СОКП Орталық Комитетінің мүшесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 Д.А. ҚОНАЕВ- ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ 8
1.1 Д.А. Қонаевтың еңбек жолының басталуы
1.2 Д.А. Қонаев- халқы тудырған дара тұлға
14
2 Д.А. ҚОНАЕВ- САЯСИ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЙРАТКЕР 20
2.1 Д.А. Қонаев- партия қызметкері
2.2 Д.А. Қонаев- республика басшысы
28
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ел тарихын әйгілі тұлғалар арқылы зерделеу –
қазақтың таным – түсінігінде ертеден қалыптасқан үрдіс. Қазақтың қария
сөздерінде, яғни шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке тұлғалардың өмір
дерегі арқылы танылып отырады. Қоғамның саяси - әлеуметтік, мәдени – рухани
аһуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы көрініс табады. содан да болу
керек, қазақтың дәстүрлі философиялық пайымдауында өмірді өзгертуден бұрын,
алдымен адам санасын шыңдауға көбірек мән береді. Дәл сол сияқты шежірелік
дәстүрде де қоғам дамуының жалпы аһуалынан бұрын, адам туралы мағұлмат беру
басты нысана болып отырады.
Сахара төсінде әр кез - кезеңде туындаған тарих туралы еңбектердің
баршасы жеке тұлғалардың өмір деңгейін негізге алу арқылы жазылған.
Тарихи тұлға дегеніміз – жағдайға байланысты және жеке басының
сапасына орай танылғандар деп келетін жалпылама анықтама белгісі. Халық –
шашырап жатқан ұлы тобыр. Ал, оның күш – қуаты шоғырланып, өзін - өзі халық
ретінде айғақтауы үшін тұтастануы қажет, халық еркі мен мемлекеттік рух
белгілі бір тарих тұлғалар арқылы көрініс табуы керек. Халық та бір нөсер
жауынды аңсаған шөл дала сияқты, дана көсемге қашан да зәру. Платон
айтқандай, дана тұлға патшалық немесе патша дана тұлға болғанда дүние шыр
айналы түспек.
Тарихтың даму үрдісіне ғылым, техника, философия, әдебиет, өнер, діни
ой – сана саласындағы біртуар дарын иелерінің де қосар үлесі айрықша зор.
Фараби мен Йассауи, Қорқыт пен Асан қайғы, Шоқан мен Ыбырай, Абай мен
Жамбыл, Құрманғазы мен Тәттімбет, Ақан мен Біржан, Әсет пен Мұхит, Қаныш
пен Әлкей, Қасым мен Жұбан, Бауыржан мен Дінмұхаммед сияқты біртуар
тұлғалардың есімін қазақ халқы мәңгі ардақ тұтады.
Асқар тау да шөгеді екен. Көл түгілі шалқар теңіздің де шөлге
айналатынын көріп отырмыз. Кешегі тусырап түгін тартаса майы шығып жатқан
жерді бүгінгі тулаққа айналдырған адамзат ақыл – ойының қасіретінен қан
жұтқан ел де таңсық болмай қалды.
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес деуші едік. Сөйтсек, халқы ханнан
бетер қадірлеп, піріндей сыраған біртуар ұлы тұлағалар да қалың елін,
зазағын, қайран жұртын тастап кете барады екен. Соған қарағанда адамзат
тәуелді болған Уақыт деген құдірет міз бақпай тоқтап қалғандай, ал Адам
әсіресе елдің рухын көтеріп, мұрат – мақсатына айналған, білігімен,
кісілігімен де, болмысымен, бітімімен де тарихи құбылысқа айналға ұлылар
бірінен соң бірі бақилық сапарына аттанып жатса, мына дүниені опасыз –
жалған демей не дейсіз. Артына өшпес із, өлмес мұра, қайталанбас іс
қалдырғандары ғана көңілге медет.
Біздің бітіру жұмысымыздың тақырыбына арқау болған қазақ халқының
арқалы азаматтарының бірі – Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев.
Қонаев Дінмұхаммед Ахметұлы (1912 – 1993) – аса көрнекті мемлекет
және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО, шетел ордендері
мен медальдерінің иегері.
Д.Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында
болған қаншалықты уақыт күрделілігі, қарама – қайшылықты болғанымен, елдің
экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісіне
айтулы еңбек сіңірді. Түрлі деңшейдегі партия және кеңес қызметін атқара
жүріп, Орталықтың өктем саясатының ығымен кете бермей, ел мүддесін, болашақ
қамын да бір сәт естен шығарған жоқ. Ол Республика партия ұйымын басқарған
ширек ғасырға жуақы уақыт ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иман жүзді
іздеттілігімен танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой
өрісі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол
білімдар, білікті жан ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды
демократияландыру қажет екенін терең сезініп, қолдай білді.
Алдағы жұмыс барысының мақсат – мүддесін айқындап алу үшін бірқатар
негізгі бағыттарды анықтау қажет.
Бітіру жұмыс тақырыбының келелі сипаты алынып отырған тұлға өмірі
туралы арнайы зерттеулердің аздығынан туындайды. Бүгінгі күні халқымыздың
тарихына, ұлттық тұлғаларға, олардың гуманистік және қоғамдық қызметтеріне
деген қызығушылық пен ынта бұрын болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Ұлы
тұлғалардың прогрессивті дәстүрін оқып – үйренудің ұлттық – қоғамдық
санының даму заңдылықтарын тануда, қазіргі саяси - әлеуметтік, қоғамдық
ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде маңызы өте
зор.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық –
тарихи әлеуметтік – саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс
өзгерістер барысында туындап жатқан қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз
идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау,
ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеу, халықтың рухани бастауларға
көңіл аударуы және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеу, толықтыру,
жаңа қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын
жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және
болады деп сенген, бірақ ол бүкіл адамзат тарихына, тағдырына
немқұрайлықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп болжаған Дінмұхаммед
Ахметұлының өмір жолы мен азаматтық келбеті терең зерттеуді, салиқалы
бағалауды қажет етері сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қонаев Дінмұхаммед Ахметұлы елімізді
ширек ғасыр басқарған ұлы да ұлағатты басшы болғанына қарамастан оған
арналған ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Тек жекелеген авторлыардың
ееңбектерімен баспасөз беттерінде шашыраңқы материалдар ғана бар. Оларбың
ішінде Дінмұхаммед Ахметұлының өзі жазған Ақиқаттан аттауға болмайды
естелік эссе [1]. Аталған еңбекті қазақшаға аударып жазған С Әдбірайымұлы.
Эсседе қайраттер өз өміріндегі келелі кезеңдермен шешуі қиын болған
республика көлеміндегі мәселереді қалай атқарғандары туралы жазылған.
Сонымен қатар 1997 жылы жарық көрген көрнекті зерттеуші Ж. Аупбаевтың
Ғұмыр дария еңбегі . Ж. Ауыптаев өз еңбегінде Д. Қонаевтың өміріне шолу
жасай келе оның хазақ халына істеген ерен еңбегіне және қалтырған ізіне
талдау жасап, кемеңгер басшыға әділ баға, халықтың әділ бағасын беруге
тырысқан [2]. Сонымен қатар С.Әбдірайымұлы құрастып 2002 жылы басып
шығарған Елу жыл ел ағасы еңбегін айта кетуге болады [3]. Еңбекте
кемеңгер басқарушын мемлекеттік қайраткер және аса жоғарығ саясатшы ретінде
оның тұлғалық ерекшелігін ашып беруге тырысқан. Ал, М.Жолдасбекұлы,
Қ.Салғарұлы, А.Сейдімбек сияқты ағаларымыздың Ел тұтқа еңбегінде
ағамыздың халқымызға қалтырған естеліктерімен естерткіштері туралы сөз
қозғалған [4]. Г. Толмачевтің 50 встреч с Д.А. Кунаевым атты естелігінде
оның адамгершілік қасиеттері туралы сөз қозғаған [5]. Р Ниязбектің Қыдыр
ғұмыр еңбегінде ұлы басшының саяси жетістіктері туралы көптеген нақты
деректер көрімімізге болады [6].
Міне осындай бірнеше манографиядан басқа Д. Қонаев туралы үлкен
зерттеулер мен ғылыми еңбектер жарықққа әліде болса шыға қойған жоқ. Д.
Қонаевтің өзінің зазған Өтті дәурен осылай Естелік-эссесінде автор
өзінің өмір жолы туралы жазған деректері кейінгі ұрпақ үшін өте құнды
екенін айта кетуіміз керек [7].
Бітіру жұмысын жазу барысында Д. Қонаевтің өмірімен және оның
қызыметімен танысу мақсатында мерзімдік басылымдарды пайдалануға тура
келді. Олардың ішінде Х.Ерғалиевтің Егемен Қазақстан газетіндегі Тұғыры
биік тұлға [8], А. Арғынкельдиннің Дидар газетіндегі Ойдан кетпес отыз
минут мақаласын [9] айтуға болады.
Бітіру жұмысының мақсаты. Зерттеу мақсаты – Дінмұхаммед Ахметұлы
Қонаевтың өмірі мен қызметіне, мемлекеттік және қоғамдық қайраткерлігіне
сараптамалық талдау жасау. Бұл мақсаттан мынадай міндетер туындайды:
- Ұлы тұлғаның ұмытылмас өмір жолдарына шолу жасау; алғашқы қызмет
белестерінен ой тарқату;
- Қазақтың тұңғыш кен инженерлерінің бірі – Д.Қонаевтың ұлттық тау –
кен өндірісінің дамуына қосқан үлесіне бүгінгі күн көзқарасы тұрғысынан
сипаттама беру;
- Мемлекет қайраткері, республика басшысы Д.А.Қонаевтың ұлттық
қазына байлық пен ұлттық мүддені еселеудегі ерен еңбегі.
Бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысы Дінмұхаммед Қонаевтың
өмірі мен қызметін жан – жақты қамтып, бүгінгі көзқарас тұрғысынан
қарастырған зерттеу еңбек болып табылады.
Бітіру жұмыста Д.Қонаевтың инженерлік, қайраткерлік, ғалымдық,
басшылық қызметтерінің ерекшеліктері сипатталып, бұған дейінгі айтылған
пікірлер мен ұлы тұлға жайлы деректі әңгімелер, әдеби – публицистикалық
зерттеулер мен мақалалар, жекелеген жинақтар кең ауқымда зерттеу нысанасы
болды.
Бітіру жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. Ұлттық
тарихымыздағы Дінмұхаммед Қонаевтың алатын орны, саяси - әлеуметтік,
қоғамдық – қайраткерлік өміріндегі іздері мен маңызды қазақ халықтың таным
– түсінік тұрғысынан зерттелінді.
Қазақ тарихшылары, қоғам қайраткерлері, ғалымдары мен жазушылары,
журналистерінің құнды зайрылы пікірлері басшылыққа алынып, Д.Қонаев
еңбектері салыстырыла отырып, әлеуметтік – тәрбиелік, тарихилық тұрғыдан
қарастырылады.
Бітіру жұмыстың дерек көздері. Республика баспаларынан жарық көрген
Д.Қонаевтың жекелеген ғұмырнамалық еңбектері, тарихшылардың ғылыми –
сипаттамалық мақала – еңбектері мен әр жылдарда жарық көрген әлеуметтік –
публицистикалық сараптама мақалалары, құжатнамалық деректер пайдаланылды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Д.А.ҚОНАЕВ - ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
1.1 Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
Адамзат тарихы – көркем сурет тәрізді, ешқашан да аяқталмаған, әрбір
тарихи дәуірдің соңы іздері сайрап жатқан қайталанбас дүние. Барлық
беттерінде нақты тіршілік пен қозғаушы күш болып табылатын өмір сәулелері
айқын қалпымен күні бүгінде көркем көріністерге айналған.
Тарихи прогрестің ішкі күшінің ғажайып факторлары болып тұлға
келбеті, жеке адам факторы саналады. Одан тыс және оның тікелей қатысуының
ешқандай да әлеуметтік дамуы мүмкін емес. Осындай тарихи тұлға қолдарымен
ірі – ірі империялар құрылып, талқандалған, алапат соғыстар ашылып және
тоқтатылған, үлкен ашылулар жүргізіп және құрылған, адам танымдарының
шеңберлері кеңейтілген, оларға тұтас халық тәуелді болған, оларға табынып,
сыйынған, оларға өмір мен өлім, сезім мен түйсік тәуелді болған, олар нақты
тарихи кезеңдердің перзенті бола білген. Сондай артында қомақты мол рухани
дүние, ғасырдан ғасырға жалғаса беретін өшпес атын мәңгілікке қалдырған
тарихи тұлғалардың бірі – Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев.
Алаштың ардақты азаматы Верный (қазіргі Алматы) қаласында,
қызметкердің отбасында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін,
Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мосвканың Түсті металл алтын
институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай аяқтап, тау – кен инженері
мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне
жұмысқа арналасып, онда бұрғылау станогының машинисі, цех бастығы,
рудниктің бас инженері және оның директоры болып істеді.
Екінші дүние жүзілік соғыстың қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты
ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. Алтайполиметалл комбинаты бас
инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын – мырыш
өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының
директоры қызметін атқарады. 1942 – 1952 жылдары Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде
Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым
академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау – кен ісі
саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек
сіңіреді. Ғылыми – ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми – зерттеулердің
негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен
жүзеге асырылады.
Д.Қонаев 1955 – 1960 және 1962 – 1964 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің төрағасы, 1960 – 1962 және 1964 – 1986 жылдары Қазақстан
коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол
Қазақстан экономикасы мен мәдениетін өркендету жолына өзінің білімін, мол
тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін аянбай жұмсай білді.
Ол бірінші мәре КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. СОКП
– нің 19 съезінен бастап кейінгі съездерінің бәріне делегат болды.
Парламент пен партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып
қайтты. 1956 жылдан бастап СОКП Орталық Комитетінің мүшесі. Партияның 23
съезінде ол СОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат,
ал 24 съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының және
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуымының мүшесі болды.
1986 жылы СОКП Орталық Комитетінің Бас Хатшысы болып М.Горбачевтің
келуіне байланысты Д.Қонаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
бірінші хатшысынан босатылады. Орталықтың жүргізіп отырған әділетсіз
саясатына қарсы республика жастары өз қарсылықтарын білдіріп алаңға шықты.
Бұл әйгілі Желтоқсан оқиғасына ұласты.
Өз өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті бола білген абзал
азамат 1993 жылы тамыздың 22 – сінде, 82 жасқа қараған шағында кенеттен
қайтыс болды [1, 328 б.].
Біз жоғарыда Д.Қонаевтың өмір жолына қысқаша дерекнамалық шолу жасап
өттік. Асылы, осы арқылы азамат туралы айтылып, жазылғандарды тізбектесек
неше күндер, неше түндер өтер. Дегенмен өреміз жеткенше өмірлік белеңдеріне
көз жүгіртіп, саналы ойымызбен зерделеп көрелік. Зерделей отырып, Ұлы
тұлғаның өмірінің бастаулары мен алғашқы адымдарының ізімен жүріп көрелік.
Дінмұхаммед Ахметұлының кіндік қаны тамған жері бұрынғы Верный, осы
күнгі Алматы қаласы. Балалық балдаурен шағы, қайран жастық дәурені өткен
осынау әсем қала оттан ыстық болғаны сөзсіз.
Ата – бабасы тігіне тартып, мал бағып, қауға ұстаған кісілер екен.
Шаруа баққан мен қара басының қасиетін қадірлей білген. Кісі есігінен
сығаламай, еңбегін емген. Олар осы күнгі Қапшағай өңірінің Күрті өзенінің
оң жақ жағалауын, негізінен Іленің сол қанатынан Құйғанға дейінгі жерді
қоныс етіпті. Ертеректе бұл жерлер Төменгі Іле болысы, Верный оязы Жетісу
губерниясы атанған. Қазіргі осы бір түгін тартса май шығатын өңірді Алматы
облысына қарасты Балқаш, Күрті аудандары жайлап жатыр. [1, 20 б.].
Бабасы Азынабайдан төрт ұл туады. Азынабай бабасының ағайынмен не
үшін араздасқаны белгісіз, әйтеуір, бір түнде бүтін бір ауылды өре
тұрғызыпты да, үдере көше жөнеліпті. Асау Іледен өтіп, Балқаштың оңтүтік
күнгей бетін жағалай жүріп Аягөзге жетсе керек. Одан әрі Тобықты жеріне
қоныс аударыпты. Кісі еліне сіңісе қою қиын болды ма екен, жоқ бауыр
басының жолы солай ма, тегінде қыз айттыруға шамасы келмесе, жөні құда
түскен болар, екінші ұлы Қонайды Тобықтының қызына үйлендіреді. Бұған дейін
ол кісі екі рет төсек жаңғыртыпты, соның біріншісінен Жетібай деген ұл
туады. Ал кейінгі шешесінен бір ұл, бір қыз – Жұмабай мен Бұлантай дүниеге
келген.
Қазақта кірме мен күндестің күні бір деген сөз бар. Сол айтқандай,
Азынбай дүние салған соң артында қалған ұрпаққа тықыр таяна бастайды.
Қойнай қайын жұртының иықтағанын көтере алмайды. Көне көз кісілердің
айтуына қарағанда кесек жаратылған, өр мінез, батыр шалыс кісі екен. Ағайын
– жұртына ақыл салып, ата қоныс – Жетісуға қайта көшуге бел байлады. Оған
тобықтылар: бақ деген көшпелі, қыз алған күйеуге де кетеді, қыздан туған
жиенге де жетеді деп, қыздарын жібермеудің әрекетін жасайды. Қонай шарт
кетеді: Жанымды алсаңдар аларсыңдар, бірақ қанымды қалдыра алмаймын деп
әйелі мен қызын тастайды да, бес жасар Жұмабайын алып кетеді.
Жұмабай жастайынан алғыр кісі болса керек, діни мектепте
шәкірттердің маңдай алдысы екен, оны бітірген соң, елге барып дәріс береді.
Араға екі жыл салып Алматыға қайтып келеді де, 1904 жылы Түркия арқылы
Сауд Аравиясына сапар шегеді, осы жолы Мекке мен Дединеге қаржылыққа
барады. Содан 1905 жылы Үндістан мен Ауғанстан арқылы елге оралады, сөйтіп
қаржылық жол Жұмабайдың сегіз ай уақытын алыпты.
Жұмабайдың 1886 жылы туған ұлы Меңліахмет – Дінмұхаммедтің әкесі. Оң
жақ бетінде алақандай меңі болса керек, атын соған қарап қойыпты. Ата –
анасы мектеп есігін ашып, оқыған кісілер емес. Тек ет ширақты, көргенін
көкейге түйе білгендігімен ел қатарлы өмір кешкен. Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін зейнетті демалысқа шыққанған дейін Алматы облысының ауылшаруашылық
және сакда саласына қызмет істеген өзбетімен білімін жетілдіріп жүретіні
сонша, екі тілде бірдей – қазақша, орысша сауатты жаза да, оқи да білетін.
Абай өлеңдерін, Сүйінбай жырларын жатқа айтып, өзі де түртінектеп жүретін.
Оны Дінмұхаммед үйіндегі Зуһра келініне көшіртіп отыратын әдеті бар еді.
Солардың екі – үш шумағын назарларыңызға ұсына кетейік.
Жас өмір бағасы жоқ гауһар тас бір,
Буына асыл тастың – мас болмас кім?
Өтерін бұл жалғанның білсе, шіркін,
Қайрат қып, іс тындырмақ әркімге арман.
Жас өмір өте шықты аққан судай,
Сұлудай есік ашып, қайта жапқан.
Өкінсем де келер ме, қайран өмір,
Асаудай кетті арқанын үзіп қашан.
Ку кәрілік енді келіп басып алды,
Қоңсы қылып, қондырып қасына алды.
Жатып ішер жалқаулық, ұйқы мырза,
Керегеңнен кер тартқан жолдас болды [2, 16 б.].
Дінмұхаммед Ахметұлының шешесі Зәуре Байырқызы Алматы облысы Шелек
ауданының орталығында сіңірі шыққан кедейдің қызы еді. Әкесі мен шешесі
жетпіс жылдан астам уақыт бірге ғұмыр кешкен. Анасы сексен алты жасында
1973 жылы, әкесі 1976 жылы тоқсан асына үш ай қалғанда дүниеден озады.
Бала Дінмұхаммед Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші
сатысында алған білім табалдырығын аттаған. Мектеп Алматы көшесінің
(қазіргі Емелев) бойында ескі үйде болатын, кейінірек ол мектеп таратылып,
мекен – жайы бұзылған. Төртінші сыныпты бітірген соң № 14 мектепке (екінші
сатысына) ауысады, ол осы күнгі Рахат тәтті тағамдар фабрикасы (жібек
жолы мен Қалдаяқов көшесінің қиылысы) тұрған жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Дінмұхаммед
Ахметұлы үшін хат таныпып, әліппені оқытқан алғашқы мұғалімі Анна Павловна
Шурованың орны ерекше еді. Жалпы, адам жаныныа ізгілік нәрін сепкен
ұстаздардан үлкен кім бар! № 14 орта мектепте дәріс берген елгезек те
ерекше сезімтал мұғалімдері: математик С.И.Соколовты, физик
А.А.Астраханцевті, И.П.Дублицкийді, қоғамтанушы Е.С.Войцеховскийді, олардың
балаларға деген жомарт жүректерін, кіршіксіз таза көңілдерін, жан баурар
ақыл – кеңестерін, сарқылмас білім қайнарын ылғи да еске алып отырады екен.
Ол орта мектепті бітірген соң, республика жоспарлау органында
(республиканы аудан – ауданға бөлумен айналысатын) статист болып жұмыс
істей жүріп, кешкілік институттың дайындық курсында оқыған. [2, 30 б.].
Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев 1936 жылы Москваның түсті металл және
алтын институтын тау – кен инженері мамандығы бойынша аяқтап шығады.
Техника ғылымдарының докторы (1968), академик (1952), 100 – ден аса ғылыми
еңбектердің авторы.
Институтты аяқтаған соң Балқаш жанындағы құрлыс жұмыстарына
жіберіліп, бұрғылау станогының машинисінен Қоңырат кенішінің директорына
дейнгі жолдан өтеді. Ұлы Отан соғысының алғашқы жылдарында Алтай
полиметалл комбинатының техникалық бөлімінде бастық және бас инженердің
орынбасары, содан кейін Лениногор кен басқармасы Риддер кенішінің директоры
болып қызмет атқарады.
Қазақ КСР Халық комиссарлары Кеңесі Төрағасының орынбасары (1942 –
1952), Қазақ КСР Ғылым академиясының Президенті (1952 – 1955), Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің төрағасы (1955 – 1960, 1962 – 1964), Қазақстан
Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы (1960 – 1962, 1964 – 1986)
болған.
Д.А.Қонаев 20 жылдан астам СОКП Орталық комитетінің мүшесң, 25 жыл –
КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 27 жыл – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Президумының мүшесі болған.
ХІХ – ХХҮІІ съездердің делегаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің ІІІ – ХІ
шақыруларының делегаты.
Ақиқаттан аттап өтуге болмайды, Өтті дәурен осылай кітаптарының
авторы.
Коммунистер көсемі Ленин қайтыс болғаннан кейін партияішілік тартыс
пен Сталин өктемдігінен шекттеу көрген Троцкий 1928 жылы Алматыға жер
аударылады. Бұл хабар бүкіл қалаға лезде тарайды. Даңқты революционерді
көруге көптеген қалалықтар құмартады. Жас Дінмұхаммед пен Троцкийдің
кездесуі ойда жоқта болады. Медеу шатқалында арба үстінде кетіп бара жатқан
Троцкийді жазбай таныған Дінмұхаммед онымен амандасқанда, қуылушы жылышырай
жауап қатады. Осы кездесу жас Алашқа қатты әсер етіп, бүкіл өмірі бойына
есінде қолады. [9, 2 б.].
Мектеп қабырғасында жүргенде – ақ Дінмұхаммед Қонаев болашақ
мамандығына болжау жасай бастаған. Оқудың Бритадалық әдісімен, күштілері
әлсіздерін жетекке алып, қазақтың тұңғыш инженері Мұхамеджан Тынышпаевтың
ұлы Ескендімен бірге сол кезде қазақтар үшін жат та құпия мамандық – тау –
кен инженерлігін таңдайды. Сондықтан да ол 1937 жылы Қазақстан өлкелі
комсомол комитетінің жолдамасын алып, Москва түсті металл және алтын
институтына оқуға түседі.
1.2 Д.А. Қонаев- халқы тудырған дара тұлға
Д.А.Қонаев тұлғалық қалыптасуы, дамып – жетілуі сталиндік дәуірде,
қатал бақыланған әкімшілік жүйесі жағдайында өтіп, болашақ Қазақстан
басшысының саяси бағыттарына ықпал етті. Д.А.Қонаев тағдыры әлеуметтік –
саяси процесстер әсері аясында қалыптасты. Ол процестерге бір жағынан
халықтың социализмге деген мұқалмас сенімі мен жалпы оптимизм, екінші
жағынан – репрессиялар, жүйенің қатал ерікті шешімдері, халықтың тарихы,
ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін жойған үстем өктемдіктері тән болатын, ал
ол Қазақстанның болашақ басшысына өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Д.А.Қонаев студенттік жылдарында – ақ республиканың мүшкіл жағдайын,
зорлықшыл коллективтендіру мен қазақтарды отырықшылық өмір салтына
машықтандырудың ойластырмаған салдарларынан бүкіл халықты аштыққа ұшыратуы
нәтижесінде миллиондаған отандастарын қырғынға ұшыратқан геноцидті жанымен
күзеле кеше білген еді. [10, Б.1, 3.].
Қазақстан үшін ауыр жылдары көзімен көріп, жүрегімен қабылдай білген
Д.Қонаев Республика басшысы ретінде оның дамуына қомақты үлес қосады.
Кейіннен оның басшылығындағы Қазақстан маңызды нәтижелерге қол жеткізеді.
Республиканың даму бағдарламасы өнеркәсіпті өндіріске, ауыл шаруашылығына,
қарқынды құрылысқа бағытталады. Жайлы әлеуметтік – экономикалық жағдайлар
тұрғандардың демографиялық өсуіне де игі ықпалын тигізеді. Экономиканы
басқарудың сапасын арттыру мақсатында 3 жаңа облыс ұйымдастырылып, мыңдаған
елді мекендер пайда болады, олардың 43 – қола. Әсіресе, Қазақстанның ғылыми
потенциалын қалыптастыруға ерекше назар аударылады.
Республиканың векторлық таңдауы мен стратегиялық дамуына оның
басшысының кәсіби бағдары, тау – кен инженерінен Қазақстан Ғылым Академиясы
Президентіне дейінгі жолдан өтуі үлкен әсер етеді. Кейіннен, партиялық
басшылық жұмыстарда жүріп Д.А.Қонаев халық шаруашылығының дәл осы саласын
дамытуға күш салады.
Жас инженер Д.Қонаевтың кәсіби жолы 1936 жылы Москва түсті металл
және алтын институтының тау – кен факультетін аяқтап, Қоңырат – Балхаш
құрылысына жолдама алуынан басталады. Жобалау бөлімінің аға инженері
қызметінен бас тартқан ол, тікелей өндіріс ортасына сұранып, еңбек жолын
бұрғылау станогының машинистілігінен бастайды. Қатардағы машинистен
кеніштің бас инженеріне дейінгі еңбек жолынан өткен Д.Қонаев жоғары
деңгейдегі кәсіби шебер басшы - өнеркәсіпші болып, артта қалған өндіріс
салаларын ілгері жетелейді. Оның белсенді қатысуының арқасында рудник
(кеніш) жеткіліксіз тау – кен техикаларына, әлеуметтік – тұрмыс құралдарына
қол жеткізді.
1938 жылы тұңғыш Балқаш жезі алынады. КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Президиумы бірқатар жұмысшылар мен инженерді орден және медальдармен
еңбектегі ерліктері үшін марапаттарды. Д.А.Қонаевқа алғаш рет мемлекеттік
сыйлық – ерен еңбегі үшін медалімен марапатталады. Осы кеніште жұмыс
істей жүріп ол коммунистік партия қатарына өтеді.
Қатал континенталды климат, әлеуметтік және өндірістік ауыр
жағдайлар, саяси қуғын – сүргін жылдары болашақ Қазақстан жетекшісі мінезін
шыңдай, шынықтыра түседі. Аса қарқынды күнделікті жұмыс екпіні, жоғары
деңгейдегі кәсіби шеберлігі инженер Қонаевтың қызмет бабымен ілгерілей
өсуіне игі шарапатын тизізді.
1939 жылдың қыркүйек айының аяғында Д.А.Қонаев Балқаштан Қазақстан
КП ОҚ – нің қарамағына шақырылып, одан кейін Риддер кен басқармасының
директорлығына тағайындалады. 18 қазанда Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев Зуһра
Шәріпқызы Ялымовамен некелесіп, отау тігеді. Риддерге жұмысқа сөйтіп
Қонаевтар отбасымен бірге аттанады.
КСРО шекарасының соғыс алдындағы шиеленіскен жағдайлары стратегиялық
сала – металлургия өнеркәсібіне талаптарды күшейтеді. Қысқа уақыт ішінде
жаңа директор кеніш орны артта қалушылықтан алдыңғы қатарға жеткізіп,
өндіріс көлемін бірнеше есе арттырады. 1947 жылы Риддер Лениногорск деген
жаңа атаумен атала бастайды. Атап кетерлік жайт, соғыс жылдарында жауға
қарсы атыған 10 оқтың тоғызы осы Лениногорск қорғанысынан құйлып
тасталынған болатын.
Қайрақсыз пышақ өткір болмайды. Ел іші болған соң жүрегіне түк
байлаған ер де табылады, жауын жаумай су – су боп жүретін ез де табылады.
Ерге қарап өз намысын от шалса да, өзгеге қарап ердің жігері құм болмайды.
Күдік пен үміт арпалысқан тұста елге сенбеске, ел ішінде серке – жігіттерге
сенбеске болмайды. Олардың жасымас жігері, жалынды сөздері қандай қайраннан
болса да алып шығып, берік байламдар жасатып жаты. Мінекей, ел басына күн
туып, ер етігімен су кешкен заман да халықтың адал перзенті Д.А.Қонаев та
өзінің қомақты үлгісін ерен еңбегімен таныта білді. Қайраты мен жігерін,
намысы мен білігін жұмысты қарқынды жүргізуге арналған жас басшы еңбек
майданында ерлікке пара – пар істерді соңынан жетелей білді. 1941 жылы
маусым айының соңғы он күні ішіндегі жұмыс нәтижесі Лениногор
еңбекшілерінің неге қабілетті екенін аңғартқан. Жарты жылдықтың қорытындысы
бойынша қорғасын мен қара алтын шығару жоспары мерзімінен бұрын орындалды.
Соғыстың алғашқы жылдарында (1941 – 1942) 1940 жылмен салыстырғанда
қорғасын өндіру 21 пайызға, қоспалы қолайы 8 пайызға, кадмий 9 пайызға,
алтын 26 пайызға, күміс 12 пайызға артты.
Д.Қонаев басқарған кеніштің басты мақсаты – құрамы жағынан аса бай
кенді учаскелерден әрі тез, әрі мол өндіру, өндіріс техникалары мен
технологиясын жетілдіру, соншалықты ауыр міндетті арқалай жүріп, жер асты
байлығын қазу барысында берекесіздікке, рәсуә етуге жол бермеу, кеннің әр
мысқалын – бір түйір дәнді қадірлеу болды.
Әркім өзі шыққан тауын биік болсын деген үміт дүниесінің желкен
қайығымен жүретіні белгілі. Бос қиялдан гөрі еңбегіне сенген жөн.
Тәуекелдің төресі сол. Тауға да шығарады, дауылдан да алып өтеді. Осы бұлжы
мас қағида Риддер – Лениногор аса ірі көне өнеркәсіп орталығында табысты
еңбек еткен, анық көз жеткізіп, тұлға ретінде қалыптасқан Д.А.Қонаевтың
өмірлік қағидасына айналғаны ақиқат.
Ат ауыздықпен су ішіп, ер етігімен су кешкен күндерде зейнетінен
бейнеті басым тылдың бар ауыртпалығын тең көтерген ұжымымен де қимай
қоштасар күн туады. 1942 жылдың сәуір айында Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Скворцовтан жедел хат алған Д.А.Қонаев Орталық
Комитетінің қарамағына қызметкен шақыртылады. Барлық шаруаны кеніштің сол
жылдардағы бас инженері А.И.Новиковқа тапсырып, Алматыға аттанады. Сөйтіп,
Москваға барып, ресми тағайындаудан өтіп келген Д.Қонаев 20 сәуір күні
Республика Халық Комиссарлары төрағасының орынбасары қызметіне кіріседі.
Осылайша ол балалық балдәурені өткен қаласына қайтып оралады. Д.Қонаевтың
міндеттері шеңберінің аясына түрлі – түсті металлургия, көмір және мұнай
өнеркәсібі, электро станциялар, темір жол, автокөлік, қорғаныс зауыттары
кәсіпорындары жұмыстарын үйлестіру белгіленген болатын. Отыз жасында – ақ
Д.А.Қонаевқа мемлекеттік басқарудың бүгінгі өлшем бойынша – Премьер –
министр орынбасарлығының жауапты қызметі тапсырылған еді. Ол жылдары
Қазақстан халық комиссарлары төрағасы болып Н.Оңдасынов, ҚПК ОК екінші
хатшысы болып Ж.Шаяхметов жұмыс істеген еді.
Д.А.Қонаев осы аса жауапты қызметте жүріп, Орталық Комитеттің және
Халық Комиссарлар Кеңесінің тапсырмасымен талай бригада, комиссаияларды
бастап, ауыр өнеркәсіптегі Ащысай полиметалл комбинатына, Шымкент қорғасын
зауытына, Атыраудағы, Ақмоладағы, Балқаштағы және осындай артта қалған ірі
– ірі кәсіпорындарға барып тұрады. Орталық Комитет өкілі ретінде Ленгерде,
әсіресе, Қарағандыда айлап жұмыс істеуге тура келді. Бұл міндеттер мінсіз
орындалып, зауыт 1944 жылы желтоқсанның 31 – күні тұңғыш металл берді. Осы
жылдары Қарағанды шахтерлерінің алдына аса күрделі міндет қойылады.
Қарағандылық кеншілер мен Донбастан эвакуациямен келген жұмысшылардың тізе
қосып жұмыс істеуі арқасында бұл атырапта төрт жыл ішінде 23 жаңа шахта
салынады. Көмір өндіру 1945 жылы 11,2 миллион тоннаға жетіп, 1940 жылмен
салыстырғанда екі еседей ұлғайған.
1946 жылы Орталық Комитет Д.Қонаевты Семей облысына астық дайындау
жөніндегі өкілі етіп жібереді. Ал, 1949 жылдың ақпан айының соңында
Қазақстан коммунистерінің ІҮ съезіне алғаш рет ОК – тің мүшесі болып
сайланады. Алайда олар Н.Оңдасыновпен бірге, Қызылорда облысындағы апат
салдарын жою жұмыстарында жүруіне байланысты съезд жұмысына қатыса алмайды.
Көктемгі қар еру кезінде ағынды, арнасынан асқан су тоғандарды бұзады және
Қызылорданы су басып қалу қаупі төніп, Орталық – Орта Азия теміржол
байланысы үзіліп қалады. Табиғи апатты жоюға бүкіл күш, көптеген
техникалар, әскерилер мен теміржолшылар жұмылдырынады. Бірақ, оған
қарамастан судың тасқынын тоқтату қиынға соғады. Бірде, Д.А.Қонаевқа бір
қарт адам келіп қарабура әдісін қолданбаса болмайды дейді. Ол: жерде
арқандарды ұзынынан тартып, оларға қамыс, сабан, топырақ салып, домалақтап
тығыздап орау керек. Содан кейін осы домалақша орамалдармен тоған тесігін
бітеу керек деп түсіндіреді. Осы әдеті қолдану арқылы су тасқыны бір күн
ішінде тоқтатылады. Ақсақалдың бір кеңесі бірнеше жүздеген күштер,
техникалар және мамандар орнын алмастыған еді.
Осыдан кейін Д.Қонаев қаншама рет осы ақсақал ақылын ризашылықпен
еске алып және бүгінгі күн ұрпақтарының халықтық тәжірибелерді
пайдаланбайтынына өкініш білдірген еді.
Сөзсіз, Халық Комисарлары Кеңесі төрағасының орынбасары болып
істеген он жылдың өмірлік сабақтары аз емес. Бір күні бір күніне ұқсамайтын
өмірді терең түсінуге, адамдардың табиғатын тануға, күнделікті күйбең
тіршіліктен өмірлік мәні бар маңызды мәселелерді айрыа білуге, жүктелген
міндеттің жауапкершілігін барынша сезіне түсуге бет бұрған жылдар болды.
Қай дәредеде қызмет істемесін, Д.Қонаев ешқашан өзі таңдаған
мамандықтан қол үзген емес, әдебиеттерді құр жібермей, осы саладағы
ғылымдармен тығыз байланыста болған. Алматы тау – кен металлургия
институтында кен инженерлерін даярлау жөніндегі мемлекеттік комиссияның
төрағалығын атқарған. Жастық шағының ұмытылмас іздері қалған Қоңырат пен
Риддерде қызмет істеген кезеңдерде Қазақстан кеніштеріндегі бұрғылау және
қопару жұмыстарын жақсарту жөнінде ұлан – асыр материал жинақтап, бір
жүйеге түсіреді. Республика Геологиялық Кеңестің төрағасы бола жүріп талай
– талай кен орындарының құрылымын жете зерттеуге, ашық әдіспен кен қазуды
жүзеге асырудың жолдарын белгілеуіне тура келді. Осылардың бәрі болашақ
диссертациясының алтын арқауына айналады.
Докторлық диссертация жұмысында елуінші – алпысыншы жылдардағы тау –
кен ғылымы қол жеткізген игі істер сараланып, ашық әдіспен қазылатын одаған
кен орнын, оның ішінде полиметалл, мыс, темір, боксит, фосфат кендерін,
сондай – ақ аса сирек кездесетін және асыл металдарды өндіретін қазыналы
жерлерді нақты көрсетіп береді.
Ел мойындаған ғұлама ғалымдардың лайықты бағасын есту Д.Қонаев үшін
ұмытылмас оқиға еді. Докторлық диссертациясына Мельников, Шевяков,
Сәтпаевтардың жоғары баға беруі оны қанағаттандырып қана қойған жоқ,
сонымен бірге зор сенім арқалатып, мол жауапкершілік жүктелген еді.
1951 жылдың желтоқсанында Д.А.Қонаевты сол кездегі бірінші хатшы
Ж.Шаяхметов шақырып, Қазақстан тарихының идеологиялық тұрғыда
насихаттауларының жағдайын түзету қажеттілігімен байланыстырып, оған Ғылым
Академиясын басқаруды ұсынады, алайда келісім ала алмаған соң, 2 айдан
кейін ұсыныс қайталанады. Бұл жолы Шаяхметов Д.Қонаевтың ғылым саласын
басқаруына қол жеткізеді.
1952 жылдың 16 – 17 сәуірінде Республика ғылым академиясының жалпы
жиналысының сессиясы өтеді. Орталық Комитеттің идеология бойынша хатшысының
күштеуімен бірінші күні М.П.Русаков пен А.К.Жұбанов академиктік
атақтарынан, ал Қ.Д.Жұмалиев мүше корреспонденттік атақтарынан
айырылады.Кейіннен бәрі бір де бұл әділетсіз шешімдер күші жойылады [11,1
б.].
2 Д.А.ҚОНАЕВ - САЯСИ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЙРАТКЕР
2.1 Д.А. Қонаев - партия қызметкері
Жалпы соғыстан кейінгі жылдары тек күйреген қалаларды, селоларды
қалпына келтіру, тұралаған шаруашылықтарды жолға қою сияқты іргелі істерді
қолға алумен бірге және бір зобалаңның шеті пықсып жаңа басталып келе
жатқан. Қазақстанның сорпа бетіне шығар жақсылары мен жайсаңдарын –
көрнекті мәдениет ғалым қайраткерлерін түн жамылып келіп, алдына салып
айдап кету жалғасып жатыр еді. Ұлттық интеллигенция, оның көш басында
жүрген үркердей тобы әбден зардап шекті. Заман азса, таяқ жуан тартар
дегендей М.Сужиков Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің идеология
жөніндегі хатшысы болып тұрған 1951 – 1954 жылдары оның бұл әттеген -
айлары бұрынғыдай бетер тамырын терең жайып, өрши түсті. Осындай жағдай
қалыптасып тұрған уақытта ешқашан өлмейтіндей көрінген Сталин дүниеден
озғаннан кейін көп ұзамай арнасынан асып төгіліп, айналасындағы елдің
алшысын қуырған асау өмір - өзен сабасына түсті. Қазақстан КП Орталық
Комитетінің бірінші хатшылығына П.К.Пономаренко сайланған болатын.
Сталин дүниеден қайтты. КОКП – ның ХХ съезі өтті. Бәрін – бәрі пышақ
кескендей сап тыйылды. Осындай бір алмағайып заманда өмір кешкен
Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев қоғам үшін ерен еңбек етті. Осы уақытта ол
ұстараның жүзінде тұрғандай күш - қайратын, ақыл – ойын білім мен білігін
ортақ іске жұмсады.
1952 жылы қыркүйек айының соңғы күндері Қазақстан К (б) П ҮІ съезі
болып өтті. Осы съезде Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясы орталық Комитетінің
мүшесі және БК (б) П ХІХ съезіне делегат болып сайланды. Партияның ХІХ
съезі өз жұмысын сол жылы 5 қазанда бастады. біздің еліміздің қоғамдық
саяси өмірінде Коммунистік партияның әрбір съезінің орны бар еді. Қаралған
мәселелердің мән – маңызы жағынан қабылданған кадрларының алға қойған
міндеттерінің ауқымдылығы жөнінде олар бірін – бірі толықтырып, бірімен –
бірі сабақтаса жалғасып жатады. Сталин қайтыс болғаннан кейін кеңес
үкіметінің басшылығына Маленков келді. Ең жоғарғы биліктегі адамдардың
өміріне қанық тарихшылардың сөз саптауына қарағанда Сталин оны басқалардан
гөрі бір табан жақын көріп саяси Бюро мүшелерінің ішінен жалғыз соған сен
деп айтады екен. Бұл кезде Хрущев КОКП Орталық Комитетінің хатшысы
болатын.
1953 жылы қыркүйек айында Д,А.Қонаев зайыбы Зуһра Шәріпқызымен
Сочиде дем алып жатқан уақытында КОКП орталық Комитетінің бірінші хатшысы
Никита Сергеевия Хрущев республикамыздың ауылшаруашылығы өндірісінде
жіберген кемшіліктері үшін басшыларды өткір сынға алып үлкен Кеңес
шақыртады. Оған іле – шала Д.А.Қонаев та шақырылады. сол жылдың 25 – 26
желтоқсанында Қазақ КСР Ғылым академиясы жалпы жиналысының сессиясы өтіп,
Д.А.Қонаев КОКП Орталық Комитетінің қыркүйектегі пленумының шешімдеріне
сәйкес Қазақ КСР Ғылым Академиясының кезекті міндеттерін баяндап,
ауылшаруашылығы өндірісін өркендетуге байланысты нақты шаралар белгіленеді.
1955 жылдан бастап егістік жердің көлемін 4 – 5 жыл ішінде 2,5 млн гектарға
дейін ұлғайту көзделген екен. КОКП Орталық Комитеті республиканың бұл
ұсынысын қабылдамай тастады. Онымен қоймай тиісті қорытынды жасады. 1954
жылы ақпан айының алғашқы күндерінің бірінде Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің пленумы өтіп, ұйымдық мәселе қаралды. Ауыл – селоға басшылықты
құлдыратып жібергені үшін Ж.А.Шаяхметовпен екінші хатшы В.И.Афонов
жұмыстарынан босатылды. Астық өндіруді күрт арттыру үшін 1954 – 1955 жылдар
ішінде Қазақстанға миллион гектар эпопеясы осылай басталған болатын. Бұл
тұста абзал азамат Д.А.Қонаев ғылым Академиясының президенті болумен қатар
партиялық жұмыстарда да ерен еңбек етті. Осы орайда Академияның 50 – ші
жылдары жұмысының ілгері басуында да Д.А.Қонаевтің еңбегі зор. Бір қолын
екі ете алмай, мұрнынан шаншылып жүрген қауырт күндердің бірінде Қонаев
Пономаренкоға өтінішпен барып, ғылым академиясына қол ұшын беруді сұрады:
Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы – 1954 жылдың 10 маусымы
– П.К.Пономаренко жолдасқа.
Қазақ КСР Ғылым Академиясының ұйымдасқанына сегіз жыл болғанына
қарамастан, әлі күнге дейін материалдық – техникалық базасын жасау мәселесі
шешімен емес Ғылым Академиясының ғылыми мекемелері кездейсоқ, еш
бейімделмеген жағдайлар орналасқан және мүлдем тар. Институттардың
көпшілігінде лабораториялық жабдықтардың жайғастырылуын есепке алғанда бір
ғылыми қызметтерге 2 – 3 метр жұмыс орнынан келді. Әсіресе, ғылыми
мекемелер осы заманғы ғылыми жабдықтармен жарақтандыру жағынан өте – мөте
тапшылық көріп отыр. Мұндай жағдайға ұшырауының негізгі себебі Қазақ КСР
Ғылым академиясына күрделі құрлысқа және ғылыми жабдықтарды алуға қаржының
мейілінше шектелуінде болып отыр. Сол себепті ғылыми қызметкердің дені
тұрғын үймен қамтамсыз етілмеген. жыл сайын күрделі құрлысқа бөлінетін
қаржының тапшылығынан, сондай – ақ Қазақ КСР азаматтық және тұрғын үй
құрлыс министрлігіне қарасты құрлыс басқармасының жүргізілген жұмысының
нашарлығынан Ғылым академиясының бас ғимараты бой ынша жұмыс көлемі 1949 –
1958 жылдар ішінде жалпы құнының бар жоғы 35 проценті ғана орындалды.
сонымен бірге ғылыми жабдықтар сатып алуға болмашы қаржы бөлінеді, оның өзі
жылма жыл азайып барады. Бұл жағдай ғылыми – зерттеу жұмыстарын өрістеуге
кері әсерін тигізіп отыр, соның кесірінен халық шаруашылығы үшін маңызы бар
проблемаларды талдап шешу ұзаққа созылады. Сонымен бірге республика халық
шаруашылығының одан әрі өркендету жаңа мұнай, микробиология және математика
сияқты институттарды ұйымдастыруды талап етеді. Бұл институттарды құру КСРО
Ғылым академиясы, мұнай институты сондай – ақ КСРО мұнай өнеркәсібі
министрлігі тарапынан қолдау тауып отыр. Осыған орай, КСР Одағы Министрлер
Кеңесіне материалдық – техникалық базасын нығайту және Қазақ КСР Ғылыми
академиясында үші институтты ұйымдастыру туралы хаттың жобасын ұсынып
отырып, Қазақ КСР Ғылым академиясының Президумы Сізден КСРО үкіметіне
бізге қажетті көмек көрсету жөнінде өтініш білдіруді сұрайды [1, 148 б.].
Мұндай аса өзекті мәселелерді көтере отырып оның орындалуына маңдай терін
төккен Димаш Ахметұлы Қонаев еді. оның ерең еңбегі, партиялық қызметіндегі
рөлі мұнымен шектелмеді.
1955 жылы наурыз айында Мәскеуде КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясы өз
жұмысын бастаған болатын. Орталық Комитеттің бюросында Д.А.Қонаевты
Республика Министрлер Кеңесінің төрағалығына бекітіп, Қазақ КСР Ғылым
академиясының президенттігінен босатуға ұсыныс енгізілді. Республика
Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Димаш Ахметұлын жаңа қызметке тағайындау
жайында ұсыныс жасалды. Осы орайда ата кететін жайт Ғылым академиясының
президенті қызметіне Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың қайта келуіне тікелей
Д.А.Қонаев қатысты еді. Қонаевтың табанды ұсынысы арқасында Қаныш
Имантайұлы бұл қызметке келген болатын.
1955 жылы 31 наурызда Алматыда республика Жоғарғы Кеңесінің кезекті
сессиясы ашылды. Оған Л.И.Брежнев қатыса алмады. Барвихада демалып жатқан
болатын. Пономаренко Орталық Комитет пен Ақсақалдар Кеңесінің төрағасы етіп
тағайындау туралы әуелі партиялық топтың, сосын Жоғарғы Кеңес сессиясының
қарауына ұсынды. Жоғарғы Кеңестің сессиясы бірауыздан Д.А.Қонаевті
республика Министрлер кеңесінің төрағасына сайлады. Қазақ республикасы
құрылғалы бергі Д.А.Қонаев Министрлер Кеңесінің сегізінші төрағасы болды.
Д.А.Қонаев жаңа қызметке сол жылдың сәуір айының бірінен бастап
кірісті. Әрқашан өз ісіне аса зор жауаптылықпен қарайтын Димаш Ахметұлы
қызметке кіріспек бұрын Орталық Комитеттің бірінші хатшысы
П.К.Пономаренкоға кіріп, ақылдасып шықты. Ол әдеттегі байсалды қалпын
сақтай отырып:
- Күнделікті күйбең тірлік таусылмайды. Оған алаңдама. Мемлекеттік
мәні зор ауқымды істерге, күрделі мәселелерге ден қойғаның жөн. Әдбен
зерттеп, егжей – тегжейін талқытап алған соң, оны батыл шешуге тырыс. Сонда
ғана ісің оңға басады – деп кеңес береді [1,157 б.].
Жаңа ғана қызметке тағайындалған Д.А.Қонаев басшылығының алдында
ұлан – асыр міндеттер тұрды. Қуатты энергетикалық және индустриялы ірі ауыл
шаруашылығы өндірісін жасау үшін. Мәдениет пен ғылым деңгейін көтеріп,
уақыт талабына сай жаңа қалалар салу үшін Қонаев өз жұмысын жаңа одақтық –
республикалық министрліктерді ұйымдастырудан және кейбір министрліктер мен
республикалық органдардың басшылығын нығайтудан бастауға тура келді.
Республика түсті металлургия министрлік республика халық шаруашылығының
осынау аса маңызды саласын жақсарту мәселелерін шешуге тиісті тұғын. Бұл
әрине Димаш Ахметұлының еңбегі.
Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметінде тұрған уақыт
аралығында Д.А.Қонаевтың атқарға істері халықтың, республиканың
экономикалық - әлеуметтік жағдайының дамып ілгері басуында аса маңызды және
шексіз. Түсті металлургия министрлігінен кейін іле – шала құрлыс – монтаж
жұмыстары министрлігі ұйымдастырылды. Уақыт ілгері озған сайын құрлыс
ауқымы ұлғая түсіп, мұндай министрлікті құру қажеттілігін өмірдің өзі де
тудырады. Сондай – ақ Қазақстанның күллі геология қызметін біріктірген
Геология министрлігі шаңырақ көтерді. Кейінірек энергетика министрлігі өз
отауын тікті. Осылайша Министрлер Кеңесінде қызмет істегеніне Д.Ахметұлының
бір ай толмай жатып Орталық Комитеттің басшылығында өзгеріс болды.
Пономаренко бірінші хатшылықтан босатылып Польшаға елші боп кетті.
Қазақстан Компартиясы орталық Комитетінің бірінші хатшылығына
Л.И.Брежнев, екінші хатшылығына Новосібір обкомы басқарған И.Д.Яковлев
сайланды.
КОКП – нің ХХІІІ съезінде Д.А.Қонаев Орталық Комитеттің Саяси
бюросының мүшелігіне кандидат болып сайланды. 1956 жылы ең кемі 1 миллиард
500 миллион пұт астық өндіріп, мемлекетке кемдегенде 600 млн пұт астық сату
міндетін қойды. Бұл айтуға оңай, жеңіл болғанымен, орындауы оңай түспейтін
аманат еді.
Бұл съезде Д.А.Қонаев Орталық Комитеттің және бюро мүшесі, партияның
ХХ съезіне делегат болып сайланды. Съезд Брежнев пен Яковлевке үлкен сенім
көрсетті. Леонио Ильич – бірінші, ал Иван Дмитриевич – екінші хатшылыққа
сайланды.
КОКП ХХ съезі жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 Д.А. ҚОНАЕВ- ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ 8
1.1 Д.А. Қонаевтың еңбек жолының басталуы
1.2 Д.А. Қонаев- халқы тудырған дара тұлға
14
2 Д.А. ҚОНАЕВ- САЯСИ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЙРАТКЕР 20
2.1 Д.А. Қонаев- партия қызметкері
2.2 Д.А. Қонаев- республика басшысы
28
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ел тарихын әйгілі тұлғалар арқылы зерделеу –
қазақтың таным – түсінігінде ертеден қалыптасқан үрдіс. Қазақтың қария
сөздерінде, яғни шежірелік зердесінде тарих ұдайы жеке тұлғалардың өмір
дерегі арқылы танылып отырады. Қоғамның саяси - әлеуметтік, мәдени – рухани
аһуалы ұдайы жеке тұлғалар болмысы арқылы көрініс табады. содан да болу
керек, қазақтың дәстүрлі философиялық пайымдауында өмірді өзгертуден бұрын,
алдымен адам санасын шыңдауға көбірек мән береді. Дәл сол сияқты шежірелік
дәстүрде де қоғам дамуының жалпы аһуалынан бұрын, адам туралы мағұлмат беру
басты нысана болып отырады.
Сахара төсінде әр кез - кезеңде туындаған тарих туралы еңбектердің
баршасы жеке тұлғалардың өмір деңгейін негізге алу арқылы жазылған.
Тарихи тұлға дегеніміз – жағдайға байланысты және жеке басының
сапасына орай танылғандар деп келетін жалпылама анықтама белгісі. Халық –
шашырап жатқан ұлы тобыр. Ал, оның күш – қуаты шоғырланып, өзін - өзі халық
ретінде айғақтауы үшін тұтастануы қажет, халық еркі мен мемлекеттік рух
белгілі бір тарих тұлғалар арқылы көрініс табуы керек. Халық та бір нөсер
жауынды аңсаған шөл дала сияқты, дана көсемге қашан да зәру. Платон
айтқандай, дана тұлға патшалық немесе патша дана тұлға болғанда дүние шыр
айналы түспек.
Тарихтың даму үрдісіне ғылым, техника, философия, әдебиет, өнер, діни
ой – сана саласындағы біртуар дарын иелерінің де қосар үлесі айрықша зор.
Фараби мен Йассауи, Қорқыт пен Асан қайғы, Шоқан мен Ыбырай, Абай мен
Жамбыл, Құрманғазы мен Тәттімбет, Ақан мен Біржан, Әсет пен Мұхит, Қаныш
пен Әлкей, Қасым мен Жұбан, Бауыржан мен Дінмұхаммед сияқты біртуар
тұлғалардың есімін қазақ халқы мәңгі ардақ тұтады.
Асқар тау да шөгеді екен. Көл түгілі шалқар теңіздің де шөлге
айналатынын көріп отырмыз. Кешегі тусырап түгін тартаса майы шығып жатқан
жерді бүгінгі тулаққа айналдырған адамзат ақыл – ойының қасіретінен қан
жұтқан ел де таңсық болмай қалды.
Өлсе өлер табиғат, адам өлмес деуші едік. Сөйтсек, халқы ханнан
бетер қадірлеп, піріндей сыраған біртуар ұлы тұлағалар да қалың елін,
зазағын, қайран жұртын тастап кете барады екен. Соған қарағанда адамзат
тәуелді болған Уақыт деген құдірет міз бақпай тоқтап қалғандай, ал Адам
әсіресе елдің рухын көтеріп, мұрат – мақсатына айналған, білігімен,
кісілігімен де, болмысымен, бітімімен де тарихи құбылысқа айналға ұлылар
бірінен соң бірі бақилық сапарына аттанып жатса, мына дүниені опасыз –
жалған демей не дейсіз. Артына өшпес із, өлмес мұра, қайталанбас іс
қалдырғандары ғана көңілге медет.
Біздің бітіру жұмысымыздың тақырыбына арқау болған қазақ халқының
арқалы азаматтарының бірі – Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев.
Қонаев Дінмұхаммед Ахметұлы (1912 – 1993) – аса көрнекті мемлекет
және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигі, техника ғылымының докторы, КСРО, шетел ордендері
мен медальдерінің иегері.
Д.Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында
болған қаншалықты уақыт күрделілігі, қарама – қайшылықты болғанымен, елдің
экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісіне
айтулы еңбек сіңірді. Түрлі деңшейдегі партия және кеңес қызметін атқара
жүріп, Орталықтың өктем саясатының ығымен кете бермей, ел мүддесін, болашақ
қамын да бір сәт естен шығарған жоқ. Ол Республика партия ұйымын басқарған
ширек ғасырға жуақы уақыт ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иман жүзді
іздеттілігімен танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой
өрісі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол
білімдар, білікті жан ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды
демократияландыру қажет екенін терең сезініп, қолдай білді.
Алдағы жұмыс барысының мақсат – мүддесін айқындап алу үшін бірқатар
негізгі бағыттарды анықтау қажет.
Бітіру жұмыс тақырыбының келелі сипаты алынып отырған тұлға өмірі
туралы арнайы зерттеулердің аздығынан туындайды. Бүгінгі күні халқымыздың
тарихына, ұлттық тұлғаларға, олардың гуманистік және қоғамдық қызметтеріне
деген қызығушылық пен ынта бұрын болып көрмеген дәрежеде өсіп отыр. Ұлы
тұлғалардың прогрессивті дәстүрін оқып – үйренудің ұлттық – қоғамдық
санының даму заңдылықтарын тануда, қазіргі саяси - әлеуметтік, қоғамдық
ойды тереңдетуде және өзіміздің ғылыми танымымызды кеңейтуде маңызы өте
зор.
Егемендікке қол жеткізген тәуелсіз мемлекетіміздегі қоғамдық –
тарихи әлеуметтік – саяси жағдайларға байланысты болып жатқан үрдіс
өзгерістер барысында туындап жатқан қайшылықтарды шешу, өз жолын, өз
идеяларын нақтылау мен дамыту, дүниетанымдық қағидаларымызды айқындау,
ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеу, халықтың рухани бастауларға
көңіл аударуы және үзіліп қалған идеялық жалғастылықты іздеу, толықтыру,
жаңа қоғамымыздағы жеке адамдардың нақтылы әрекеттері мен қоғамдық ойларын
жаңылмай саралау кезеңінде дүние бақытты және үйлесімді болуға тиіс және
болады деп сенген, бірақ ол бүкіл адамзат тарихына, тағдырына
немқұрайлықпен қарауды қойғанда ғана орнайды деп болжаған Дінмұхаммед
Ахметұлының өмір жолы мен азаматтық келбеті терең зерттеуді, салиқалы
бағалауды қажет етері сөзсіз.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қонаев Дінмұхаммед Ахметұлы елімізді
ширек ғасыр басқарған ұлы да ұлағатты басшы болғанына қарамастан оған
арналған ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Тек жекелеген авторлыардың
ееңбектерімен баспасөз беттерінде шашыраңқы материалдар ғана бар. Оларбың
ішінде Дінмұхаммед Ахметұлының өзі жазған Ақиқаттан аттауға болмайды
естелік эссе [1]. Аталған еңбекті қазақшаға аударып жазған С Әдбірайымұлы.
Эсседе қайраттер өз өміріндегі келелі кезеңдермен шешуі қиын болған
республика көлеміндегі мәселереді қалай атқарғандары туралы жазылған.
Сонымен қатар 1997 жылы жарық көрген көрнекті зерттеуші Ж. Аупбаевтың
Ғұмыр дария еңбегі . Ж. Ауыптаев өз еңбегінде Д. Қонаевтың өміріне шолу
жасай келе оның хазақ халына істеген ерен еңбегіне және қалтырған ізіне
талдау жасап, кемеңгер басшыға әділ баға, халықтың әділ бағасын беруге
тырысқан [2]. Сонымен қатар С.Әбдірайымұлы құрастып 2002 жылы басып
шығарған Елу жыл ел ағасы еңбегін айта кетуге болады [3]. Еңбекте
кемеңгер басқарушын мемлекеттік қайраткер және аса жоғарығ саясатшы ретінде
оның тұлғалық ерекшелігін ашып беруге тырысқан. Ал, М.Жолдасбекұлы,
Қ.Салғарұлы, А.Сейдімбек сияқты ағаларымыздың Ел тұтқа еңбегінде
ағамыздың халқымызға қалтырған естеліктерімен естерткіштері туралы сөз
қозғалған [4]. Г. Толмачевтің 50 встреч с Д.А. Кунаевым атты естелігінде
оның адамгершілік қасиеттері туралы сөз қозғаған [5]. Р Ниязбектің Қыдыр
ғұмыр еңбегінде ұлы басшының саяси жетістіктері туралы көптеген нақты
деректер көрімімізге болады [6].
Міне осындай бірнеше манографиядан басқа Д. Қонаев туралы үлкен
зерттеулер мен ғылыми еңбектер жарықққа әліде болса шыға қойған жоқ. Д.
Қонаевтің өзінің зазған Өтті дәурен осылай Естелік-эссесінде автор
өзінің өмір жолы туралы жазған деректері кейінгі ұрпақ үшін өте құнды
екенін айта кетуіміз керек [7].
Бітіру жұмысын жазу барысында Д. Қонаевтің өмірімен және оның
қызыметімен танысу мақсатында мерзімдік басылымдарды пайдалануға тура
келді. Олардың ішінде Х.Ерғалиевтің Егемен Қазақстан газетіндегі Тұғыры
биік тұлға [8], А. Арғынкельдиннің Дидар газетіндегі Ойдан кетпес отыз
минут мақаласын [9] айтуға болады.
Бітіру жұмысының мақсаты. Зерттеу мақсаты – Дінмұхаммед Ахметұлы
Қонаевтың өмірі мен қызметіне, мемлекеттік және қоғамдық қайраткерлігіне
сараптамалық талдау жасау. Бұл мақсаттан мынадай міндетер туындайды:
- Ұлы тұлғаның ұмытылмас өмір жолдарына шолу жасау; алғашқы қызмет
белестерінен ой тарқату;
- Қазақтың тұңғыш кен инженерлерінің бірі – Д.Қонаевтың ұлттық тау –
кен өндірісінің дамуына қосқан үлесіне бүгінгі күн көзқарасы тұрғысынан
сипаттама беру;
- Мемлекет қайраткері, республика басшысы Д.А.Қонаевтың ұлттық
қазына байлық пен ұлттық мүддені еселеудегі ерен еңбегі.
Бітіру жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысы Дінмұхаммед Қонаевтың
өмірі мен қызметін жан – жақты қамтып, бүгінгі көзқарас тұрғысынан
қарастырған зерттеу еңбек болып табылады.
Бітіру жұмыста Д.Қонаевтың инженерлік, қайраткерлік, ғалымдық,
басшылық қызметтерінің ерекшеліктері сипатталып, бұған дейінгі айтылған
пікірлер мен ұлы тұлға жайлы деректі әңгімелер, әдеби – публицистикалық
зерттеулер мен мақалалар, жекелеген жинақтар кең ауқымда зерттеу нысанасы
болды.
Бітіру жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізі. Ұлттық
тарихымыздағы Дінмұхаммед Қонаевтың алатын орны, саяси - әлеуметтік,
қоғамдық – қайраткерлік өміріндегі іздері мен маңызды қазақ халықтың таным
– түсінік тұрғысынан зерттелінді.
Қазақ тарихшылары, қоғам қайраткерлері, ғалымдары мен жазушылары,
журналистерінің құнды зайрылы пікірлері басшылыққа алынып, Д.Қонаев
еңбектері салыстырыла отырып, әлеуметтік – тәрбиелік, тарихилық тұрғыдан
қарастырылады.
Бітіру жұмыстың дерек көздері. Республика баспаларынан жарық көрген
Д.Қонаевтың жекелеген ғұмырнамалық еңбектері, тарихшылардың ғылыми –
сипаттамалық мақала – еңбектері мен әр жылдарда жарық көрген әлеуметтік –
публицистикалық сараптама мақалалары, құжатнамалық деректер пайдаланылды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Д.А.ҚОНАЕВ - ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
1.1 Д.А.Қонаевтың еңбек жолының басталуы
Адамзат тарихы – көркем сурет тәрізді, ешқашан да аяқталмаған, әрбір
тарихи дәуірдің соңы іздері сайрап жатқан қайталанбас дүние. Барлық
беттерінде нақты тіршілік пен қозғаушы күш болып табылатын өмір сәулелері
айқын қалпымен күні бүгінде көркем көріністерге айналған.
Тарихи прогрестің ішкі күшінің ғажайып факторлары болып тұлға
келбеті, жеке адам факторы саналады. Одан тыс және оның тікелей қатысуының
ешқандай да әлеуметтік дамуы мүмкін емес. Осындай тарихи тұлға қолдарымен
ірі – ірі империялар құрылып, талқандалған, алапат соғыстар ашылып және
тоқтатылған, үлкен ашылулар жүргізіп және құрылған, адам танымдарының
шеңберлері кеңейтілген, оларға тұтас халық тәуелді болған, оларға табынып,
сыйынған, оларға өмір мен өлім, сезім мен түйсік тәуелді болған, олар нақты
тарихи кезеңдердің перзенті бола білген. Сондай артында қомақты мол рухани
дүние, ғасырдан ғасырға жалғаса беретін өшпес атын мәңгілікке қалдырған
тарихи тұлғалардың бірі – Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев.
Алаштың ардақты азаматы Верный (қазіргі Алматы) қаласында,
қызметкердің отбасында дүниеге келген. Орта мектепті бітіргеннен кейін,
Қазақстан Өлкелік комсомол комитеті оны Мосвканың Түсті металл алтын
институтына оқуға жібереді. Институтты ойдағыдай аяқтап, тау – кен инженері
мамандығын алған Д.Қонаев Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне
жұмысқа арналасып, онда бұрғылау станогының машинисі, цех бастығы,
рудниктің бас инженері және оның директоры болып істеді.
Екінші дүние жүзілік соғыстың қиын күндерінде ол тылдағы жұмысты
ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түседі. Алтайполиметалл комбинаты бас
инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын – мырыш
өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының
директоры қызметін атқарады. 1942 – 1952 жылдары Қазақ КСР Министрлер
Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етеді. Осында жүргенде
Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым
академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау – кен ісі
саласының ірі ғалымы Д.Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек
сіңіреді. Ғылыми – ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми – зерттеулердің
негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен
жүзеге асырылады.
Д.Қонаев 1955 – 1960 және 1962 – 1964 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің төрағасы, 1960 – 1962 және 1964 – 1986 жылдары Қазақстан
коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол
Қазақстан экономикасы мен мәдениетін өркендету жолына өзінің білімін, мол
тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін аянбай жұмсай білді.
Ол бірінші мәре КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды. СОКП
– нің 19 съезінен бастап кейінгі съездерінің бәріне делегат болды.
Парламент пен партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып
қайтты. 1956 жылдан бастап СОКП Орталық Комитетінің мүшесі. Партияның 23
съезінде ол СОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат,
ал 24 съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының және
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиуымының мүшесі болды.
1986 жылы СОКП Орталық Комитетінің Бас Хатшысы болып М.Горбачевтің
келуіне байланысты Д.Қонаев Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің
бірінші хатшысынан босатылады. Орталықтың жүргізіп отырған әділетсіз
саясатына қарсы республика жастары өз қарсылықтарын білдіріп алаңға шықты.
Бұл әйгілі Желтоқсан оқиғасына ұласты.
Өз өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті бола білген абзал
азамат 1993 жылы тамыздың 22 – сінде, 82 жасқа қараған шағында кенеттен
қайтыс болды [1, 328 б.].
Біз жоғарыда Д.Қонаевтың өмір жолына қысқаша дерекнамалық шолу жасап
өттік. Асылы, осы арқылы азамат туралы айтылып, жазылғандарды тізбектесек
неше күндер, неше түндер өтер. Дегенмен өреміз жеткенше өмірлік белеңдеріне
көз жүгіртіп, саналы ойымызбен зерделеп көрелік. Зерделей отырып, Ұлы
тұлғаның өмірінің бастаулары мен алғашқы адымдарының ізімен жүріп көрелік.
Дінмұхаммед Ахметұлының кіндік қаны тамған жері бұрынғы Верный, осы
күнгі Алматы қаласы. Балалық балдаурен шағы, қайран жастық дәурені өткен
осынау әсем қала оттан ыстық болғаны сөзсіз.
Ата – бабасы тігіне тартып, мал бағып, қауға ұстаған кісілер екен.
Шаруа баққан мен қара басының қасиетін қадірлей білген. Кісі есігінен
сығаламай, еңбегін емген. Олар осы күнгі Қапшағай өңірінің Күрті өзенінің
оң жақ жағалауын, негізінен Іленің сол қанатынан Құйғанға дейінгі жерді
қоныс етіпті. Ертеректе бұл жерлер Төменгі Іле болысы, Верный оязы Жетісу
губерниясы атанған. Қазіргі осы бір түгін тартса май шығатын өңірді Алматы
облысына қарасты Балқаш, Күрті аудандары жайлап жатыр. [1, 20 б.].
Бабасы Азынабайдан төрт ұл туады. Азынабай бабасының ағайынмен не
үшін араздасқаны белгісіз, әйтеуір, бір түнде бүтін бір ауылды өре
тұрғызыпты да, үдере көше жөнеліпті. Асау Іледен өтіп, Балқаштың оңтүтік
күнгей бетін жағалай жүріп Аягөзге жетсе керек. Одан әрі Тобықты жеріне
қоныс аударыпты. Кісі еліне сіңісе қою қиын болды ма екен, жоқ бауыр
басының жолы солай ма, тегінде қыз айттыруға шамасы келмесе, жөні құда
түскен болар, екінші ұлы Қонайды Тобықтының қызына үйлендіреді. Бұған дейін
ол кісі екі рет төсек жаңғыртыпты, соның біріншісінен Жетібай деген ұл
туады. Ал кейінгі шешесінен бір ұл, бір қыз – Жұмабай мен Бұлантай дүниеге
келген.
Қазақта кірме мен күндестің күні бір деген сөз бар. Сол айтқандай,
Азынбай дүние салған соң артында қалған ұрпаққа тықыр таяна бастайды.
Қойнай қайын жұртының иықтағанын көтере алмайды. Көне көз кісілердің
айтуына қарағанда кесек жаратылған, өр мінез, батыр шалыс кісі екен. Ағайын
– жұртына ақыл салып, ата қоныс – Жетісуға қайта көшуге бел байлады. Оған
тобықтылар: бақ деген көшпелі, қыз алған күйеуге де кетеді, қыздан туған
жиенге де жетеді деп, қыздарын жібермеудің әрекетін жасайды. Қонай шарт
кетеді: Жанымды алсаңдар аларсыңдар, бірақ қанымды қалдыра алмаймын деп
әйелі мен қызын тастайды да, бес жасар Жұмабайын алып кетеді.
Жұмабай жастайынан алғыр кісі болса керек, діни мектепте
шәкірттердің маңдай алдысы екен, оны бітірген соң, елге барып дәріс береді.
Араға екі жыл салып Алматыға қайтып келеді де, 1904 жылы Түркия арқылы
Сауд Аравиясына сапар шегеді, осы жолы Мекке мен Дединеге қаржылыққа
барады. Содан 1905 жылы Үндістан мен Ауғанстан арқылы елге оралады, сөйтіп
қаржылық жол Жұмабайдың сегіз ай уақытын алыпты.
Жұмабайдың 1886 жылы туған ұлы Меңліахмет – Дінмұхаммедтің әкесі. Оң
жақ бетінде алақандай меңі болса керек, атын соған қарап қойыпты. Ата –
анасы мектеп есігін ашып, оқыған кісілер емес. Тек ет ширақты, көргенін
көкейге түйе білгендігімен ел қатарлы өмір кешкен. Кеңес өкіметі орнағаннан
кейін зейнетті демалысқа шыққанған дейін Алматы облысының ауылшаруашылық
және сакда саласына қызмет істеген өзбетімен білімін жетілдіріп жүретіні
сонша, екі тілде бірдей – қазақша, орысша сауатты жаза да, оқи да білетін.
Абай өлеңдерін, Сүйінбай жырларын жатқа айтып, өзі де түртінектеп жүретін.
Оны Дінмұхаммед үйіндегі Зуһра келініне көшіртіп отыратын әдеті бар еді.
Солардың екі – үш шумағын назарларыңызға ұсына кетейік.
Жас өмір бағасы жоқ гауһар тас бір,
Буына асыл тастың – мас болмас кім?
Өтерін бұл жалғанның білсе, шіркін,
Қайрат қып, іс тындырмақ әркімге арман.
Жас өмір өте шықты аққан судай,
Сұлудай есік ашып, қайта жапқан.
Өкінсем де келер ме, қайран өмір,
Асаудай кетті арқанын үзіп қашан.
Ку кәрілік енді келіп басып алды,
Қоңсы қылып, қондырып қасына алды.
Жатып ішер жалқаулық, ұйқы мырза,
Керегеңнен кер тартқан жолдас болды [2, 16 б.].
Дінмұхаммед Ахметұлының шешесі Зәуре Байырқызы Алматы облысы Шелек
ауданының орталығында сіңірі шыққан кедейдің қызы еді. Әкесі мен шешесі
жетпіс жылдан астам уақыт бірге ғұмыр кешкен. Анасы сексен алты жасында
1973 жылы, әкесі 1976 жылы тоқсан асына үш ай қалғанда дүниеден озады.
Бала Дінмұхаммед Чернышевский атындағы №19 мектептің бірінші
сатысында алған білім табалдырығын аттаған. Мектеп Алматы көшесінің
(қазіргі Емелев) бойында ескі үйде болатын, кейінірек ол мектеп таратылып,
мекен – жайы бұзылған. Төртінші сыныпты бітірген соң № 14 мектепке (екінші
сатысына) ауысады, ол осы күнгі Рахат тәтті тағамдар фабрикасы (жібек
жолы мен Қалдаяқов көшесінің қиылысы) тұрған жерде болатын.
Мектеп адам өміріндегі естен кетпес бір белес қой. Дінмұхаммед
Ахметұлы үшін хат таныпып, әліппені оқытқан алғашқы мұғалімі Анна Павловна
Шурованың орны ерекше еді. Жалпы, адам жаныныа ізгілік нәрін сепкен
ұстаздардан үлкен кім бар! № 14 орта мектепте дәріс берген елгезек те
ерекше сезімтал мұғалімдері: математик С.И.Соколовты, физик
А.А.Астраханцевті, И.П.Дублицкийді, қоғамтанушы Е.С.Войцеховскийді, олардың
балаларға деген жомарт жүректерін, кіршіксіз таза көңілдерін, жан баурар
ақыл – кеңестерін, сарқылмас білім қайнарын ылғи да еске алып отырады екен.
Ол орта мектепті бітірген соң, республика жоспарлау органында
(республиканы аудан – ауданға бөлумен айналысатын) статист болып жұмыс
істей жүріп, кешкілік институттың дайындық курсында оқыған. [2, 30 б.].
Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев 1936 жылы Москваның түсті металл және
алтын институтын тау – кен инженері мамандығы бойынша аяқтап шығады.
Техника ғылымдарының докторы (1968), академик (1952), 100 – ден аса ғылыми
еңбектердің авторы.
Институтты аяқтаған соң Балқаш жанындағы құрлыс жұмыстарына
жіберіліп, бұрғылау станогының машинисінен Қоңырат кенішінің директорына
дейнгі жолдан өтеді. Ұлы Отан соғысының алғашқы жылдарында Алтай
полиметалл комбинатының техникалық бөлімінде бастық және бас инженердің
орынбасары, содан кейін Лениногор кен басқармасы Риддер кенішінің директоры
болып қызмет атқарады.
Қазақ КСР Халық комиссарлары Кеңесі Төрағасының орынбасары (1942 –
1952), Қазақ КСР Ғылым академиясының Президенті (1952 – 1955), Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің төрағасы (1955 – 1960, 1962 – 1964), Қазақстан
Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы (1960 – 1962, 1964 – 1986)
болған.
Д.А.Қонаев 20 жылдан астам СОКП Орталық комитетінің мүшесң, 25 жыл –
КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 27 жыл – Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Президумының мүшесі болған.
ХІХ – ХХҮІІ съездердің делегаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің ІІІ – ХІ
шақыруларының делегаты.
Ақиқаттан аттап өтуге болмайды, Өтті дәурен осылай кітаптарының
авторы.
Коммунистер көсемі Ленин қайтыс болғаннан кейін партияішілік тартыс
пен Сталин өктемдігінен шекттеу көрген Троцкий 1928 жылы Алматыға жер
аударылады. Бұл хабар бүкіл қалаға лезде тарайды. Даңқты революционерді
көруге көптеген қалалықтар құмартады. Жас Дінмұхаммед пен Троцкийдің
кездесуі ойда жоқта болады. Медеу шатқалында арба үстінде кетіп бара жатқан
Троцкийді жазбай таныған Дінмұхаммед онымен амандасқанда, қуылушы жылышырай
жауап қатады. Осы кездесу жас Алашқа қатты әсер етіп, бүкіл өмірі бойына
есінде қолады. [9, 2 б.].
Мектеп қабырғасында жүргенде – ақ Дінмұхаммед Қонаев болашақ
мамандығына болжау жасай бастаған. Оқудың Бритадалық әдісімен, күштілері
әлсіздерін жетекке алып, қазақтың тұңғыш инженері Мұхамеджан Тынышпаевтың
ұлы Ескендімен бірге сол кезде қазақтар үшін жат та құпия мамандық – тау –
кен инженерлігін таңдайды. Сондықтан да ол 1937 жылы Қазақстан өлкелі
комсомол комитетінің жолдамасын алып, Москва түсті металл және алтын
институтына оқуға түседі.
1.2 Д.А. Қонаев- халқы тудырған дара тұлға
Д.А.Қонаев тұлғалық қалыптасуы, дамып – жетілуі сталиндік дәуірде,
қатал бақыланған әкімшілік жүйесі жағдайында өтіп, болашақ Қазақстан
басшысының саяси бағыттарына ықпал етті. Д.А.Қонаев тағдыры әлеуметтік –
саяси процесстер әсері аясында қалыптасты. Ол процестерге бір жағынан
халықтың социализмге деген мұқалмас сенімі мен жалпы оптимизм, екінші
жағынан – репрессиялар, жүйенің қатал ерікті шешімдері, халықтың тарихы,
ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін жойған үстем өктемдіктері тән болатын, ал
ол Қазақстанның болашақ басшысына өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Д.А.Қонаев студенттік жылдарында – ақ республиканың мүшкіл жағдайын,
зорлықшыл коллективтендіру мен қазақтарды отырықшылық өмір салтына
машықтандырудың ойластырмаған салдарларынан бүкіл халықты аштыққа ұшыратуы
нәтижесінде миллиондаған отандастарын қырғынға ұшыратқан геноцидті жанымен
күзеле кеше білген еді. [10, Б.1, 3.].
Қазақстан үшін ауыр жылдары көзімен көріп, жүрегімен қабылдай білген
Д.Қонаев Республика басшысы ретінде оның дамуына қомақты үлес қосады.
Кейіннен оның басшылығындағы Қазақстан маңызды нәтижелерге қол жеткізеді.
Республиканың даму бағдарламасы өнеркәсіпті өндіріске, ауыл шаруашылығына,
қарқынды құрылысқа бағытталады. Жайлы әлеуметтік – экономикалық жағдайлар
тұрғандардың демографиялық өсуіне де игі ықпалын тигізеді. Экономиканы
басқарудың сапасын арттыру мақсатында 3 жаңа облыс ұйымдастырылып, мыңдаған
елді мекендер пайда болады, олардың 43 – қола. Әсіресе, Қазақстанның ғылыми
потенциалын қалыптастыруға ерекше назар аударылады.
Республиканың векторлық таңдауы мен стратегиялық дамуына оның
басшысының кәсіби бағдары, тау – кен инженерінен Қазақстан Ғылым Академиясы
Президентіне дейінгі жолдан өтуі үлкен әсер етеді. Кейіннен, партиялық
басшылық жұмыстарда жүріп Д.А.Қонаев халық шаруашылығының дәл осы саласын
дамытуға күш салады.
Жас инженер Д.Қонаевтың кәсіби жолы 1936 жылы Москва түсті металл
және алтын институтының тау – кен факультетін аяқтап, Қоңырат – Балхаш
құрылысына жолдама алуынан басталады. Жобалау бөлімінің аға инженері
қызметінен бас тартқан ол, тікелей өндіріс ортасына сұранып, еңбек жолын
бұрғылау станогының машинистілігінен бастайды. Қатардағы машинистен
кеніштің бас инженеріне дейінгі еңбек жолынан өткен Д.Қонаев жоғары
деңгейдегі кәсіби шебер басшы - өнеркәсіпші болып, артта қалған өндіріс
салаларын ілгері жетелейді. Оның белсенді қатысуының арқасында рудник
(кеніш) жеткіліксіз тау – кен техикаларына, әлеуметтік – тұрмыс құралдарына
қол жеткізді.
1938 жылы тұңғыш Балқаш жезі алынады. КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Президиумы бірқатар жұмысшылар мен инженерді орден және медальдармен
еңбектегі ерліктері үшін марапаттарды. Д.А.Қонаевқа алғаш рет мемлекеттік
сыйлық – ерен еңбегі үшін медалімен марапатталады. Осы кеніште жұмыс
істей жүріп ол коммунистік партия қатарына өтеді.
Қатал континенталды климат, әлеуметтік және өндірістік ауыр
жағдайлар, саяси қуғын – сүргін жылдары болашақ Қазақстан жетекшісі мінезін
шыңдай, шынықтыра түседі. Аса қарқынды күнделікті жұмыс екпіні, жоғары
деңгейдегі кәсіби шеберлігі инженер Қонаевтың қызмет бабымен ілгерілей
өсуіне игі шарапатын тизізді.
1939 жылдың қыркүйек айының аяғында Д.А.Қонаев Балқаштан Қазақстан
КП ОҚ – нің қарамағына шақырылып, одан кейін Риддер кен басқармасының
директорлығына тағайындалады. 18 қазанда Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев Зуһра
Шәріпқызы Ялымовамен некелесіп, отау тігеді. Риддерге жұмысқа сөйтіп
Қонаевтар отбасымен бірге аттанады.
КСРО шекарасының соғыс алдындағы шиеленіскен жағдайлары стратегиялық
сала – металлургия өнеркәсібіне талаптарды күшейтеді. Қысқа уақыт ішінде
жаңа директор кеніш орны артта қалушылықтан алдыңғы қатарға жеткізіп,
өндіріс көлемін бірнеше есе арттырады. 1947 жылы Риддер Лениногорск деген
жаңа атаумен атала бастайды. Атап кетерлік жайт, соғыс жылдарында жауға
қарсы атыған 10 оқтың тоғызы осы Лениногорск қорғанысынан құйлып
тасталынған болатын.
Қайрақсыз пышақ өткір болмайды. Ел іші болған соң жүрегіне түк
байлаған ер де табылады, жауын жаумай су – су боп жүретін ез де табылады.
Ерге қарап өз намысын от шалса да, өзгеге қарап ердің жігері құм болмайды.
Күдік пен үміт арпалысқан тұста елге сенбеске, ел ішінде серке – жігіттерге
сенбеске болмайды. Олардың жасымас жігері, жалынды сөздері қандай қайраннан
болса да алып шығып, берік байламдар жасатып жаты. Мінекей, ел басына күн
туып, ер етігімен су кешкен заман да халықтың адал перзенті Д.А.Қонаев та
өзінің қомақты үлгісін ерен еңбегімен таныта білді. Қайраты мен жігерін,
намысы мен білігін жұмысты қарқынды жүргізуге арналған жас басшы еңбек
майданында ерлікке пара – пар істерді соңынан жетелей білді. 1941 жылы
маусым айының соңғы он күні ішіндегі жұмыс нәтижесі Лениногор
еңбекшілерінің неге қабілетті екенін аңғартқан. Жарты жылдықтың қорытындысы
бойынша қорғасын мен қара алтын шығару жоспары мерзімінен бұрын орындалды.
Соғыстың алғашқы жылдарында (1941 – 1942) 1940 жылмен салыстырғанда
қорғасын өндіру 21 пайызға, қоспалы қолайы 8 пайызға, кадмий 9 пайызға,
алтын 26 пайызға, күміс 12 пайызға артты.
Д.Қонаев басқарған кеніштің басты мақсаты – құрамы жағынан аса бай
кенді учаскелерден әрі тез, әрі мол өндіру, өндіріс техникалары мен
технологиясын жетілдіру, соншалықты ауыр міндетті арқалай жүріп, жер асты
байлығын қазу барысында берекесіздікке, рәсуә етуге жол бермеу, кеннің әр
мысқалын – бір түйір дәнді қадірлеу болды.
Әркім өзі шыққан тауын биік болсын деген үміт дүниесінің желкен
қайығымен жүретіні белгілі. Бос қиялдан гөрі еңбегіне сенген жөн.
Тәуекелдің төресі сол. Тауға да шығарады, дауылдан да алып өтеді. Осы бұлжы
мас қағида Риддер – Лениногор аса ірі көне өнеркәсіп орталығында табысты
еңбек еткен, анық көз жеткізіп, тұлға ретінде қалыптасқан Д.А.Қонаевтың
өмірлік қағидасына айналғаны ақиқат.
Ат ауыздықпен су ішіп, ер етігімен су кешкен күндерде зейнетінен
бейнеті басым тылдың бар ауыртпалығын тең көтерген ұжымымен де қимай
қоштасар күн туады. 1942 жылдың сәуір айында Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Скворцовтан жедел хат алған Д.А.Қонаев Орталық
Комитетінің қарамағына қызметкен шақыртылады. Барлық шаруаны кеніштің сол
жылдардағы бас инженері А.И.Новиковқа тапсырып, Алматыға аттанады. Сөйтіп,
Москваға барып, ресми тағайындаудан өтіп келген Д.Қонаев 20 сәуір күні
Республика Халық Комиссарлары төрағасының орынбасары қызметіне кіріседі.
Осылайша ол балалық балдәурені өткен қаласына қайтып оралады. Д.Қонаевтың
міндеттері шеңберінің аясына түрлі – түсті металлургия, көмір және мұнай
өнеркәсібі, электро станциялар, темір жол, автокөлік, қорғаныс зауыттары
кәсіпорындары жұмыстарын үйлестіру белгіленген болатын. Отыз жасында – ақ
Д.А.Қонаевқа мемлекеттік басқарудың бүгінгі өлшем бойынша – Премьер –
министр орынбасарлығының жауапты қызметі тапсырылған еді. Ол жылдары
Қазақстан халық комиссарлары төрағасы болып Н.Оңдасынов, ҚПК ОК екінші
хатшысы болып Ж.Шаяхметов жұмыс істеген еді.
Д.А.Қонаев осы аса жауапты қызметте жүріп, Орталық Комитеттің және
Халық Комиссарлар Кеңесінің тапсырмасымен талай бригада, комиссаияларды
бастап, ауыр өнеркәсіптегі Ащысай полиметалл комбинатына, Шымкент қорғасын
зауытына, Атыраудағы, Ақмоладағы, Балқаштағы және осындай артта қалған ірі
– ірі кәсіпорындарға барып тұрады. Орталық Комитет өкілі ретінде Ленгерде,
әсіресе, Қарағандыда айлап жұмыс істеуге тура келді. Бұл міндеттер мінсіз
орындалып, зауыт 1944 жылы желтоқсанның 31 – күні тұңғыш металл берді. Осы
жылдары Қарағанды шахтерлерінің алдына аса күрделі міндет қойылады.
Қарағандылық кеншілер мен Донбастан эвакуациямен келген жұмысшылардың тізе
қосып жұмыс істеуі арқасында бұл атырапта төрт жыл ішінде 23 жаңа шахта
салынады. Көмір өндіру 1945 жылы 11,2 миллион тоннаға жетіп, 1940 жылмен
салыстырғанда екі еседей ұлғайған.
1946 жылы Орталық Комитет Д.Қонаевты Семей облысына астық дайындау
жөніндегі өкілі етіп жібереді. Ал, 1949 жылдың ақпан айының соңында
Қазақстан коммунистерінің ІҮ съезіне алғаш рет ОК – тің мүшесі болып
сайланады. Алайда олар Н.Оңдасыновпен бірге, Қызылорда облысындағы апат
салдарын жою жұмыстарында жүруіне байланысты съезд жұмысына қатыса алмайды.
Көктемгі қар еру кезінде ағынды, арнасынан асқан су тоғандарды бұзады және
Қызылорданы су басып қалу қаупі төніп, Орталық – Орта Азия теміржол
байланысы үзіліп қалады. Табиғи апатты жоюға бүкіл күш, көптеген
техникалар, әскерилер мен теміржолшылар жұмылдырынады. Бірақ, оған
қарамастан судың тасқынын тоқтату қиынға соғады. Бірде, Д.А.Қонаевқа бір
қарт адам келіп қарабура әдісін қолданбаса болмайды дейді. Ол: жерде
арқандарды ұзынынан тартып, оларға қамыс, сабан, топырақ салып, домалақтап
тығыздап орау керек. Содан кейін осы домалақша орамалдармен тоған тесігін
бітеу керек деп түсіндіреді. Осы әдеті қолдану арқылы су тасқыны бір күн
ішінде тоқтатылады. Ақсақалдың бір кеңесі бірнеше жүздеген күштер,
техникалар және мамандар орнын алмастыған еді.
Осыдан кейін Д.Қонаев қаншама рет осы ақсақал ақылын ризашылықпен
еске алып және бүгінгі күн ұрпақтарының халықтық тәжірибелерді
пайдаланбайтынына өкініш білдірген еді.
Сөзсіз, Халық Комисарлары Кеңесі төрағасының орынбасары болып
істеген он жылдың өмірлік сабақтары аз емес. Бір күні бір күніне ұқсамайтын
өмірді терең түсінуге, адамдардың табиғатын тануға, күнделікті күйбең
тіршіліктен өмірлік мәні бар маңызды мәселелерді айрыа білуге, жүктелген
міндеттің жауапкершілігін барынша сезіне түсуге бет бұрған жылдар болды.
Қай дәредеде қызмет істемесін, Д.Қонаев ешқашан өзі таңдаған
мамандықтан қол үзген емес, әдебиеттерді құр жібермей, осы саладағы
ғылымдармен тығыз байланыста болған. Алматы тау – кен металлургия
институтында кен инженерлерін даярлау жөніндегі мемлекеттік комиссияның
төрағалығын атқарған. Жастық шағының ұмытылмас іздері қалған Қоңырат пен
Риддерде қызмет істеген кезеңдерде Қазақстан кеніштеріндегі бұрғылау және
қопару жұмыстарын жақсарту жөнінде ұлан – асыр материал жинақтап, бір
жүйеге түсіреді. Республика Геологиялық Кеңестің төрағасы бола жүріп талай
– талай кен орындарының құрылымын жете зерттеуге, ашық әдіспен кен қазуды
жүзеге асырудың жолдарын белгілеуіне тура келді. Осылардың бәрі болашақ
диссертациясының алтын арқауына айналады.
Докторлық диссертация жұмысында елуінші – алпысыншы жылдардағы тау –
кен ғылымы қол жеткізген игі істер сараланып, ашық әдіспен қазылатын одаған
кен орнын, оның ішінде полиметалл, мыс, темір, боксит, фосфат кендерін,
сондай – ақ аса сирек кездесетін және асыл металдарды өндіретін қазыналы
жерлерді нақты көрсетіп береді.
Ел мойындаған ғұлама ғалымдардың лайықты бағасын есту Д.Қонаев үшін
ұмытылмас оқиға еді. Докторлық диссертациясына Мельников, Шевяков,
Сәтпаевтардың жоғары баға беруі оны қанағаттандырып қана қойған жоқ,
сонымен бірге зор сенім арқалатып, мол жауапкершілік жүктелген еді.
1951 жылдың желтоқсанында Д.А.Қонаевты сол кездегі бірінші хатшы
Ж.Шаяхметов шақырып, Қазақстан тарихының идеологиялық тұрғыда
насихаттауларының жағдайын түзету қажеттілігімен байланыстырып, оған Ғылым
Академиясын басқаруды ұсынады, алайда келісім ала алмаған соң, 2 айдан
кейін ұсыныс қайталанады. Бұл жолы Шаяхметов Д.Қонаевтың ғылым саласын
басқаруына қол жеткізеді.
1952 жылдың 16 – 17 сәуірінде Республика ғылым академиясының жалпы
жиналысының сессиясы өтеді. Орталық Комитеттің идеология бойынша хатшысының
күштеуімен бірінші күні М.П.Русаков пен А.К.Жұбанов академиктік
атақтарынан, ал Қ.Д.Жұмалиев мүше корреспонденттік атақтарынан
айырылады.Кейіннен бәрі бір де бұл әділетсіз шешімдер күші жойылады [11,1
б.].
2 Д.А.ҚОНАЕВ - САЯСИ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЙРАТКЕР
2.1 Д.А. Қонаев - партия қызметкері
Жалпы соғыстан кейінгі жылдары тек күйреген қалаларды, селоларды
қалпына келтіру, тұралаған шаруашылықтарды жолға қою сияқты іргелі істерді
қолға алумен бірге және бір зобалаңның шеті пықсып жаңа басталып келе
жатқан. Қазақстанның сорпа бетіне шығар жақсылары мен жайсаңдарын –
көрнекті мәдениет ғалым қайраткерлерін түн жамылып келіп, алдына салып
айдап кету жалғасып жатыр еді. Ұлттық интеллигенция, оның көш басында
жүрген үркердей тобы әбден зардап шекті. Заман азса, таяқ жуан тартар
дегендей М.Сужиков Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің идеология
жөніндегі хатшысы болып тұрған 1951 – 1954 жылдары оның бұл әттеген -
айлары бұрынғыдай бетер тамырын терең жайып, өрши түсті. Осындай жағдай
қалыптасып тұрған уақытта ешқашан өлмейтіндей көрінген Сталин дүниеден
озғаннан кейін көп ұзамай арнасынан асып төгіліп, айналасындағы елдің
алшысын қуырған асау өмір - өзен сабасына түсті. Қазақстан КП Орталық
Комитетінің бірінші хатшылығына П.К.Пономаренко сайланған болатын.
Сталин дүниеден қайтты. КОКП – ның ХХ съезі өтті. Бәрін – бәрі пышақ
кескендей сап тыйылды. Осындай бір алмағайып заманда өмір кешкен
Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев қоғам үшін ерен еңбек етті. Осы уақытта ол
ұстараның жүзінде тұрғандай күш - қайратын, ақыл – ойын білім мен білігін
ортақ іске жұмсады.
1952 жылы қыркүйек айының соңғы күндері Қазақстан К (б) П ҮІ съезі
болып өтті. Осы съезде Д.А.Қонаев Қазақстан Компартиясы орталық Комитетінің
мүшесі және БК (б) П ХІХ съезіне делегат болып сайланды. Партияның ХІХ
съезі өз жұмысын сол жылы 5 қазанда бастады. біздің еліміздің қоғамдық
саяси өмірінде Коммунистік партияның әрбір съезінің орны бар еді. Қаралған
мәселелердің мән – маңызы жағынан қабылданған кадрларының алға қойған
міндеттерінің ауқымдылығы жөнінде олар бірін – бірі толықтырып, бірімен –
бірі сабақтаса жалғасып жатады. Сталин қайтыс болғаннан кейін кеңес
үкіметінің басшылығына Маленков келді. Ең жоғарғы биліктегі адамдардың
өміріне қанық тарихшылардың сөз саптауына қарағанда Сталин оны басқалардан
гөрі бір табан жақын көріп саяси Бюро мүшелерінің ішінен жалғыз соған сен
деп айтады екен. Бұл кезде Хрущев КОКП Орталық Комитетінің хатшысы
болатын.
1953 жылы қыркүйек айында Д,А.Қонаев зайыбы Зуһра Шәріпқызымен
Сочиде дем алып жатқан уақытында КОКП орталық Комитетінің бірінші хатшысы
Никита Сергеевия Хрущев республикамыздың ауылшаруашылығы өндірісінде
жіберген кемшіліктері үшін басшыларды өткір сынға алып үлкен Кеңес
шақыртады. Оған іле – шала Д.А.Қонаев та шақырылады. сол жылдың 25 – 26
желтоқсанында Қазақ КСР Ғылым академиясы жалпы жиналысының сессиясы өтіп,
Д.А.Қонаев КОКП Орталық Комитетінің қыркүйектегі пленумының шешімдеріне
сәйкес Қазақ КСР Ғылым Академиясының кезекті міндеттерін баяндап,
ауылшаруашылығы өндірісін өркендетуге байланысты нақты шаралар белгіленеді.
1955 жылдан бастап егістік жердің көлемін 4 – 5 жыл ішінде 2,5 млн гектарға
дейін ұлғайту көзделген екен. КОКП Орталық Комитеті республиканың бұл
ұсынысын қабылдамай тастады. Онымен қоймай тиісті қорытынды жасады. 1954
жылы ақпан айының алғашқы күндерінің бірінде Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің пленумы өтіп, ұйымдық мәселе қаралды. Ауыл – селоға басшылықты
құлдыратып жібергені үшін Ж.А.Шаяхметовпен екінші хатшы В.И.Афонов
жұмыстарынан босатылды. Астық өндіруді күрт арттыру үшін 1954 – 1955 жылдар
ішінде Қазақстанға миллион гектар эпопеясы осылай басталған болатын. Бұл
тұста абзал азамат Д.А.Қонаев ғылым Академиясының президенті болумен қатар
партиялық жұмыстарда да ерен еңбек етті. Осы орайда Академияның 50 – ші
жылдары жұмысының ілгері басуында да Д.А.Қонаевтің еңбегі зор. Бір қолын
екі ете алмай, мұрнынан шаншылып жүрген қауырт күндердің бірінде Қонаев
Пономаренкоға өтінішпен барып, ғылым академиясына қол ұшын беруді сұрады:
Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы – 1954 жылдың 10 маусымы
– П.К.Пономаренко жолдасқа.
Қазақ КСР Ғылым Академиясының ұйымдасқанына сегіз жыл болғанына
қарамастан, әлі күнге дейін материалдық – техникалық базасын жасау мәселесі
шешімен емес Ғылым Академиясының ғылыми мекемелері кездейсоқ, еш
бейімделмеген жағдайлар орналасқан және мүлдем тар. Институттардың
көпшілігінде лабораториялық жабдықтардың жайғастырылуын есепке алғанда бір
ғылыми қызметтерге 2 – 3 метр жұмыс орнынан келді. Әсіресе, ғылыми
мекемелер осы заманғы ғылыми жабдықтармен жарақтандыру жағынан өте – мөте
тапшылық көріп отыр. Мұндай жағдайға ұшырауының негізгі себебі Қазақ КСР
Ғылым академиясына күрделі құрлысқа және ғылыми жабдықтарды алуға қаржының
мейілінше шектелуінде болып отыр. Сол себепті ғылыми қызметкердің дені
тұрғын үймен қамтамсыз етілмеген. жыл сайын күрделі құрлысқа бөлінетін
қаржының тапшылығынан, сондай – ақ Қазақ КСР азаматтық және тұрғын үй
құрлыс министрлігіне қарасты құрлыс басқармасының жүргізілген жұмысының
нашарлығынан Ғылым академиясының бас ғимараты бой ынша жұмыс көлемі 1949 –
1958 жылдар ішінде жалпы құнының бар жоғы 35 проценті ғана орындалды.
сонымен бірге ғылыми жабдықтар сатып алуға болмашы қаржы бөлінеді, оның өзі
жылма жыл азайып барады. Бұл жағдай ғылыми – зерттеу жұмыстарын өрістеуге
кері әсерін тигізіп отыр, соның кесірінен халық шаруашылығы үшін маңызы бар
проблемаларды талдап шешу ұзаққа созылады. Сонымен бірге республика халық
шаруашылығының одан әрі өркендету жаңа мұнай, микробиология және математика
сияқты институттарды ұйымдастыруды талап етеді. Бұл институттарды құру КСРО
Ғылым академиясы, мұнай институты сондай – ақ КСРО мұнай өнеркәсібі
министрлігі тарапынан қолдау тауып отыр. Осыған орай, КСР Одағы Министрлер
Кеңесіне материалдық – техникалық базасын нығайту және Қазақ КСР Ғылыми
академиясында үші институтты ұйымдастыру туралы хаттың жобасын ұсынып
отырып, Қазақ КСР Ғылым академиясының Президумы Сізден КСРО үкіметіне
бізге қажетті көмек көрсету жөнінде өтініш білдіруді сұрайды [1, 148 б.].
Мұндай аса өзекті мәселелерді көтере отырып оның орындалуына маңдай терін
төккен Димаш Ахметұлы Қонаев еді. оның ерең еңбегі, партиялық қызметіндегі
рөлі мұнымен шектелмеді.
1955 жылы наурыз айында Мәскеуде КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясы өз
жұмысын бастаған болатын. Орталық Комитеттің бюросында Д.А.Қонаевты
Республика Министрлер Кеңесінің төрағалығына бекітіп, Қазақ КСР Ғылым
академиясының президенттігінен босатуға ұсыныс енгізілді. Республика
Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Димаш Ахметұлын жаңа қызметке тағайындау
жайында ұсыныс жасалды. Осы орайда ата кететін жайт Ғылым академиясының
президенті қызметіне Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың қайта келуіне тікелей
Д.А.Қонаев қатысты еді. Қонаевтың табанды ұсынысы арқасында Қаныш
Имантайұлы бұл қызметке келген болатын.
1955 жылы 31 наурызда Алматыда республика Жоғарғы Кеңесінің кезекті
сессиясы ашылды. Оған Л.И.Брежнев қатыса алмады. Барвихада демалып жатқан
болатын. Пономаренко Орталық Комитет пен Ақсақалдар Кеңесінің төрағасы етіп
тағайындау туралы әуелі партиялық топтың, сосын Жоғарғы Кеңес сессиясының
қарауына ұсынды. Жоғарғы Кеңестің сессиясы бірауыздан Д.А.Қонаевті
республика Министрлер кеңесінің төрағасына сайлады. Қазақ республикасы
құрылғалы бергі Д.А.Қонаев Министрлер Кеңесінің сегізінші төрағасы болды.
Д.А.Қонаев жаңа қызметке сол жылдың сәуір айының бірінен бастап
кірісті. Әрқашан өз ісіне аса зор жауаптылықпен қарайтын Димаш Ахметұлы
қызметке кіріспек бұрын Орталық Комитеттің бірінші хатшысы
П.К.Пономаренкоға кіріп, ақылдасып шықты. Ол әдеттегі байсалды қалпын
сақтай отырып:
- Күнделікті күйбең тірлік таусылмайды. Оған алаңдама. Мемлекеттік
мәні зор ауқымды істерге, күрделі мәселелерге ден қойғаның жөн. Әдбен
зерттеп, егжей – тегжейін талқытап алған соң, оны батыл шешуге тырыс. Сонда
ғана ісің оңға басады – деп кеңес береді [1,157 б.].
Жаңа ғана қызметке тағайындалған Д.А.Қонаев басшылығының алдында
ұлан – асыр міндеттер тұрды. Қуатты энергетикалық және индустриялы ірі ауыл
шаруашылығы өндірісін жасау үшін. Мәдениет пен ғылым деңгейін көтеріп,
уақыт талабына сай жаңа қалалар салу үшін Қонаев өз жұмысын жаңа одақтық –
республикалық министрліктерді ұйымдастырудан және кейбір министрліктер мен
республикалық органдардың басшылығын нығайтудан бастауға тура келді.
Республика түсті металлургия министрлік республика халық шаруашылығының
осынау аса маңызды саласын жақсарту мәселелерін шешуге тиісті тұғын. Бұл
әрине Димаш Ахметұлының еңбегі.
Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметінде тұрған уақыт
аралығында Д.А.Қонаевтың атқарға істері халықтың, республиканың
экономикалық - әлеуметтік жағдайының дамып ілгері басуында аса маңызды және
шексіз. Түсті металлургия министрлігінен кейін іле – шала құрлыс – монтаж
жұмыстары министрлігі ұйымдастырылды. Уақыт ілгері озған сайын құрлыс
ауқымы ұлғая түсіп, мұндай министрлікті құру қажеттілігін өмірдің өзі де
тудырады. Сондай – ақ Қазақстанның күллі геология қызметін біріктірген
Геология министрлігі шаңырақ көтерді. Кейінірек энергетика министрлігі өз
отауын тікті. Осылайша Министрлер Кеңесінде қызмет істегеніне Д.Ахметұлының
бір ай толмай жатып Орталық Комитеттің басшылығында өзгеріс болды.
Пономаренко бірінші хатшылықтан босатылып Польшаға елші боп кетті.
Қазақстан Компартиясы орталық Комитетінің бірінші хатшылығына
Л.И.Брежнев, екінші хатшылығына Новосібір обкомы басқарған И.Д.Яковлев
сайланды.
КОКП – нің ХХІІІ съезінде Д.А.Қонаев Орталық Комитеттің Саяси
бюросының мүшелігіне кандидат болып сайланды. 1956 жылы ең кемі 1 миллиард
500 миллион пұт астық өндіріп, мемлекетке кемдегенде 600 млн пұт астық сату
міндетін қойды. Бұл айтуға оңай, жеңіл болғанымен, орындауы оңай түспейтін
аманат еді.
Бұл съезде Д.А.Қонаев Орталық Комитеттің және бюро мүшесі, партияның
ХХ съезіне делегат болып сайланды. Съезд Брежнев пен Яковлевке үлкен сенім
көрсетті. Леонио Ильич – бірінші, ал Иван Дмитриевич – екінші хатшылыққа
сайланды.
КОКП ХХ съезі жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz