МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫСЫ СИПАТТАМАСЫ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан экономикасындағы фискалдық
саясаттың мәні мен маңызы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫСЫ: СИПАТТАМАСЫ, ФУНКЦИЯЛАРЫ ... ... .
І.1 Мемлекет қаржысының мазмұны,
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .6-11
І.2 Мемлекет кірістері мен шығыстарының мәні және құрамы ... ... 11-33
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ІІ.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы сипаттамасы мен
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-38
ІІ.2 Макроэкономикалық тепе-теңдік және
қаржы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38-41
ІІ.3 Қазақстан Республикасының фискалдық саясаты ... ... ... ... ... ... .42-46
ІІ.4 Нарықтық тепе-теңдікке фискалдық саясаттың құралы ретіндегі салықтың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46-49
ІІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ КЕЛЕШЕКТІК НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.1 Қазақстанның орта мерзімді фискалдық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... .50-52
ІІІ.2 2007-2009 жылдарға мемлекеттік бюджет шығыстарының басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...70-7 4
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...75-76
КІРІСПЕ
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Нарықтық экономика
жағдайында ұзақ мерзімді ғылыми қаржы болжамдарына негізделген және қаржы
реттеуіштерінің жүйесінк сүйеніп әрекет ететін тиісті фискалдық саясаты
материалдық-заттай, ақша ағындарының күнделікті әрі келешектік тепе-
теңдігіне жетудің, соның негізінде қоғамның үдемелі экономикалық өсуін
қамтамасыз етудің негізгі өркениетті әдісі болып табылады.
Әр мемлекеттің дербес фискалдық саясатын жүргізуде өзіндік
ерекешеліктері болады. Фискалдық саясатты жүзеге асырудың негізі бюджетке
түскен қаржыны дұрыс пайдалану болып табылады.
Қаржы саясатының басты бағыттары фискалдық және экономикалық саясат
болып табылады[1]. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып
табылатын орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, ал
экономикалық саясат экономикалық процестерді реттеумен байланысты.
Фискалдық саясат салық төлемдерін алу, қоғамдық тауарларды өндіру кезінде
ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақша қаражаттарының трансферттік
ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және қайта бөлу әрекеттерін, үкімет
пен жергілікті органдардың экономикалық және әлеуметтік сфераларда қаржыны
пайдалану жөніндегі басқа іс-қимылдарын қамтиды.
Фискалдық саясат дискредициялық саясат ретінде, яғни ұлттық өндірістің
нақтылы көлемін, жұмыспен қамтылуды (жұмыстылықты) өзгерту, инфляцияны
бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен
және шығыстарымен саналы айла-шарғы жасау ретінде жүргізіледі. Экономикалық
циклдың сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші фискалдық саясат
жүргізілуі мүмкін. Икемсіз фискалдық саясат экономикалық циклдің түрлі
фазаларындағы - өрлеу немесе құлдырау фазаларындағы ұлттық өнім көлеміне
теңбе-тең түрде мемлекет шығындарының және салық алудың түрленуі ұғынылатын
автоматты немесе кіріктірме тұрақтандырғыштардың іс-әрекетін қажет етеді.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі фискалдық саясат қоғамдағы бірінші
кезектегі міндеттерді шешу үшін пайдаланатындылықтан Қазақстан
Республикасының ағымдағы және келешектік фискалдық саясатының маңыздылығын,
әсіресе Қазақстанның бәсекеге қабілетті экономикаға айналудағы оның орнын
көрсетуден тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстанның фискалдық саясатының мақсаты мен
міндеттерін зерделей отырып, олардың қаржы механизмі арқылы іске асырылуына
көз жеткізу және Қазақстанның жақын келешекке жасалған орта мерзімді
фискалдық саясатынның басым бағыттарын қарастыру болып табылады.
Мақсатқа сәйкестендіріліп келесі негізгі міндеттер қойылады:
- фискалдық саясаттың байыбына бару үшін мемлекеттік қаржыға сипаттама
беру, мемлекет кірістері мен шығыстарының құрамын анықтау;
- Фискалдық саясаттың түрлерін, маңыздылығын, құралдарын қарастыру;
- Нарықтық тепе-теңдікке фискалдық саясаттың маңызды құралы салықтардың
әсерін бағалау;
- Фискалдық саясаттың макроэкономикамен байланысын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының жақын келешекке арналып жасалған орта мерзімді
фискалдық саясатының басым бағыттарын көрсетіп, сандық көрсеткіштер
негізінде олардың еліміз межелеген мақсаттарға қол жеткізудегі рөлін
көрсету.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі Қазақстанның фискалдық саясаты және
оның негізгі құралдары салық және бюджет саясаттары болып табылады.
Жұмыстың зерттеу заты Қазақстан Республикасының қаржысын басқарудағы
фискалдық саясат, оның түрлері, нысандары болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің әдіснамалық негіздері ретінде теориялық және
нақты материалдарды тұжыру, салыстырып талдау қолданылды.
Диплом жұмысына теориялық негіз болған экономист-ғалымдардың, тәжірибелі
мамандардың ғылыми еңбектері, сондай-ақ заңдық-нормативтік актілер.
Диплом жұмысын жазуда ақпараттық негізге Қазақстан Республикасының 2007-
2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты, статистикалық
жылнама, Салық және Бюджет кодекстері алынды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында мемлекеттік қаржысының мазмұны,
құрамы, қағидалары, мемлекет кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
мазмұндалған.
Жұмыстың екінші тарау Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясаттың
мәні мен маңызы, экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы
сипаттамасы, макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы жағдайы мен Қазақстан
Республикасының фискалдық саясаты туралы кеңінен қарастырылған.
Жұмысымның үшінші тарауында Қазақстанның фискалдық саясатының
келешектік негізгі бағыттарындағы орта мерзімдік фискалды саясаттың
мақсатымен құралдары, сонымен қатар 2007-2009 жылдарға мемлекеттік бюджет
шығыстарының басым бағыттарына талдау жасалынды.
І-ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТ ҚАРЖЫСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
І.1 Мемлекет қаржысының мазмұны, құрамы
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтiк, саяси
функцияларын орындау үшiн оны қажеттi ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдiң қаржы жүйесiнiң маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттiк сектордың
өндiрicтiк және әлеуметтiк қатынастардағы ic-қимылымен байланысты.
Экономикалық мәнi жағынан мемлекеттiң қаржысы мемлекеттiң, оның
кәсiпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды
мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын oрындауғa пайдалану үшiн
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бiр бөлiriн бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын бiлдiредi.
Мемлекет (өзiнің билiк пен басқару органдары арқылы), бiр жағынан, жеке
кәсiпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы
ақша қатынастарынын, субъектiлерi болып табылады.
Iшкi ұлттық өнімнің өcyiмен салыстырғанда мемлекеттің шығыстары көлемiнің
озыңқы қарқынмен өcyi мемлекеттің қаржыларына тән сипат болып табылады. Бұл
құбылыс XIX ғасырдағы Heмic экономисi Вагнердің заңы – Өспелі мемлекеттiк
белсендiлiк заңы” ретiнде белгiлi. Бұл заңға сәйкес өнеркәсiп саласы
дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндiрiс көлемiне қарағанда жылдамырақ
өcyi тиiс. А. Вагнер мемлекеттiк белсендiлiктің өcyiн үш фактормен
бaйланыстырады:
l) экономика дамуының нәтижесiнде экономикалық тiрлiктiң күрделенуiмен және
еңбек бөлінісінің тереңдеуiмен; бұл мемлекет тарапынан тиiмдi және ұтымды
экономиканы, құқық тәртiбiн, заң қызметтерiн кеңейтудi қолдаудың
қажеттiгiне жеткiзедi;
2) техника мен технология дамуы капиталдың үлкен мөлшерiне қажеттiлiктi
кажет етедi, бұл капитaлды майда фирмалардың алдында артықшылықтары бар
акционерлiк компаниялар қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың
қызметiн реттеу үшiн техникалық шарттар бойыншa олар құрылатын өндiрiстерге
қатысуы тиic;
3) көрсетiлетiн қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтiн
бiлiм беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсендiлiктi
күшейтедi.
Сөйтiп, Вагнердiң заңы нарықтық, шаруашылықтың белгiлi бiр шектеулiлiгiн
және экономикалық процестердi мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгін дәлелдейдi.
Мемлекет қаржысының функцuялары экономикалық категория болып келедi: бұл
– бөлу мен бақылау функцuялары.
Түрлi фискалдық құралдар арасында бөлiнiс көбiнесе тiкелей мыналар арқылы
орындалады:
1) табысы төмен үй шаруашылығын қаражаттандыруды жоғары табыстарға
үдемелi салық салумен ұштастыратын салықтық трансферттiк тәсімі арқылы;
2) баламалы түрдегi бөлiнiс жалдаушылардан төмен табыс болатын тұрғын үй
сықылды қоғамдық шаруашылықты қаржыландыру үшiн пайдаланылатын прогрессивтi
салықтар арқылы орындалуы мүмкін;
3) ақырында, қайта бөлуге табысы төмен тұтынушылар пайдаланатын басқа
тауарларды қаражаттандыруды көбiнесе жоғары табысты тұтынушылар сатып
алатын тауарларға салынатын салықтармен ұштастыру арқылы жету мүмкін.
Саясаттың баламалы құралдарын таңдауда тұтынушылардың немесе
өндiрушiлердiң таңдауғa араласуы болғанда көтерiлетiн толық нәтижеленетiн
ысыраптар немесе тиiмдiлiк шығындары есепке алынуы тиic. Салықтық –
трансферттiк механизм арқылы қайта бөлудiң жеке тұтыну немесе өндiрiстiк
таңдауғa кедергi жасамайтын артықшылығы болады. Алайда тiптi бұл механизм
де “тиiмдiлiк шығындарынсыз емес, coндықтан жанжалды теңдік пен тиiмдi
мақсаттарды теңгерудi табу қажет. Жүргiзiлетiн оңтайлы саясат мүдделердiң
eкeyiнe қолданылуы тиiс.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергiлiктi деңгейлерде ic-әрекет
eтeдi және мемлекеттiк бюджеттi, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттiк
несиені, мемлекеттiк және муниципалдық, кәсіпорындap мен ұйымдардың
қаржыларын кipіктірeдi. Атaлған буындардың түрлi функциялық арналымының
apқacындa мемлекет экономикалық, әлеуметтiк, саяси процестердің үлкен
спектрiне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етедi.
Экономикалық және әлеуметтiк сфераға мемлекеттiк басшылықтың деңгейiне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпымемлекеттiк (республuкалық) және жергiлiктi
(мунuцuпалдық) қаржылар болып бөлiнедi.
Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезiнде мемлекеттiң экономика мен
әлеуметтiк процестерге басшылық жасау деңгейiне сүйенетiн болсақ, онда
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қаржысының құрылымын шамамен мынадай
түрде көрсетуге болады (1 сыз6а).
1-сызба. Қазақстанның мемлекеттік қаржысының құрамы
Мемлекет қаржысының құрамында респу6ликалық және жергiлiктi деңгейлерде
қалыптасатын бюджеттік қатынастар мен өзара байланыстар маңызды рөл
атқарады. Бюджеттiк қатынастар көмегімен мемлекеттiк құрылымдардың
қарамағына қаржылық әдiспен қайта бөлінетiн ұлттық табыстың едәуiр бөлiгi
жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің бюджeттері – республикалық, жергілікті
бюджеттер тиiсiнше өкімет пен басқарудың республикалық және жергiлiктi
органдары үшiн тiрлiктің қаржы базасы болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшiн
республuкалық (орталық) бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары
мемлекеттiк мақсатты кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық
функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару органдарын
ұстауға байланысты мемлекеттiң шығыстарын қамтамасыз eтyгe арналған.
Бюджеттiк қатынастар жүйесiнде жергiлiктi бюджеттерге маңызды орын
берiледi. Жергiлiктi бюджеттер көбiнесе экономикалық процестердi peттey
үшiн пайдаланылады, өндiргiш күштердi орналастыруға ықпал етедi, жергiлiктi
кәсiпорындар шығаратын өнімнің бәсекелестiк қабiлетiн apттыpyғa, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өcyi жөніндегi шығындарды
қаржыландыруға жәрдемдеседi. Жергiлiктi бюджеттер әлеуметтiк
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.
Бюджеттен тыс қорлардың арналымы – арнаулы мақcaтты аударымдар мен басқа
көздер есебiнен жеке нысаналы шараларды қаржыландыру. Бюджеттерде
қаражаттар иесiзденедi, ал бюджеттен тыс қорлардың құқықтық мәртебесi
қаражаттарды қатаң мақcaтты арналым бойынша пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қорлардың дербестiгi (автономдығы) өкiлеттi және атқарушы органдардың
қатысуысыз дербес басқаруды қажет етедi, мұның өзi бюджеттен тыс қорлардың
қаражаттарын неғұрлым жедел пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Мемлекеттiк несиенің мазмұнын құрайтын ақша қатынастары мемлекет
қаржысының өзгеше бөлiгi болып табылады. Мемлекеттiк кредит қатынастары
кәсiпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшiн билiк
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңи және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің жұмылдыруы
қаржы рыногында облигацияларды, қазынашылық мiндеттемелердi және
мемлекеттiк бағалы қағаздардың басқа түрлерiн сату арқылы жүзеге асады.
Халықаралық несиеде қарым-қатынастарға шетелдiк мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалар, сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелерi кiрiседi.
Мемлекеттiк сектордың жұмыс icтeyi мемлекеттiк меншіктің болуына
негiзделген. Меншiктi жiктеу тұрғысынан мемлекеттiк заңи ұйымдардың мүлкi
және мемлекеттiк қазына болып ажыратылады.
Мемлекеттік заңи тұлғалардың мүлкі заңмен бөлектелген және мемлекеттiк
кәсiпорындар мен ұйымдар қаржысының жұмыс істеуінің негiзiн құрайды.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергiлiктi қазына болып бөлiнедi.
Республuкалык,қазына мыналарды қамтиды:
1) республикалық бюджеттің қаражаттары;
2) мемлекеттің алтын-валюта қаражаттары;
3) мемлекеттiк меншiктің айрықша құқығының мүлкi (жер, оның қойнауы,
өсiмдiк және жануарлар әлемi, басқа табиғи ресурстар);
4) республикалық меншiкке жататын оқшауландырылмаған мүлiк. Мүлiк иесi
талап етпеген иесiз мүлiк, тәркiленген, мұралану құқығы бойынша мемлекетке
берiлген өлген адамнан қалған мүлiк (иесiз мүлiк), мемлекетке – қазынаға
өткiзуге немесе беруге жататын көмбелер, олжалар қазыналық бола бастайды.
Жергілікті қазына мыналарды қамтиды:
1) жергiлiктi бюджеттің қаражаттары;
2) коммуналдық меншiкке жататын оқшауландырылмаған мүлiк.
Меншiктi пайдаланудың ұқсас сан алуан нысандары мемлекетке икемдi және
атаулы экономикалық және қаржы саясатын жүргiзуге, экономикалық және
әлеуметтiк процестерге, оларды керектi арнаға бағыттай отырып, ықпал етудің
қаржы механизмiн белсендi қолдануға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге
үкiметтің экономикалық функцияларын орындаудың, қоғамның өмір cүpyiнің әр
кезеңiнде оның мақсаттары мен мiндеттерiн жүзеге асырудың негiздерi peтіндe
мемлекеттiң қаржысы категoриясының рөлi мен маңызы бiлiнедi.
І.2 Мемлекет кірістері мен шығыстарының мәні және құрамы
Мемлекет қаржысының ic-әрекетi кезiнде өзара тығыз байланысты eкi процесс
пайда болады: мемлекеттiк құрылымдардың қарамағына қаржы ресурстарын
жұмылдыру және қаражаттарды мемлекеттiң әр түрлi қызметтерiне пайдалану.
Бұл процестердiң алғашқысы өзiнiң көрінісін мемлекеттiң кipicтepi ұғымында,
екiншici мемлекеттiң шығыстарында табады.
Мемлекеттiң кipicтepi деп экономикалық қатынастардың жүйесiн айтады, бұл
қатынастардың процесiнде мемлекеттің жұмыс iстеуiнің материалдық базасын
жасау үшiн мемлекеттiң меншiгiне түсетін қаражаттардың жиынтығы құрылады.
Орталықтандырылған қаржы кipicтepi негiзiнен салық, түciмдepi, сыртқы
экономикалық, қызметтен алынатын кipicтep, халық төлемдерi есебiнен
қалыптасады. Орталықтандырылмаған кipicтep кәсiпорындардың өздерiнің
ақшалай табыстары мен қорланымдарынан құрылады.
Мемлекеттің орталықтандырылған кiрiстерiнің құрамында басты орынды
бюджеттің кipicтepi алады, оның есебiнен қоғамды дамытудың экономикалық
және әлеуметтiк мiндeттepiн шешу қамтамасыз етiледi.
Мемлекет кipicтерінің басым бөлiгiн түрлi деңгейдегi бюджеттерге
орталықтандыру бiртұтас қаржы саясатын жүргiзуге, қаражаттарды ұлттық
шаруашылықтың басым салаларының пайдасына қайта бөлудi қамтамасыз етуге,
өндiрiстiк емес сфера қажеттiлiктерiн қанағаттандырып oтыруғa мүмкiндiк
бередi. Бюджет қаражаттарынан басқа мемлекеттің орталықтандырылған
кipicтepiнe бiрқатар мемлекеттiк бюджеттен тыс қорлар жатады.
Мемлекет кipicтepiнің экономикалық мағынасы және оларды ұйымдастыру
мемлекеттiк шаруашылық жүргiзудiң саяси және экономикалық рөлiне байланысты
болып келедi. Әрбiр қоғамдық экономикалық формация үшiн тayap-ақша
қатынастарының даму дәрежесiмен, өндipic әдiciмeн, мемлекеттің табиғaтымен
және функцияларымен байланысты болатын oғaн тән мемлекет табыстарының
жүйесi сипатты болады.
Мемлекет табыстарының қалыптасуы мемлекеттiң тiкелей белсендi қатысуымен
жүзеге асырылады: ол бюджетке орталықтандырылатын және шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерге қалдырылатын қоғамның таза табысының үлесiн белгiлейдi,
сондай-ақ, халықтың жеке табыстарының бiр бөлiгiн және қоғамның басқа
қаражаттарын шоғырландырады.
Мемлекет өндipic құралдарының және тиісiнше, қосымша өнiмнің иесi болып
oтырған жағдайда мемлекет меншiгiнен алынатын табыстар мемлекет
кiрiстерiнің aйтарлықтай көзi болып табылады.
Мемлекеттiк меншiктен алынатын табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың жалпы табысы (пайдасы),
қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден табыстары түрiндегi табысы;
2) мемлекеттiк мүлiктен алынатын табыс (мемлекеттiк тұрғын үй қорынан,
жерден, ормандардан, жер-судан, басқа табиғи ресурстардан, мемлекеттiк
меншiктi мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiруден түсетін қаражаттар);
3) мемлекеттiк мекемелер мен ұйымдар көрсететін ақылы қызметтepдeн
алынатын табыстар (тipкey алымдары, мемлекеттік сараптау үшiн төлем) мен
шаруашылық емес қызметтер үшiн төлем (мемлекеттiк баж, жол полициясының
алымы, тауар белгiлерi үшiн өтінім алымы;
4) бюджеттiк мекемелердiң үй-жай үшiн жалгерлiк төлемдi, қосалқы
шаруашылық табыстарын және басқаларды қамтитын арнаулы қаражаттары.
Мемлекет кipicтepiнің көзi ұлттық табыс болып табылады, ал қаржы
ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу
кезiнде жұмылдырылады. Мемлекеттiң шығыстарын жабу бүкiл қаржы
ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз стiлсдi.
Мемлекет кipicтеpінің сипаты айтарлықтай дәрежеде мемлекеттiң өзiне қажет
ақшаны жұмылдыратын әдiстерiне байланысты болып келедi. Нарықтық экономика
жағдайында мемлекеттiң кipicтepiн жұмылдырудың негiзгi әдiстерi салықтар
(оның түрлi нысандары), қарыздар және эмиссия болып табылады. Түрлi тарихи
кезеңдегi бұл әдiстердiң арасалмағы әр түрлi болады және қаржы саясатының
мазмұнымен, шаруашылық жағдаятпен, нақты экономикалық және әлеуметтiк
қайшылықтардың шиеленiсу дәрежесiмен және тағы басқа көптеген факторлармен
айқындалады.
Мемлекет кipicтерінің жүйесiнде орталық орынды салықтар алады. Олар
нарықтық тұрпаттағы дамыған экономикалық жүйеде әрекет ететін қаржының
негiзгi қасиеттерiн бiлдiретiн әмбебаптық және сонымен қатар басты
категория болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында салық нысаны
қаржылық өзара байланыстардың бүкiл жүйесiнде басымырақ болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
iс-бағытына қарамастан мемлекет кipicтepiнің негiзгi көзi –ұлттық табысты
қайта бөлудiң басты қаржылық тетігі, мемлекет кipicтеpiн, тиiсiнше,
бюджеттік қордың кipicтepiн де қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады.
Фискалдық маңызы бойынша екiншi әдiс мемлекеттiк қарыздар болып табылады.
Олар тек бюджет тапшылығын жабуға емес, сонымен бiрге әр түрлi күрделi
шығындарды, әcipece экономиканың мемлскеттiк секторындағы қаражаттарды
инвестициялауды қамтамасыз етуге пайдаланылады. Қаржы жүйесiнiң әр түрлi
буындарының шиеленiсуi күшейе түсiп отырған экономикалық дағдарыс кезiнде
қарыздардың маңызы айтарлықтай артады. Қарыздар мемлекет қаржыларының
түрлi буындарында, республикалық және жергiлiктi бюджеттерде, мемлекеттің
тартылған қаражаттары құрамында қолданыс тауып отыр. Соңғы жылдары әcipece
бюджет түсiмдерiнiң көздерiндегi қарыздардың үлесi артып отыр. Олар түрлi
деңгейдегi бюджет тапшылығын жабуда кеңінен қолдануда. Сонымен қатар қаржы
рыногының жұмыс iстеyi қарыздарды мемлекеттiк кәсiпорындардың шығындарын
жабу үшiн де пайдалануға мүмкiндiк бередi. Кәсiпорындарды
модернизациялауға, олардың материалдық-техникалық базасын жаңартып,
ұлғайтуға бағытталатын күрделi жұмсалымдарды қаржыландыру ендi қарыздардың
облигацияларын өткiзу арқылы қосымша қаржы ресурстарын тарту есебiнен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекет кipicтepiн жұмылдырудың үшiншi әдiсi эмиссия, оның үстіне тек
қағаз ақша эмиссия ғaнa емес, сонымен қатар несие эмиссиясы болып табылады.
Эмиссияға мемлекет салық және қарыз түсiмдерi мемлекеттiң өсiп oтырған
шығындарын жабуды камтамасыз ете алмағанда, оның үстіне қаржы рыногында
жаңа қарыздарды шығаруға қолайсыз жағдайда ғана иек артады.
Мемлекеттің кipicтepiн сыныптау олардың экономикалық мағынасын, құрамы
мен мақсатты бағыттылығын, қалыптасу қағидаттарын, яғни мемлекет
кiрiстерiнің бүкіл жүйесiн тереңіек түciнyгe мүмкiндiк бередi. Меншiк
нысандарын ұйымдық-құқықтық рәсімдеуге қарай мемлекеттің кipicтepi
мыналардан тұрады:
1) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың табыстарынан;
2) жеке кәсiпкерлiк сектордың салық түсiмдерiнен;
3) халықтың салық төлемдерiнен;
4) кооперативтiк және ұжымдық кәсiпорындардың салық түciмдepiнeн;
5) қоғамдық ұжымдардың салық түсiмдерiнен.
Жасалу сфераларына байланысты мемлекеттiң кipicтepi:
материалдық өндiрic сферасында қалыптасатын кipicтep;
өндiрiстiк емес сферада жасалатын кipicтep болып жiктеледi.
Қаржылық мазмұны бойынша мемлекеттің кipicтepi:
салықтық;
салықтық емес болып бөлiнедi (мемлекет иелігінен алудан және
жекешелендiруден түсетін қаражаттар, ақшалай-заттай лотереялардан түсетін
табыстар және т.б.).
Салықтық кiрiстердi жұмылдыру жағдайында меншiк нысандарының ауысымы
болуы мүмкін.
Жұмылдыру әдістері бойынша кipicтер орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған болып жiктеледi.
Таза табыс өсуінің басты факторлары мыналар болып табылады:
еңбек өнімділігін арттыру (өнім өндiрудiң көлемiн арттыруды қамтамасыз
eтетін және өнім өлшемiне жұмсалатын еңбек шығгындарын төмендететiн);
өнім өндіруге жұмсалатын материал және ақша ресурстарынүнемдеу;
өнім сапасын жақсарту;
негiзгi және айналым өндірістік капиталдарын пайдаланудың тиiмдiлiгiн
арттыру;
табиғи өндіріс жағдайлары.
Мемлекеттiн, шығыстары - бұл мемлекеттің жұмыс icтеуімен байланысты ақша
шығындары. Экономикалық категория ретiнде олар қоғамдық өндiрiстi дамытып,
жетiлдiру, қоғамның сан алуан қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатында
жалпы iшкi өнiмнің бiр бөлiгiн бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды бiлдiредi.
Мемлекеттің шығыстары - мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құралы,
оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кipicтepiн пайдалануға
байланысты болатын қаржы қатынастарының бiр бөлiгi. Мемлекет шығыстарының
өзгешелiгi сол, ол қызметтің тек мемлекеттiк сферасының қажеттiлiктерiн
қамтамасыз етедi. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты
мемлекеттің экономикалық, әлеуметтiк, басқару, қорғаныс және т.б.
функцияларымен тiкелей байланысты.
"Шығыстар" ұғымының қос мағынасы бар:
1. Ақша қаражаттарын олардың мaқcaтты арналымы бойынша пайдалану, яғни
ақша қаражаттарын айырбас процесiнде тiкелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамына түпкiлiктi табыстардың есебiнен жүзеге асырылатын
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфера кәсiпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кiредi, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру
қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
2. Айырбас процесiнде қаражаттарды нақтылы жұмсаудан бөлгiштiк сипаттағы
шығыстарды ажырата бiлген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады:
жалпымемлекеттiк қорларды пайдаланған және кәсiпорындардың қорларын
мақсатты арналым бойынша бөлген кезде; ақша шығыстары барлық шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң түпкiлiктi табыстарын қалыптастырудың негiзi болып
табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң әр түрлi жүйесiнде (нарықтық және әкiмшiл-әмiршiл)
және тiптi экономика дамуының түрлi кезеңдерiнде мемлекеттiң рөлi, оның
функциялары мен қызмет саласы өзгерiп отыратындықтан, бұған сәйкес
мемлекеттiң жасайтын шығыстарының құрамы мен көлемi тиiсiнше өзгерiп
отырады.
Мемлекет шығыстарының құрамына мемлекеттiк бюджеттiң, мемлекеттiк
бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың, өндiрicтiк
және өндiрicтiк емес сфералар мекемелерiнiң шығыстары кiредi.
Мемлекетmiк секmордың кәciпopындары шығыстарының құрамына мыналар
кiредi:
1) өндiрiстiк, шаруашылық-пайдалану қызметiмен байланысты шығындар;
2) ұлғаймалы ұдайы өндіріскe (негiзгi құрал-жабдықтарға және айналым
капиталдарына) жұмсалатын шығындар;
3) бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетiн төлемдер;
4) көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бiрiншi mобы қорлардың (капиталдардың) толық айналымымен
байланысты және өндiрiс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады
және шартты түрде шығыстapғa жатады. Сондықтан кәсiпорындар бойынша
мемлекеттiң шығыстары шығыстардың екiншi және үшiншi топтарын қамтиды.
Мемлекет шығыстарының басым бөлiгi қоғамдық mауарларды, uгiлiкmердi және
қызметтер көрсетуді өндiруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлiн айқындайды.
Мемлекет шығыстарының жеке түрлерi экономикалық маңызы мен мазмұны
жағынан бiрыңғай (бiр тектi) емес. Шығындарды қаржыландырудың
көздерiндегi, нысандарындағы және әдicтерiндегi айырмашылықтар осыған
байланысты болады.
Мемлекеттің шығыстарын шектеудiң (айырудың) аса маңызды критерийi
материалдық өндipic пен ұлттық табысты жасаудың процесiнде олардың қатысы
болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығыстары экономикалық мазмұны
бойынша үш негiзгi топқа бөлiнедi:
1) материалдың өндiрiспен тiкелей байланысты және өндiрiстiк сфераға
жататын шығыстар;
2) қызметтің өндiрicтiк емес сферасындағы шығыстар;
3) мемлекеттiк резервтердi жасау шығыстары;
Шығыстардың бiрiншi тобы мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған
және ұлттық табысты жасаумен байланысты.
Мемлекет шығыстарының екінші тобы қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру
үшiн ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндiрiстiк емес сфераға
жұмсалынатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау
мекемелерiн ұстауға, ғылым және мәдениеттi дамытуға, тұрғын үй және мәдени-
тұрмыстық құрылысқа, қызметкерлердi әлеуметтiк сақтандыруға, сонымен бiрге
қоғамның барлық мүшелерiн әлеуметтiк қаржыландыруға бағытталады. Мемлекет
сондай-ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлекеттiк аппаратты ұстауға және
мемлекеттiк органдардың қызметiмен байланысты басқа шараларға жұмсайды.
Өндiрiстiк емес сфераның қажеттерiне жұмсалатын шығыстар тұтыну қорына
қорына ұлттық табыстың бөлiгi болып табылады. Алайда өндiрiстiк емес
сферадағы шығындардың өcyi ақырында қоғамдық өндiрicтiң өсу және оның
тиiмдiлiгiн арттыру қарқынында бiлiнiп, көрiнедi. Бұған бiлiктi кадрларды
даярлау, ғылым жетiстiктерiн өндiрiске енгiзу, материалдық өндiрiс
сферасының қызметкерлерiне медициналық қызмет көрсетудi қамтамасыз ету
есебiнен қол жетедi.
Үшiншi топтың мемлекет шығыстары - мемлекеттiк резервтерді жасау мен
молықтыруға жұмсалатын шығындар төтенше жағдайлар кезiнде, мысалы, дүлей
апаттар кезiнде, өндiрiстiк, сондай-ақ өндiрiстiк емес сфералардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға, ысыптары өтеуге және кәсiпорындарды,
мекемелердi, ұйымдарды және халықты тауарлармен, азық-түлiкпен жабдықтауды
қамтамасыз етуге арналған. Мұндай резервтердi орталықтандырылмаған
тәртiппен (жеке әрбiр кәсiпорын мен ұйымда) жасау ұтымды болмас едi. Оларды
жасаудың орталықтандырылған тәртiбi олардың қажеттi мөлшерiн салыстырылмалы
төмендетуге және бұл резервтердi неғұрлым тиiмдi пайдалануға мүмкіндiк
бередi.
Заттық (мақсатты) белгiсi бойынша мемлекеттiң шығыстары экономикаға,
әлеуметтiк-мәденu шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға жұмсалатын
шығыстарға бөлiнедi.
Аумақтық белгiсi бойынша мемлекеттiң шығыстары экономикалық аймақтар
бойынша бөлiнедi. Мұндай сыныптау өндiргiш күштердi орналастыруға және
ұлттық шаруашылықтағы үйлесiмдiктердi жетiлдiруге белсендi ықпал жасауға
мүмкiндiк бередi.
Салалық белгiсі бойынша материалдық өндiрiс сферасында мемлекеттiң
шығыстары өнеркәсiпке, құрылысқа ауыл шаруашылығына, көлiк пен байланысқа,
саудаға, жабдықтау мен дайындауға жұмсалатын шығындарғa бөлiнедi;
өндiрicтiк емес сферада бiлiм беру, ғылым, денсаулық сақтау мен дене
шынықтыру, әлеуметтiк сақтандыру мен әлеуметтiк қамсыздандыру, қорғаныс,
басқару шығындары болып бөлiнедi.
Мемлекеттiң шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиiмдiлiкпен пайдаланған
жағдайда мемлекеттiк қажеттiлiктердi неғұрлым толық қамтамасыз eтyi тиiс.
Осыған байланысты шаруашылық жүргiзудiң ерекшелiктерiмен анықталатын
мемлекеттiң шығыстарын қаржыландырудың екі әдici болады:
1. Шаруашылық есептегi кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншiктi
ресурстар, банк кредиттерi есебiнен және жетicпеген бөлiгi бюджет
қаражаттары есебiнен жасалынады;
2. Сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртiппен ерекше құжаттардың
- сметалардың негiзiнде әлеуметтiк-мәдени шаралар, мемлекеттiк билiк пен
басқару органдарын ұстау, қорғаныс шығындары қаржыландырылады. Сметалық
тәртiппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттiк деп аталады.
Ерекше жағдайларда әдiс ретiнде айналысқа қолма-қол ақша шығару және
кредиттiк эмиссия есебiнен (қолма-қол ақшасыз) эмuссuялық қаржыландыру
қолданылады.
Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуге
және басқа мақсаттарға берiлетiн нысаналы мемлекеттiк қаржылық көмектiң
нысаны - бюджеттiк қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады:
демеуқаржы, субвенциялар, субсидиялар.
Демеуқаржылар кезiнде ақша қаражаттары қайтарусыз тәртiппен бюджет пен
бюджет қорларынан кәсiпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабу үшiн, сондай-
ақ төменгі бюджеттердi баланстау үшiн бөлiнедi. Бұл нысан ауыл шаруашылығы
өнiмiнiң бағаларындағы айырманы өтеу, жеке өнiмдер мен тауарлардың
әлеуметтiк-қолайлы бағаларын қолдау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың
зияндарын жабу, театр, ойын-сауық және басқадай ұйымдардың шығындарын
iшiнара өтеу түрiнде тараған болатын.
Субвенцuялар - халықты әлеуметтiк қолдауды қамтамасыз ету жөнiндегi
бағдарламалар мен шараларға және басқа мақсаттарға нысаналы мемлекеттiң
қаржы көмегiнiң нысаны; мақсатты пайдалану бұзылған жағдайда қаражаттар
қайтарылyға жатады.
Субсuдuялар - үлестiк негiзде белгiлi бiр шараларды қаржыландырyға
бюджет, бюджеттен тыс және арнаулы қорлардың қаражаттары есебiнен ақша және
заттай нысандағы жәрдемақылар.
Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайларда) трансферттiк
қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер деп кең мағынада бюджеттен
және бюджеттен тыс қорларды белгiлi бiр қажеттiлiктердi қаржыландыру үшiн
қаражаттарды қайта бөлу кезiнде оларды өтеусiз және қайтарусыз берудi
айтады. Әдеттегiдей, бұл әлеуметтiк сақтандыру мен қамсыздандыру бойынша
төлеулер, жұмыссыздық бойынша бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдениет және
т.б. жүйесiн ұстауға берiлетiн жәрдемақылар.
Экономuканы дамытуға жұмсалатын шығыстар - бұл өндiрiс көлемiнің тұрақты
өcyi және оның тиiмдiлiгiн арттыру үшiн жағдайлар жасауға бағытталатын ақша
қаражаттары. Оған мыналар жатады: күрделi жұмсалымдар, негiзгi капиталдарды
жөндеу; айналым қаражаттарының eciмi; материалдық резервтер жасау; арнаулы
қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорларын жасау.
Экономикаға жұмсалатын шығыстарда басты орынды ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларының негiзгi капиталдарын ұдайы жаңғыртуға бағытталатын
күрделi жұмсалымдар - материал, еңбек және ақша ресурстарының жиынтығы
алады. Күрделi жұмсалымдардың құрамына:
құрылыс-монтаж жұмыстарының шығындары;
жабдық, сайман, аспап сатып алу шығындары;
3) өзге күрделi жұмыстар мен шығындар (жобалау-iздестiру,геологиялық,
-барлау және бұрғылау жұмыстары, жер учаскелерiн кесiп беру және қоныс
аудару бойынша және т.б);
4) жаңа салынып жатқан кәсiпорындар үшiн кадрларды даярлауға жұмсалатын
шығындар кiредi.
Күрделi жұмсалымдар мыналардың есебiнен қаржыландырылады:
1) шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң меншiктi қаражаттары;
2) банктердiң ұзақ мерзiмдi кредиттерi;
3) халықтың жинақ ақшасы (тұрғын үй құрылысына);
4) бюджеттен қаржы бөлу.
Мемлекет шығыстарының маңызды бағыты әлеуметтiк-мәдени шараларға - oқy-
ағартуға, ақпарттық қызметтер көрсетуге (баспасөз, радио хабарын тарату
және теледидар), мәдениетке, өнерге, денсаулық сақтауға, дене шынықтыру
мен спортқа, мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру мен әлеуметтiк
қамсыздандырyға жұмсалатын шығындарды қаржыландыру болып табылады.
Бұл шығыстар iрiлендiрiлген түрде мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) бiлiм беру және кадрларды кәсiпке даярлау;
2) мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат құралдары;
3) денсаулық сақтау;
4)мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру және әлеуметтiк көмек.
Соңғы уақытта елiмiзде әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландырудың жаңа
қағидаттары енгiзiлдi: әлеуметтiк сфераның мекемелерi iшiнара
қаржыландырудың шаруашылық есеп негiздерiне, сақтандырудың қағидаттарына
көшуде. Бiлiм беру сферасында - бұл кепiлдендiрiлген бюджеттiк нормаларға
қосымша бiлiм және кәсiби машық үшiн ақылы оқуды қолдану, денсаулық
сақтауда - ақылы медициналық қызмет көрсетудi дамыту.
Бiлiм беруге жұмсалатын шығыстар мектепке дейiнгi ұйымдарға, жалпы бiлiм
беретiн мектептерге, мектептен тыс ұйымдарға, интернаттық ұйымдарға, даму
мүмкiндiктерi шектеулi оқушыларға, тәрбиеленушiлерге арналған арнаулы
(түзету) бiлiм беру ұйымдарына, бастауыш кәсiптiк бiлiм беру оқу
орындарына, орта кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарына, жоғары кәсiптiк бiлiм
беру орындарына, кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру және қайта даярлау оқу
орындарына бөлiнедi. Аталған барлық шығыстар мемлекет кепiлдендiретiн
деңгей бөлiгiнде бюджет ресурстары есебiнен жабылады. Бiлiм беру
мекемелерiн қаржыландыру бұл мекемелердiң түрлерi мен тұрпаты бойынша әр
оқушыға анықталатын мемлекеттiк нормативтерге сәйкес жүзеге асырылады.
Қызметкерлер мен өндiрiстегi басқа кадрларды даярлау және олардың
бiлiктiлiгiн арттыруға жұмсалатын шығыстар өнiмнiң (жұмыстардың, қызметтер
көрсетудiң) өзiндiк құнына кiрiктiрiледi.
Бiлiм беру мекемелерi бюджеттен тыс қаражаттарды және ресурстарды, соның
iшiнде валюталық ресурстарды, ақылы оқыту қызметтерiн көрсету есебiнен
тартады; қаражаттардың бiр бөлiгiн кәсiпорындар мен ұйымдар - демеушiлер
бередi.
Мәденuет пен өнердi қаржыландыру кiтапханаларды, клубтарды, мәдениет
үйлерiн, мұражайлар мен көрмелердi, театрларды, филармонияларды, сазгерлiк
ұйымдарды, ансамблдсрдi, киностудияларды ұстауды қамтиды; олар бюджеттен,
сондай-ақ, кәсiпорындардың, қоғамдық ұйымдардың қаражаттары есебiнен
қаржыландырылады. Мәдениет пен шығармашылықтың бiрқатар мекемелері
(театрлар, цирктер) шаруашылық есепте тұрады және олар бойынша меншiктi
табыстарымен жабылмайтын шығыстардың мөлшерiнде бюджеттен демеуқаржының
сомасы белгiленедi .
Бұқаралық ақпарат құралдарын ұстауға жұмсалатын шығыстар мемлекет
құрылтайшысы болып келетiн мемлекеттiк радио хабарын таратуды, теледидарды,
баспаларды, газет-журналдарды қаржыландыруға бағытталады.
Халыққа арналған бiрқатар медициналық қызметтер бұрыннан ақылы жүйеде
көрсетiлiп жүргендiгi белгiлi.
Азаматтарға республикалық бюджеттiң есебiнен орындалатын тегін
медициналық көмектiң кепiлдендiрiлген көлемi:
1) денсаулық сақтау ұйымдарының жолдамасы бойынша ересектер мен
балаларға оңалту көмегін қоса алғанда: хирургиялық, нейрохирургиялық,
уронефрологиялық, психиатриялық, онкологиялық және радиологиялық, тepi-
венерологиялық, офтальмологиялық, кардиологиялық, акушерлiк-гинекологиялық
және зиянды әpi қауiптi өндiрicтiк факторларға байланысты аурулар,
туберкулез, лепра кезiнде мамандандырылған медициналық көмек көрсетуге;
2) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуге;
3) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезiнде медициналық
көмек көрсетуге;
4) сот-медициналық сараптамаға бағытталады.
Азаматтарға жергiлiктi бюджеттің есебiнен орындалатын тегін медициналық
көмек:
1) алғашқы медициналық-санитарлық көмектi;
алғашқы медициналық -санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы
бойынша мамандандырылған амбулаториялық-емханалық ұйымдар жүзеге асыратын
консультациялық-диагностикалық көмектi;
ортодонтикалық көмектен басқа 18 жасқа дейiнгi балаларға, жүктi әйелдерге
және тісі қaтты ауырған науқастарға стоматологиялық көмектi;
18 жасқа дейiнгi балаларға физиотерапевтiк көмектi;
2) жедел және шұғыл жәрдем көрсетудi;
3) шұғыл көмек көрсетудi; (алғашқы медициналық-санитарлық көмек
көрсету мамандарының жолдамасы бойынша аурулардың барлық түрлерi, соның
iшiнде: онкологиялық, психоневрологиялық, инфекциялық, офтальмологиялық,
хирургиялық, нейрохирургиялық, ортопедиялық, уронефрологиялық, терапевтiк,
травмотологиялық, терi-венерологиялық, жүктi әйелдер мен аурулардың
гинекологиялық ауруларына, алкоголизммен және нашақорлықпен, туберкулезбен,
қант диабетiмен, тыныс жолы-өкпе ауруларымен ауыратындар бойынша жоспарлы
көмек көрсетудi қоса алғанда, жергiлiктi деңгейде ересектер мен балаларға
стационарлық медициналық, соның iшiнде оңалтушылық көмек көрсетудi);
4) шұғыл төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезiнде
медициналық көмек көрсетудi;
5) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек
көрсетудi қамтиды.
Әскери қызметшiлерге, iшкi iстер органдарының, Ұлттық қауiпсiздiк
комитетiнiң, Қазақстан Республикасы iшкi әскерлерiнiң әскери қызметшiлерiне
зандарда белгiленген тәртiппен тегін медициналық көмек көрсетiледi.
Басқа қалғандарының бәрi ақылы нысанда көрсетiлуi тиiс, бұл дұрыс
нарықтық медициналық қызметтер көрсетудiң дамуына жеткiзедi.
Мемлекеттiк денсаулық сақтауды қаржыландырудың көздерi мыналар болып
табылады:
ұзақ мерзiмдi экономикалық нормативтер бойынша бөлiнетiн республикалық
және жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттары;
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң кipicтepiнeн аударылатын аударымдар,
министрлiктiң, ведомстволардың және басқарудың басқа органдарының мақсатты
субсидиялары;
арнаулы бағдарламалар бойынша халықаралық ұйымдардың қаражаттары;
республикалық және жергiлiктi валюта қорларынан бөлiнетiн валюталық
қаржы;
жұмыс берушiлерге нормативтерден тыс медициналық және басқа қызметтер
көрсетудi орындағаны үшiн және ақылы қызметтер мен шаруашылық қызметтiң
басқа түрлерiн көрсеткенi үшiн алынған медициналық мекемелердiң
қаражаттары;
ұйымдар мен азаматтардың, соның iшiнде басқа мсмлекеттердiң қайырымдылық
салымдары.
Мемлекеттiк денсаулық сақтаудың қаражаттары мыналарға бағытталады:
азаматтарға медициналық көмек көрсетуге;
денсаулық сақтаудың мақсатты кешендi баrдарламаларына; мемлекеттiк
денсаулық сақтаудың материалдық -техникалық базасын дамытуға;
емдеу-профилактикалық және санитарлық-эпидемиологиялық мекемелердi
ұстауғa;
медициналық кадрларды даярлаyға және олардың бiлiктiлiгiн арттыруға;
медициналық ғылымды дамытуға және енгiзуге;
жұқпалы аурулар эпидемияларын жоюға.
Дене шынықтыру мен спортқа жұмсалатын шығыстар мемлекеттiк бюджеттiң
қаражаттары, кәсiподақ ұйымдарының қаражаттары, шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң кipicтеpi, спорт қоғамдарының меншiктi қаражаттары есебiнен
қаржыландырылады. Стадиондар мен басқа спорт ғимараттарына жұмсалатын
күрделi жұмсалымдар, спорт ұйымдарының аппаратын ұстау, оқу-жаттығу
жиындары мен жарыстарды өткiзугс бөлiнетiн қаржылар мемлекеттiк бюджеттен
қаржыландырылады. Шығыстардың бiр бөлiгiн ұйымдар - демеушiлер,
әдеттегiдей, жарнамалық мақсаттарда өтейдi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының азаматы
жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған
жағдайда және өзге де заңды негiздерде oған жалақы мен зейнетақының ең
төмен мөлшерлерiне, әлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк бередi.
Халықты әлеуметтiк қорғауға жұ.мсалатын шығыстар мемлекет шығыстарының
жүйесiнде үлкен орын алады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты
әлеуметтiк қорғау басым бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуіне байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның
құнсыздануының нәтижесiнде өседi.
Әлеуметтiк қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдай.ларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тiршiлiк әрекетінің кепiлдiктi деңгейiн қамтамасыз
етугс арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттiк және басқадай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерiнiң жүйесiн айтады. Бұл деңгей
қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы iшкi өнімнің
мөлшерлерiне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудiң сипатына,
жүйенi iскe асыру механизмдерiнiң жұмыс тиiмдiлiгiне байланысты болады.
Әлеуметтiк қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгiштiк қатынастарда
көрiнiп, бiлiнедi, бұл қорлардан халыққa әр түрлi әлеуметтiк төлемақылар
жасалынады.
Ең төмен әлеуметтiк төлемақылар мөлшерiн есептеудiң негiзi орта есеппен
жан басына шаққандағы тұтыну бюджетiнің мөлшерi болып табылады. Бұл үшiн
негiзгi тамақ өнiмдерi, киiм-кешек, дәрi-дәрмек, отын бойынша, отбасына
қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы
есептеп шығарылады. Ең төмен тұтыну бюджетiнiң мөлшерi бағалар деңгейiнiң
өзгеруiмен байланысты мезгiл-мезгiл қайта қаралып тұрады және уәкiлеттi
орган қайта бекiтедi.
Әлеуметтiк шығыстар зейнетақы төлеудiң мемлекеттiк орталығы, қазiргi
кезде мемлекеттiк бюджетке қамтылған мемлекеттiк жинақтаушы зейнетақы қоры,
әлеуметтiк қорлар немесе шаруашылық, субъектiлерiнiң тұтыну қорлары арқылы
жүзеге асырылады. Төлемақыларды халықты әлеуметтiк қорғау органдары,
шаруашылық субъектiлерi, өндiрiстiк емес сфера ұйымдары жасап жүргiзедi.
Кәсiпорындар мен ұйымдарда әлеумсттiк сақтандыруды кәсiподақ комитеттерi
қадағалап отырады.
Халықты әлеуметтiк қорғауға жұмсалатын шығыстар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлеуметтiк қамсыздандыру және
әлеуметтiк көмекке жұмсалатын шығыстар ретiнде қамтып көрсетiледi.
Халықты әлеуметтiк қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары
бар.
Әлеуметтiк қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс iстемейтiн
мүшелерiн матсриалдық қолдау жөнiндегi қатынастардың кең спектрiн қамтиды.
Әлеуметтiк қамсыздандырудың нысаны ретiнде әлеуметтiк сақтандыру,
әлеуметтiк жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен жiктерiне
"әлсуметтiк көмек" деп аталатындар бола алады.
Әлеуметтiк сақтандыру өзiнiң экономикалық табиғаты жағынaн адамның сңбек
қызметiмен және бұл қызмсттiң нәтижесiнс байланысты болып келетiн тиiстi
төлемақыларға арналған қорларды қалыптастырумсн байланыстырылады. Яғни,
әлеуметтiк сақтандыру жөнiндегi қаражаттар айтарлықтай дәрежеде, өзiн-өзi
қаржыландыру қағидасы бойынша, пайдаланушының (сақтанушының) оларды алуына
қарай кеп нсмесе аз уақыт аралығымен жасалынады.
Тұрмысы төмендегiлерге әлеуметтiк көмек негiзiнен кедейлiк шегiнен арғы
халықтың көптеген санаттарына таралады және мемлекет немесе қайырымдылық-
қоғамдық мақсатты, жеке меншiктегi қорлардың есебiнен болатын "қайыр
көрсету" сипаты болады және мақсаты - "кедейлерге қамқор болу".
Сөйтiп, әлеуметтiк мұқтаждарды қаржыландыруға арналған қаражаттарды
қалыптастырудың үш әдiciн бөлiп көрсетуге болады: сақтық бюджеттiк,
қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдiстерi.
Әлеуметтiк сақтандыру көбiнесе зейнетақымен к,амтамасыз ету жүйесi,
еңбекке уақытша жарамсыздық жөнiнде жәрдемақылар төлеу, жұмысынан айырылған
кезде әлеуметтiк қолдау арқылы iскe асырылады.
Зейнетақы - бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетiлген тәртiппен зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк
орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшiлер, iшкi
iстep органдарының қызметкерлерi үшiн тиiстi қызметтердi ұстayғa көзделген
қаражат есебiнен төленетiн зейнетақы төлемдерiнiң жиынтығы.
Жuнақтаушы зейнетақы жүйесi кезiнде әpкiм өз табысынан (жалақысынан)
мiндеттi зейнетақы жарнасын аударады. Осы кездiң есебiнен жинақтаушы
зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорланымдарды қалыптасады. Ұстау
және жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарын төлеу
мына мөлшерлемелер бойынша жүзеге асырылады: жалдамалы қызметкерлердiң
еңбегiн пайдаланатын заңи тұлғалар, сондай-ақ жеке кәсiпкерлер, адвокаттар
мен жеке нотариустар ай сайынғы ақша немесе натуралдық нысандағы табысынан
(жұмыс берушiнiң материалдық, әлеуметтiк игiлiктер немесе басқадай
материалдық пайда түрiндегi табыстарын қоса) он пайыз мөлшерiнде жарна
аударады. Салымшылар немесе жұмыс берушiлер мiндeттi зейнетақы жарналарына
қосымша peтiндe epiктi зейнетақы жарналарын төлей алады, олардың мөлшерi
шектелiнбейдi, жарналар бiрақ рет немесе дүpкiн-дүpкiн, ұдайы немесе
тұрақсыз қолма-қол ақшамен немесе аудару жолымен (қолма-қолсыз ақшамен)
төленедi.
Зейнетақы төлемдерi салымшының таңдауы бойынша Мемлекеттiк жинақтаушы
зейнетақы қорына немесе Мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларына
бағытталады, салымшыға зейнетақы келiсiм шартының негiзiнде жеке зейнетақы
шоты және жекеше нөмip - әлеуметтiк жеке код (ӘЖК) ашылады.
Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры бар. Егер 30 жылдан берi жұмыс
iстеп келе жатқан Чилидегi зейнетақы жүйесi экономикалық белсендi саналатын
азаматтарының тек 30 пайызын ғана қамти алса, Қазақстанда 5-6 жылдың iшiнде
9 миллионға жуық адам әлеуметтiк жеке код туралы куәлiк алып отыр. 15
миллион тұрғындары бар ел үшiн бұл үлкен жетiстiк. Солардың 6,3 миллионға
жуығы салымшылар қатарына тартылған, яғни бұл еңбекке жарамды республика
тұрғындарының 80 пайызының өз шоттары барын дәлелдейдi.
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңга
сәйкес Орталықтан зейнетақы төлемдерi еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер
58 жасқа толғанда және еркектерге кемiнде 25 жыл еңбек өтiлi болғанда,
әйелдерге - 20 жыл еңбек өтiлi болғанда тағайындалады.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес, зейнетaқы орташа айлық
кipicтің 60 пайызы есебiнен жүргiзiледi және жұмыстa болған үзiлiстерге
қарамастан, қатарынан кез келгсн 3 жыл жұмыс үшiн орташа айлық табыс
негiзге алына отырып, 1995 жылrы қаңтардың бiрiнен бастап жүзеге асырылып
келедi. 1998 жылғы қаңтардың l-iне дсйiн қажеттi еңбек өтiлiнен тыс жұмыс
iстеген әрбiр толық жыл үшiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi 1 пайызға
өсiрiлсдi, бiрақ ол зейнетақыны есептеу үшiн ескерiлетiн табыстың 75
пайызынан аспауы тиic.
Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнде әр түрлi жәрдемақылар маңызды орын алады.
Жәрдемақы - бұл жұмыстағы уақытша үзiлiс кезiнде, сондай-ақ белгiлi бiр
жағдайларда пайда болатын көтерiңкi шығындарды өтеуге арналған
кепiлдендiрiлген ақшалай өтемақы.
Әлеуметтiк сақтандыру шеңберiнде төленетiн жәрдемақыларға сырқатты
бетшелер бойынша төлемақылар, жүктiлiк және босану бойынша жәрдемақы,
санаторийларға жолдамалар сатып алу жөнiндегi шығыстар (шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң - жұмыс берушiлердiң -қаражаттары есебiнен жүзеге
асырылады) , жаңа туған сәби үшiн төленетiн бiржолғы жәрдемақы, балаға
қарау жөнiндегi жәрдемақы, жерлеуге берiлетiн жәрдемақы (жергiлiктi
бюджеттер есебiнен қаржыландырылады) кiрiктiрiледi.
Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтiк жәрдемақылар жалпы
ауруларға байланысты (жарақат алуға, жүктiлiктi жасанды жолмен бұзуға,
карантинге байланысты, туберкулез немесе кәсiби ауру себебiнен уақытша
басқа жұмысқа ауыстырылған кезде) еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайларында
және заңдарда белгiленген басқа да жағдайларда тағайындалады.
2001 жылдың шiлдесiнде қабылданған "Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк көмек
туралы" Заңға сәйкес жан басына шаққанда аймақтарда белгiленген кедейлiк
деңгейiнен төмен орташа табыс алатын халықтың бәрi атаулы көмекпен
қамтылады.
Халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнде мыналар бөлiп көрсетiледi:
1.Әлеуметтiк көмек, ол бойынша төлемақылар мыналарды кiрiктiредi:
а) балалары бар отбасына жәрдемақы, ол отбасының жиынтық табысын
ескере отырып тағайындалады (18 жасқа дейiнгi балаларға);
е) балалары бар мерзiмдiк қызметтiң әскери қызметшiлерiнiң
отбасыларына жәрдемақы;
б) мүгедек балалары бар отбасыларына жәрдемақы;
в) ВИЧ- инфекциясын жұқтырған балаларға немссе ересектерге жәрдемақы;
г) әкелерi алименттер төлеуден жалтарынған балаларға уақытша жәрдемақы;
д) 7 жасқа дейiнгi 4 және одан көп балалары бар жұмыссыз аналарға
жәрдемақы.
2. Тұрғын үй жәрдемақысы, отбасының жиынтың табыстарын ескере отырып
тағайындалады.
З. Тұрғын үй-коммуналдық қызметтсрдi, отынды, көлiктi, соғыс және еңбек
ардагерлерiне, табысы аз зейнеткерлерге және басқаларға медициналық қызмет
көрсету жеңiлдіктерiнің жүйесi.
4. Жұмыссыздарға матерuалдық көмек.
5. Этникалық отанына оралған қазақтарға жәрдемақы және басқа
жәрдемақылар.
Жұмыссыздықтан мемлекеттiк әлеуметтiк қорғау мына шараларды кiрiктiредi:
1) жұмысқа орналасуға жәрдемдесу;
2) бiлiктiлiктi жоғарылатуды кәсiптiк даярлау, жұмыссыздарды қайта
даярлау және олар үшiн қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру;
3) қоғамдық жұмыстармен қамтылған жұмыссыздардың еңбегiне ақы төлеу;
4) табысы аз азаматтардан шыққан жұмыссыздарға мемлекеттiк атаулы көмек
көрсету.
Мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар (бала туғанда, жерлеуге, балалары бар
отбасыларына, табысы аз отбасыларына азаматтарға) тұрғын үй көмегi,
жұмыссыздарға материалдық көмек жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттарынан
төленедi.
Жергiлiктi бюджеттерден әлеуметтiк көмек көрсету түрiнде төлемақылар
мыналарға төленедi:
1) экологиялық апаттардан, нәубеттерден, ядролық, сынақтардан зардап
шекендерге;
2) жаппай саяси қугын-сүргiн құрбандарына, көп балалы аналарға, жан
басына шаққанда табысы деңгейi төмен аз қамтылғaн отбасыларына, халықтың
бiрқатар басқа санаттарына.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер, басқа жұмыс берушiлер меншiктi
әлеуметтiк қорларынан өздерiнiң жұмыс icтеп жүрген қызметкерлерiне, бұрынғы
қызметкерлерiне, олардың отбасы мүшелерiнс қосымша материaлдық және ақшалай
көмек көрсете алады.
Ғылыми-техникалық прогрестi (FТП) қаржыландырудың көзiн таңдау кезеңдерге
және тиiсiнше, ғылыми-техникалық зерттеулерге байланысты, соның iшiнде:
iргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулер, жобалау-конструкторлық
зерттемелер, жаңа техника мен технологияны, өндiрiстi, еңбектi және
басқаруды ұйымдастырудың әдiстерiн енгiзу.
FТП-нi қаржымен қамтамасыз етудiң негiзгi қағидаттары қаржыландыру
кездерiнiң көптiгi және олардың мақсатты бағыттылығы болуы тиic.
Ғылым жалпы нарықтық қатынастарға бағдарлана алмайтын қызмет сферасына
жатады: мәселен, iргелi ғылым түгелдей коммерциялық критерийлерге түсiп
кетпейдi, сондықтан экономиканың манызды секторларындағы технологияны
революцияландыра алатын iргелi зерттеулер мен келешектегi зерттемелердi
қаржыландырудың мiндетiн мемлекет өзiне алады. Мемлекеттiк ғылыми
-техникалық, инвестициялық, экологиялық, iзгiлiктiлiк және өзге де
багдарламалар саласында келiciлген саясат жүргiзу қажет. Айтылған
бағдарламалар мен жобалардың бағдарламаларын қаржыландыру
орталықтандырылған қаражаттар есебiнен жүргiзiлуi мүмкін.
Мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржыландырудың басымдығы жалпымемлекеттiк
маңызы бар аса маңызды iргелi зерттеулерге, салааралық проблемалар бойынша
жұмыстарға, мемлекеттiк және халықаралық ғылыми-техникалық бағдарламалар
мен жобалардың тапсырмаларына берiледi;
FТП-нiң қолданбалы және енгiзбелiк шаралары шаруашылық есеп қорларынан
(орталықтандырылған және орталықтандырылмаған) және банк несиелері есебiнен
қаржыландырылуы тиiс. Бұл шаралар өндiрiс тиiмдiлiгiне тiкелей ықпал
жасайтындықтан, оның түпкiлiктi нәтижелерiне әсер ететiндiктен шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң кipicтepiн ҒТП сферасындағы олардың қызметінің
түпкілікті нәтижелерiмен тығыз байланысын қамтамасыз eтeтін икемдi салық
саясаты жүргiзiлуi тиiс.
Шаруашылықтың басқару органдары (концерндер, ассоциациялар, акционерлiк
қоғамдар, компаниялар, министрлiктер, ведомстволар) ғылыми-зерттеу,
тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарының және ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң
жаңа түрлерiн игерудiң арнаулы салалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан экономикасындағы фискалдық
саясаттың мәні мен маңызы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
І ТАРАУ
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫСЫ: СИПАТТАМАСЫ, ФУНКЦИЯЛАРЫ ... ... .
І.1 Мемлекет қаржысының мазмұны,
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .6-11
І.2 Мемлекет кірістері мен шығыстарының мәні және құрамы ... ... 11-33
ІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТТЫҢ МӘНІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
ІІ.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы сипаттамасы мен
сыныптамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-38
ІІ.2 Макроэкономикалық тепе-теңдік және
қаржы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38-41
ІІ.3 Қазақстан Республикасының фискалдық саясаты ... ... ... ... ... ... .42-46
ІІ.4 Нарықтық тепе-теңдікке фискалдық саясаттың құралы ретіндегі салықтың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46-49
ІІІ ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИСКАЛДЫҚ САЯСАТЫНЫҢ КЕЛЕШЕКТІК НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ.1 Қазақстанның орта мерзімді фискалдық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... .50-52
ІІІ.2 2007-2009 жылдарға мемлекеттік бюджет шығыстарының басым
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...70-7 4
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...75-76
КІРІСПЕ
Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Нарықтық экономика
жағдайында ұзақ мерзімді ғылыми қаржы болжамдарына негізделген және қаржы
реттеуіштерінің жүйесінк сүйеніп әрекет ететін тиісті фискалдық саясаты
материалдық-заттай, ақша ағындарының күнделікті әрі келешектік тепе-
теңдігіне жетудің, соның негізінде қоғамның үдемелі экономикалық өсуін
қамтамасыз етудің негізгі өркениетті әдісі болып табылады.
Әр мемлекеттің дербес фискалдық саясатын жүргізуде өзіндік
ерекешеліктері болады. Фискалдық саясатты жүзеге асырудың негізі бюджетке
түскен қаржыны дұрыс пайдалану болып табылады.
Қаржы саясатының басты бағыттары фискалдық және экономикалық саясат
болып табылады[1]. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемлекеттік бюджет болып
табылатын орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, ал
экономикалық саясат экономикалық процестерді реттеумен байланысты.
Фискалдық саясат салық төлемдерін алу, қоғамдық тауарларды өндіру кезінде
ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақша қаражаттарының трансферттік
ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және қайта бөлу әрекеттерін, үкімет
пен жергілікті органдардың экономикалық және әлеуметтік сфераларда қаржыны
пайдалану жөніндегі басқа іс-қимылдарын қамтиды.
Фискалдық саясат дискредициялық саясат ретінде, яғни ұлттық өндірістің
нақтылы көлемін, жұмыспен қамтылуды (жұмыстылықты) өзгерту, инфляцияны
бақылау, экономикалық өсуді тездету мақсатымен мемлекеттің салықтарымен
және шығыстарымен саналы айла-шарғы жасау ретінде жүргізіледі. Экономикалық
циклдың сипатына қарай ынталандырушы немесе тежеуші фискалдық саясат
жүргізілуі мүмкін. Икемсіз фискалдық саясат экономикалық циклдің түрлі
фазаларындағы - өрлеу немесе құлдырау фазаларындағы ұлттық өнім көлеміне
теңбе-тең түрде мемлекет шығындарының және салық алудың түрленуі ұғынылатын
автоматты немесе кіріктірме тұрақтандырғыштардың іс-әрекетін қажет етеді.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі фискалдық саясат қоғамдағы бірінші
кезектегі міндеттерді шешу үшін пайдаланатындылықтан Қазақстан
Республикасының ағымдағы және келешектік фискалдық саясатының маңыздылығын,
әсіресе Қазақстанның бәсекеге қабілетті экономикаға айналудағы оның орнын
көрсетуден тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстанның фискалдық саясатының мақсаты мен
міндеттерін зерделей отырып, олардың қаржы механизмі арқылы іске асырылуына
көз жеткізу және Қазақстанның жақын келешекке жасалған орта мерзімді
фискалдық саясатынның басым бағыттарын қарастыру болып табылады.
Мақсатқа сәйкестендіріліп келесі негізгі міндеттер қойылады:
- фискалдық саясаттың байыбына бару үшін мемлекеттік қаржыға сипаттама
беру, мемлекет кірістері мен шығыстарының құрамын анықтау;
- Фискалдық саясаттың түрлерін, маңыздылығын, құралдарын қарастыру;
- Нарықтық тепе-теңдікке фискалдық саясаттың маңызды құралы салықтардың
әсерін бағалау;
- Фискалдық саясаттың макроэкономикамен байланысын қарастыру;
- Қазақстан Республикасының жақын келешекке арналып жасалған орта мерзімді
фискалдық саясатының басым бағыттарын көрсетіп, сандық көрсеткіштер
негізінде олардың еліміз межелеген мақсаттарға қол жеткізудегі рөлін
көрсету.
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі Қазақстанның фискалдық саясаты және
оның негізгі құралдары салық және бюджет саясаттары болып табылады.
Жұмыстың зерттеу заты Қазақстан Республикасының қаржысын басқарудағы
фискалдық саясат, оның түрлері, нысандары болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеудің әдіснамалық негіздері ретінде теориялық және
нақты материалдарды тұжыру, салыстырып талдау қолданылды.
Диплом жұмысына теориялық негіз болған экономист-ғалымдардың, тәжірибелі
мамандардың ғылыми еңбектері, сондай-ақ заңдық-нормативтік актілер.
Диплом жұмысын жазуда ақпараттық негізге Қазақстан Республикасының 2007-
2009 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты, статистикалық
жылнама, Салық және Бюджет кодекстері алынды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында мемлекеттік қаржысының мазмұны,
құрамы, қағидалары, мемлекет кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы
мазмұндалған.
Жұмыстың екінші тарау Қазақстан Республикасындағы фискалдық саясаттың
мәні мен маңызы, экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы
сипаттамасы, макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы жағдайы мен Қазақстан
Республикасының фискалдық саясаты туралы кеңінен қарастырылған.
Жұмысымның үшінші тарауында Қазақстанның фискалдық саясатының
келешектік негізгі бағыттарындағы орта мерзімдік фискалды саясаттың
мақсатымен құралдары, сонымен қатар 2007-2009 жылдарға мемлекеттік бюджет
шығыстарының басым бағыттарына талдау жасалынды.
І-ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТ ҚАРЖЫСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ, ФУНКЦИЯЛАРЫ
І.1 Мемлекет қаржысының мазмұны, құрамы
Мемлекеттің қаржысы мемлекеттің экономикалық, әлеуметтiк, саяси
функцияларын орындау үшiн оны қажеттi ақша ресурстарымен қамтамасыз ететін
елдiң қаржы жүйесiнiң маңызды сферасы болып табылады және олар экономика
мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттiк сектордың
өндiрicтiк және әлеуметтiк қатынастардағы ic-қимылымен байланысты.
Экономикалық мәнi жағынан мемлекеттiң қаржысы мемлекеттiң, оның
кәсiпорындарының қаржы ресурстарын қалыптастырып, алынған қаражаттарды
мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын oрындауғa пайдалану үшiн
қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бiр бөлiriн бөлу және қайта
бөлумен байланысты болатын ақша қатынастарын бiлдiредi.
Мемлекет (өзiнің билiк пен басқару органдары арқылы), бiр жағынан, жеке
кәсiпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы
ақша қатынастарынын, субъектiлерi болып табылады.
Iшкi ұлттық өнімнің өcyiмен салыстырғанда мемлекеттің шығыстары көлемiнің
озыңқы қарқынмен өcyi мемлекеттің қаржыларына тән сипат болып табылады. Бұл
құбылыс XIX ғасырдағы Heмic экономисi Вагнердің заңы – Өспелі мемлекеттiк
белсендiлiк заңы” ретiнде белгiлi. Бұл заңға сәйкес өнеркәсiп саласы
дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндiрiс көлемiне қарағанда жылдамырақ
өcyi тиiс. А. Вагнер мемлекеттiк белсендiлiктің өcyiн үш фактормен
бaйланыстырады:
l) экономика дамуының нәтижесiнде экономикалық тiрлiктiң күрделенуiмен және
еңбек бөлінісінің тереңдеуiмен; бұл мемлекет тарапынан тиiмдi және ұтымды
экономиканы, құқық тәртiбiн, заң қызметтерiн кеңейтудi қолдаудың
қажеттiгiне жеткiзедi;
2) техника мен технология дамуы капиталдың үлкен мөлшерiне қажеттiлiктi
кажет етедi, бұл капитaлды майда фирмалардың алдында артықшылықтары бар
акционерлiк компаниялар қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың
қызметiн реттеу үшiн техникалық шарттар бойыншa олар құрылатын өндiрiстерге
қатысуы тиic;
3) көрсетiлетiн қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтiн
бiлiм беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсендiлiктi
күшейтедi.
Сөйтiп, Вагнердiң заңы нарықтық, шаруашылықтың белгiлi бiр шектеулiлiгiн
және экономикалық процестердi мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгін дәлелдейдi.
Мемлекет қаржысының функцuялары экономикалық категория болып келедi: бұл
– бөлу мен бақылау функцuялары.
Түрлi фискалдық құралдар арасында бөлiнiс көбiнесе тiкелей мыналар арқылы
орындалады:
1) табысы төмен үй шаруашылығын қаражаттандыруды жоғары табыстарға
үдемелi салық салумен ұштастыратын салықтық трансферттiк тәсімі арқылы;
2) баламалы түрдегi бөлiнiс жалдаушылардан төмен табыс болатын тұрғын үй
сықылды қоғамдық шаруашылықты қаржыландыру үшiн пайдаланылатын прогрессивтi
салықтар арқылы орындалуы мүмкін;
3) ақырында, қайта бөлуге табысы төмен тұтынушылар пайдаланатын басқа
тауарларды қаражаттандыруды көбiнесе жоғары табысты тұтынушылар сатып
алатын тауарларға салынатын салықтармен ұштастыру арқылы жету мүмкін.
Саясаттың баламалы құралдарын таңдауда тұтынушылардың немесе
өндiрушiлердiң таңдауғa араласуы болғанда көтерiлетiн толық нәтижеленетiн
ысыраптар немесе тиiмдiлiк шығындары есепке алынуы тиic. Салықтық –
трансферттiк механизм арқылы қайта бөлудiң жеке тұтыну немесе өндiрiстiк
таңдауғa кедергi жасамайтын артықшылығы болады. Алайда тiптi бұл механизм
де “тиiмдiлiк шығындарынсыз емес, coндықтан жанжалды теңдік пен тиiмдi
мақсаттарды теңгерудi табу қажет. Жүргiзiлетiн оңтайлы саясат мүдделердiң
eкeyiнe қолданылуы тиiс.
Мемлекеттің қаржысы республикалық және жергiлiктi деңгейлерде ic-әрекет
eтeдi және мемлекеттiк бюджеттi, бюджеттен тыс қорларды, мемлекеттiк
несиені, мемлекеттiк және муниципалдық, кәсіпорындap мен ұйымдардың
қаржыларын кipіктірeдi. Атaлған буындардың түрлi функциялық арналымының
apқacындa мемлекет экономикалық, әлеуметтiк, саяси процестердің үлкен
спектрiне, салалық және аумақтық проблемаларды шешуге ықпал етедi.
Экономикалық және әлеуметтiк сфераға мемлекеттiк басшылықтың деңгейiне
қарай мемлекеттің қаржысы жалпымемлекеттiк (республuкалық) және жергiлiктi
(мунuцuпалдық) қаржылар болып бөлiнедi.
Егер қаржы қатынастарын топтастыру кезiнде мемлекеттiң экономика мен
әлеуметтiк процестерге басшылық жасау деңгейiне сүйенетiн болсақ, онда
Қазақстан Республикасындағы мемлекет қаржысының құрылымын шамамен мынадай
түрде көрсетуге болады (1 сыз6а).
1-сызба. Қазақстанның мемлекеттік қаржысының құрамы
Мемлекет қаржысының құрамында респу6ликалық және жергiлiктi деңгейлерде
қалыптасатын бюджеттік қатынастар мен өзара байланыстар маңызды рөл
атқарады. Бюджеттiк қатынастар көмегімен мемлекеттiк құрылымдардың
қарамағына қаржылық әдiспен қайта бөлінетiн ұлттық табыстың едәуiр бөлiгi
жұмылдырылады. Түрлі деңгейдің бюджeттері – республикалық, жергілікті
бюджеттер тиiсiнше өкімет пен басқарудың республикалық және жергiлiктi
органдары үшiн тiрлiктің қаржы базасы болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында жалпы функцияларды орындау үшiн
республuкалық (орталық) бюджет қалыптастырылады. Оның ресурстары
мемлекеттiк мақсатты кешенді бағдарламаларды қаржыландыруға, республикалық
функцияларды орындауға, сондай-ақ қарулы күштер мен басқару органдарын
ұстауға байланысты мемлекеттiң шығыстарын қамтамасыз eтyгe арналған.
Бюджеттiк қатынастар жүйесiнде жергiлiктi бюджеттерге маңызды орын
берiледi. Жергiлiктi бюджеттер көбiнесе экономикалық процестердi peттey
үшiн пайдаланылады, өндiргiш күштердi орналастыруға ықпал етедi, жергiлiктi
кәсiпорындар шығаратын өнімнің бәсекелестiк қабiлетiн apттыpyғa, аумақтық
инфрақұрылымды жасауға, еңбек ресурстарының ұдайы өcyi жөніндегi шығындарды
қаржыландыруға жәрдемдеседi. Жергiлiктi бюджеттер әлеуметтiк
бағдарламаларды жүзеге асыруда зор рөл атқарады.
Бюджеттен тыс қорлардың арналымы – арнаулы мақcaтты аударымдар мен басқа
көздер есебiнен жеке нысаналы шараларды қаржыландыру. Бюджеттерде
қаражаттар иесiзденедi, ал бюджеттен тыс қорлардың құқықтық мәртебесi
қаражаттарды қатаң мақcaтты арналым бойынша пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қорлардың дербестiгi (автономдығы) өкiлеттi және атқарушы органдардың
қатысуысыз дербес басқаруды қажет етедi, мұның өзi бюджеттен тыс қорлардың
қаражаттарын неғұрлым жедел пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Мемлекеттiк несиенің мазмұнын құрайтын ақша қатынастары мемлекет
қаржысының өзгеше бөлiгi болып табылады. Мемлекеттiк кредит қатынастары
кәсiпорындардың, ұйымдар мен халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруға және
оларды мемлекеттің шығыстарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшiн билiк
органдарына уақытша беруге байланысты пайда болады.
Заңи және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын мемлекеттің жұмылдыруы
қаржы рыногында облигацияларды, қазынашылық мiндеттемелердi және
мемлекеттiк бағалы қағаздардың басқа түрлерiн сату арқылы жүзеге асады.
Халықаралық несиеде қарым-қатынастарға шетелдiк мемлекеттер, олардың
компаниялары, фирмалар, сонымен қатар халықаралық және мемлекетаралық
қаржы мекемелерi кiрiседi.
Мемлекеттiк сектордың жұмыс icтeyi мемлекеттiк меншіктің болуына
негiзделген. Меншiктi жiктеу тұрғысынан мемлекеттiк заңи ұйымдардың мүлкi
және мемлекеттiк қазына болып ажыратылады.
Мемлекеттік заңи тұлғалардың мүлкі заңмен бөлектелген және мемлекеттiк
кәсiпорындар мен ұйымдар қаржысының жұмыс істеуінің негiзiн құрайды.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергiлiктi қазына болып бөлiнедi.
Республuкалык,қазына мыналарды қамтиды:
1) республикалық бюджеттің қаражаттары;
2) мемлекеттің алтын-валюта қаражаттары;
3) мемлекеттiк меншiктің айрықша құқығының мүлкi (жер, оның қойнауы,
өсiмдiк және жануарлар әлемi, басқа табиғи ресурстар);
4) республикалық меншiкке жататын оқшауландырылмаған мүлiк. Мүлiк иесi
талап етпеген иесiз мүлiк, тәркiленген, мұралану құқығы бойынша мемлекетке
берiлген өлген адамнан қалған мүлiк (иесiз мүлiк), мемлекетке – қазынаға
өткiзуге немесе беруге жататын көмбелер, олжалар қазыналық бола бастайды.
Жергілікті қазына мыналарды қамтиды:
1) жергiлiктi бюджеттің қаражаттары;
2) коммуналдық меншiкке жататын оқшауландырылмаған мүлiк.
Меншiктi пайдаланудың ұқсас сан алуан нысандары мемлекетке икемдi және
атаулы экономикалық және қаржы саясатын жүргiзуге, экономикалық және
әлеуметтiк процестерге, оларды керектi арнаға бағыттай отырып, ықпал етудің
қаржы механизмiн белсендi қолдануға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге
үкiметтің экономикалық функцияларын орындаудың, қоғамның өмір cүpyiнің әр
кезеңiнде оның мақсаттары мен мiндеттерiн жүзеге асырудың негiздерi peтіндe
мемлекеттiң қаржысы категoриясының рөлi мен маңызы бiлiнедi.
І.2 Мемлекет кірістері мен шығыстарының мәні және құрамы
Мемлекет қаржысының ic-әрекетi кезiнде өзара тығыз байланысты eкi процесс
пайда болады: мемлекеттiк құрылымдардың қарамағына қаржы ресурстарын
жұмылдыру және қаражаттарды мемлекеттiң әр түрлi қызметтерiне пайдалану.
Бұл процестердiң алғашқысы өзiнiң көрінісін мемлекеттiң кipicтepi ұғымында,
екiншici мемлекеттiң шығыстарында табады.
Мемлекеттiң кipicтepi деп экономикалық қатынастардың жүйесiн айтады, бұл
қатынастардың процесiнде мемлекеттің жұмыс iстеуiнің материалдық базасын
жасау үшiн мемлекеттiң меншiгiне түсетін қаражаттардың жиынтығы құрылады.
Орталықтандырылған қаржы кipicтepi негiзiнен салық, түciмдepi, сыртқы
экономикалық, қызметтен алынатын кipicтep, халық төлемдерi есебiнен
қалыптасады. Орталықтандырылмаған кipicтep кәсiпорындардың өздерiнің
ақшалай табыстары мен қорланымдарынан құрылады.
Мемлекеттің орталықтандырылған кiрiстерiнің құрамында басты орынды
бюджеттің кipicтepi алады, оның есебiнен қоғамды дамытудың экономикалық
және әлеуметтiк мiндeттepiн шешу қамтамасыз етiледi.
Мемлекет кipicтерінің басым бөлiгiн түрлi деңгейдегi бюджеттерге
орталықтандыру бiртұтас қаржы саясатын жүргiзуге, қаражаттарды ұлттық
шаруашылықтың басым салаларының пайдасына қайта бөлудi қамтамасыз етуге,
өндiрiстiк емес сфера қажеттiлiктерiн қанағаттандырып oтыруғa мүмкiндiк
бередi. Бюджет қаражаттарынан басқа мемлекеттің орталықтандырылған
кipicтepiнe бiрқатар мемлекеттiк бюджеттен тыс қорлар жатады.
Мемлекет кipicтepiнің экономикалық мағынасы және оларды ұйымдастыру
мемлекеттiк шаруашылық жүргiзудiң саяси және экономикалық рөлiне байланысты
болып келедi. Әрбiр қоғамдық экономикалық формация үшiн тayap-ақша
қатынастарының даму дәрежесiмен, өндipic әдiciмeн, мемлекеттің табиғaтымен
және функцияларымен байланысты болатын oғaн тән мемлекет табыстарының
жүйесi сипатты болады.
Мемлекет табыстарының қалыптасуы мемлекеттiң тiкелей белсендi қатысуымен
жүзеге асырылады: ол бюджетке орталықтандырылатын және шаруашылық жүргiзушi
субъектiлерге қалдырылатын қоғамның таза табысының үлесiн белгiлейдi,
сондай-ақ, халықтың жеке табыстарының бiр бөлiгiн және қоғамның басқа
қаражаттарын шоғырландырады.
Мемлекет өндipic құралдарының және тиісiнше, қосымша өнiмнің иесi болып
oтырған жағдайда мемлекет меншiгiнен алынатын табыстар мемлекет
кiрiстерiнің aйтарлықтай көзi болып табылады.
Мемлекеттiк меншiктен алынатын табыстарға мыналар жатады:
1) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың жалпы табысы (пайдасы),
қосылған құнға салынатын салық, акциздер, кеден табыстары түрiндегi табысы;
2) мемлекеттiк мүлiктен алынатын табыс (мемлекеттiк тұрғын үй қорынан,
жерден, ормандардан, жер-судан, басқа табиғи ресурстардан, мемлекеттiк
меншiктi мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiруден түсетін қаражаттар);
3) мемлекеттiк мекемелер мен ұйымдар көрсететін ақылы қызметтepдeн
алынатын табыстар (тipкey алымдары, мемлекеттік сараптау үшiн төлем) мен
шаруашылық емес қызметтер үшiн төлем (мемлекеттiк баж, жол полициясының
алымы, тауар белгiлерi үшiн өтінім алымы;
4) бюджеттiк мекемелердiң үй-жай үшiн жалгерлiк төлемдi, қосалқы
шаруашылық табыстарын және басқаларды қамтитын арнаулы қаражаттары.
Мемлекет кipicтepiнің көзi ұлттық табыс болып табылады, ал қаржы
ресурстары жалпы қоғамдық өнімнің барлық сомасын бөлу және қайта бөлу
кезiнде жұмылдырылады. Мемлекеттiң шығыстарын жабу бүкiл қаржы
ресурстарының жиынтығымен қамтамасыз стiлсдi.
Мемлекет кipicтеpінің сипаты айтарлықтай дәрежеде мемлекеттiң өзiне қажет
ақшаны жұмылдыратын әдiстерiне байланысты болып келедi. Нарықтық экономика
жағдайында мемлекеттiң кipicтepiн жұмылдырудың негiзгi әдiстерi салықтар
(оның түрлi нысандары), қарыздар және эмиссия болып табылады. Түрлi тарихи
кезеңдегi бұл әдiстердiң арасалмағы әр түрлi болады және қаржы саясатының
мазмұнымен, шаруашылық жағдаятпен, нақты экономикалық және әлеуметтiк
қайшылықтардың шиеленiсу дәрежесiмен және тағы басқа көптеген факторлармен
айқындалады.
Мемлекет кipicтерінің жүйесiнде орталық орынды салықтар алады. Олар
нарықтық тұрпаттағы дамыған экономикалық жүйеде әрекет ететін қаржының
негiзгi қасиеттерiн бiлдiретiн әмбебаптық және сонымен қатар басты
категория болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында салық нысаны
қаржылық өзара байланыстардың бүкiл жүйесiнде басымырақ болады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси
iс-бағытына қарамастан мемлекет кipicтepiнің негiзгi көзi –ұлттық табысты
қайта бөлудiң басты қаржылық тетігі, мемлекет кipicтеpiн, тиiсiнше,
бюджеттік қордың кipicтepiн де қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады.
Фискалдық маңызы бойынша екiншi әдiс мемлекеттiк қарыздар болып табылады.
Олар тек бюджет тапшылығын жабуға емес, сонымен бiрге әр түрлi күрделi
шығындарды, әcipece экономиканың мемлскеттiк секторындағы қаражаттарды
инвестициялауды қамтамасыз етуге пайдаланылады. Қаржы жүйесiнiң әр түрлi
буындарының шиеленiсуi күшейе түсiп отырған экономикалық дағдарыс кезiнде
қарыздардың маңызы айтарлықтай артады. Қарыздар мемлекет қаржыларының
түрлi буындарында, республикалық және жергiлiктi бюджеттерде, мемлекеттің
тартылған қаражаттары құрамында қолданыс тауып отыр. Соңғы жылдары әcipece
бюджет түсiмдерiнiң көздерiндегi қарыздардың үлесi артып отыр. Олар түрлi
деңгейдегi бюджет тапшылығын жабуда кеңінен қолдануда. Сонымен қатар қаржы
рыногының жұмыс iстеyi қарыздарды мемлекеттiк кәсiпорындардың шығындарын
жабу үшiн де пайдалануға мүмкiндiк бередi. Кәсiпорындарды
модернизациялауға, олардың материалдық-техникалық базасын жаңартып,
ұлғайтуға бағытталатын күрделi жұмсалымдарды қаржыландыру ендi қарыздардың
облигацияларын өткiзу арқылы қосымша қаржы ресурстарын тарту есебiнен
жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекет кipicтepiн жұмылдырудың үшiншi әдiсi эмиссия, оның үстіне тек
қағаз ақша эмиссия ғaнa емес, сонымен қатар несие эмиссиясы болып табылады.
Эмиссияға мемлекет салық және қарыз түсiмдерi мемлекеттiң өсiп oтырған
шығындарын жабуды камтамасыз ете алмағанда, оның үстіне қаржы рыногында
жаңа қарыздарды шығаруға қолайсыз жағдайда ғана иек артады.
Мемлекеттің кipicтepiн сыныптау олардың экономикалық мағынасын, құрамы
мен мақсатты бағыттылығын, қалыптасу қағидаттарын, яғни мемлекет
кiрiстерiнің бүкіл жүйесiн тереңіек түciнyгe мүмкiндiк бередi. Меншiк
нысандарын ұйымдық-құқықтық рәсімдеуге қарай мемлекеттің кipicтepi
мыналардан тұрады:
1) мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың табыстарынан;
2) жеке кәсiпкерлiк сектордың салық түсiмдерiнен;
3) халықтың салық төлемдерiнен;
4) кооперативтiк және ұжымдық кәсiпорындардың салық түciмдepiнeн;
5) қоғамдық ұжымдардың салық түсiмдерiнен.
Жасалу сфераларына байланысты мемлекеттiң кipicтepi:
материалдық өндiрic сферасында қалыптасатын кipicтep;
өндiрiстiк емес сферада жасалатын кipicтep болып жiктеледi.
Қаржылық мазмұны бойынша мемлекеттің кipicтepi:
салықтық;
салықтық емес болып бөлiнедi (мемлекет иелігінен алудан және
жекешелендiруден түсетін қаражаттар, ақшалай-заттай лотереялардан түсетін
табыстар және т.б.).
Салықтық кiрiстердi жұмылдыру жағдайында меншiк нысандарының ауысымы
болуы мүмкін.
Жұмылдыру әдістері бойынша кipicтер орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған болып жiктеледi.
Таза табыс өсуінің басты факторлары мыналар болып табылады:
еңбек өнімділігін арттыру (өнім өндiрудiң көлемiн арттыруды қамтамасыз
eтетін және өнім өлшемiне жұмсалатын еңбек шығгындарын төмендететiн);
өнім өндіруге жұмсалатын материал және ақша ресурстарынүнемдеу;
өнім сапасын жақсарту;
негiзгi және айналым өндірістік капиталдарын пайдаланудың тиiмдiлiгiн
арттыру;
табиғи өндіріс жағдайлары.
Мемлекеттiн, шығыстары - бұл мемлекеттің жұмыс icтеуімен байланысты ақша
шығындары. Экономикалық категория ретiнде олар қоғамдық өндiрiстi дамытып,
жетiлдiру, қоғамның сан алуан қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатында
жалпы iшкi өнiмнің бiр бөлiгiн бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды бiлдiредi.
Мемлекеттің шығыстары - мемлекеттің қаржы саясатының маңызды құралы,
оның орталықтандырылған және орталықтандырылмаған кipicтepiн пайдалануға
байланысты болатын қаржы қатынастарының бiр бөлiгi. Мемлекет шығыстарының
өзгешелiгi сол, ол қызметтің тек мемлекеттiк сферасының қажеттiлiктерiн
қамтамасыз етедi. Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты
мемлекеттің экономикалық, әлеуметтiк, басқару, қорғаныс және т.б.
функцияларымен тiкелей байланысты.
"Шығыстар" ұғымының қос мағынасы бар:
1. Ақша қаражаттарын олардың мaқcaтты арналымы бойынша пайдалану, яғни
ақша қаражаттарын айырбас процесiнде тiкелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамына түпкiлiктi табыстардың есебiнен жүзеге асырылатын
өндiрiстiк және өндiрiстiк емес сфера кәсiпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кiредi, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын толтыру
қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
2. Айырбас процесiнде қаражаттарды нақтылы жұмсаудан бөлгiштiк сипаттағы
шығыстарды ажырата бiлген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады:
жалпымемлекеттiк қорларды пайдаланған және кәсiпорындардың қорларын
мақсатты арналым бойынша бөлген кезде; ақша шығыстары барлық шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң түпкiлiктi табыстарын қалыптастырудың негiзi болып
табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң әр түрлi жүйесiнде (нарықтық және әкiмшiл-әмiршiл)
және тiптi экономика дамуының түрлi кезеңдерiнде мемлекеттiң рөлi, оның
функциялары мен қызмет саласы өзгерiп отыратындықтан, бұған сәйкес
мемлекеттiң жасайтын шығыстарының құрамы мен көлемi тиiсiнше өзгерiп
отырады.
Мемлекет шығыстарының құрамына мемлекеттiк бюджеттiң, мемлекеттiк
бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың, өндiрicтiк
және өндiрicтiк емес сфералар мекемелерiнiң шығыстары кiредi.
Мемлекетmiк секmордың кәciпopындары шығыстарының құрамына мыналар
кiредi:
1) өндiрiстiк, шаруашылық-пайдалану қызметiмен байланысты шығындар;
2) ұлғаймалы ұдайы өндіріскe (негiзгi құрал-жабдықтарға және айналым
капиталдарына) жұмсалатын шығындар;
3) бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетiн төлемдер;
4) көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бiрiншi mобы қорлардың (капиталдардың) толық айналымымен
байланысты және өндiрiс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады
және шартты түрде шығыстapғa жатады. Сондықтан кәсiпорындар бойынша
мемлекеттiң шығыстары шығыстардың екiншi және үшiншi топтарын қамтиды.
Мемлекет шығыстарының басым бөлiгi қоғамдық mауарларды, uгiлiкmердi және
қызметтер көрсетуді өндiруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлiн айқындайды.
Мемлекет шығыстарының жеке түрлерi экономикалық маңызы мен мазмұны
жағынан бiрыңғай (бiр тектi) емес. Шығындарды қаржыландырудың
көздерiндегi, нысандарындағы және әдicтерiндегi айырмашылықтар осыған
байланысты болады.
Мемлекеттің шығыстарын шектеудiң (айырудың) аса маңызды критерийi
материалдық өндipic пен ұлттық табысты жасаудың процесiнде олардың қатысы
болып табылады. Осыған сәйкес мемлекеттің шығыстары экономикалық мазмұны
бойынша үш негiзгi топқа бөлiнедi:
1) материалдың өндiрiспен тiкелей байланысты және өндiрiстiк сфераға
жататын шығыстар;
2) қызметтің өндiрicтiк емес сферасындағы шығыстар;
3) мемлекеттiк резервтердi жасау шығыстары;
Шығыстардың бiрiншi тобы мемлекеттің шаруашылық қызметімен шарттасылған
және ұлттық табысты жасаумен байланысты.
Мемлекет шығыстарының екінші тобы қоғамдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру
үшiн ұлттық табысты тұтынумен байланысты. Өндiрiстiк емес сфераға
жұмсалынатын қаражаттар ең алдымен оқу-ағарту мен денсаулық сақтау
мекемелерiн ұстауға, ғылым және мәдениеттi дамытуға, тұрғын үй және мәдени-
тұрмыстық құрылысқа, қызметкерлердi әлеуметтiк сақтандыруға, сонымен бiрге
қоғамның барлық мүшелерiн әлеуметтiк қаржыландыруға бағытталады. Мемлекет
сондай-ақ қаражаттарды қорғанысқа, мемлекеттiк аппаратты ұстауға және
мемлекеттiк органдардың қызметiмен байланысты басқа шараларға жұмсайды.
Өндiрiстiк емес сфераның қажеттерiне жұмсалатын шығыстар тұтыну қорына
қорына ұлттық табыстың бөлiгi болып табылады. Алайда өндiрiстiк емес
сферадағы шығындардың өcyi ақырында қоғамдық өндiрicтiң өсу және оның
тиiмдiлiгiн арттыру қарқынында бiлiнiп, көрiнедi. Бұған бiлiктi кадрларды
даярлау, ғылым жетiстiктерiн өндiрiске енгiзу, материалдық өндiрiс
сферасының қызметкерлерiне медициналық қызмет көрсетудi қамтамасыз ету
есебiнен қол жетедi.
Үшiншi топтың мемлекет шығыстары - мемлекеттiк резервтерді жасау мен
молықтыруға жұмсалатын шығындар төтенше жағдайлар кезiнде, мысалы, дүлей
апаттар кезiнде, өндiрiстiк, сондай-ақ өндiрiстiк емес сфералардың
қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға, ысыптары өтеуге және кәсiпорындарды,
мекемелердi, ұйымдарды және халықты тауарлармен, азық-түлiкпен жабдықтауды
қамтамасыз етуге арналған. Мұндай резервтердi орталықтандырылмаған
тәртiппен (жеке әрбiр кәсiпорын мен ұйымда) жасау ұтымды болмас едi. Оларды
жасаудың орталықтандырылған тәртiбi олардың қажеттi мөлшерiн салыстырылмалы
төмендетуге және бұл резервтердi неғұрлым тиiмдi пайдалануға мүмкіндiк
бередi.
Заттық (мақсатты) белгiсi бойынша мемлекеттiң шығыстары экономикаға,
әлеуметтiк-мәденu шараларға, ғылымға, қорғаныс пен басқаруға жұмсалатын
шығыстарға бөлiнедi.
Аумақтық белгiсi бойынша мемлекеттiң шығыстары экономикалық аймақтар
бойынша бөлiнедi. Мұндай сыныптау өндiргiш күштердi орналастыруға және
ұлттық шаруашылықтағы үйлесiмдiктердi жетiлдiруге белсендi ықпал жасауға
мүмкiндiк бередi.
Салалық белгiсі бойынша материалдық өндiрiс сферасында мемлекеттiң
шығыстары өнеркәсiпке, құрылысқа ауыл шаруашылығына, көлiк пен байланысқа,
саудаға, жабдықтау мен дайындауға жұмсалатын шығындарғa бөлiнедi;
өндiрicтiк емес сферада бiлiм беру, ғылым, денсаулық сақтау мен дене
шынықтыру, әлеуметтiк сақтандыру мен әлеуметтiк қамсыздандыру, қорғаныс,
басқару шығындары болып бөлiнедi.
Мемлекеттiң шығыстары қаражаттарды ең жоғары тиiмдiлiкпен пайдаланған
жағдайда мемлекеттiк қажеттiлiктердi неғұрлым толық қамтамасыз eтyi тиiс.
Осыған байланысты шаруашылық жүргiзудiң ерекшелiктерiмен анықталатын
мемлекеттiң шығыстарын қаржыландырудың екі әдici болады:
1. Шаруашылық есептегi кәсіпорындар мен ұйымдарды қаржыландыру меншiктi
ресурстар, банк кредиттерi есебiнен және жетicпеген бөлiгi бюджет
қаражаттары есебiнен жасалынады;
2. Сметалық-бюджеттік қаржыландыру. Сметалық тәртiппен ерекше құжаттардың
- сметалардың негiзiнде әлеуметтiк-мәдени шаралар, мемлекеттiк билiк пен
басқару органдарын ұстау, қорғаныс шығындары қаржыландырылады. Сметалық
тәртiппен қаржыланатын мекемелер мен ұйымдар бюджеттiк деп аталады.
Ерекше жағдайларда әдiс ретiнде айналысқа қолма-қол ақша шығару және
кредиттiк эмиссия есебiнен (қолма-қол ақшасыз) эмuссuялық қаржыландыру
қолданылады.
Бағдарламалар мен шараларға, халықты әлеуметтiк қорғауды қамтамасыз етуге
және басқа мақсаттарға берiлетiн нысаналы мемлекеттiк қаржылық көмектiң
нысаны - бюджеттiк қаржыландырудың мынадай нысандары қолданылады:
демеуқаржы, субвенциялар, субсидиялар.
Демеуқаржылар кезiнде ақша қаражаттары қайтарусыз тәртiппен бюджет пен
бюджет қорларынан кәсiпорындар мен ұйымдардың зияндарын жабу үшiн, сондай-
ақ төменгі бюджеттердi баланстау үшiн бөлiнедi. Бұл нысан ауыл шаруашылығы
өнiмiнiң бағаларындағы айырманы өтеу, жеке өнiмдер мен тауарлардың
әлеуметтiк-қолайлы бағаларын қолдау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтың
зияндарын жабу, театр, ойын-сауық және басқадай ұйымдардың шығындарын
iшiнара өтеу түрiнде тараған болатын.
Субвенцuялар - халықты әлеуметтiк қолдауды қамтамасыз ету жөнiндегi
бағдарламалар мен шараларға және басқа мақсаттарға нысаналы мемлекеттiң
қаржы көмегiнiң нысаны; мақсатты пайдалану бұзылған жағдайда қаражаттар
қайтарылyға жатады.
Субсuдuялар - үлестiк негiзде белгiлi бiр шараларды қаржыландырyға
бюджет, бюджеттен тыс және арнаулы қорлардың қаражаттары есебiнен ақша және
заттай нысандағы жәрдемақылар.
Аталған нысандар (оларды қалыпты жүзеге асырған жағдайларда) трансферттiк
қаржыландырудың түрін қабылдайды. Трансферттер деп кең мағынада бюджеттен
және бюджеттен тыс қорларды белгiлi бiр қажеттiлiктердi қаржыландыру үшiн
қаражаттарды қайта бөлу кезiнде оларды өтеусiз және қайтарусыз берудi
айтады. Әдеттегiдей, бұл әлеуметтiк сақтандыру мен қамсыздандыру бойынша
төлеулер, жұмыссыздық бойынша бiлiм беру, денсаулық сақтау, мәдениет және
т.б. жүйесiн ұстауға берiлетiн жәрдемақылар.
Экономuканы дамытуға жұмсалатын шығыстар - бұл өндiрiс көлемiнің тұрақты
өcyi және оның тиiмдiлiгiн арттыру үшiн жағдайлар жасауға бағытталатын ақша
қаражаттары. Оған мыналар жатады: күрделi жұмсалымдар, негiзгi капиталдарды
жөндеу; айналым қаражаттарының eciмi; материалдық резервтер жасау; арнаулы
қорлар мен мақсатты қаржыландыру қорларын жасау.
Экономикаға жұмсалатын шығыстарда басты орынды ұлттық шаруашылықтың
барлық салаларының негiзгi капиталдарын ұдайы жаңғыртуға бағытталатын
күрделi жұмсалымдар - материал, еңбек және ақша ресурстарының жиынтығы
алады. Күрделi жұмсалымдардың құрамына:
құрылыс-монтаж жұмыстарының шығындары;
жабдық, сайман, аспап сатып алу шығындары;
3) өзге күрделi жұмыстар мен шығындар (жобалау-iздестiру,геологиялық,
-барлау және бұрғылау жұмыстары, жер учаскелерiн кесiп беру және қоныс
аудару бойынша және т.б);
4) жаңа салынып жатқан кәсiпорындар үшiн кадрларды даярлауға жұмсалатын
шығындар кiредi.
Күрделi жұмсалымдар мыналардың есебiнен қаржыландырылады:
1) шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң меншiктi қаражаттары;
2) банктердiң ұзақ мерзiмдi кредиттерi;
3) халықтың жинақ ақшасы (тұрғын үй құрылысына);
4) бюджеттен қаржы бөлу.
Мемлекет шығыстарының маңызды бағыты әлеуметтiк-мәдени шараларға - oқy-
ағартуға, ақпарттық қызметтер көрсетуге (баспасөз, радио хабарын тарату
және теледидар), мәдениетке, өнерге, денсаулық сақтауға, дене шынықтыру
мен спортқа, мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру мен әлеуметтiк
қамсыздандырyға жұмсалатын шығындарды қаржыландыру болып табылады.
Бұл шығыстар iрiлендiрiлген түрде мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) бiлiм беру және кадрларды кәсiпке даярлау;
2) мәдениет, өнер, спорт және бұқаралық ақпарат құралдары;
3) денсаулық сақтау;
4)мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру және әлеуметтiк көмек.
Соңғы уақытта елiмiзде әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландырудың жаңа
қағидаттары енгiзiлдi: әлеуметтiк сфераның мекемелерi iшiнара
қаржыландырудың шаруашылық есеп негiздерiне, сақтандырудың қағидаттарына
көшуде. Бiлiм беру сферасында - бұл кепiлдендiрiлген бюджеттiк нормаларға
қосымша бiлiм және кәсiби машық үшiн ақылы оқуды қолдану, денсаулық
сақтауда - ақылы медициналық қызмет көрсетудi дамыту.
Бiлiм беруге жұмсалатын шығыстар мектепке дейiнгi ұйымдарға, жалпы бiлiм
беретiн мектептерге, мектептен тыс ұйымдарға, интернаттық ұйымдарға, даму
мүмкiндiктерi шектеулi оқушыларға, тәрбиеленушiлерге арналған арнаулы
(түзету) бiлiм беру ұйымдарына, бастауыш кәсiптiк бiлiм беру оқу
орындарына, орта кәсiптiк бiлiм беру оқу орындарына, жоғары кәсiптiк бiлiм
беру орындарына, кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру және қайта даярлау оқу
орындарына бөлiнедi. Аталған барлық шығыстар мемлекет кепiлдендiретiн
деңгей бөлiгiнде бюджет ресурстары есебiнен жабылады. Бiлiм беру
мекемелерiн қаржыландыру бұл мекемелердiң түрлерi мен тұрпаты бойынша әр
оқушыға анықталатын мемлекеттiк нормативтерге сәйкес жүзеге асырылады.
Қызметкерлер мен өндiрiстегi басқа кадрларды даярлау және олардың
бiлiктiлiгiн арттыруға жұмсалатын шығыстар өнiмнiң (жұмыстардың, қызметтер
көрсетудiң) өзiндiк құнына кiрiктiрiледi.
Бiлiм беру мекемелерi бюджеттен тыс қаражаттарды және ресурстарды, соның
iшiнде валюталық ресурстарды, ақылы оқыту қызметтерiн көрсету есебiнен
тартады; қаражаттардың бiр бөлiгiн кәсiпорындар мен ұйымдар - демеушiлер
бередi.
Мәденuет пен өнердi қаржыландыру кiтапханаларды, клубтарды, мәдениет
үйлерiн, мұражайлар мен көрмелердi, театрларды, филармонияларды, сазгерлiк
ұйымдарды, ансамблдсрдi, киностудияларды ұстауды қамтиды; олар бюджеттен,
сондай-ақ, кәсiпорындардың, қоғамдық ұйымдардың қаражаттары есебiнен
қаржыландырылады. Мәдениет пен шығармашылықтың бiрқатар мекемелері
(театрлар, цирктер) шаруашылық есепте тұрады және олар бойынша меншiктi
табыстарымен жабылмайтын шығыстардың мөлшерiнде бюджеттен демеуқаржының
сомасы белгiленедi .
Бұқаралық ақпарат құралдарын ұстауға жұмсалатын шығыстар мемлекет
құрылтайшысы болып келетiн мемлекеттiк радио хабарын таратуды, теледидарды,
баспаларды, газет-журналдарды қаржыландыруға бағытталады.
Халыққа арналған бiрқатар медициналық қызметтер бұрыннан ақылы жүйеде
көрсетiлiп жүргендiгi белгiлi.
Азаматтарға республикалық бюджеттiң есебiнен орындалатын тегін
медициналық көмектiң кепiлдендiрiлген көлемi:
1) денсаулық сақтау ұйымдарының жолдамасы бойынша ересектер мен
балаларға оңалту көмегін қоса алғанда: хирургиялық, нейрохирургиялық,
уронефрологиялық, психиатриялық, онкологиялық және радиологиялық, тepi-
венерологиялық, офтальмологиялық, кардиологиялық, акушерлiк-гинекологиялық
және зиянды әpi қауiптi өндiрicтiк факторларға байланысты аурулар,
туберкулез, лепра кезiнде мамандандырылған медициналық көмек көрсетуге;
2) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек көрсетуге;
3) шұғыл, төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезiнде медициналық
көмек көрсетуге;
4) сот-медициналық сараптамаға бағытталады.
Азаматтарға жергiлiктi бюджеттің есебiнен орындалатын тегін медициналық
көмек:
1) алғашқы медициналық-санитарлық көмектi;
алғашқы медициналық -санитарлық көмек көрсету мамандарының жолдамасы
бойынша мамандандырылған амбулаториялық-емханалық ұйымдар жүзеге асыратын
консультациялық-диагностикалық көмектi;
ортодонтикалық көмектен басқа 18 жасқа дейiнгi балаларға, жүктi әйелдерге
және тісі қaтты ауырған науқастарға стоматологиялық көмектi;
18 жасқа дейiнгi балаларға физиотерапевтiк көмектi;
2) жедел және шұғыл жәрдем көрсетудi;
3) шұғыл көмек көрсетудi; (алғашқы медициналық-санитарлық көмек
көрсету мамандарының жолдамасы бойынша аурулардың барлық түрлерi, соның
iшiнде: онкологиялық, психоневрологиялық, инфекциялық, офтальмологиялық,
хирургиялық, нейрохирургиялық, ортопедиялық, уронефрологиялық, терапевтiк,
травмотологиялық, терi-венерологиялық, жүктi әйелдер мен аурулардың
гинекологиялық ауруларына, алкоголизммен және нашақорлықпен, туберкулезбен,
қант диабетiмен, тыныс жолы-өкпе ауруларымен ауыратындар бойынша жоспарлы
көмек көрсетудi қоса алғанда, жергiлiктi деңгейде ересектер мен балаларға
стационарлық медициналық, соның iшiнде оңалтушылық көмек көрсетудi);
4) шұғыл төтенше жағдайларда пайда болған аурулар кезiнде
медициналық көмек көрсетудi;
5) ВИЧ-инфекциясын жұқтырған ауруларға медициналық көмек
көрсетудi қамтиды.
Әскери қызметшiлерге, iшкi iстер органдарының, Ұлттық қауiпсiздiк
комитетiнiң, Қазақстан Республикасы iшкi әскерлерiнiң әскери қызметшiлерiне
зандарда белгiленген тәртiппен тегін медициналық көмек көрсетiледi.
Басқа қалғандарының бәрi ақылы нысанда көрсетiлуi тиiс, бұл дұрыс
нарықтық медициналық қызметтер көрсетудiң дамуына жеткiзедi.
Мемлекеттiк денсаулық сақтауды қаржыландырудың көздерi мыналар болып
табылады:
ұзақ мерзiмдi экономикалық нормативтер бойынша бөлiнетiн республикалық
және жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттары;
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң кipicтepiнeн аударылатын аударымдар,
министрлiктiң, ведомстволардың және басқарудың басқа органдарының мақсатты
субсидиялары;
арнаулы бағдарламалар бойынша халықаралық ұйымдардың қаражаттары;
республикалық және жергiлiктi валюта қорларынан бөлiнетiн валюталық
қаржы;
жұмыс берушiлерге нормативтерден тыс медициналық және басқа қызметтер
көрсетудi орындағаны үшiн және ақылы қызметтер мен шаруашылық қызметтiң
басқа түрлерiн көрсеткенi үшiн алынған медициналық мекемелердiң
қаражаттары;
ұйымдар мен азаматтардың, соның iшiнде басқа мсмлекеттердiң қайырымдылық
салымдары.
Мемлекеттiк денсаулық сақтаудың қаражаттары мыналарға бағытталады:
азаматтарға медициналық көмек көрсетуге;
денсаулық сақтаудың мақсатты кешендi баrдарламаларына; мемлекеттiк
денсаулық сақтаудың материалдық -техникалық базасын дамытуға;
емдеу-профилактикалық және санитарлық-эпидемиологиялық мекемелердi
ұстауғa;
медициналық кадрларды даярлаyға және олардың бiлiктiлiгiн арттыруға;
медициналық ғылымды дамытуға және енгiзуге;
жұқпалы аурулар эпидемияларын жоюға.
Дене шынықтыру мен спортқа жұмсалатын шығыстар мемлекеттiк бюджеттiң
қаражаттары, кәсiподақ ұйымдарының қаражаттары, шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң кipicтеpi, спорт қоғамдарының меншiктi қаражаттары есебiнен
қаржыландырылады. Стадиондар мен басқа спорт ғимараттарына жұмсалатын
күрделi жұмсалымдар, спорт ұйымдарының аппаратын ұстау, оқу-жаттығу
жиындары мен жарыстарды өткiзугс бөлiнетiн қаржылар мемлекеттiк бюджеттен
қаржыландырылады. Шығыстардың бiр бөлiгiн ұйымдар - демеушiлер,
әдеттегiдей, жарнамалық мақсаттарда өтейдi.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Қазақстан Республикасының азаматы
жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған
жағдайда және өзге де заңды негiздерде oған жалақы мен зейнетақының ең
төмен мөлшерлерiне, әлеуметтiк қамсыздандырылуына кепiлдiк бередi.
Халықты әлеуметтiк қорғауға жұ.мсалатын шығыстар мемлекет шығыстарының
жүйесiнде үлкен орын алады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында халықты
әлеуметтiк қорғау басым бола бастайды және тұтыну тауарлары мен қызметтер
көрсетуге бағаның өсуіне байланысты, сондай-ақ инфляцияның және ақшаның
құнсыздануының нәтижесiнде өседi.
Әлеуметтiк қорғау деп қоғамдық дамудың нақтылы жағдай.ларына сәйкес
азаматтарға қалыпты тiршiлiк әрекетінің кепiлдiктi деңгейiн қамтамасыз
етугс арналған басымдықтардың және оларды мемлекеттiк және басқадай
институттар арқылы жүзеге асыру механизмдерiнiң жүйесiн айтады. Бұл деңгей
қоғамның әлеуметтiк-экономикалық дамуының ахуалына, жалпы iшкi өнімнің
мөлшерлерiне, қордаланған ұлттық байлыққа және оларды бөлудiң сипатына,
жүйенi iскe асыру механизмдерiнiң жұмыс тиiмдiлiгiне байланысты болады.
Әлеуметтiк қорғаудың қаржылық тұлғалауы арнаулы ақша қорларын
қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты қайта бөлгiштiк қатынастарда
көрiнiп, бiлiнедi, бұл қорлардан халыққa әр түрлi әлеуметтiк төлемақылар
жасалынады.
Ең төмен әлеуметтiк төлемақылар мөлшерiн есептеудiң негiзi орта есеппен
жан басына шаққандағы тұтыну бюджетiнің мөлшерi болып табылады. Бұл үшiн
негiзгi тамақ өнiмдерi, киiм-кешек, дәрi-дәрмек, отын бойынша, отбасына
қажет қызметтер жиынының ең төмен тұтыну қоржынының құны мен құрамы
есептеп шығарылады. Ең төмен тұтыну бюджетiнiң мөлшерi бағалар деңгейiнiң
өзгеруiмен байланысты мезгiл-мезгiл қайта қаралып тұрады және уәкiлеттi
орган қайта бекiтедi.
Әлеуметтiк шығыстар зейнетақы төлеудiң мемлекеттiк орталығы, қазiргi
кезде мемлекеттiк бюджетке қамтылған мемлекеттiк жинақтаушы зейнетақы қоры,
әлеуметтiк қорлар немесе шаруашылық, субъектiлерiнiң тұтыну қорлары арқылы
жүзеге асырылады. Төлемақыларды халықты әлеуметтiк қорғау органдары,
шаруашылық субъектiлерi, өндiрiстiк емес сфера ұйымдары жасап жүргiзедi.
Кәсiпорындар мен ұйымдарда әлеумсттiк сақтандыруды кәсiподақ комитеттерi
қадағалап отырады.
Халықты әлеуметтiк қорғауға жұмсалатын шығыстар қаржы құжаттарында,
жоспарларда, болжамдарда, есептерде әлеуметтiк қамсыздандыру және
әлеуметтiк көмекке жұмсалатын шығыстар ретiнде қамтып көрсетiледi.
Халықты әлеуметтiк қорғау санатына қосылатын ұғымдардың айырмашылықтары
бар.
Әлеуметтiк қамсыздандыру қоғамның еңбекке жарамсыз және жұмыс iстемейтiн
мүшелерiн матсриалдық қолдау жөнiндегi қатынастардың кең спектрiн қамтиды.
Әлеуметтiк қамсыздандырудың нысаны ретiнде әлеуметтiк сақтандыру,
әлеуметтiк жәрдемақылар төлеу және халықтың тұрмысы төмен жiктерiне
"әлсуметтiк көмек" деп аталатындар бола алады.
Әлеуметтiк сақтандыру өзiнiң экономикалық табиғаты жағынaн адамның сңбек
қызметiмен және бұл қызмсттiң нәтижесiнс байланысты болып келетiн тиiстi
төлемақыларға арналған қорларды қалыптастырумсн байланыстырылады. Яғни,
әлеуметтiк сақтандыру жөнiндегi қаражаттар айтарлықтай дәрежеде, өзiн-өзi
қаржыландыру қағидасы бойынша, пайдаланушының (сақтанушының) оларды алуына
қарай кеп нсмесе аз уақыт аралығымен жасалынады.
Тұрмысы төмендегiлерге әлеуметтiк көмек негiзiнен кедейлiк шегiнен арғы
халықтың көптеген санаттарына таралады және мемлекет немесе қайырымдылық-
қоғамдық мақсатты, жеке меншiктегi қорлардың есебiнен болатын "қайыр
көрсету" сипаты болады және мақсаты - "кедейлерге қамқор болу".
Сөйтiп, әлеуметтiк мұқтаждарды қаржыландыруға арналған қаражаттарды
қалыптастырудың үш әдiciн бөлiп көрсетуге болады: сақтық бюджеттiк,
қайырымдылық жарналары (қайыр көрсету) әдiстерi.
Әлеуметтiк сақтандыру көбiнесе зейнетақымен к,амтамасыз ету жүйесi,
еңбекке уақытша жарамсыздық жөнiнде жәрдемақылар төлеу, жұмысынан айырылған
кезде әлеуметтiк қолдау арқылы iскe асырылады.
Зейнетақы - бұл зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтар
заңнамада көрсетiлген тәртiппен зейнетақы төлеу жөнiндегi мемлекеттiк
орталықтан, жинақтаушы зейнетақы қорларынан, ал әскери қызметшiлер, iшкi
iстep органдарының қызметкерлерi үшiн тиiстi қызметтердi ұстayғa көзделген
қаражат есебiнен төленетiн зейнетақы төлемдерiнiң жиынтығы.
Жuнақтаушы зейнетақы жүйесi кезiнде әpкiм өз табысынан (жалақысынан)
мiндеттi зейнетақы жарнасын аударады. Осы кездiң есебiнен жинақтаушы
зейнетақы қорлары салымшыларының зейнетақы қорланымдарды қалыптасады. Ұстау
және жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi зейнетақы жарналарын төлеу
мына мөлшерлемелер бойынша жүзеге асырылады: жалдамалы қызметкерлердiң
еңбегiн пайдаланатын заңи тұлғалар, сондай-ақ жеке кәсiпкерлер, адвокаттар
мен жеке нотариустар ай сайынғы ақша немесе натуралдық нысандағы табысынан
(жұмыс берушiнiң материалдық, әлеуметтiк игiлiктер немесе басқадай
материалдық пайда түрiндегi табыстарын қоса) он пайыз мөлшерiнде жарна
аударады. Салымшылар немесе жұмыс берушiлер мiндeттi зейнетақы жарналарына
қосымша peтiндe epiктi зейнетақы жарналарын төлей алады, олардың мөлшерi
шектелiнбейдi, жарналар бiрақ рет немесе дүpкiн-дүpкiн, ұдайы немесе
тұрақсыз қолма-қол ақшамен немесе аудару жолымен (қолма-қолсыз ақшамен)
төленедi.
Зейнетақы төлемдерi салымшының таңдауы бойынша Мемлекеттiк жинақтаушы
зейнетақы қорына немесе Мемлекеттiк емес жинақтаушы зейнетақы қорларына
бағытталады, салымшыға зейнетақы келiсiм шартының негiзiнде жеке зейнетақы
шоты және жекеше нөмip - әлеуметтiк жеке код (ӘЖК) ашылады.
Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры бар. Егер 30 жылдан берi жұмыс
iстеп келе жатқан Чилидегi зейнетақы жүйесi экономикалық белсендi саналатын
азаматтарының тек 30 пайызын ғана қамти алса, Қазақстанда 5-6 жылдың iшiнде
9 миллионға жуық адам әлеуметтiк жеке код туралы куәлiк алып отыр. 15
миллион тұрғындары бар ел үшiн бұл үлкен жетiстiк. Солардың 6,3 миллионға
жуығы салымшылар қатарына тартылған, яғни бұл еңбекке жарамды республика
тұрғындарының 80 пайызының өз шоттары барын дәлелдейдi.
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы" заңга
сәйкес Орталықтан зейнетақы төлемдерi еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер
58 жасқа толғанда және еркектерге кемiнде 25 жыл еңбек өтiлi болғанда,
әйелдерге - 20 жыл еңбек өтiлi болғанда тағайындалады.
Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес, зейнетaқы орташа айлық
кipicтің 60 пайызы есебiнен жүргiзiледi және жұмыстa болған үзiлiстерге
қарамастан, қатарынан кез келгсн 3 жыл жұмыс үшiн орташа айлық табыс
негiзге алына отырып, 1995 жылrы қаңтардың бiрiнен бастап жүзеге асырылып
келедi. 1998 жылғы қаңтардың l-iне дсйiн қажеттi еңбек өтiлiнен тыс жұмыс
iстеген әрбiр толық жыл үшiн зейнетақы төлемдерiнiң мөлшерi 1 пайызға
өсiрiлсдi, бiрақ ол зейнетақыны есептеу үшiн ескерiлетiн табыстың 75
пайызынан аспауы тиic.
Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнде әр түрлi жәрдемақылар маңызды орын алады.
Жәрдемақы - бұл жұмыстағы уақытша үзiлiс кезiнде, сондай-ақ белгiлi бiр
жағдайларда пайда болатын көтерiңкi шығындарды өтеуге арналған
кепiлдендiрiлген ақшалай өтемақы.
Әлеуметтiк сақтандыру шеңберiнде төленетiн жәрдемақыларға сырқатты
бетшелер бойынша төлемақылар, жүктiлiк және босану бойынша жәрдемақы,
санаторийларға жолдамалар сатып алу жөнiндегi шығыстар (шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң - жұмыс берушiлердiң -қаражаттары есебiнен жүзеге
асырылады) , жаңа туған сәби үшiн төленетiн бiржолғы жәрдемақы, балаға
қарау жөнiндегi жәрдемақы, жерлеуге берiлетiн жәрдемақы (жергiлiктi
бюджеттер есебiнен қаржыландырылады) кiрiктiрiледi.
Еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтiк жәрдемақылар жалпы
ауруларға байланысты (жарақат алуға, жүктiлiктi жасанды жолмен бұзуға,
карантинге байланысты, туберкулез немесе кәсiби ауру себебiнен уақытша
басқа жұмысқа ауыстырылған кезде) еңбекке уақытша жарамсыздық жағдайларында
және заңдарда белгiленген басқа да жағдайларда тағайындалады.
2001 жылдың шiлдесiнде қабылданған "Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк көмек
туралы" Заңға сәйкес жан басына шаққанда аймақтарда белгiленген кедейлiк
деңгейiнен төмен орташа табыс алатын халықтың бәрi атаулы көмекпен
қамтылады.
Халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнде мыналар бөлiп көрсетiледi:
1.Әлеуметтiк көмек, ол бойынша төлемақылар мыналарды кiрiктiредi:
а) балалары бар отбасына жәрдемақы, ол отбасының жиынтық табысын
ескере отырып тағайындалады (18 жасқа дейiнгi балаларға);
е) балалары бар мерзiмдiк қызметтiң әскери қызметшiлерiнiң
отбасыларына жәрдемақы;
б) мүгедек балалары бар отбасыларына жәрдемақы;
в) ВИЧ- инфекциясын жұқтырған балаларға немссе ересектерге жәрдемақы;
г) әкелерi алименттер төлеуден жалтарынған балаларға уақытша жәрдемақы;
д) 7 жасқа дейiнгi 4 және одан көп балалары бар жұмыссыз аналарға
жәрдемақы.
2. Тұрғын үй жәрдемақысы, отбасының жиынтың табыстарын ескере отырып
тағайындалады.
З. Тұрғын үй-коммуналдық қызметтсрдi, отынды, көлiктi, соғыс және еңбек
ардагерлерiне, табысы аз зейнеткерлерге және басқаларға медициналық қызмет
көрсету жеңiлдіктерiнің жүйесi.
4. Жұмыссыздарға матерuалдық көмек.
5. Этникалық отанына оралған қазақтарға жәрдемақы және басқа
жәрдемақылар.
Жұмыссыздықтан мемлекеттiк әлеуметтiк қорғау мына шараларды кiрiктiредi:
1) жұмысқа орналасуға жәрдемдесу;
2) бiлiктiлiктi жоғарылатуды кәсiптiк даярлау, жұмыссыздарды қайта
даярлау және олар үшiн қоғамдық жұмыстар ұйымдастыру;
3) қоғамдық жұмыстармен қамтылған жұмыссыздардың еңбегiне ақы төлеу;
4) табысы аз азаматтардан шыққан жұмыссыздарға мемлекеттiк атаулы көмек
көрсету.
Мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар (бала туғанда, жерлеуге, балалары бар
отбасыларына, табысы аз отбасыларына азаматтарға) тұрғын үй көмегi,
жұмыссыздарға материалдық көмек жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттарынан
төленедi.
Жергiлiктi бюджеттерден әлеуметтiк көмек көрсету түрiнде төлемақылар
мыналарға төленедi:
1) экологиялық апаттардан, нәубеттерден, ядролық, сынақтардан зардап
шекендерге;
2) жаппай саяси қугын-сүргiн құрбандарына, көп балалы аналарға, жан
басына шаққанда табысы деңгейi төмен аз қамтылғaн отбасыларына, халықтың
бiрқатар басқа санаттарына.
Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер, басқа жұмыс берушiлер меншiктi
әлеуметтiк қорларынан өздерiнiң жұмыс icтеп жүрген қызметкерлерiне, бұрынғы
қызметкерлерiне, олардың отбасы мүшелерiнс қосымша материaлдық және ақшалай
көмек көрсете алады.
Ғылыми-техникалық прогрестi (FТП) қаржыландырудың көзiн таңдау кезеңдерге
және тиiсiнше, ғылыми-техникалық зерттеулерге байланысты, соның iшiнде:
iргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулер, жобалау-конструкторлық
зерттемелер, жаңа техника мен технологияны, өндiрiстi, еңбектi және
басқаруды ұйымдастырудың әдiстерiн енгiзу.
FТП-нi қаржымен қамтамасыз етудiң негiзгi қағидаттары қаржыландыру
кездерiнiң көптiгi және олардың мақсатты бағыттылығы болуы тиic.
Ғылым жалпы нарықтық қатынастарға бағдарлана алмайтын қызмет сферасына
жатады: мәселен, iргелi ғылым түгелдей коммерциялық критерийлерге түсiп
кетпейдi, сондықтан экономиканың манызды секторларындағы технологияны
революцияландыра алатын iргелi зерттеулер мен келешектегi зерттемелердi
қаржыландырудың мiндетiн мемлекет өзiне алады. Мемлекеттiк ғылыми
-техникалық, инвестициялық, экологиялық, iзгiлiктiлiк және өзге де
багдарламалар саласында келiciлген саясат жүргiзу қажет. Айтылған
бағдарламалар мен жобалардың бағдарламаларын қаржыландыру
орталықтандырылған қаражаттар есебiнен жүргiзiлуi мүмкін.
Мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржыландырудың басымдығы жалпымемлекеттiк
маңызы бар аса маңызды iргелi зерттеулерге, салааралық проблемалар бойынша
жұмыстарға, мемлекеттiк және халықаралық ғылыми-техникалық бағдарламалар
мен жобалардың тапсырмаларына берiледi;
FТП-нiң қолданбалы және енгiзбелiк шаралары шаруашылық есеп қорларынан
(орталықтандырылған және орталықтандырылмаған) және банк несиелері есебiнен
қаржыландырылуы тиiс. Бұл шаралар өндiрiс тиiмдiлiгiне тiкелей ықпал
жасайтындықтан, оның түпкiлiктi нәтижелерiне әсер ететiндiктен шаруашылық
жүргiзушi субъектiлердiң кipicтepiн ҒТП сферасындағы олардың қызметінің
түпкілікті нәтижелерiмен тығыз байланысын қамтамасыз eтeтін икемдi салық
саясаты жүргiзiлуi тиiс.
Шаруашылықтың басқару органдары (концерндер, ассоциациялар, акционерлiк
қоғамдар, компаниялар, министрлiктер, ведомстволар) ғылыми-зерттеу,
тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарының және ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң
жаңа түрлерiн игерудiң арнаулы салалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz