъючерстер. Фьючерстік операциялар -биржадағы
мерзімдік мәмілелер, олардың мәнісі қаржы және кредит құралдарын шикізат
тауарларын, алтынды, валютаны мәміле жасау сәтінде тіркелетін бағамен
сатып алуда және сатуда, бұл орайда операциялар белгілі уақыт аралығында 2
– 3 жылға дейін орындалады. Депозитарийлік куәлік - бұл түрлі компаниялар
акцияларының пұлындағы үлестерді иелену туралы куәлік болып табылатын
туынды бағалы қағаз. Варанттар - туынды бағалы қағаз, мезгілі - 5-20 жыл .
Бағалы қағаздар эмиссиясы – бұл жарғылық капиталды қалыптастыру
немесе қарыз қаражатын тарту мақсатымен бағалы қағаздар шығару және
орналастыру. Бағалы қағаздарды жекешелердің және мемлекеттің шығаруы
мүмкін.
Бағалы қағаздарды айналысқа шығару-эмиссия-бұл бағалы қағаздарды
олардың бастапқы иелеріне – инвесторларға, яғни заңды тұлғаларға және
азаматтарға сату.
Бағалы қағаздардың эмиссиясы:
1. Акционерлік қоғам құрған кезде және акцияларды оның
құрылтайшылары арасында орналастырған кезде.
2. Акциялар шығару жолымен акционерлік қоғамның бастапқы жарғылық
капиталының мөлшерін көбейткен кезде.
3. Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер шығару жолымен
мемлекет, заңды тұлғалар, жергілікті билік органдары қарыз қаражатын
тартқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz