Мемлекеттік бюджетке түсімдер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... .
1.1 Салықтың пайда болуы мен экономикалық 6
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Қазақстан Республикасының cалық жүйесiнің даму 9
кезеңдері ... ... ... .
1.3 Салық және салық салуды құру 12
негiздерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.4 Салық салудың экономикалық және құқықтық мәні мен мазмұны ... .. 15
2 салықТЫҚ реттеуІНДЕГІ Қазақстан республикасЫНЫҢ МЕМЛЕКТТІК
БЮДЖЕТІНЕ талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1 Салықтардың атқаратын қызметтерінің 21
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
2.2 Мемлекеттік бюджетке түсетін табыстарға талдау 31
жүргізу ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы салықтардың
алатын 35
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.4 Алматы облысы бойынша салық түсімдеріне экономикалық талдау... 42
3 САЛЫҚТЫ РЕТТЕУДЕГІ ҚР ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3.2 Қазақстан экономикасын салықтық реттеуді шет елдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру 54
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 70
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, ұлттық
менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі,
өйткені мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерсіз өмір сүре алмайды,
себебі, жеке меншік және нарықтық қатынастар бар жерде олар мемлекеттің
негізгі кіріс көзі болап табылады.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты -
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұлттык, экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және салыстырмалы тез өсуі оған тән сипат болып
отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр[1].
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұллғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің үлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қоғамдық мазмұнынан бөлек салықтардың материалдық негізі бар, басқаша
айтатын болсақ, ол мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Мемлекеттегі барлық халықтан салықтар ретінде мәжбүрлі
түрде алынатын ұлттық табыстың бұл бөлігі мемлекеттің қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қорына айналады. Салықтар мемлекеттің
меншігіне айналып, әскери-саяси және әлеуметтік-экономикалық шараларды
жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осы қызметті жүзеге асырушылардың құқықтық
жағдайы, осы қатынастарға қатысушылардың құқықтық жағдайы, осы салықтық
қатынастардың мазмұны мен бітіру жұмысымның обьектісі болып табылады.
Салықтар - мемлекеттің экономикалық процесстерді реттеуіне, өзінің
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуіне, белгілі бір салаларды
дамытуға жол береді[2,56б.]. Қара
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің маңызды бөлігі болып табылады.
Олардың дұрыс алынуы, жүзеге асырылуы жалпы халықтың, кәсіпорындардың және
мемлекеттің жағдайына әсер ететін бірден-бір фактор болып табылады. Нақты
жүйе түріндегі салық жүйесі экономикалық категория болып табылады. Олар
тарихи түрде мемлекеттің пайда болуымен байланысты және жалпымемлекеттік
функцияларды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Салықтық міндеттеменің ең аз
мөлшері мемлекеттің өз функцияларының (білім беру, қорғаныс, сот, тәртіпті
қамтамасыз ету функцияларының) жүзеге асырылуының минимумын көрсетеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы экономиканы
мемлекеттік басқару құралы ретіндегі құқықтың ролінің көбеюімен
сабақтасады. Бірақ, құқық өзінің реттеуші функциясын тек мемлекеттің барлық
салаларында, соның ішінде салықтық қызмет саласында да, талаптары қатаң
сақталынғанда ғана тиімді атқара алады.
Мемлекеттің салықтық қызметі мемлекеттің кірістерін салық төлеушілер
есебінен қалыптастыруға бағытталған. Себебі, мемлекеттің бюджетінің негізгі
бөлігі салықтардан, басқа да міндетті төлемдерден қалыптасады. Сондықтан,
салық заңдары заңды тұлғалармен жеке тұлғалар төлейтін салықтардың біршама
бөлігін бекіткен.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- Салықтың экономикалық мәні мен пайда болуы;
- мемлекеттің салық жүйесінің сипаттамасы;
- салық және салық салуды құру негiздерiн анықтау;
- салықты әкімшіліктерндіру мен бақылау нысандарын айқындау;
- салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
- мемлекеттік бюджеткке талдау жүргізу;
- салық саясатының жетілдіру жолдарын қарастыру.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы ұшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жуйеге тісті.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі мен басқа да заңдылықтар мен
нормативті актілер пайдаланылды, Статистика Агенттігінің мәлеметтері және
т.б. материалдар қолданылды.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады[3,42б.].
Жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық
процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық
бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікгі бюджеттердің рөлін төмен
түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін канағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Салықтың пайда болуы мен экономикалық мәні
Салықтардың тарихы мыңдаған жылдар болып табылады. Олар бұрыннан
бері белгілі адамдар өркениетінен басталады. Олардың пайда болуы қоғамдық
қажеттілікпен байланысты.
Ең бірінші рет салықтар натуралды формада жүйесіз төлемдер ретінде
қолданылды. Салықты осы кезде азық-түлікпен төлеген.
Ежелгі әлемде салық салуға қарама-қарсылықтар өте көп болды. Тәуелсіз
азаматтардың пікірі бойынша, олар мемлекет қазынасына салық төлемеу керек
деп есептеді.
Рим империясында, Афинада соғыс жоқ кезде салықтар болмаған,
сондықтанда олардың енгізілуі мен өндіріп алу себептері соғыс басталу
кезеңдеріне байланысты.
Рим империясында салықтар қазыналық функциясын ғана емес, сонымен бірге
шаруашылықтың дамуында үлкен рөл ойнады, өйткені қаржыландыру
қазынашылықтан жүргізілді. Біздің дәуірімізге дейінгі екінші ғасырдың
жартысындағы Рим империясында, салықтық түсімдер жиынтығының қиындығына
қарамастан, провинцияларда салықты өндіріп алатын және өз ісін білетін,
пара алмайтын мемлекеттің қаржылық органы болған жоқ. Осы күрделі әкімшілік
есепті шешу үшін откупщиктердің көмегі қажет болды. Нәтижесінде корупция
басталды. Провинцияның наместнигі атқаратын қызметіне байланысты
откупщик жұмыстарына бақылау жүргізу қажет болды, бірақта көп жағдайларда
ол өзі откупщиктермен бірге ұрлау мен парақорлыққа аралас болды.
Провинцияның наместнигінің қолындағы билігі шексіз болды, сондықтанда ол
өзінің қалтасын толтырумен айналысты. Наместник секілді лауазымды орынға
отыру үшін көптеген ақшалар жұмсалынған, бірақта оларды қайтару
мүмкіндігі жоғары болды.
Сенат наместник қызмет бабын артық пайдаланатынын білген және бірнеше
рет заң жүзінде оларға шектеу жасады. Бірақта заңсыз алынған ақшаны
қайтару өте қиын болды, өйткені арызданушы судья және соталушы сенаторлар
мен жоғарғы қоғам адамдары болып табылды.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда Рим мемлекетінде
экономикалық дағдарыс болды. Өте күрделі жағдай туындады және тек қажетті
салық реформасы арқылы ғана шешілуі мүмкін болды. Император Август өз
қолындағы үлкен биліктің көмегімен өз алдында қойған салық реформасын
қайта құруды мақсат етті. Барлық провинцияларда қаржылық мекеме түрінде
ерекше фиск филиалдар құрылды[4,22-23бб.]. Осылардың міндеттері салық
сомасын есептеуін және өндіріп алуды қадағалау болып табылды. Бірақ,
откупщиктермен салықты өндіріп алу тәжірибесі толығымен ауыстырылған жоқ.
Қаржы басқармаларында аз ғана адамдар жұмыс істеді. Сондықтан, мемлекет
откупщиктердің қызметіне амалсыз көнуге тура келді, бірақ оларға қатаң
бақылау жүргізіп отырды.
Император Август провинцияның салықтық мүмкіншілігін алдын-ала зертеп,
салық ауыртпашылығын дұрыс бөлу арқылы салықтан көп қайтарымдылықты күтті.
Азаматтардың мүлкін есептеу арқылы салық салу көлемін анықтады. Әр тұрғынға
община басшыларына декларация тапсыру қажет болды.
Провинцияның қаржылық басқармасын басқаратын сенімді тұлғасымен
наместник тығыз қарым-қтынаста болуы қажет болды.
Қаржылық прокурордың қызметіне қосылған құнға салынатын салықтарды
өндіріп алу да кірді: айналымға салынатын салық, құлдарды сатудағы айналым
салығы, құлды босату үшін салық.
Рим салықтарының көлемін анықтаған кезде община органдары үлкен рөл
ойнайды, өйткені мемлекет азғантай салық түсімдері үшін чиновниктердің
еңбегін төлеуге мүмкіндігі жоқ болады. Община органдары салықтардың тізімін
белгілейді және олардың өндіріп алуын бақылайды. Дәлірек айтсақ, мемлекет
салық инспекциясы жұмысына осы тарихи кезеңде көңілді аз бөлді. Жоғарда
айтылғандай община органдары жергілікті басқарушы органға толық бағынып
отырды, ал басқарушы орган общинаға белгіленген салық ауыртпашылығын жәй
қарапайым халық иықтарына аударуды көздеген.
Ежелгі Вавилонда салықты арнайы чиновниктер жинаған және
салықтардың уақытында түсуіне бақылау жасаған. Осы чиновниктер сарайға
қажетті соманы өз қалталарынан төлеген, содан кейін сол ақшаны
тұрғындардан өндіріп алған. Егер мемлекеттің әр тұрғынына салықты көп
төлету үшін оның жағдайын және табысын салық жинаушылар есептеген.
Хамупани уақытында салық ставкасы тәуелсіз тұрғындарға табысынан 10 %, ал
жартылай тәуелсіз және тәуелді тұрындарға 13 - 33 %. Қажетті кездерде
хандар тұрғын табысының жартысын талап еткен, салықтар жартылай ақшалай,
ал жартысы заттай төленетін. Хандары ерекше үлкен құрылыс кәсіпорындарына
тұрғындардың көпшілігін жұмыс істету мүмкін.
Хандар жаңа табыс көзін табуда тапқыршыл болған және халықтан
салықтарды барлық заттарға төлеткізген. Яғни бұл жерде мәселе каналдар және
өзендер арқылы жүктерді тасымалдау немесе белгілі бір сауда жолдары арқылы
тасымалдау, тауарды алып келу және әкету осылардың барлығына хандар
салықты төлеткізетін. Сондықтанда салықтан босату өте маңызды мәселе
болды, осы салықтан босату мәселесін көбінесе чиновниктермен придворныйлар
көп көтерген. Ең бірінші осы жеңілдікке храмдар мен ірі қалалар ұмтылды,
өйткені өздерінің үлкен табысына салық төлегісі келген жоқ. Өте қиын
уақыт кездерінде басқарушылар осындай жалпы жеңілдікке баруға мәжбүр
болады, өйткені қоғамның орта және төменгі деңгейіндегі халқы қарызға
батып, ақшасыз қалмасын деген бағытпен жүрді. Бірақта осындай
жеңілдіктер ұзақ уақытқа созылмайды, өйткені сарайға көптеген храмдарға
қарау қажет болды, сонымен бірге әскери походтарға көптеген ақша
қаражаттар қажет болды және осыған байланысты салықтарды жоғарлатуды
талап етті. Тек ғана жеңіске жеткен походтар біраз уақытқа дейін салықты
төмендетеді, өйткені жаулаған кездегі табыстары көптеген шығындардың
орнын толтырады.
Болжамдық деректердің орындалу кезінде салықтық түсімдерді
республикалық және жергілікті бюджет арасында бөлудің экономикалық мәні
бар, өйткені бұл аймақтың әлеуметтік және экономикалық дамуына өз
ықпалын тигізеді[5,36б.]. Әр аумақ мынадай салықтардың: корпоративтік
табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, әлеуметтік салықтардың көп бөлігінің
жергілікті бюджетте қалуында қызығушылық білдіруде. Бірақта
мемлекеттің мақсаттарын орындау үшін республикалық бюджетте ақша
ресурстарының болуы қажет. Қаржы министрлігі және аумақ әкімшілігі
арасында осы сұрақ бойынша бәсекелер әлі тоқтаған жоқ. Әсіресе
әлеуметтік салықты және жеке табыс салығын жергілікті бюджетте қалдыруды
ұсынды, ал корпоративтік табыс салығын республикалық бюджетке қалдыруды
ұсынды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Әрбiр мемлекет өзiнiң даму кезеңдерiнде саяси және әлеуметтiк-
экономикалық iс-әрекетiн жүзеге асыру барысында белгiлi бiр экономикалық
саясатты негiзге алады. Салықтың ставкаларын, салық жеңiлдiктерiн бекiткен
кезде оларды ғылыми негiзде дәлелдеп шектен тыс асыра бермей белгiлi бiр
деңгейде ұстау керек.
Экономикасы дамыған елдердiң барлығы өздерiнiң даму кезеңдерiнде
экономикалық реттеудiң iшiнде салықтық реттеудiң маңызының зор екенiн
дәлелдедi.
Салық - заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі құралдарының
бірі болып салықтық саясат табылады. Салықтар - мемлекет пайда болғаннан
бергі қоғамдағы қажетті экономикалық звенолардың бірі болып табылады.
Салықтар мен алымдар бюджетті қалыптастырудың көзі. Бұл қаражаттардан
мемлекеттік және ұлттық бағдарламалар қаржыландырылып, жүзеге асырылады,
мемлекеттің өмір сүруі және қалыптасуы осы қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады, мемлекеттің құрылымдық бөлімдері құрылады. Фискалдық
функциясынан басқа, салықтық механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның
дамуы мен жетілдірілуіне, ғылыми-техникалық прогресстің жағдайына және
дамуына әсер етеді.
Кез келген мемлекет өзінің шынайы тәуелсіздігін мемлекеттік кірістер
жүйесінің нақтылы механизімін құру негізінде қалыптастырады. Оның негізгі
саласы ретінде - халықтың жалпы жағдайын көтеру үшін, мемлекеттің қаржылық
жағдайын жақсарту үшін төленетін, кәсіпкерлік пен шаруашылық субьектілердің
жағдайын ескеретін, бюджетке төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Олардың мемлекеттегі басқа кірістерден басты айырмашылығы, олардың міндетті
түрде төленетіндігінен көрінеді.
1.2 Қазақстан Республикасының cалық жүйесiнің даму кезеңдері
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне жиыра жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экномикалық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөләнуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі
бір мөлшерді жүргізілетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, ұлттық
менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып
табылады[6,91б.].
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы ұшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жуйеге тісті.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Кесте - 1
Қазақстан Республикасының Салық жүесінің даму кезеңдері
1991 – 1995 ж.ж. 1996 – 1998 ж.ж. 1998 – 2001 2001 – 2002
ж.ж. ж.ж.
Жалпы мелкеттік Жалпымемлекеттік
салықтар салықтар:
1 ҚҚсС 1 ҚҚ1 ҚҚ1
сС сС
Жалпыға 6 Жер салығы
міндетті
жергілікті
салықтар
млн. үлес салмағымлн. үлес салмағы
теңге % теңге %
ҚР бюджетінің жалпы
түсімі 1022256 1305124 2261614 2 377 088
Жанама салықтардың 258 324 272 868 377 342 537005
түсімі
оның ішінде
ҚҚС 231 338 242 955 343 926 449 665
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2007 -2010жж. № 12
желтоқсан
Ал 2007 жылы қосылған құнға салынатын салықтардың үлесі 22,5% болды, ол
2008 жылмен салыстырғанда 3,3% төмендегенін көріп отырмыз, ал 2009 жылы
22,5% болды, 2010 жылмен салыстырғанда 1,6% жоғарылағанын байқауға болады.
Бұл, біріншіден аталған салық бойынша салық ставкасының төмендеуімен,
екіншіден жалпы бюджет түсімі деңгейінің көтерілуімен түсіндіріледі.
Кесте 5
2010 жылдағы ҚҚС салығының бюджеттің жалпы кірісінің үлес салмағы
2010 жыл, пайыз
ҚР бюджетінің жалпы түсімі 79,50
Оның ішінде, ҚҚС 20,50
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. .№ 12
желтоқсан
Кестеден көріп отырғанымыздай, ҚР бюджет кірістерінде ҚҚС үлесі басқа
ірі салықтарға қарағанда (корпарациялық табыс салығынан басқа) жоғары
екенін тағы да байқауға болады. Ал, кесте мәліметтерінен байқап отырғандай
салықтың үлесі жалпы табысқа шаққанда азайып бара жатқандығын байқамау
мүмкін емес.
Кесте 6
2007-2010 жж. аралығындағы ҚҚС-ның келіп түсу қарқыны
2007 2008 2009 2010
ҚҚС 231338 242955 343929 489572
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2007-2010жж. № 12
желтоқсан
Енді, соңғы 2010 жылғы қосылған құнға салынатын салықтардың оның
ішіндегі ҚҚС мен акциздің, кедендік төлемдердің жалпы бюджеттік
түсімдердегі жекелеген салықтармен салыстырмалы түрде алатын үлесін
анығырақ көретін болсақ, оны төмендегі кестеден байқауымзға болады.
Кесте 7
2010 ж. Мемлекеттік бюджеттің жалпы түсіміндегі жекелеген салықтардың
алатын орны, %
Салықтардың түрлері
Корпоративтік табыс салығы 36
Жеке табыс салығы 7
Әлеуметтік салық 11
Қосылған құн салығы 22
Акциздер 2
Басқа да салықтық түсімдер 22
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. № 12 желтоқсан
2010 жылда салықтар түрлерінің үлес салмағын келесі 1 диограммадан
көруге болады:
Жоғарыдағы суреттен байқап отырғанымыздай, қосылған құн салығы өзінің
негізгі функциясы фискалды қызметінен айныған жоқ. Өйткені, мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігінің 20 пайыздан астамын осы салықтар құрап отыр. Бұл,
талдаулар негізінде келесі тұжырымдар жасауға мүмкіндік туындайды:
- Жалпы қосылған құнға салынатын салықтар бойынша салық әкімшілігін
жүргізудің дұрыс жолға қойылғандығы;
- Аталған салық бойынша информациялық технологияның жетіліп келе
жатқандығы;
- Салық төлеушілердің салықтық мәдениетінің жыл өткен сайын көтерілуі;
- Жалпы ел экономикасының көтеріліп, соған сәйкес салық төлеуші заңды
тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің төлем қабілеттілігінің жоғарылауы.
Диаграмма1. 2010 ж. мемлекеттік бюджеттің жалпы түсімдердегі жекелеген
салықтардың алатын орны
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. № 12 желтоқсан
Келтірілген тұжырымдардың бәрі қосылған құнға салынатын салықтардың
ставкасының төмендеп, салық ауыртпалығының жеңілдегеніне қарамастан,
олардан түсетін салық сомасының тұрақты түрде жоғары екенін көрсетеді.
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы
салықтардың алатын орны
Кез келген мемлекет шын мәніндегі тәуелсіздік пен өзін өзі қамтамасыз
ететін еркіндікке жету үшін оған жеткілікті түрде мықты және тұрақты
қаржылық база қажет. Нарықтық экономика жағдайында, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп бергендей мемлекеттің басты қаржылық тірегі халықтар
мен шаруашылық субъектілерінен алынатын салықтар болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтардың мемлекеттің қаржылық базасын
қалыптастырудың негізгі көзі болып қана қоймай, сонымен бірге күшті
реттеуіш құрал ретінде де пайдаланылады. Жалпы мемлекеттік табыс деп
мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыруы үшін материалдық базаны қалыптастыру
үшін оның меншігіне түсетін қаражаттар жиынтығы қалыптасатын экономикалық
қатынастар жүйесі саналады.
Табыстар - ол шығындармен байланысты белгілі бір қызметтердің нәтижесі
болып табылады. Табыстар өндірістің, коммерцияның, делдалдық қызметтің
және басқа да мақсатты түрдегі қызметтердің нәтижесі болып табылады,
сонымен қатар ол қайтадан жасалған өнімдер мен қызметтердің қайта
бөлінуінен туындайды.
Кесте 8
Мемлекеттік бюджеттегі жалпы түсімдер (млн.тг.)
Атауы 2006ж. 2007ж. 2008ж 2009ж 2010ж.
Түсімдер 746612 821160 10222561305124 2261614
Кірістер 733660 807852 10045661286784 2098511
Салықтық түсімдер, оның
ішінде: 169048 209054 272632 382814 834332
Корпоративтік табыс салығы 68574 77381 93281 98535
Жеке табыс салығы 124284 13852 157676 167995 122999
әлеуметтік салық 159913 175936 231338 242955 197300
қосылған құнға салынатын 21830 25443 26986 29913 343926
салық 72505 45573 44813 81500
акциздер 33416
Салықтық емес түсімдер 16583 9494 12502 19096 66016
Капиталмен жасалған
операциялардан алынатын
кірістер 34182
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Салықтар, бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыра отырып, жоғарыда атап
өткеніміздей мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағыттағы шығындарын
қалыптастыруға мүмкіндік тудырады. Сонымен қатар, салықтар тек қана
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ғана қамтамасыз етіп қоймай, басқа
реттеушілік қызметтер атқарып отырады, мысалға әсіресе кәсіпкерлік қызметті
қолдау мен қорғау бойынша мемлекеттік саясатқа сәйкес арнаулы салық
режимінің қолданылып отырғандығы салық төлеушілер мен мемлекет мүддесін
түйістіріп отырған сияқты.
Жалпы мемлекеттің кірісіндегі салықтардың атқаратын роліне толығырақ
тоқталатын болсақ, онда төмендегі кестелерден көруімізге болады. (7 кесте)
Кестеде келтірілген сандық мәліметтер негізінде салықтық түсімдер мен
салықтық емес түсімдер арасындағы айырмашылықтың қаншалықты екенін байқау
қиындық тудырмайды.
8-кестеден көріп отырғанымыздай, жалпы салықтық түсімдер жыл өткен
сайын өсіп отыр. Мысалға, базалық жылды 2006 жыл деп алатын болсақ, онда
осы жылмен салыстырғандағы жалпы түсімер 2007 жылы 33 %-ға өсіп отыр. Оның
ішінде, кірістер 39,1%-ға өскен және салықтық түсімдер 34,8%-ға
жоғарылаған, 2008 жылы 21,6 %-ға жоғарылаған. Сонымен бірге, салықтық
түсімдердің салықтық емес түсімдермен салыстырғандағы үлес салмағына
келетін болсақ, жалпы бюджет табысының салықтық түсімдер соңғы 2009 жылы
92,2%-ын құрайтын болса, ал салықтық емес түсімдер 4,4%-ын құрайды, ал 2010
жылы 95%-ын құрайды және салықтық емес түсімдер 3,2% -ын құрайды.
Сонымен бірге тағы да, байқалатын нәрсе салықтық емес түсімдердің жыл
өткен сайын азайып, ал, салықтық түсімдердің көбейіп бара жатқандығы. Ол,
біріншіден салық базасының жылдан-жылға кеңейіп отырғандағын байқатады.
Салықтық емес түсімдердің азайған себебі, біріншіден, 2007 жылы 1 қаңтардан
бастап, мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіруден түсетін түсімдер
бюджет тапшылығын қаржыландыру көзі болып табылады. Екіншіден, 2008ж.
бастап 2009ж. қоса алғанда деректер сыртқы гранттарды ескере отырып
көрсетілді. Ал, 2010 жылы салықтық емес түсімдердің көбейу себебі, біздіңше
мемлекет меншігі болып табылатын жер учаскелерінің сатылуынан болып отыр.
Кесте 9
Қазақстан Республикасының кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес
салмағы
2006 2007 2008 2009 2010
Барлық кірістер (млн.тг.) 733660 821160 1004566 1286734 2098511
Оның ішінде салықтық 635792 752785 947251 1186137 1998314
түсімдер
Бюджет кірісіндегі 90,2 91,6 94,2 92,1 95,2
салықтық түсімдердің
үлесі(%)
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Сандық мәліметтерден көріп отырғанымыздай, 2006 жылғы салықтық түсім
бюджет кірістерінің 84,0 пайызын құрайтын болса, 2009 жылы 92,1%-ға көбейіп
отыр, яғни 8,1 %-ға жоғарылағанын байқауға болады. Салықтық түсімдердің
көбейгені, біріншіден салық базасының артқанын айғақтайды, ал салық базасы
ел экономикасының тұрақтандырылып, халықтар мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің төлем қабілеттілігінің өскенін дәлелдейді. Сонымен қатар,
салық базасының өсуіне салық саясатының да дұрыс жолға қойылғандығының да
атқаратын маңызы зор. Аталған жылдарды алып қарайтын болсақ, 1999 жыл салық
жүйесінің дамуындағы негізігі кезеңдердің бірі болып саналады, осы жылы
1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі қолданыстағы салық
механизмі мен салық заңдылықтарының ары қарай дамуына үлкен үлес қосатын
бірқатар шешімдер қабылдаған болатын. Оның ішіндегі негізгілері болып,
мысалға, 1999 жылдың тамыз айында жоғарыда аталған Президент жарлығы
Парламентте қаралып, заң статусын алды. Ең күрделі, Қазақстаннның салық
жүйесінде бұрын қолданылу тәжірибесі жоқ қосылған құнға салынатын салықтың
есептеу механизміне көптеген өзгерістер мен толықтырулар еңгізілді. Оның
ішінде, 0-дік ставканың қолдану аясы кеңейтілді, ол текстилді, тігін,
былғары аяқ киім өнеркәсбіне, халықаралық тасымалға қолданылды; ҚҚС-на 10
проценттік салық ставкасы енгізілді, оған алғашқы тұтыну тауарлары кірді;
салық салынатын айналым механизмі электр энергиясына, газға, жылу мен суға
және есептеудің кассалық механизміне өту арқылы және төлем төлеуді 60-90
күнге шегеру арқылы салық салу механизмін оңайлатуға мүмкіндік берді[18].
Сондай-ақ, ҚҚС айналымынан қосылған құнға еңгізілуге жатпайтын акциздер мен
кедендік баж алынып тасталынды. Сонымен бірге, ауыл шаруашылығында қызметін
жүзеге асыратын шағын бизнес субъектілерінің бюджетпен есеп айырысу
жағдайын жетілдіру мақсатында бірыңғай жер салығы енгізілді, бұл да болса
аталған сферадағы салық төлеушілердің салық базасын кеңейтуге мүмкіндік
берді. Сонымен қатар, бүгін де басқа салықтардан маңыздылығы кем емес,
әлеуметтік салық енгізілуіне мүмкіндк туындады. Бұл салық төлеушілердің
төлейтін басқа да түрлі әлеуметтік жарналардың орнын толтыратын негізгі
салықтардың бірі болып табылады. Аталған, өзгерістердің бәрі салық жүйесіне
бірден ене қойған жоқ, ол мәселелердің айналасында көптеген пікірталастар
туындап, мерзімді басылымдар мен ақпарат құралдарында жарияланғаннан кейін
ғана салық заңдылықтарында енгізілді. Жоғарыда аталған өзгерістердің бәрі,
салықтық түсімдердің бюджет кірісіндегі үлесінің жоғарылауына мүмкіндік
тудырды.
Соңғы жылы мемлекет 2098511 млн. теңге кіріс жасайтын болса, оның
ішіндегі салықтық түсімдердің алып отырған үлесі 1998314 млн.теңге болып
отыр немесе 95,2 пайызы және алдыңғы жылмен салыстырғанда 126,2 пайызға
орындалып отыр. Жоспарланған салықтық түсімдердің нақты орындалуы 104,2
пайызға артық орындалғанын байқауға болады. Соңғы жылдардағы салықтық
түсімдердің жоғарылағанын макроэкономикалық көрсеткіштердің: жалпы ішкі
өнімнің, жалпы ұлттық өнімнің, жалпы ұлттық табыстың өсу деңгейімен
сипатталады да, ал ол сәйкесінше салық базаларының кеңеюіне, соның
негізінде салықтық түсімдердің жоғарылуына әкелетін объективті мүмкіндікті
қалыптастырды.
Сонымен бірге, жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлесі де жыл өткен сайын
өсіп отыр. (10-кестеден көруге болады.) ЖІӨ-ге %-бен салыстырғанда
мемлекеттік бюджетке жалпы түсімдердің үлесі, 2007 жылы 23,0%, 2008 жылы
23,0%, 2009 жылы 21,7%, 2010 жылы 22,2% болды.
Кесте 10
Жалпы ішкі өнімдегі салықтық түсімдердің үлесі
Атауы 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2009ж 2010ж.
Жалпы ішкі өнім, млрд теңге 2599,9 3250,6 3776,3 4612,0 5695,7
өткен жылдың тиісті кезеңіндегі 109,8 113,5 109,8 109,3 109.7
нақты есептеудегі %-бен
Мемлекеттік бюджетке түсімдер
ЖІӨ-ге %-бен 23,0 23,0 21,7 22,2 24,3
Мемлекеттік бюджетке салықтық
түсімдер ЖІӨ-ге %-бен 20,0 19,5 19,9 20,1 22,1
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Енді, салықтардың әрқайсысының мемлекет кірісіндегі үлесіне жеке-жеке
тоқталатын болсақ әрбір салықтың бюжет түсімдері мен жалпы ішкі өнімдегі
өзіндік алатын орындары бар. Түсімдер жағынан үлесі басқалардан басымдау
келетін салық. Ол корпоративтік табыс салығы. Аталған салықтың үлесі 2006
жылы 6,29 пайызға көтерілді, үлес салмағының бірден көтеріліп кеткен және
бірден бір түсім жағынан алда келе жатқан қосылған құнға салынатын салықты
төрт есеге жуық басып озған. Аталған салықтық түсімнің кенеттен көтеріліп
кетуі, осы жылдан бастап экономиканың нақты секторларындағы кәсіпорындарды
электрлік мониторингке енгізу жүйесі жүзеге асырылуымен тікелей байланысты.
Мониторингтің жүзеге асырылуына байланысты салықтық түсімдердегі атқаратын
үлесі жоғары ірі кәсіпорындардың табыстарын жасыру мүмкіндігі азая бастады
және олардың салық декларацияларында барлық қаржы - шаруашылық
қызметтерінің нәтижесі объективті түрде көрініс тапты.
Сонымен бірге, корпоративтік табыс салығы ЖІӨ-гі үлесі 2007 жылы 7,21%-
ға жетті, бұл алдыңғы жылға қарағанда тағы да 1%-ға көтерілген,
экономиканың өсу жағдайы түсімнің түсуіне кері әсерін тигізген жоқ, ал,
корпорациялық табыс салығының ЖІӨ-гі үлесі 2008 жылы 5,53%-ға төмендегені
байқалады, мұндай өзгеріске негіз болған, ең біріншіден, салықтық
заңдылықтарға енгізілген өзгерістердің әсері, өйткені салық салынатын
табысты анықтау кезінде жылдық жиынтық табыстың мөлшері салық төлеушілер
пайдасына қарай шешілді, екіншіден, салық салынатын табысты түзету тізімі
едәуір көбейді. 2009 жылы бұл салық мөлшері 2010 жылмен салыстырғанда 0,4
пайызға жоғарылаған. Бұл әрине, мемлекетке түсімді аз да болса
төмендеткенімен, салық төлеушілерге ыңғайлы, яғни болашақта салық базасының
жоғарылауына мүмкіндік беретіні белгілі.
Келесі, салықтық түсімдердегі алдыңғы орында тұрған салықтардың бірі
жанама салықтар, оның ішінде ішкі өндіріс тауарларына салынатын қосылған
құнға салынатын салықтың жалпы ішкі өнімдегі үлесі жылдан жылға азайып бара
жатқаны байқалады, мысалға, 2007 жылы аталған салықтың үлесі 3,14 пайызды
құрайтын болса, 2008 жылы 2,91 пайыз, 2009 жылы 2,60 пайыз, ал, 2010 жылы
2,16 пайызға төмендеген. Төмендеу себебі көпшілікке түсінікті де, өйткені
қосылған құн салығы бойынша 1992 жылдан бастап салықтық заңдылықтарда
бекітілген 28 пайыздық ставка жыл өткен сайын, әрбір салықтық реформаларда
төмендеу үстінде, бүгінгі күнде салық ставкасы жалпыға ортақ 15 %-ға жетіп
отыр. Мұндай өзгеріс, әрине салықтық түсімдерге әсер етпей қоймайды.
Келесі халыққа салынатын салықтардың негізгілерінің бірі, жеке табыс
салығы, кестеден байқағанымыздай аталған салықтың үлесі жыл өткен сайын
жалпы ішкі өнім құрамында артып отырғаны байқалады, бұл да еліміздің
экономикалық жағынан дамығандығын, шағын кәсіпкерліктің дамуының белең
алғанын, соның негізінде жұмыс орындарының пайда болып, жұмыссыздар санының
едәуір жоғарылағанын білдіреді, соның негізінде салық төлеушілер саны
артып, сәйкесінше салықтық түсімдердің жоғарылағанын дәлелдейді.
Кесте 11
ЖІӨ көлеміндегі жеке салықтардың үлесі 2006-2010 жж. (ЖІӨ %-бен)
Түсімдердің түрлері 2006 2007 2008 2009 2010
ҚР Каржы Министрлігі СК20,95 23,3 20,34
комитеіне жататын жалпы 22,2 24,3
кірістер
Салықтық түсімдер 20,04 19,05 19,9 20,1 22,1
Корпоративтік табыс 6,29 7,21 5,53
салығы 5,9 6,3
Жеке табыс салығы 1,96 2,09
2,13 2,01 2,02
Әлеуметтік салық 3,81 3,78
3,50 3,4 3,5
Заңды тұлғалардың 0,53 0,60 0,67
мүлкіне салынатын салық 0,5 0,6
Жеке тұлғалардың 0,04 0,03 0,03
мүлкіне салынатын салық 0,02 0,03
Жер салығы 0,22 0,18 0,17 0,1 0,2
Көлік құралдарына 0,23 0,19 0,13 0,1 0,2
салынтын салық
Ішкі өндіріс 2,91 2,60 2,26
тауарларына салынатын 1,4 1,4
ҚҚС
Ішкі өндіріс 0,71 0,60 0,63
тауарларына салынатын 0,5 0,4
акциз
Салықтық емес түсімдер 0,91 1,34 0,91 1,0 0,92
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Заңды тұлағалардың соңғы кезде көбіне-көп назар салып отырған
салықтарының бірі әлеуметтік салық, аталаған салық та қосылған құн
салықтарынан кейінгі орын алатын, мемлекеттік бюджет түсіміне едәуір пайда
әкеліп отырған кіріс көзі болып табылады. Салық енгізілген, 1999 жылдан
бастап өсу динамикасына ие, мысалға 2006 жылы оның үлесі 3,49 %-ды, 2007
жылы 3,81%-ды құрайды, алдыңғы жылмен салыстырғанда 0,32 %-ға жоғарылаған,
2008 жылы 3,78%, ал 2009 жылы 3,50%-ға төмендеген немесе 0,28%-ға кеміген.
2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 0,1 пайызға кеміген. Әлеуметтік
салықтардың айналасында туындап келген пікірталастар оның салықтық
ставкаларының жоғары екенін дәлелдеумен келген, яғни аталған салықтан
жалтару мүмкіндігі 2009 жылға дейін мол болып келді, ол үшін тек қана салық
салынатын объектінің мөлшерін азайтып көрсету ғана керек, яғни соңғы
жылдарға дейін, әлеуметтік салық заңды тұлғаларға тиімділігінен ауыртпалығы
мол болып келген сияқты, сондықтан үстіміздегі жылдың қаңтар айынан бастап
күшіне енген салық заңдылықтарына енгізілген өзгертулер мен толықтырулар
бойынша аталған салық бойынша регрессивті күрделі салық ставкасы қолданысқа
енді, бұл да болса болашақта аталған салық бойынша салық базасын молайтуға
мүмкіндік береді деп күтілуде.
Меншікке салынатын салықтар бойынша салықтық түсімдердің жалпы ішкі
өнімдегі үлесі төмендеу тенденциясына ие. Бұл, меншік түрлерінің азайғанан
емес, керісінше салық ауыртпалығынан көбінесе кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалардың ауытқып отырғанын байқауға болады.
Әрбір салықтардың жалпы мемлекеттік түсімдердегі алатын орнына келетін
болсақ, оны анығырақ келесі кестеден көре аламыз.
11-кестеден көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджетке жалпы
түсімдердің ішіндегі үлесі жағынан бірінші орынды корпорациялық табыс
салығы алып отыр. 2009 жылдан бері өсу қарқынына ие, яғни 22,6 %-дан 26,6 %-
ға дейін көтерілген. Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл көрсеткіш жалпы салық
саясатының және сонымен бірге аталған салық бойынша салық әкімшілігінің
дұрыс жолға қойылғандығын көрсетеді. Жалпы, экономиканың өсу деңгейінде
үлкен үлес атқаратын еліміздің шаруашылық субъектілерінің мұндай
көрсеткіштерге жетуі, әрине қуантарлық жағдай.
Корпорациялық табыс салығынан кейінгі екінші орынды алатын, қосылған
құнға салынатын салықтың да жалпы түсімдердегі үлес салмағы өсу
тенденциясына ие. Мысалға, 2006 жылы 19,2 %-ға жетсе, 2007 және 2008
жылдары 21,4%, ал соңғы 2009 жылы 22,6%ға жетіп, 2010 жылы 18,2%, құрайды.
Біріншіден аталған салық бойынша салық төлеушілердің көбейгенін көрсететін
болса, екінші жағынан 2009 жылдан бастап қосылған құн салығы бойынша салық
төлеудің автоматтандырылуы, яғни аталған салық бойынша есепке қоюдың
компютерлік - техникасының ойлап табылуы үлкен роль атқарады, мұндай жүйеде
салықтан жалтару мәселесі азаяды.
Қосылған құн салығынан кейін түсімі жағынан үшінші орында тұрған,
әлеуметтік салық болып табылады. Аталған салыққа, жоғарыдағы салықтармен
салыстырғанда жалпы кірістердегі үлесінің төмендеу тенденциясы тән.
Мысалға, 2007 жылы 16,6% болса, 2008 жылы - 16,3%, 2009 жылы 15,4%-ға, 2010
жылы 9,8% төмендеген. Әлеуметтік салықтың түсім мөлшерінің төмендеуі
аталған салық бойынша салық ставкасының 2006 жылға дейін 26%-ға көтеріліп,
2007 жылғы Салық Кодексіне сәйкес 21%-ға төмендегені, 2008 жылдан бастап 20-
7% -ке дейін дифференциалданатын регрессивті ставка қойылғандығы себеп
болып отыр.
Мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердің түсу динамикасына талдау
жасай келе түсінгеніміз, көпшілік салықтар бойынша өсу тенденциясы басым,
ал ол жалпы ұлттық өнім деңгейінің жоғарылағанын, жалпы ішкі өнім көлемінің
өскенін және экономикалық өсу сипатының белең алғанын байқатады, ол
дегеніміз халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының жоғарылауына, соның
негізінде салықтық базаның кеңейіп бюджет кірісінің жоғарылауына әкелетін
бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын қатынастар жүйесінің жақсаруына
әкеледі.
2.4 Алматы облысы бойынша салық түсімдеріне экономикалық талдау
Кесте 12
Алматы облысы бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке түскен
салықтар мен басқа да төлемдердің 01.01.2007 ж. деректері, мың теңге
салық атауы барлығы
болжам нақтылы пайыз ауытқу
түскені %
заңды тұлғ. корпоративтік тс 4102919,0 4804425,3 117,1 701506
ҚҚС барлығы 23596988 26113876,3 110,7 2516888
ішкі өндіріс тауарларына ҚҚС 7688082,0 7968663,4 103,6 280551
импорт. тауарларға ҚҚС 15908906 18145212,9 114,1 2236306
жер пайдаланғаны үшін төлем 80570,0 85924,0 106,6 5354
радиожиілік спектрін қолд. үшін 2516,0 3451,3 137,2 935
төлем
кеден төлемдері 7737614,0 9157904,7 118,4 1420293
орт. меморг 48379,0 85303,9 176,3 36924
әкімш.айыппұл,санкц.
рб нег. кап. сатқаннан түскен 14425,0 130702,0 906,1 116277
түсімдер
рб мемлекеттік баждар 413797,0 492924,7 119,1 79177
рб әр түрлі салықтық және 492703,0 684070,4 138,8 191367
салықтық емес түсімдер
Республикалық бюджетке барлығы 36489921 41558635,7 113,9 5068724
төлем көзінен ұсталатын табысқа 3220682,0 3283504,0 102,0 62822,2
ЖТС
төлем көзінен ұсталмайтын 706327,0 733244,2 103,8 26917,0
табысқа ЖТС
біржолғы талондармен іс-әрекетін129793,0 138811,9 106,9 9018
жүзеге асыратын жеке тұлғалар
табысынан ЖТС
әлеуметтік салық 7192451,0 7469352,2 103,8 276901
жеке кәсіпк. және зт мүлік 1550135,0 1673391,5 106,9 123256
салығы
жт мүлік салығы 136767,0 148326,6 103,8 11559,6
жер салығы 289590,0 310561,2 108,0 20982,1
зт көлік салығы 105983,0 109144,3 108,5 3161,8
жт көлік салығы 524797,0 541516,5 107,5 16719,3
жалпы жер салығы 37595,0 42791,5 103,0 516,7
жерг. бюдж. акциздер жалпы 5678130,0 5806386,3 103,2 128256
алкоголь бұйымдарына акциз 931620,0 1026710,1 113,8 95090
темекіге акциз 4677085,0 4707299,9 102,2 30214
суға төлем 58332,0 61226,5 110,2 2894
орманды қолданғаны үшін төлем 6384,0 7074,1 100,6 690,9
жер телімдерін қолданғаны үшін 104362,0 108600,1 105,0 4238,6
төлем
қоршаған ортаны ластағаны үшін 712005,0 816115,2 110,8 104110
төлем
жт мемл. тіркегені үшін алым 24804,0 27068,8 104,6 2264,5
лицензиялық алым 33734,0 33973,0 114,6 239,4
зт мемл. тіркегені үшін алым 16077,0 18374,3 109,1 2297,3
аукциондардан алым 2403,0 2470,7 102,8 678,3
жб мемлекеттік баж 100137,0 115398,8 115,0 15081,8
әкімшілік айыппұл және 125520,0 141278,8 112,6 15758,1
санкциялар
жб нег. кап. сатқаннан түсімдер3119449,0 3213827,4 103,0 94378,3
жб әр түрлі салықтық және 147585,0 230442,0 156,1 82857,6
салықтық емес түсімдер
Жергілкті бюджетке барлығы 24023211 25032880,2 104,2 1009669
Салықтар және түсімдер барлығы 60513122 66591515,9 110,0 6078393
Тізімдегі мүлік сомасы 342629
Сатылған мүлік сомасы 75826
Қайнар көзі: Алматы облысы салық департаментінің 1-Н есебі
Кесте 13
Алматы облысы бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке түскен
салықтар мен басқа да төлемдердің 01.01.2008 ж. деректері, мың теңге
салық атауы барлығы
болжам нақтылы пайыз ауытқу
түскені %
заңды тұлғ. корпоративтік тс 5439624,0 6847912 125,9 1408288
ҚҚС барлығы 31985400 33181204 103,7 1195804
ішкі өндіріс тауарларына ҚҚС 11865632 11308905 101,1 122342
импорт. тауарларға ҚҚС 20798837 21872298 105,2 1073461
жер пайдаланғаны үшін төлем 80824 120137 148,6 39813
радиожиілік спектрін қолд. үшін 1375 2705 196,8 1330
төлем
кеден төлемдері 11715380 13798652 117,8 2083272
орт. меморг әкімш. 135223 1355223
айыппұл,санкц.
рб нег. кап. сатқаннан түскен 46516 93738 201,5 47222
түсімдер
рб мемлекеттік баждар 454853 708988 155,9 254135
рб әр түрлі салықтық және 686549 1523648 221,9 837099
салықтық емес түсімдер
Республикалық бюджетке барлығы 50410521 56412212 111,9 6001691
төлем көзінен ұсталатын табысқа 4118935 4350258 105,6 231323
ЖТС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... .
1.1 Салықтың пайда болуы мен экономикалық 6
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Қазақстан Республикасының cалық жүйесiнің даму 9
кезеңдері ... ... ... .
1.3 Салық және салық салуды құру 12
негiздерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.4 Салық салудың экономикалық және құқықтық мәні мен мазмұны ... .. 15
2 салықТЫҚ реттеуІНДЕГІ Қазақстан республикасЫНЫҢ МЕМЛЕКТТІК
БЮДЖЕТІНЕ талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
2.1 Салықтардың атқаратын қызметтерінің 21
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... .
2.2 Мемлекеттік бюджетке түсетін табыстарға талдау 31
жүргізу ... ... ... ... .
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы салықтардың
алатын 35
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
2.4 Алматы облысы бойынша салық түсімдеріне экономикалық талдау... 42
3 САЛЫҚТЫ РЕТТЕУДЕГІ ҚР ЭКОНОМИКАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдірудің негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
3.2 Қазақстан экономикасын салықтық реттеуді шет елдік тәжірибеге
сүйене отырып жетілдіру 54
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 70
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, ұлттық
менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі,
өйткені мемлекет салықтар мен міндетті төлемдерсіз өмір сүре алмайды,
себебі, жеке меншік және нарықтық қатынастар бар жерде олар мемлекеттің
негізгі кіріс көзі болап табылады.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты -
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттік бюджет ұлттык, экономиканы басқарудың басты механизмдерінің
бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен
пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік
механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы
ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және салыстырмалы тез өсуі оған тән сипат болып
отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр[1].
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұллғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің үлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Қоғамдық мазмұнынан бөлек салықтардың материалдық негізі бар, басқаша
айтатын болсақ, ол мемлекет жинақтайтын қоғамның ақша қаражаттарының нақты
мөлшерін көрсетеді. Мемлекеттегі барлық халықтан салықтар ретінде мәжбүрлі
түрде алынатын ұлттық табыстың бұл бөлігі мемлекеттің қаржылық
ресурстарының орталықтандырылған қорына айналады. Салықтар мемлекеттің
меншігіне айналып, әскери-саяси және әлеуметтік-экономикалық шараларды
жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Осы қызметті жүзеге асырушылардың құқықтық
жағдайы, осы қатынастарға қатысушылардың құқықтық жағдайы, осы салықтық
қатынастардың мазмұны мен бітіру жұмысымның обьектісі болып табылады.
Салықтар - мемлекеттің экономикалық процесстерді реттеуіне, өзінің
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарына жетуіне, белгілі бір салаларды
дамытуға жол береді[2,56б.]. Қара
Салықтар қоғамдық-шаруашылық өмірдің маңызды бөлігі болып табылады.
Олардың дұрыс алынуы, жүзеге асырылуы жалпы халықтың, кәсіпорындардың және
мемлекеттің жағдайына әсер ететін бірден-бір фактор болып табылады. Нақты
жүйе түріндегі салық жүйесі экономикалық категория болып табылады. Олар
тарихи түрде мемлекеттің пайда болуымен байланысты және жалпымемлекеттік
функцияларды жүзеге асырумен тығыз байланысты. Салықтық міндеттеменің ең аз
мөлшері мемлекеттің өз функцияларының (білім беру, қорғаныс, сот, тәртіпті
қамтамасыз ету функцияларының) жүзеге асырылуының минимумын көрсетеді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы экономиканы
мемлекеттік басқару құралы ретіндегі құқықтың ролінің көбеюімен
сабақтасады. Бірақ, құқық өзінің реттеуші функциясын тек мемлекеттің барлық
салаларында, соның ішінде салықтық қызмет саласында да, талаптары қатаң
сақталынғанда ғана тиімді атқара алады.
Мемлекеттің салықтық қызметі мемлекеттің кірістерін салық төлеушілер
есебінен қалыптастыруға бағытталған. Себебі, мемлекеттің бюджетінің негізгі
бөлігі салықтардан, басқа да міндетті төлемдерден қалыптасады. Сондықтан,
салық заңдары заңды тұлғалармен жеке тұлғалар төлейтін салықтардың біршама
бөлігін бекіткен.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- Салықтың экономикалық мәні мен пайда болуы;
- мемлекеттің салық жүйесінің сипаттамасы;
- салық және салық салуды құру негiздерiн анықтау;
- салықты әкімшіліктерндіру мен бақылау нысандарын айқындау;
- салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
- мемлекеттік бюджеткке талдау жүргізу;
- салық саясатының жетілдіру жолдарын қарастыру.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы ұшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жуйеге тісті.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген ғалымдардың еңбектері,
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі мен басқа да заңдылықтар мен
нормативті актілер пайдаланылды, Статистика Агенттігінің мәлеметтері және
т.б. материалдар қолданылды.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады[3,42б.].
Жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің экономикалық
процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге республикалық
бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікгі бюджеттердің рөлін төмен
түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін канағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Салықтың пайда болуы мен экономикалық мәні
Салықтардың тарихы мыңдаған жылдар болып табылады. Олар бұрыннан
бері белгілі адамдар өркениетінен басталады. Олардың пайда болуы қоғамдық
қажеттілікпен байланысты.
Ең бірінші рет салықтар натуралды формада жүйесіз төлемдер ретінде
қолданылды. Салықты осы кезде азық-түлікпен төлеген.
Ежелгі әлемде салық салуға қарама-қарсылықтар өте көп болды. Тәуелсіз
азаматтардың пікірі бойынша, олар мемлекет қазынасына салық төлемеу керек
деп есептеді.
Рим империясында, Афинада соғыс жоқ кезде салықтар болмаған,
сондықтанда олардың енгізілуі мен өндіріп алу себептері соғыс басталу
кезеңдеріне байланысты.
Рим империясында салықтар қазыналық функциясын ғана емес, сонымен бірге
шаруашылықтың дамуында үлкен рөл ойнады, өйткені қаржыландыру
қазынашылықтан жүргізілді. Біздің дәуірімізге дейінгі екінші ғасырдың
жартысындағы Рим империясында, салықтық түсімдер жиынтығының қиындығына
қарамастан, провинцияларда салықты өндіріп алатын және өз ісін білетін,
пара алмайтын мемлекеттің қаржылық органы болған жоқ. Осы күрделі әкімшілік
есепті шешу үшін откупщиктердің көмегі қажет болды. Нәтижесінде корупция
басталды. Провинцияның наместнигі атқаратын қызметіне байланысты
откупщик жұмыстарына бақылау жүргізу қажет болды, бірақта көп жағдайларда
ол өзі откупщиктермен бірге ұрлау мен парақорлыққа аралас болды.
Провинцияның наместнигінің қолындағы билігі шексіз болды, сондықтанда ол
өзінің қалтасын толтырумен айналысты. Наместник секілді лауазымды орынға
отыру үшін көптеген ақшалар жұмсалынған, бірақта оларды қайтару
мүмкіндігі жоғары болды.
Сенат наместник қызмет бабын артық пайдаланатынын білген және бірнеше
рет заң жүзінде оларға шектеу жасады. Бірақта заңсыз алынған ақшаны
қайтару өте қиын болды, өйткені арызданушы судья және соталушы сенаторлар
мен жоғарғы қоғам адамдары болып табылды.
Біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырда Рим мемлекетінде
экономикалық дағдарыс болды. Өте күрделі жағдай туындады және тек қажетті
салық реформасы арқылы ғана шешілуі мүмкін болды. Император Август өз
қолындағы үлкен биліктің көмегімен өз алдында қойған салық реформасын
қайта құруды мақсат етті. Барлық провинцияларда қаржылық мекеме түрінде
ерекше фиск филиалдар құрылды[4,22-23бб.]. Осылардың міндеттері салық
сомасын есептеуін және өндіріп алуды қадағалау болып табылды. Бірақ,
откупщиктермен салықты өндіріп алу тәжірибесі толығымен ауыстырылған жоқ.
Қаржы басқармаларында аз ғана адамдар жұмыс істеді. Сондықтан, мемлекет
откупщиктердің қызметіне амалсыз көнуге тура келді, бірақ оларға қатаң
бақылау жүргізіп отырды.
Император Август провинцияның салықтық мүмкіншілігін алдын-ала зертеп,
салық ауыртпашылығын дұрыс бөлу арқылы салықтан көп қайтарымдылықты күтті.
Азаматтардың мүлкін есептеу арқылы салық салу көлемін анықтады. Әр тұрғынға
община басшыларына декларация тапсыру қажет болды.
Провинцияның қаржылық басқармасын басқаратын сенімді тұлғасымен
наместник тығыз қарым-қтынаста болуы қажет болды.
Қаржылық прокурордың қызметіне қосылған құнға салынатын салықтарды
өндіріп алу да кірді: айналымға салынатын салық, құлдарды сатудағы айналым
салығы, құлды босату үшін салық.
Рим салықтарының көлемін анықтаған кезде община органдары үлкен рөл
ойнайды, өйткені мемлекет азғантай салық түсімдері үшін чиновниктердің
еңбегін төлеуге мүмкіндігі жоқ болады. Община органдары салықтардың тізімін
белгілейді және олардың өндіріп алуын бақылайды. Дәлірек айтсақ, мемлекет
салық инспекциясы жұмысына осы тарихи кезеңде көңілді аз бөлді. Жоғарда
айтылғандай община органдары жергілікті басқарушы органға толық бағынып
отырды, ал басқарушы орган общинаға белгіленген салық ауыртпашылығын жәй
қарапайым халық иықтарына аударуды көздеген.
Ежелгі Вавилонда салықты арнайы чиновниктер жинаған және
салықтардың уақытында түсуіне бақылау жасаған. Осы чиновниктер сарайға
қажетті соманы өз қалталарынан төлеген, содан кейін сол ақшаны
тұрғындардан өндіріп алған. Егер мемлекеттің әр тұрғынына салықты көп
төлету үшін оның жағдайын және табысын салық жинаушылар есептеген.
Хамупани уақытында салық ставкасы тәуелсіз тұрғындарға табысынан 10 %, ал
жартылай тәуелсіз және тәуелді тұрындарға 13 - 33 %. Қажетті кездерде
хандар тұрғын табысының жартысын талап еткен, салықтар жартылай ақшалай,
ал жартысы заттай төленетін. Хандары ерекше үлкен құрылыс кәсіпорындарына
тұрғындардың көпшілігін жұмыс істету мүмкін.
Хандар жаңа табыс көзін табуда тапқыршыл болған және халықтан
салықтарды барлық заттарға төлеткізген. Яғни бұл жерде мәселе каналдар және
өзендер арқылы жүктерді тасымалдау немесе белгілі бір сауда жолдары арқылы
тасымалдау, тауарды алып келу және әкету осылардың барлығына хандар
салықты төлеткізетін. Сондықтанда салықтан босату өте маңызды мәселе
болды, осы салықтан босату мәселесін көбінесе чиновниктермен придворныйлар
көп көтерген. Ең бірінші осы жеңілдікке храмдар мен ірі қалалар ұмтылды,
өйткені өздерінің үлкен табысына салық төлегісі келген жоқ. Өте қиын
уақыт кездерінде басқарушылар осындай жалпы жеңілдікке баруға мәжбүр
болады, өйткені қоғамның орта және төменгі деңгейіндегі халқы қарызға
батып, ақшасыз қалмасын деген бағытпен жүрді. Бірақта осындай
жеңілдіктер ұзақ уақытқа созылмайды, өйткені сарайға көптеген храмдарға
қарау қажет болды, сонымен бірге әскери походтарға көптеген ақша
қаражаттар қажет болды және осыған байланысты салықтарды жоғарлатуды
талап етті. Тек ғана жеңіске жеткен походтар біраз уақытқа дейін салықты
төмендетеді, өйткені жаулаған кездегі табыстары көптеген шығындардың
орнын толтырады.
Болжамдық деректердің орындалу кезінде салықтық түсімдерді
республикалық және жергілікті бюджет арасында бөлудің экономикалық мәні
бар, өйткені бұл аймақтың әлеуметтік және экономикалық дамуына өз
ықпалын тигізеді[5,36б.]. Әр аумақ мынадай салықтардың: корпоративтік
табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, әлеуметтік салықтардың көп бөлігінің
жергілікті бюджетте қалуында қызығушылық білдіруде. Бірақта
мемлекеттің мақсаттарын орындау үшін республикалық бюджетте ақша
ресурстарының болуы қажет. Қаржы министрлігі және аумақ әкімшілігі
арасында осы сұрақ бойынша бәсекелер әлі тоқтаған жоқ. Әсіресе
әлеуметтік салықты және жеке табыс салығын жергілікті бюджетте қалдыруды
ұсынды, ал корпоративтік табыс салығын республикалық бюджетке қалдыруды
ұсынды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Әрбiр мемлекет өзiнiң даму кезеңдерiнде саяси және әлеуметтiк-
экономикалық iс-әрекетiн жүзеге асыру барысында белгiлi бiр экономикалық
саясатты негiзге алады. Салықтың ставкаларын, салық жеңiлдiктерiн бекiткен
кезде оларды ғылыми негiзде дәлелдеп шектен тыс асыра бермей белгiлi бiр
деңгейде ұстау керек.
Экономикасы дамыған елдердiң барлығы өздерiнiң даму кезеңдерiнде
экономикалық реттеудiң iшiнде салықтық реттеудiң маңызының зор екенiн
дәлелдедi.
Салық - заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлемдер.
Экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеудің негізгі құралдарының
бірі болып салықтық саясат табылады. Салықтар - мемлекет пайда болғаннан
бергі қоғамдағы қажетті экономикалық звенолардың бірі болып табылады.
Салықтар мен алымдар бюджетті қалыптастырудың көзі. Бұл қаражаттардан
мемлекеттік және ұлттық бағдарламалар қаржыландырылып, жүзеге асырылады,
мемлекеттің өмір сүруі және қалыптасуы осы қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады, мемлекеттің құрылымдық бөлімдері құрылады. Фискалдық
функциясынан басқа, салықтық механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның
дамуы мен жетілдірілуіне, ғылыми-техникалық прогресстің жағдайына және
дамуына әсер етеді.
Кез келген мемлекет өзінің шынайы тәуелсіздігін мемлекеттік кірістер
жүйесінің нақтылы механизімін құру негізінде қалыптастырады. Оның негізгі
саласы ретінде - халықтың жалпы жағдайын көтеру үшін, мемлекеттің қаржылық
жағдайын жақсарту үшін төленетін, кәсіпкерлік пен шаруашылық субьектілердің
жағдайын ескеретін, бюджетке төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Олардың мемлекеттегі басқа кірістерден басты айырмашылығы, олардың міндетті
түрде төленетіндігінен көрінеді.
1.2 Қазақстан Республикасының cалық жүйесiнің даму кезеңдері
Қазақстан Республикасы егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғанына да,
міне жиыра жылдың жүзі болды. Осы кезең аралығында салық жүйесіне көптеген
өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында Заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады деп атап көрсетілген.
Салықтар мемлекеттің саяси және экномикалық қызметтерін қаржыландырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салықтар - тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөләнуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі
бір мөлшерді жүргізілетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын
бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Дамыған мемлекеттер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, ұлттық
менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты
бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып
табылады[6,91б.].
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:
- мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
- салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
- арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
- салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы ұшін, біршама
қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар
жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жуйеге тісті.
Салық жүйесін мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығы құрайды.
Кесте - 1
Қазақстан Республикасының Салық жүесінің даму кезеңдері
1991 – 1995 ж.ж. 1996 – 1998 ж.ж. 1998 – 2001 2001 – 2002
ж.ж. ж.ж.
Жалпы мелкеттік Жалпымемлекеттік
салықтар салықтар:
1 ҚҚсС 1 ҚҚ1 ҚҚ1
сС сС
Жалпыға 6 Жер салығы
міндетті
жергілікті
салықтар
млн. үлес салмағымлн. үлес салмағы
теңге % теңге %
ҚР бюджетінің жалпы
түсімі 1022256 1305124 2261614 2 377 088
Жанама салықтардың 258 324 272 868 377 342 537005
түсімі
оның ішінде
ҚҚС 231 338 242 955 343 926 449 665
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2007 -2010жж. № 12
желтоқсан
Ал 2007 жылы қосылған құнға салынатын салықтардың үлесі 22,5% болды, ол
2008 жылмен салыстырғанда 3,3% төмендегенін көріп отырмыз, ал 2009 жылы
22,5% болды, 2010 жылмен салыстырғанда 1,6% жоғарылағанын байқауға болады.
Бұл, біріншіден аталған салық бойынша салық ставкасының төмендеуімен,
екіншіден жалпы бюджет түсімі деңгейінің көтерілуімен түсіндіріледі.
Кесте 5
2010 жылдағы ҚҚС салығының бюджеттің жалпы кірісінің үлес салмағы
2010 жыл, пайыз
ҚР бюджетінің жалпы түсімі 79,50
Оның ішінде, ҚҚС 20,50
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. .№ 12
желтоқсан
Кестеден көріп отырғанымыздай, ҚР бюджет кірістерінде ҚҚС үлесі басқа
ірі салықтарға қарағанда (корпарациялық табыс салығынан басқа) жоғары
екенін тағы да байқауға болады. Ал, кесте мәліметтерінен байқап отырғандай
салықтың үлесі жалпы табысқа шаққанда азайып бара жатқандығын байқамау
мүмкін емес.
Кесте 6
2007-2010 жж. аралығындағы ҚҚС-ның келіп түсу қарқыны
2007 2008 2009 2010
ҚҚС 231338 242955 343929 489572
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2007-2010жж. № 12
желтоқсан
Енді, соңғы 2010 жылғы қосылған құнға салынатын салықтардың оның
ішіндегі ҚҚС мен акциздің, кедендік төлемдердің жалпы бюджеттік
түсімдердегі жекелеген салықтармен салыстырмалы түрде алатын үлесін
анығырақ көретін болсақ, оны төмендегі кестеден байқауымзға болады.
Кесте 7
2010 ж. Мемлекеттік бюджеттің жалпы түсіміндегі жекелеген салықтардың
алатын орны, %
Салықтардың түрлері
Корпоративтік табыс салығы 36
Жеке табыс салығы 7
Әлеуметтік салық 11
Қосылған құн салығы 22
Акциздер 2
Басқа да салықтық түсімдер 22
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. № 12 желтоқсан
2010 жылда салықтар түрлерінің үлес салмағын келесі 1 диограммадан
көруге болады:
Жоғарыдағы суреттен байқап отырғанымыздай, қосылған құн салығы өзінің
негізгі функциясы фискалды қызметінен айныған жоқ. Өйткені, мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігінің 20 пайыздан астамын осы салықтар құрап отыр. Бұл,
талдаулар негізінде келесі тұжырымдар жасауға мүмкіндік туындайды:
- Жалпы қосылған құнға салынатын салықтар бойынша салық әкімшілігін
жүргізудің дұрыс жолға қойылғандығы;
- Аталған салық бойынша информациялық технологияның жетіліп келе
жатқандығы;
- Салық төлеушілердің салықтық мәдениетінің жыл өткен сайын көтерілуі;
- Жалпы ел экономикасының көтеріліп, соған сәйкес салық төлеуші заңды
тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің төлем қабілеттілігінің жоғарылауы.
Диаграмма1. 2010 ж. мемлекеттік бюджеттің жалпы түсімдердегі жекелеген
салықтардың алатын орны
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2010жж. № 12 желтоқсан
Келтірілген тұжырымдардың бәрі қосылған құнға салынатын салықтардың
ставкасының төмендеп, салық ауыртпалығының жеңілдегеніне қарамастан,
олардан түсетін салық сомасының тұрақты түрде жоғары екенін көрсетеді.
2.3 Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастырудағы
салықтардың алатын орны
Кез келген мемлекет шын мәніндегі тәуелсіздік пен өзін өзі қамтамасыз
ететін еркіндікке жету үшін оған жеткілікті түрде мықты және тұрақты
қаржылық база қажет. Нарықтық экономика жағдайында, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп бергендей мемлекеттің басты қаржылық тірегі халықтар
мен шаруашылық субъектілерінен алынатын салықтар болып табылады.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтардың мемлекеттің қаржылық базасын
қалыптастырудың негізгі көзі болып қана қоймай, сонымен бірге күшті
реттеуіш құрал ретінде де пайдаланылады. Жалпы мемлекеттік табыс деп
мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыруы үшін материалдық базаны қалыптастыру
үшін оның меншігіне түсетін қаражаттар жиынтығы қалыптасатын экономикалық
қатынастар жүйесі саналады.
Табыстар - ол шығындармен байланысты белгілі бір қызметтердің нәтижесі
болып табылады. Табыстар өндірістің, коммерцияның, делдалдық қызметтің
және басқа да мақсатты түрдегі қызметтердің нәтижесі болып табылады,
сонымен қатар ол қайтадан жасалған өнімдер мен қызметтердің қайта
бөлінуінен туындайды.
Кесте 8
Мемлекеттік бюджеттегі жалпы түсімдер (млн.тг.)
Атауы 2006ж. 2007ж. 2008ж 2009ж 2010ж.
Түсімдер 746612 821160 10222561305124 2261614
Кірістер 733660 807852 10045661286784 2098511
Салықтық түсімдер, оның
ішінде: 169048 209054 272632 382814 834332
Корпоративтік табыс салығы 68574 77381 93281 98535
Жеке табыс салығы 124284 13852 157676 167995 122999
әлеуметтік салық 159913 175936 231338 242955 197300
қосылған құнға салынатын 21830 25443 26986 29913 343926
салық 72505 45573 44813 81500
акциздер 33416
Салықтық емес түсімдер 16583 9494 12502 19096 66016
Капиталмен жасалған
операциялардан алынатын
кірістер 34182
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Салықтар, бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыра отырып, жоғарыда атап
өткеніміздей мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық бағыттағы шығындарын
қалыптастыруға мүмкіндік тудырады. Сонымен қатар, салықтар тек қана
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ғана қамтамасыз етіп қоймай, басқа
реттеушілік қызметтер атқарып отырады, мысалға әсіресе кәсіпкерлік қызметті
қолдау мен қорғау бойынша мемлекеттік саясатқа сәйкес арнаулы салық
режимінің қолданылып отырғандығы салық төлеушілер мен мемлекет мүддесін
түйістіріп отырған сияқты.
Жалпы мемлекеттің кірісіндегі салықтардың атқаратын роліне толығырақ
тоқталатын болсақ, онда төмендегі кестелерден көруімізге болады. (7 кесте)
Кестеде келтірілген сандық мәліметтер негізінде салықтық түсімдер мен
салықтық емес түсімдер арасындағы айырмашылықтың қаншалықты екенін байқау
қиындық тудырмайды.
8-кестеден көріп отырғанымыздай, жалпы салықтық түсімдер жыл өткен
сайын өсіп отыр. Мысалға, базалық жылды 2006 жыл деп алатын болсақ, онда
осы жылмен салыстырғандағы жалпы түсімер 2007 жылы 33 %-ға өсіп отыр. Оның
ішінде, кірістер 39,1%-ға өскен және салықтық түсімдер 34,8%-ға
жоғарылаған, 2008 жылы 21,6 %-ға жоғарылаған. Сонымен бірге, салықтық
түсімдердің салықтық емес түсімдермен салыстырғандағы үлес салмағына
келетін болсақ, жалпы бюджет табысының салықтық түсімдер соңғы 2009 жылы
92,2%-ын құрайтын болса, ал салықтық емес түсімдер 4,4%-ын құрайды, ал 2010
жылы 95%-ын құрайды және салықтық емес түсімдер 3,2% -ын құрайды.
Сонымен бірге тағы да, байқалатын нәрсе салықтық емес түсімдердің жыл
өткен сайын азайып, ал, салықтық түсімдердің көбейіп бара жатқандығы. Ол,
біріншіден салық базасының жылдан-жылға кеңейіп отырғандағын байқатады.
Салықтық емес түсімдердің азайған себебі, біріншіден, 2007 жылы 1 қаңтардан
бастап, мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіруден түсетін түсімдер
бюджет тапшылығын қаржыландыру көзі болып табылады. Екіншіден, 2008ж.
бастап 2009ж. қоса алғанда деректер сыртқы гранттарды ескере отырып
көрсетілді. Ал, 2010 жылы салықтық емес түсімдердің көбейу себебі, біздіңше
мемлекет меншігі болып табылатын жер учаскелерінің сатылуынан болып отыр.
Кесте 9
Қазақстан Республикасының кірісіндегі салықтық түсімдердің үлес
салмағы
2006 2007 2008 2009 2010
Барлық кірістер (млн.тг.) 733660 821160 1004566 1286734 2098511
Оның ішінде салықтық 635792 752785 947251 1186137 1998314
түсімдер
Бюджет кірісіндегі 90,2 91,6 94,2 92,1 95,2
салықтық түсімдердің
үлесі(%)
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Сандық мәліметтерден көріп отырғанымыздай, 2006 жылғы салықтық түсім
бюджет кірістерінің 84,0 пайызын құрайтын болса, 2009 жылы 92,1%-ға көбейіп
отыр, яғни 8,1 %-ға жоғарылағанын байқауға болады. Салықтық түсімдердің
көбейгені, біріншіден салық базасының артқанын айғақтайды, ал салық базасы
ел экономикасының тұрақтандырылып, халықтар мен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің төлем қабілеттілігінің өскенін дәлелдейді. Сонымен қатар,
салық базасының өсуіне салық саясатының да дұрыс жолға қойылғандығының да
атқаратын маңызы зор. Аталған жылдарды алып қарайтын болсақ, 1999 жыл салық
жүйесінің дамуындағы негізігі кезеңдердің бірі болып саналады, осы жылы
1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі қолданыстағы салық
механизмі мен салық заңдылықтарының ары қарай дамуына үлкен үлес қосатын
бірқатар шешімдер қабылдаған болатын. Оның ішіндегі негізгілері болып,
мысалға, 1999 жылдың тамыз айында жоғарыда аталған Президент жарлығы
Парламентте қаралып, заң статусын алды. Ең күрделі, Қазақстаннның салық
жүйесінде бұрын қолданылу тәжірибесі жоқ қосылған құнға салынатын салықтың
есептеу механизміне көптеген өзгерістер мен толықтырулар еңгізілді. Оның
ішінде, 0-дік ставканың қолдану аясы кеңейтілді, ол текстилді, тігін,
былғары аяқ киім өнеркәсбіне, халықаралық тасымалға қолданылды; ҚҚС-на 10
проценттік салық ставкасы енгізілді, оған алғашқы тұтыну тауарлары кірді;
салық салынатын айналым механизмі электр энергиясына, газға, жылу мен суға
және есептеудің кассалық механизміне өту арқылы және төлем төлеуді 60-90
күнге шегеру арқылы салық салу механизмін оңайлатуға мүмкіндік берді[18].
Сондай-ақ, ҚҚС айналымынан қосылған құнға еңгізілуге жатпайтын акциздер мен
кедендік баж алынып тасталынды. Сонымен бірге, ауыл шаруашылығында қызметін
жүзеге асыратын шағын бизнес субъектілерінің бюджетпен есеп айырысу
жағдайын жетілдіру мақсатында бірыңғай жер салығы енгізілді, бұл да болса
аталған сферадағы салық төлеушілердің салық базасын кеңейтуге мүмкіндік
берді. Сонымен қатар, бүгін де басқа салықтардан маңыздылығы кем емес,
әлеуметтік салық енгізілуіне мүмкіндк туындады. Бұл салық төлеушілердің
төлейтін басқа да түрлі әлеуметтік жарналардың орнын толтыратын негізгі
салықтардың бірі болып табылады. Аталған, өзгерістердің бәрі салық жүйесіне
бірден ене қойған жоқ, ол мәселелердің айналасында көптеген пікірталастар
туындап, мерзімді басылымдар мен ақпарат құралдарында жарияланғаннан кейін
ғана салық заңдылықтарында енгізілді. Жоғарыда аталған өзгерістердің бәрі,
салықтық түсімдердің бюджет кірісіндегі үлесінің жоғарылауына мүмкіндік
тудырды.
Соңғы жылы мемлекет 2098511 млн. теңге кіріс жасайтын болса, оның
ішіндегі салықтық түсімдердің алып отырған үлесі 1998314 млн.теңге болып
отыр немесе 95,2 пайызы және алдыңғы жылмен салыстырғанда 126,2 пайызға
орындалып отыр. Жоспарланған салықтық түсімдердің нақты орындалуы 104,2
пайызға артық орындалғанын байқауға болады. Соңғы жылдардағы салықтық
түсімдердің жоғарылағанын макроэкономикалық көрсеткіштердің: жалпы ішкі
өнімнің, жалпы ұлттық өнімнің, жалпы ұлттық табыстың өсу деңгейімен
сипатталады да, ал ол сәйкесінше салық базаларының кеңеюіне, соның
негізінде салықтық түсімдердің жоғарылуына әкелетін объективті мүмкіндікті
қалыптастырды.
Сонымен бірге, жалпы ішкі өнімдегі салықтардың үлесі де жыл өткен сайын
өсіп отыр. (10-кестеден көруге болады.) ЖІӨ-ге %-бен салыстырғанда
мемлекеттік бюджетке жалпы түсімдердің үлесі, 2007 жылы 23,0%, 2008 жылы
23,0%, 2009 жылы 21,7%, 2010 жылы 22,2% болды.
Кесте 10
Жалпы ішкі өнімдегі салықтық түсімдердің үлесі
Атауы 2006ж. 2007ж. 2008ж. 2009ж 2010ж.
Жалпы ішкі өнім, млрд теңге 2599,9 3250,6 3776,3 4612,0 5695,7
өткен жылдың тиісті кезеңіндегі 109,8 113,5 109,8 109,3 109.7
нақты есептеудегі %-бен
Мемлекеттік бюджетке түсімдер
ЖІӨ-ге %-бен 23,0 23,0 21,7 22,2 24,3
Мемлекеттік бюджетке салықтық
түсімдер ЖІӨ-ге %-бен 20,0 19,5 19,9 20,1 22,1
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Енді, салықтардың әрқайсысының мемлекет кірісіндегі үлесіне жеке-жеке
тоқталатын болсақ әрбір салықтың бюжет түсімдері мен жалпы ішкі өнімдегі
өзіндік алатын орындары бар. Түсімдер жағынан үлесі басқалардан басымдау
келетін салық. Ол корпоративтік табыс салығы. Аталған салықтың үлесі 2006
жылы 6,29 пайызға көтерілді, үлес салмағының бірден көтеріліп кеткен және
бірден бір түсім жағынан алда келе жатқан қосылған құнға салынатын салықты
төрт есеге жуық басып озған. Аталған салықтық түсімнің кенеттен көтеріліп
кетуі, осы жылдан бастап экономиканың нақты секторларындағы кәсіпорындарды
электрлік мониторингке енгізу жүйесі жүзеге асырылуымен тікелей байланысты.
Мониторингтің жүзеге асырылуына байланысты салықтық түсімдердегі атқаратын
үлесі жоғары ірі кәсіпорындардың табыстарын жасыру мүмкіндігі азая бастады
және олардың салық декларацияларында барлық қаржы - шаруашылық
қызметтерінің нәтижесі объективті түрде көрініс тапты.
Сонымен бірге, корпоративтік табыс салығы ЖІӨ-гі үлесі 2007 жылы 7,21%-
ға жетті, бұл алдыңғы жылға қарағанда тағы да 1%-ға көтерілген,
экономиканың өсу жағдайы түсімнің түсуіне кері әсерін тигізген жоқ, ал,
корпорациялық табыс салығының ЖІӨ-гі үлесі 2008 жылы 5,53%-ға төмендегені
байқалады, мұндай өзгеріске негіз болған, ең біріншіден, салықтық
заңдылықтарға енгізілген өзгерістердің әсері, өйткені салық салынатын
табысты анықтау кезінде жылдық жиынтық табыстың мөлшері салық төлеушілер
пайдасына қарай шешілді, екіншіден, салық салынатын табысты түзету тізімі
едәуір көбейді. 2009 жылы бұл салық мөлшері 2010 жылмен салыстырғанда 0,4
пайызға жоғарылаған. Бұл әрине, мемлекетке түсімді аз да болса
төмендеткенімен, салық төлеушілерге ыңғайлы, яғни болашақта салық базасының
жоғарылауына мүмкіндік беретіні белгілі.
Келесі, салықтық түсімдердегі алдыңғы орында тұрған салықтардың бірі
жанама салықтар, оның ішінде ішкі өндіріс тауарларына салынатын қосылған
құнға салынатын салықтың жалпы ішкі өнімдегі үлесі жылдан жылға азайып бара
жатқаны байқалады, мысалға, 2007 жылы аталған салықтың үлесі 3,14 пайызды
құрайтын болса, 2008 жылы 2,91 пайыз, 2009 жылы 2,60 пайыз, ал, 2010 жылы
2,16 пайызға төмендеген. Төмендеу себебі көпшілікке түсінікті де, өйткені
қосылған құн салығы бойынша 1992 жылдан бастап салықтық заңдылықтарда
бекітілген 28 пайыздық ставка жыл өткен сайын, әрбір салықтық реформаларда
төмендеу үстінде, бүгінгі күнде салық ставкасы жалпыға ортақ 15 %-ға жетіп
отыр. Мұндай өзгеріс, әрине салықтық түсімдерге әсер етпей қоймайды.
Келесі халыққа салынатын салықтардың негізгілерінің бірі, жеке табыс
салығы, кестеден байқағанымыздай аталған салықтың үлесі жыл өткен сайын
жалпы ішкі өнім құрамында артып отырғаны байқалады, бұл да еліміздің
экономикалық жағынан дамығандығын, шағын кәсіпкерліктің дамуының белең
алғанын, соның негізінде жұмыс орындарының пайда болып, жұмыссыздар санының
едәуір жоғарылағанын білдіреді, соның негізінде салық төлеушілер саны
артып, сәйкесінше салықтық түсімдердің жоғарылағанын дәлелдейді.
Кесте 11
ЖІӨ көлеміндегі жеке салықтардың үлесі 2006-2010 жж. (ЖІӨ %-бен)
Түсімдердің түрлері 2006 2007 2008 2009 2010
ҚР Каржы Министрлігі СК20,95 23,3 20,34
комитеіне жататын жалпы 22,2 24,3
кірістер
Салықтық түсімдер 20,04 19,05 19,9 20,1 22,1
Корпоративтік табыс 6,29 7,21 5,53
салығы 5,9 6,3
Жеке табыс салығы 1,96 2,09
2,13 2,01 2,02
Әлеуметтік салық 3,81 3,78
3,50 3,4 3,5
Заңды тұлғалардың 0,53 0,60 0,67
мүлкіне салынатын салық 0,5 0,6
Жеке тұлғалардың 0,04 0,03 0,03
мүлкіне салынатын салық 0,02 0,03
Жер салығы 0,22 0,18 0,17 0,1 0,2
Көлік құралдарына 0,23 0,19 0,13 0,1 0,2
салынтын салық
Ішкі өндіріс 2,91 2,60 2,26
тауарларына салынатын 1,4 1,4
ҚҚС
Ішкі өндіріс 0,71 0,60 0,63
тауарларына салынатын 0,5 0,4
акциз
Салықтық емес түсімдер 0,91 1,34 0,91 1,0 0,92
Кайнар көзі: ҚР ҚМ Статистикалық бюллетені 2006-2010жж. № 12
желтоқсан
Заңды тұлағалардың соңғы кезде көбіне-көп назар салып отырған
салықтарының бірі әлеуметтік салық, аталаған салық та қосылған құн
салықтарынан кейінгі орын алатын, мемлекеттік бюджет түсіміне едәуір пайда
әкеліп отырған кіріс көзі болып табылады. Салық енгізілген, 1999 жылдан
бастап өсу динамикасына ие, мысалға 2006 жылы оның үлесі 3,49 %-ды, 2007
жылы 3,81%-ды құрайды, алдыңғы жылмен салыстырғанда 0,32 %-ға жоғарылаған,
2008 жылы 3,78%, ал 2009 жылы 3,50%-ға төмендеген немесе 0,28%-ға кеміген.
2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 0,1 пайызға кеміген. Әлеуметтік
салықтардың айналасында туындап келген пікірталастар оның салықтық
ставкаларының жоғары екенін дәлелдеумен келген, яғни аталған салықтан
жалтару мүмкіндігі 2009 жылға дейін мол болып келді, ол үшін тек қана салық
салынатын объектінің мөлшерін азайтып көрсету ғана керек, яғни соңғы
жылдарға дейін, әлеуметтік салық заңды тұлғаларға тиімділігінен ауыртпалығы
мол болып келген сияқты, сондықтан үстіміздегі жылдың қаңтар айынан бастап
күшіне енген салық заңдылықтарына енгізілген өзгертулер мен толықтырулар
бойынша аталған салық бойынша регрессивті күрделі салық ставкасы қолданысқа
енді, бұл да болса болашақта аталған салық бойынша салық базасын молайтуға
мүмкіндік береді деп күтілуде.
Меншікке салынатын салықтар бойынша салықтық түсімдердің жалпы ішкі
өнімдегі үлесі төмендеу тенденциясына ие. Бұл, меншік түрлерінің азайғанан
емес, керісінше салық ауыртпалығынан көбінесе кәсіпкерлер мен заңды
тұлғалардың ауытқып отырғанын байқауға болады.
Әрбір салықтардың жалпы мемлекеттік түсімдердегі алатын орнына келетін
болсақ, оны анығырақ келесі кестеден көре аламыз.
11-кестеден көріп отырғанымыздай, мемлекеттік бюджетке жалпы
түсімдердің ішіндегі үлесі жағынан бірінші орынды корпорациялық табыс
салығы алып отыр. 2009 жылдан бері өсу қарқынына ие, яғни 22,6 %-дан 26,6 %-
ға дейін көтерілген. Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл көрсеткіш жалпы салық
саясатының және сонымен бірге аталған салық бойынша салық әкімшілігінің
дұрыс жолға қойылғандығын көрсетеді. Жалпы, экономиканың өсу деңгейінде
үлкен үлес атқаратын еліміздің шаруашылық субъектілерінің мұндай
көрсеткіштерге жетуі, әрине қуантарлық жағдай.
Корпорациялық табыс салығынан кейінгі екінші орынды алатын, қосылған
құнға салынатын салықтың да жалпы түсімдердегі үлес салмағы өсу
тенденциясына ие. Мысалға, 2006 жылы 19,2 %-ға жетсе, 2007 және 2008
жылдары 21,4%, ал соңғы 2009 жылы 22,6%ға жетіп, 2010 жылы 18,2%, құрайды.
Біріншіден аталған салық бойынша салық төлеушілердің көбейгенін көрсететін
болса, екінші жағынан 2009 жылдан бастап қосылған құн салығы бойынша салық
төлеудің автоматтандырылуы, яғни аталған салық бойынша есепке қоюдың
компютерлік - техникасының ойлап табылуы үлкен роль атқарады, мұндай жүйеде
салықтан жалтару мәселесі азаяды.
Қосылған құн салығынан кейін түсімі жағынан үшінші орында тұрған,
әлеуметтік салық болып табылады. Аталған салыққа, жоғарыдағы салықтармен
салыстырғанда жалпы кірістердегі үлесінің төмендеу тенденциясы тән.
Мысалға, 2007 жылы 16,6% болса, 2008 жылы - 16,3%, 2009 жылы 15,4%-ға, 2010
жылы 9,8% төмендеген. Әлеуметтік салықтың түсім мөлшерінің төмендеуі
аталған салық бойынша салық ставкасының 2006 жылға дейін 26%-ға көтеріліп,
2007 жылғы Салық Кодексіне сәйкес 21%-ға төмендегені, 2008 жылдан бастап 20-
7% -ке дейін дифференциалданатын регрессивті ставка қойылғандығы себеп
болып отыр.
Мемлекеттік бюджеттегі салықтық түсімдердің түсу динамикасына талдау
жасай келе түсінгеніміз, көпшілік салықтар бойынша өсу тенденциясы басым,
ал ол жалпы ұлттық өнім деңгейінің жоғарылағанын, жалпы ішкі өнім көлемінің
өскенін және экономикалық өсу сипатының белең алғанын байқатады, ол
дегеніміз халықтың әлеуметтік - экономикалық жағдайының жоғарылауына, соның
негізінде салықтық базаның кеңейіп бюджет кірісінің жоғарылауына әкелетін
бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын қатынастар жүйесінің жақсаруына
әкеледі.
2.4 Алматы облысы бойынша салық түсімдеріне экономикалық талдау
Кесте 12
Алматы облысы бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке түскен
салықтар мен басқа да төлемдердің 01.01.2007 ж. деректері, мың теңге
салық атауы барлығы
болжам нақтылы пайыз ауытқу
түскені %
заңды тұлғ. корпоративтік тс 4102919,0 4804425,3 117,1 701506
ҚҚС барлығы 23596988 26113876,3 110,7 2516888
ішкі өндіріс тауарларына ҚҚС 7688082,0 7968663,4 103,6 280551
импорт. тауарларға ҚҚС 15908906 18145212,9 114,1 2236306
жер пайдаланғаны үшін төлем 80570,0 85924,0 106,6 5354
радиожиілік спектрін қолд. үшін 2516,0 3451,3 137,2 935
төлем
кеден төлемдері 7737614,0 9157904,7 118,4 1420293
орт. меморг 48379,0 85303,9 176,3 36924
әкімш.айыппұл,санкц.
рб нег. кап. сатқаннан түскен 14425,0 130702,0 906,1 116277
түсімдер
рб мемлекеттік баждар 413797,0 492924,7 119,1 79177
рб әр түрлі салықтық және 492703,0 684070,4 138,8 191367
салықтық емес түсімдер
Республикалық бюджетке барлығы 36489921 41558635,7 113,9 5068724
төлем көзінен ұсталатын табысқа 3220682,0 3283504,0 102,0 62822,2
ЖТС
төлем көзінен ұсталмайтын 706327,0 733244,2 103,8 26917,0
табысқа ЖТС
біржолғы талондармен іс-әрекетін129793,0 138811,9 106,9 9018
жүзеге асыратын жеке тұлғалар
табысынан ЖТС
әлеуметтік салық 7192451,0 7469352,2 103,8 276901
жеке кәсіпк. және зт мүлік 1550135,0 1673391,5 106,9 123256
салығы
жт мүлік салығы 136767,0 148326,6 103,8 11559,6
жер салығы 289590,0 310561,2 108,0 20982,1
зт көлік салығы 105983,0 109144,3 108,5 3161,8
жт көлік салығы 524797,0 541516,5 107,5 16719,3
жалпы жер салығы 37595,0 42791,5 103,0 516,7
жерг. бюдж. акциздер жалпы 5678130,0 5806386,3 103,2 128256
алкоголь бұйымдарына акциз 931620,0 1026710,1 113,8 95090
темекіге акциз 4677085,0 4707299,9 102,2 30214
суға төлем 58332,0 61226,5 110,2 2894
орманды қолданғаны үшін төлем 6384,0 7074,1 100,6 690,9
жер телімдерін қолданғаны үшін 104362,0 108600,1 105,0 4238,6
төлем
қоршаған ортаны ластағаны үшін 712005,0 816115,2 110,8 104110
төлем
жт мемл. тіркегені үшін алым 24804,0 27068,8 104,6 2264,5
лицензиялық алым 33734,0 33973,0 114,6 239,4
зт мемл. тіркегені үшін алым 16077,0 18374,3 109,1 2297,3
аукциондардан алым 2403,0 2470,7 102,8 678,3
жб мемлекеттік баж 100137,0 115398,8 115,0 15081,8
әкімшілік айыппұл және 125520,0 141278,8 112,6 15758,1
санкциялар
жб нег. кап. сатқаннан түсімдер3119449,0 3213827,4 103,0 94378,3
жб әр түрлі салықтық және 147585,0 230442,0 156,1 82857,6
салықтық емес түсімдер
Жергілкті бюджетке барлығы 24023211 25032880,2 104,2 1009669
Салықтар және түсімдер барлығы 60513122 66591515,9 110,0 6078393
Тізімдегі мүлік сомасы 342629
Сатылған мүлік сомасы 75826
Қайнар көзі: Алматы облысы салық департаментінің 1-Н есебі
Кесте 13
Алматы облысы бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке түскен
салықтар мен басқа да төлемдердің 01.01.2008 ж. деректері, мың теңге
салық атауы барлығы
болжам нақтылы пайыз ауытқу
түскені %
заңды тұлғ. корпоративтік тс 5439624,0 6847912 125,9 1408288
ҚҚС барлығы 31985400 33181204 103,7 1195804
ішкі өндіріс тауарларына ҚҚС 11865632 11308905 101,1 122342
импорт. тауарларға ҚҚС 20798837 21872298 105,2 1073461
жер пайдаланғаны үшін төлем 80824 120137 148,6 39813
радиожиілік спектрін қолд. үшін 1375 2705 196,8 1330
төлем
кеден төлемдері 11715380 13798652 117,8 2083272
орт. меморг әкімш. 135223 1355223
айыппұл,санкц.
рб нег. кап. сатқаннан түскен 46516 93738 201,5 47222
түсімдер
рб мемлекеттік баждар 454853 708988 155,9 254135
рб әр түрлі салықтық және 686549 1523648 221,9 837099
салықтық емес түсімдер
Республикалық бюджетке барлығы 50410521 56412212 111,9 6001691
төлем көзінен ұсталатын табысқа 4118935 4350258 105,6 231323
ЖТС ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz