Ресей Федерациясының экономикалық қоры
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бюджеттің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.1 Бюджет ұғымы пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... .10
2 ҚР мемлекеттік бюджеті: құрылымы және қазіргі кездегі жағдайы
... ... ... .23
2.1 ҚР бюджет жүйесі және құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 ҚР республикалық бюджетінің орындалу жағдайына
талдау ... ... ... ... 31
2.3 ҚР жергілікті бюджеттердің мемлекеттік бюджеттегі алатын орны
... .46
3 ҚР мемлекеттік бюджетті дамытудағы негізгі
тенденциялар ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...62
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне қол
жеткізгеннен кейін барлық салаларды өз бетімен көтеріп, бірден
орталықтандырылған бюджет құруға бағып тырысты. Экономиканың дамуы
көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің
дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым – қатынастың ролі, орны және
мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны,
жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да
макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым –
қатынастың ахуалына тәуелді болып табылады. Мемлекеттік бюджет – еліміздің
басты звеносы болып табылады. Мемлекеттік бюджет арқылы ғана біз
мемлекеттің қаржылық жағдайы жөніндегі барлық ақпарды таба аламыз. Шетел
тәжірибесі көрсетіп отырғандай мемлекеттік бюджетті тұрақтандыру арқылы
ғана әлеуметтік жағдай, білім беру, медицина салаларына маңызды түрде
қомақты қаржы бөлуге болады. Бірақ, соған қарамастан, мемлекеттік бюджетті
толық тұрақтандыру жағдайына осы жиырма жылдың ішінде әлі де қол жеткізе
алған жоқпыз, оған бір жағынан біздің әлі де мемлекетіміздің жастығы ма,
мүмкін бағдарламалар, реформалар жасалуы дұрыс жолға қойылмауы себепкер
болғаны шығар. Осы және курстық жұмыстың барысында әлі де туындайтын
мәселелермен бұл тақырып өзекті болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – нысанаға алынып отырған тақырыпты жан –
жақты зерделеу. Қазіргі таңда мемлекеттік бюджет туралы бағдарламалар бар
болғанымен олар бір жүйеге келтірілмеген. Жоғарыда аталып өткендей кез –
келген дамыған мемлекеттің ең басты көрсеткіші болып мемлекеттік бюджеттің
жоғары деңгейі саналады. Шетелдіктердің мемлекеттік бюджет жөнінде ұстанып
отырған қағидаларының арасынан біздің менталитетімізге ең қолайлысын
таңдасақ менің ойымша біз де бюджеттің тұрақтандыру кезеңіне қол жеткізе
алар едік. Курстық жұмыстың басты мақсаты болып сол тәжірибелерді танып
біліп, бізге керектісін алып, қателіктерін көрсету табылады.
Міндеттері:
▪ Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және рөлі атты тақырыпты
жан – жақты, әрі кешенді зерделеу;
▪ Бюджет ұғымы пайда болу алғышарттарын қарастыру;
▪ Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
▪ Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
▪ ҚР бюджет жүйесі және құрылымымен танысу;
▪ ҚР республикалық бюджеттің орындалу жағдайына талдау жасау;
▪ ҚР жергілікті бюджеттердің мемлекеттік бюджеттегі алатын орны туралы
қарастыру;
▪ ҚР мемлекеттік бюджетті дамытудағы негізгі тенденцияларын қарастыру;
1 Бюджеттің теориялық аспектілері
1.1 Бюджет ұғымы, пайда болу алғышарттары
Бюджет (ағыл. budget – қоржын) – орталықтандырылған ақша қорының
құралу көздері мен жұмсалу бағыттарын сипаттайтын экономикалық категория,
ақшалай кіріс пен шығыстың балансы[1].
Мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен
бекітілетін, мемлекеттің өз міндеттерін қамтамасыз етуіне арналған және
салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен жүргізілетін
операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң актілерінде
көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің пайда болуы мемлекеттің дамуы мен оның қаржы ресурстарына
деген сұранысының артуымен тікелей байланысты. Орталықтандырылған ақша
қорының құралуы және жұмсалуы бюджеттің кірісі мен шығысының ыңғайласа
жұмыс істеуі арқылы жүзеге асады. Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын
"кіріс" жинақтаса, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге орталықтандырылған
қордан бөлінетін қаржы "шығыс" болады.
Мемлекеттік бюджеттің "кірісінің" ең қомақты бөлігі салықтық
түсімдерден, ал қалғаны басқа түсімдерден, капиталды айналымға қосудан
түсетін табыстардан және гранттар мен өтемдерден құралады. Бюджеттің шығысы
кіріс бөлігінің және бюджет тапшылығының деңгейіне, оның орындалуына қарай
реттеледі. Бюджет бойынша шығыстың кірістен асып түсуі бюджет тапшылығын
туындатады, ал оның көлемі жалпы ішкі өнімге не ұлттық валютаға шағып
көрсетіледі. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (жою) көздеріне мемлекеттік
құнды қағаздарды сатудан түскен табыстар, ішкі және сыртқы капитал
нарығынан алынған қарыздар, Ұлттық банктің кредиттері жатады.
Мемлекеттік бюджетте жалпы ішкі өнім көлемінің 2-3% шамасындағы
тапшылыққа ғана жол беріледі. Көрсетілген шамадан асып кеткенде, бюджет
тапшылығын ішкі және сыртқы заемдар жаба алмайды. Сондықтан мемлекет
айналымға еріксіз қосымша ақша шығаруға мәжбүр болады. Бұл ақшаның
құнсыздануына, инфляцияның өршуіне және халықтың тұрмыстық деңгейінің
төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайдың алдын алу үшін ҚР
Президентінің тікелей басшылығымен құрылған бюджеттік комиссия Үкіметтің
парламентке ұсынған заң жобаларын алдын ала қарап, оларға өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді, сондай-ақ, бюджеттің кірісі мен шығысы арасындағы
сәйкестіктің бұзылмауын назарда ұстап, оның орындалу барысын үнемі
қадағалап отырады.
1.2 Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын мемлекеттің
шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын каржылық
қатынастары құрады. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы
болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық
қажеттіліктерді канағаттандыруға арналған ақшалай қаражаттардың
орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені
жалпы тиісті (тән) болып келеді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрады. Бюджет
мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақшалай
қаражаттарының қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды
міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті
өзін-өзі басқару орғандарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін
жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржылық ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржылық саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет. Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджеттің объективті сипаты болады. Мемлекеттік бюджеттің болуы мүлдем
адамдардың субъективті қалауының (еркінің) нәтижесі емес, ұлғаймалы ұдайы
өндірістің мұқтаждарымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
шарттасылған объективті қажеттігі.[2]
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге,оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды. Қаржыны орталықтандырудың
аркасында ақшалай қаражаттар мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар жасай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
аирықшалықты арналымды орындайды - жалпы коғамдық қажеттіліктерді
канағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік ұдайы өндірістік қатынастардың
өмір сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық
арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық қосалқы категория
ретінде болады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржылық категориядан ажырататын өзгеше
белгілер тән: бюджеттік қатынастардың ұдайыөндірістік сипаты бар, әркашан
ақшалай нысанда жүзеге асырылады, мақсатты ақиіалай қорларды
қалыптастырумен және пайдаланумен косарлана жүреді. Сонымен бірге,
бюджеттік қатынастарға белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол
қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды. Құндық бөліністің
айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен
сипатталады:
▪ Мемлекеттен жалпы коғамдық өнімнің бір бөлігін окшауландырумен және
оны коғамдық қажеттіліктерді қанагаттандыруга пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
▪ Құнды жасау және оны тұтыну үдерісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды түтынуга қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумактар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
▪ Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы козгалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржылық қатынастар материалдық
өндірісте де, материалдық емес сферада да тауар-ақшалай қатынастармен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдың-
заттай іске асырылуы болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорында - бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде коғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша ағынында өзінің көріні- сін
табады. Бюджеттік қор - бұл құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен
және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халықка әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету,
қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекетке түскен коғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының
объективті түрде шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды
қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен және қайта бөлумен байланысты құн
қозғалысының үдерісін білдіреді.
Экономикалық қосалқы категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және оны ұлгаймалы
ұдайы өндіріспен қогамдық қажеттіліктерді қанагаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде
мемлекетпен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
ақшалай қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттік бюджет тұтас алғанда мемлекет қаржысының функцияларына
сәйкес функцияларды - бөлу және бақылау функцияларын қаржылардын ұдайы
өндірістік тұжырымдаманың шеңберінде орындайды. Бұл функциялардың іс-
әрекеті, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған өзіндік
айрықшалығымен айқындалды. Сонымен бірге қаржының және мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде:
мемлекет қаржысының орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу, тұрақтандыру
қосалқы функцияларын орындауды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеітің сан
қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде ғана
емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғым ретінде қарау керек. Мәселен,
мемлекеттік бюджетте коғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ак барлық негізгі қаржы институттары - салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлереттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
қайта бөлгіштік үдерістер қарастырылады;
Негізгі қаржы жоспарының кірістері мен шығыстарының айрықшалықты
баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
қалыптастырудың көздері мен қорды пайдалану бағыттарын көрсетеді. Елдің
негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы қызметінің жемісі болып
табылады; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін бейнелеп көрсететін
мемлекеттің еркі білдірілген. Бюджет нақты кезеңге (әдетте, бір қаржы
жылына жасалатын, ал 2009 жылдың 1 каңтарынан бастап бюджет үш жылға
жасалады) бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржылық
ресурстардың шешуші бөлігінің козғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері Парламенттің жыл сайын қабылдайтын республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты меха-
низмдерінің бірі. Бюджетке тән құндылықтардың көрінуі, оны бөлу мен
бақылаудың құралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын бюджеттік механизмде
бейнеленеді. Экономиканы реттеу үшін бюджеттік механизмді пайдалану
қоғамдық өндірісті дамытудың карқындары мен үйлесімдеріне эсер ете отырып,
мемлекеттің қарамағына түсетін ақшаны оңтайландыру арқылы жүзеге асырылады.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет эконо.микамен инвестицияларды реттеудің
және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып
табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі
осында көрінеді. Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн(сурет 1).
Сурет 1 Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 31%, ішкі
жалпы өнімнің 22%, жалпы қоғамдық өнімнің 11% бөлінетіндігімен және қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақшалай қаражаттарды ұлгтық шаруашылықтың
әр түрлі салалары, өндіріс секторлары, коғамдық қызметтің сфералары, елдің
экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледі.
Букіл ұлттық шаруашылықтың бюджеті ретінде болатындықтан мемлекеттік
бюджет жалпы экономикаға белсенді ықпал етеді. Материалдық өндірістің
стимуляторы ретінде бола отырып, мемлекеттік бюджет бұл сферада үлкен рөл
атқарады. Бюджеттік қаражаттар қорлардық дара (жекелеген кәсіпорындардың
шеңберінде) толық айналымында да, сондай-ак олардың коғамдық (бүкіл ұлттық
шаруашылық ауқымында) толық айналымында да пайдаланылады. Жұмыс істеп
тұрған және жаңадан іске қосылатын кәсіпорындарда күрделі жұмсалымдар мен
айналым қаражаттарын бюджеттен қаржыландыру, басқа шығыстарды қамтамасыз
ету бюджетке жекелеген кәсіпорындарда қорлардың уздіксіздігі мен
бірқалыптылығын ынталандыра отырып, олардың дара толық айналы- мына
қосылуына жағдай жасайды. Бюджеттік қаржыландыру материалдық емес сферада
оның жұмыс істеуі мен одан ары дамуының негізгі көзі болып табылады. Бұл
сфера мекемелері мен ұйымдарынын негізгі бөлігінің кірістерінің меншікті
көздері болмайды. Ағартуға және денсаулықты сактауға, әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениет пен өнерге жұмсалатын
мемлекеттің шығыстары қаржы базасы болып табылады, онсыз жалпы мемлекеттік
аумактың әлеуметтік-мәдени шараларын жүргізу мүмкін емес. Материалдық емес
сфера салаларының ұтымды құрылымын қалыптастыруда бюджеттің үлкен маңызы
бар. Материалдық емес сфераның жұмыс істеуін қаржылық ресурстармен
қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тутыну қорының түпкілікті
мөлшерлерін қалыптастыра алады.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу ерекшеліктері
Ресейдің қаржы жүйесі және оның буындары
Қаржы жүйесі – бұл мемлекет пен кәсіпорынның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын құру және пайдалану процесіндегі қаржы
қатынастарының оқшауланған, бірақ өзара байланысқан әртүрлі салалары мен
буындарының, сондай – ақ оларды ұйымдастыратын қаржы органдарының жиынтығы.
Ресей Федерациясының қаржы жүйесі (сурет 2 – де көрсетілген) қаржы
қатынастарының біршама дербес мына салдарынан тұрады:
▪ мемлекеттік бюджет;
▪ сақтандыру қорлары;
▪ қор нарығы;
▪ мемлекеттік несие;
▪ шаруашылық жүргізушілердің субъектілерінің қаржылары;
▪ бюджеттен тыс қорлар.
Жоғарыда келтірілген қаржы қатынастарын екі жүйеге бөледі. Шаруашылық
жүргізу субъектілердің қаржылары орталықтандырылмаған қаржыларға жатады
және микродеңгейдегі экономикамен әлеуметтік қатынастарды реттеу мен
көтермелеу үшін пайдаланылады, ал жалпы мемлекетке орталықтандырылған
қаржылар жатады және макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды
реттеу үшін пайдаланылады.
Қаржы жүйесін буындарға бөлу себебі: әр буынның міндетіне байланысты
және де орталықтандырылған және де орталықтандырылмаған ақша қорын
қалыптастырумен байланысты. Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша
қорларының ресурсы ұлттық пайданы бөлу және қайта бөлу арқылы құрылады.
Экономикалық - әлеуметтік дамудағы мемлекеттің маңызды рөлі, оның
қол астындағы мөлшерлі көлемдегі қаржылық ресурстардың орталықтандыруына
әкеледі. Бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік жағдайын қамтамасыз етеді.
Ақша қорларының басқа да формаларын пайдалану қаржы жүйесінің
несиелік және сақтандыру салалары арқылы жүзеге асырылады.
Орталықтандырылмаған ақша қорлары кәсіпорынның өздерінің жинақтарынан
және ақша пайдасынан құралады.
Жалпы мемлекеттік қаржылар халық шаруашылығының дамуын қамтамасыз
ету, қаржы ресурстарын эканомика салаларымен елдің аймақтарында қайта
бөлуде маңызды рөл атқарады. Жалпы мемлекеттік қаржылар кәсіпорынның
қаржыларымен тығыз байланысты.
Бір жағынан, бюджет пайдасының басты көзі ұлттық пайда болса,
екінші жағынан, өндірісті көтермелеу үшін кәсіпорынның өзінің қаржыларымен
ғана емес, жалпы мемлекеттік ақша қорларын банк несиелерін тарту арқылы
дамытады. Кәсіпорынның өзінің жарғылық қоры жетіспеген жағдайда акционер
негізінде басқа фирманың қаражаттарын тарту арқылы дамытуға болады.[6]
Сурет 2 Ресей Федерациясының қаржы жүйесі
Қаржы жүйесі арқылы орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша, жинақ қорларына мемлекеттік несиенің, салықтарының, мемлекеттік
бюджеттің шығындары арқылы ықпалын тигізеді.
Мемлекеттік бюджет – қаржы жүйесінің басты саласы. Ол мемлекеттің де
басты саласы. Ол мемлекеттің басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді.
Бюджеттен тыс қорлар – федеративтік және жергілікті үкіметтің
қаржылары.
Қоғамның сан алуан қажеттерін үздіксіз қанағаттандырып отыру
мақсатында мемлекет өзінің шығындарын жабуға шаруашылық құрылымдар мен
халықтың қаражаттарын тартуы мүмкін.Оны алудың басты әдісі мемлекеттік
несие болып табылады, ол жалпы мемлекеттік қаржылардың басты буындарының
бірі. Жеке және заңды тұлға, кәсіпорындар мен ұйымдар несиелері болып
келеді. Қаржы нарығында облигация және де т.б. құнды қағаздарды сату арқылы
қосымша қаржы ресурстарын тарта алады. Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы
болады.
Ресей Федерациясының ішкі қарызы ұзақ мерзімді міндеттемені
білдіреді. Яғни, Ресей Федерациясынан алынған несие, мемлекеттік қарыз ұзақ
мерзімді міндеттеме болып табылады.
Ресейдің негізгі әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштері
Ресей Федерациясының соңғы жылдарда макроэкономикалық көрсеткіштеріне
қысқаша шолу жасайтын болсақ, нақты 2010 жылғы қаржылық көрсеткіштері
төмендегідей болады:
▪ Халық саны – 145,2 млн адам
▪ Жұмыссыздар саны – 6153 мың адам
▪ Халықтың ақшалай табыстары (орташа жан басына шаққанда бір айға) –
3949,8 рубль.
▪ Халықтың ақшалай шығындары (орташа жан басына шаққанда бір айға)
38,805 рубль.
▪ Экономика саласында еңбекпен қамтылғандардың жылдық орташа саны –
65359 мың адам.
▪ Жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) - 10863,4 млрд рубль
▪ Жалпы ішкі өнім жан басына шаққанда – 75497,0 рубль
▪ Өнекәсіптік өнім көлемі – 6867,9 млрд рубль
▪ Негізгі капиталға күрделі салымдар – 175807 млн рубль
▪ Бюджет табыстары – 3519,2 млрд рубль
▪ Бюджет шығындары – 3422,3 млрд рубль
▪ Экспорт – 106154,3 млн доллар
▪ Импорт – 461530 млн доллар
Ал, күрделі салымдар мәселесі бойынша Ресей бірнеше ірі дамыған
мемлекеттермен тығыз байланысты.Төмендегі (кесте 1) кестедегі көрсеткіштер
арқылы 2009 – 2010 жылдар аралығындағы Ресейге салынған күрделі салымдар
мен инвестор мемлекеттері көрсетілген.
Ресейге салынған күрделі салымдардың (кесте 1)барлығы 2009 жылы 14258
млн АҚШ долл салынғын. Ал 2010 жылы күрделі садымдардың барлығы 19780 млн
АҚШ долл болды. Яғни 2010 жылы Ресейге салынған күрделі салымдар 2009 жылға
қарағанда 5522 млн АҚШ долл. көп салынған. Осы күрделі салымдардың көп
үлесін мынадай дамыған мемлекеттер құрап отыр Германия, Кипр, Ұлыбритания,
Швейцария, Франция, Нидерланды, АҚШ, Жапония, Австрия, Швеция, басқа да
елдер. Яғни Германияның салған күрделі салымдары 2009 жылы 1237 млн АҚШ
долл. барлық күрделі салымдардың 8,7 % үлесін алып жатыр, ал 2010 жылы 4001
млн АҚШ долл. салған, яғни 20,2% үлесін алып жатыр. 2010 жылы 11,5% көп
салған. Кипр елі болса 2009 жылы жалпы күрделі салымдардың 16,3% құраса, ал
2010 жылы 11,8% құраған, 2009 жылға қарағанда аздау 4,5%-ға. АҚШ мемлекетін
алатын болсақ 2009 жылы салған күрделі салымдары 11,2% үлесін алып жатыр,
ал 2010 жылы 5,7% салған. 2009 жылға қарағанда 2010 жылы АҚШ-та аз салған
5,5% мөлшерінде. Бұл елдердің аз салған күрделі салымдары көп әсер ете
қоймаған. Барлық елдердің салғандарын қоссан алдынғы жылға қарағанда
анағұрлым көп.
Кесте 1 Ресейге салынған күрделі салымдар
2009 2010
АҚШ – ң млн % АҚШ – ң млн%
долл. долл.
Барлық күрделі салымдар 14258 100 19780 100
Германия 1237 8,7 4001 20,2
Кипр 2331 16,3 2327 11,8
Ұлыбритания 1553 10,9 2271 11,5
Швейцария 1341 9,4 1349 6,8
Франция 1201 8,4 1184 6,0
Нидерланды 1249 8,8 1168 5,9
АҚШ 1604 11,2 1133 5,7
Жапония 408 2,9 441 2,2
Австрия 423 3,0 376 1,9
Швеция 72 0,5 139 0,7
Басқа да елдер 2839 19,9 5391 27,3
Кесте 2 Ресей Федерациясының бюджет құрылымы
2009 2010
млрд рубль ЖІӨ - млрд рубль ЖІӨ - ге %
ге %
1 2 3 4 5
Табыстар 2683,7 29,7 3519,2 32,4
Оның ішінде:
Салықтық табыстар 2345,0 25,9 3136,8 32,4
Олардан:
Кәсіпорын пайдасына 513,8 5,7 463,3 4,3
салынатын салық
Жеке тұлғалардың 255,8 2,8 358,1 3,3
табысына салынатын салық
Қосылған құнға салынатын639,0 7,1 752,7 6,9
салық
Акциздер 243,3 2,7 264,1 2,4
Мүлікке салынатын 89,6 1,0 120,5 1,1
салықтар
Табиғи ресурстарды 135,7 1,5 330,8 3,0
пайдалану үшін төлемдер
Сыртқы сауда мен сыртқы 331,3 3,7 323,4 3,0
экономикалық
операцияларға салынатын
салық
Бірыңғай әлеуметтік 0,0 0,0 339,5 3,4
салық
Салықтық емес табыстар 198,7 2,2 266,4 2,4
Олардан:
Сыртқы экономикалық 51,5 0,6 65,4 0,6
саладан
Мемлекеттік немесе 115,8 1,3 160,5 1,5
муниципалды меншік
иелігіндегі мүліктерден
түскен табыстар
Қайтарымсыз аударымдар -15,0 - -56,7 -
Мақсатты бюджеттік 146,7 1,6 160,3 1,5
қорлардың табыстары
Кәсіпкерлік саладан 8,3 0,1 12,4 0,1
табыстар
Шығыстар: 2419,4 26,8 3422,3 31,5
Оның ішінде
Мемлекеттік басқару және111,0 1,2 149,0 1,4
жергілікті өзін - өзі
басқару
Халықаралық іс 23,8 0,3 34,2 0,3
Ұлттық қорғаныс 247,7 2,7 295,4 2,7
Құқық қорғау және 183,9 2,0 240,4 2,2
мемлекет қауіпсіздігін
қамтамасыз ету
өнеркәсіп, энегетика 237,4 2,6 324,5 3,0
және құрылыс
Ауыл шаруашылығы және 67,4 0,7 59,8 0,6
балық аулау
Ресейдің бюджет жүйесі мен бюджет құрылымы
Қандай мемлекетте болмасын, оның қаржы жүйесінде басты орынға ие –
мемлекеттік бюджет.
Ресей Федерациясының жаңа Бюджет заңы бюджет туралы анықтаманы
төмендегідей береді:
Мемлекет өз қызметі мен міндеттерін жүзеге асыру мақсатында
қолданатын ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру мен жұмсау деп таниды.
Мемлекеттің құрылымының түріне қарай мемлекеттің қаржы жағдайы, ақша
ресурстары жалпы әлеуметтік – экономикалық жағдаймен тікелей байланыста
болады. Мысал үшін, экономиканың социалистік үлгісіндегі елдерде, соның
ішінде бұрынғы Кеңес Үкімет елдеріндегі қаржылық билік толығымен дерлік
мемлекет билігінде болатын, және де ең басты міндет – мемлекеттік
мұқтаждарды қамтамасыз ету еді. Мемлекеттік қаржылар кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржыларын, тіпті халықтың жинақтарын да толығымен өздеріне
бағындырған болатын.
Дегенмен, 80 – 90 жылдардағы Ресейдегі саяси өзгерістер Ресей
экономикасын толығымен өзгертіп жібергені анық. Меншіктің жаңа түрлері,
шаруашылық субъектілерінің пайда болуы ақша табыстары жүйесіне өзгерістер
енгізді. Әкімшілік билік жойылған соң, қоғамның қаржы ресурстарын заң
шығарушы органдар мен атқарушы билік органдарының арасындағы құзырды
анықтау мәселесі туындайды.
Мемлекет қаржыларын модернизациялаудың басты бағыты болғаны – дамыған
социализмнен қалыптасып қалған бірыңғай мемлекеттік бюджеттің өз бетінше үш
жеке дербес бөліктерге бөлінуі:
▪ федералды бюджет;
▪ федерация субъектілерінің бюджеті;
▪ жергілікті бюджеттер.
Сондай – ақ, бюджеттің басты табыс көзі ретіндегі салықтар жүйесі де
қолға алынды, сыртқы сауда мен валюта қатынастарына монополияны болдырмау,
өнеркәсіптерді мемлекет меншігін алу сияқты маңызды қадамдардың бәрінің
нәтижесі Ресей Федерациясының бюджет жүйесі мен құрылымын принципиалды
түрде өзгертті.
Осылайша бүгінде Ресей Федерациясының бюджет жүйесі жоғарыда аталып
кеткендей, үш деңгейлі:
▪ Бірінші деңгей – Ресей Федерациясының федералды бюджеті мен
мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеті;
▪ Екінші деңгей – Ресей Федерациясының субъектілер бюджеті және
аумақтық мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеттері;
▪ Үшінші деңгей – жергілікті бюджеттер.
Ескере кететін бір жәйт, Ресей Федерациясының БК – сі қабылданғанға
дейін бюджеттен тыс қорлар қаржы жүйесінің элементі болып саналып, бюджет
жүйесінің құрамына кірмейтін.
Ресей Федерациясының бюджет заңдылығы бойынша осы бюджеттер жиынтығы –
жиынтық немесе құрама бюджет деп аталады.
Федералды бюджет – федералды жиналыс арқылы бекітілген мемелекеттің
басты қаржы жоспары. Федералды бюджет ұлттық табыс пен ЖҰӨ - ді қайта
бөлудің басты құрамы болып саналады, ол арқылы елді экономикалық дамытуды
реттеу мен мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға қажетті қаржы
ресурстары жұмылдырылады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар – федералды бюджеттен тыс
қалыптасқан және қолданылатын ақша қаоажаттарының қорлары.Мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлар азаматтардың мынадай конституциялық құқықтарын, яғни
зейнетақымен қамтамасыз ету, әлеуметтік сақтандыру, жұмыссыздық жағдайына
әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулықты қорғау және медициналық көмек көрсету
сияқты құқықтарын жүзеге асыру үшін бағытталған және олар қатаң мақсатты
түрде жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, негізінен, міндетті аударымдар
есебінен құралады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджетінің орындалуы Ресей
Федерациясының федералдықазыналығымен жүзеге асырылады.
Ресей Федерациясының Бюджет Кодексіне сәйкес мемлекеттік тыс қорлар
қатарына мыналар кіреді:
▪ Ресей Федерациясының зейнетақы қоры;
▪ Ресей Федерациясының әлеуметтік сақтандыру қоры;
▪ Федералды міндетті медициналық сақтандыру қоры;
▪ Ресей Федерациясының халықты еңбекпен қамту қоры;
▪ Ресей Федерациясының жол қоры;
▪ Ресей Федерациясының экономикалық қоры;
▪ Мемлекеттік қылмысқа қарсы күрес қоры;
▪ Ресей Федерациясының шекара қызметін дамыту қоры;
▪ Ресей Федерациясының атом энергиясы министрлігінің қоры;
▪ Ресей Федерациясының кеден жұмысын дамыту қоры;
Ал, мемлекеттік салық қызметінің федералды қоры жаңа заңдылық
бойынша мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар құрам құрамына кірмейді. Оған
себеп, бүгінгі таңда көптеген мақсатты қорлардың қаражаттары бюджетке
жинақталып, ал қорлардың өздері өз дербестіктерін жоғалтуда.
Осылайша, Ресей Федерациясыныңбюджеттен тыс қорлары жүйесіндегі
реформалау екі бағытта жүріп жатыр: кейбір бюджеттен тыс қорлар өз
дербестіктерін жоғалтып, олардың қаражаттары бюджет құрамына енгізіліп, ал
қорлардың өздері қаржы органдарының құрамына берілуде; енді біреулері
болса, өздерінің заңды дербестіктерін сақтап қалса да Ресей Федерациясының
бюджет жүйесінің құрамына кірде.
Осылайша мемлекет қолындағы қалып ресурстарын орталықтандыру процесі
қызу қарқынмен жалғасуда.
Ресейдің салық жүйесі
Қазіргі кездегі Ресейдің салық жүйесінің қалыптасу кезеңі 1991 жылдың
желтоқсанында қабылданған Заңнан бастау алады.
Ресей Федерациясының салық жүйесі мемлекеттің Конституциясымен
қадағаланады. Барлық салықтар мен алымдарды Ресей Федерациясы Салықтар мен
алымдар жөніндегі министрлік қадағалайды;
Ресей Федерациясы Салық Кодексінде қалыптасқан салық жүйесінің
негізгі қағидалары:
▪ Салық төлеуші болып табылатын әрбір тұлға салық заңнамасымен
бекітілген салықтарды төлеуге міндетті.
▪ Салықтар саяси, идеологиялық, этникалық, конфессионалдық және
т.б. осындай критерийлер негізінде қолдананыла алмайды.
▪ Ресей Федерациясы салық жүйесін бұзатын салықтарды енгізуге
болмайды.
▪ Салық мөлшерлемелерін, яғни дифференциалданған мөлшерлемелерді
көтеруге, немесе салықтар енгізуге рұқсат етілмейді.
Ресей Федерациясы субъектілерінің салықтары мен алымдары:
▪ Жергілікті салықтар мен алымдар.
Федералдық салықтар Салық Кодексімен бекітіліп, елдің барлық
аумағында төленеді.Оған мынадай салықтар жатады:
▪ қосылған құнға салынатын салық;
▪ акциздер;
▪ жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
▪ бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
▪ кеден баждары;
▪ ұйымдардың пайдасына салынатын салық;
▪ мұра мен сый ретінде келген мүліктерге салынатын салық;
▪ ойын бизнесіне салынатын салық;
▪ пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салынатын салық;
▪ жер қойнауын пайдаланғаны үшін төлем;
▪ мемлекеттік баж;
▪ су объектілерін пайдаланғаны үшін салынатын салық.
Қосылған құнға салынатын салық Ресейдің қазіргі салық жүйесіндегі
салықтарлдың бірі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықты мынадай
заңды және жеке тұлғлар төлейді:
▪ ұйымдар;
▪ жеке кәсіпкерлер;
Ресейдің Кеден Кодесіне сәйкес, Ресейдің кеден шекарасынан тауарлар
өткізетін тұлғалар.Салық аванстық төлем түрінде прогрессивтік шкаламен
анықталады.Аванстық төлем түрінде прогрессивтік есепті айдан кейінгі айдың
15 – не дейін жасалуы керек. Салық деклрациясы есепті жылдан кейінгі жылдың
30 наурызына тапсырылуы қажет.
Салық агенттері есептелінген табыстан салық сомасын есептеп ұстап
қалуға міндетті. Салық декларациясын есепті жылдан кейінгі жылдың 30
сәуіріне дейін салық органына тапсыру қажет. Салық декларациясында жеке
тұлғаның салық кезеңінде алған табыстары, оның көздері, шегерімдері,
есептелген салық сомасы, салық кезеңі ішінде төленген аванстық төлемі,
салық кезеңінің қорытындысы бойынша төленуі тиіс салық сомасы көрсетіледі.
Францияның қаржы және бюджет жүйесі
Франция, США және Германияға қарағанда унитарлы мемлекет және бюджет
жүйесі екі буыннан тұрады;
▪ Мемлекеттік бюджет;
▪ Жергілікті бюджет;
Елде бюджеттік жүйенің бірлігі жоқ. Барлық бюджеттер формалды
оқшауланған. Әрбір административтік бірліктің бюджеті атқарушы билік
органмен бекітіледі. Францияның қаржы жүйесінде мемлекеттік (орталық) және
жергілікті бюджеттерден басқа бюджеттен тыс қорлар мен мемлекеттік
кәсіпорын қаржысы кіреді.
Францияда бюджет түсінігінің өзі 1862 жылы Декрет қаржы туралы заң
және бюджет туралы заң түсініктерін нақты шектеді. Біріншісі экономикалық
және қаржылық тепе-теңдікті есепке ала отырып, мемлекеттік шығындар және
ресурстардың көлемін белгілеу анықталады. Екінші мәселе – қаржы туралы
заңның жалпы жағдайын бөлшектеу және мәнін ашу болып табылады.
Мемлекеттік бюджет
Франция бюджеті – мемлекеттік қаражаттарды басқарудың маңызды
инструменті. Мемлекет бюджеттік жүйе арқылы ЖІӨ-нің 20% дейін және ұлттық
табыстың 50%-ын қайта бөліп, қалыптастырады. Француздық қаржылық жүйесінің
барлық табыстар мен шығындардың шамамен 80%-ы мемлекеттік бюджет бөлігіне
тиесілі.
Орталық бюджет екі бөлімнен тұрады:
I. 90% - соңғы сипаттағы операциялар (қайтарымсыз қаржыландыру),
яғни ағымдағы, азаматтық, капиталдық және әскери шығындар болып бөлінеді;
II. 10% - уақыт сипатындағы операциялар (несиелер).
Орталық бюджет шығындары тағы екі бөлікке бөлінеді:
▪ ағымдағы, бұл өз кезегінде әскери әлеуметтік және т.б. болып
бөлінеді;
▪ капиталдық, бұл әскери (әскери объекттердің құрылысы, әскери
техникаларды сатып алулар), шетелдік істерге байланысты шығындар
(емшілікті құру, шекарадан тыс консульствалар сонымен қатар
халықаралық қаржы – немесе мекемелеріне салымдар) және т.б. кіреді.
2010 жылы Францияның мемлекеттік бюджет шығындардың негізгі баптары
келесідей пайыздық (%) прапорцияларда болды:
▪ орта және жоғарғы білім – 27,8;
▪ қорғаныс – 19,8;
▪ әлеуметтік министерстволар (жұмысбастылық, соғыс ардагерлері) –
17,6;
▪ құрал - жабдық, транспорт, үй – 10,4;
▪ қаржылық қызметтер – 3,9;
▪ ғылыми зерттеулер және технологиялар – 3,3;
▪ ауыл шаруашылығы, балық кәсіпшілігі – 3;
▪ әділеттілік – 2,1;
▪ шетел істері және қызметтестік – 1,7;
▪ өнеркәсіп -1,4;
▪ мәдениет пен байланыс -1,3;
▪ басқа да министрліктер -1,4;
Мемлекеттік бюджетте ерекше орынды ірі ғылыми-зерттеулер және
экономикалық бағдарламаларды қаржылындыру жатады және озық техникалар мен
технологиялардың дамуына аса көңіл бөлінеді. Басты осындай бағдарламаларға
ЭСПРИТ (ESPRIT), РЭЙС (RACE), БРАЙТ (BRITE), ЕВРОМАТ (EVROMAT),
ЭВРИКА (EVRIKA) жатады.
Соңғы он жылдықта мемлекет экономика өміріне араласуды күшейте түсті.
Егер ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығындар
бөлігін 10-15% (1870 жылы – 12,6%, ал 1913 жылы - 17%) құрса, ал 1990
жылда бұл көрсеткіш 34,6%-ға өсті, 2010 жылы 54.3%-ды құрады.
Мемлекеттік бюджет кірісі 90% салық есебінен құрылады, яғни қару –
жарақты сатудан түскен түсімнен, мемлекеттік кәсіпорын қаражаттарынан,
заемдар және басқа да көздерден түскен түсімдер есебінен құрылады.
1975 жылдан бастап Францияның орталық бюджеті теңестірілмеген болды және
осы күнге дейін созылмалы дефицитпен жабылып келеді. Егер 1991 жылы
шығындардың кірістерден асып түсуі ЖІӨ -нің – 19% құрса, ал 1997 жылы 4,9%
көрсетті. 2010 жылы Маастрихстік келісім талаптарына сәйкес бюджет
тапшылығы – 3% құрды. Басқа европа елдерінің үкіметі сияқты Франция үкіметі
мемлекеттік бюджет дефицитімен байланысты конвергенция бағдарламасын жүзеге
асырды. Осы бағдарлама негізінде мемлекеттік қарызды төмендету және
жұмыссыздықты қысқарту мақсатымен байланысты жеке іс-шараларды өткізуден
бас тартпай, шығындарды қатаң түрде реттеуге көшті.
Мемлекеттік шығынның айрықша бөлігі міндетті аударымдар – салықтар
және әлеуметтік жарнадан көбейеді, сонымен қатар, ЖІӨ-нің 58% жеткен
мемлекеттік қарыздың көбеюіне әкеледі. Көптеген европа елдеріне қарағанда
бұл көрсеткіш сөзсіз төмен, бірақ мемлекеттік қарыз бойынша пайыздық төлем
қазіргі уақытта 14%-дан жоғары көрсеткішті құрды.
Бюджеттік процесс
Францияның бюджеттік процесі 1959 жылғы декреттер, регламенттер,
нұсқаулар, бюджеттік операциялардың ұлттық шот жүйесінде көрініс табуы,
бюджеттік процесс пен бақылауға қатысты орталық және аймақтық билік
органдардың ролі мен функциясы және көптеген заңдар констетуция баптар
қатарымен реттелінеді. Францияда бюджеттік дайындау, қабылдау, атқару және
атқарылғаны туралы есеп құру 3 жылға созылады.
Француздық бюджеттік процестің бірінші сатысы бюджет жобасын жасау –
елдің басты қаржы органы экономика және қаржы Министрлігімен бақыланады.
Бюджеттік дайындық бюджеттік шешімдерді ұтымды таңдау атауына ие мақсатты
– бағдарламалық әдісті қолданумен жүреді. 9 ай ішінде әрбір министрліктер
мен ведомстволар нұсқаулар мен бақұылау сандарды жетекшілікке ала отырып
өзіндік смета құрастырады. Содан кейін барлық сметалар ұштастырғаннан
кейіналдын ала үкіметпен қабылданып, бюджеттік жоба жасалынады, ол өз
кезегінде парламентке беріледі.
Бюджеттік процестің екінші сатысы – бюджеттік қабылдау өз кезегінде 3
айға созылады. Бюджеттік жоба парламент қаржы камиссиясының әрбір
палатасымен иқарастырылады. Бастапқы кезде төменгі палата – ұлттық
жиналыста жоба талқылаудан өтеді. Сонан кейін жоба жоғарғы палата – сенатқа
беріледі.
Егер бюджеттік жоба парламент екі палатасының біріккен талқылауынан
кейін қабылданбаған жағдайда президент бюджетті заң ретінде жарлық беруге
құқылы.
Үшінші саты – бюджеттік атқарылу. Кассалық атқарылу Франция банкінде
шоты бар және бюджеттік. Кассалық – есеп-айырысу операциялары жүргізіліп,
қазынашылық кассалар жүйесі арқылы жүзеге асады.
Бюджеттік атқарылуын бақылау үш түрге бөлінеді: әкімшілік, соттық
және парламенттік.
Әкімшілік бақылау. Есеп жүйесі иерархиялық құрылымы бойынша
жүргізіледі, яғни жоғарғы деңгейдегі бухгалтер өзінен төменгі деңгейдегі
бухгалтерлерді бақылап, ал өздері басты қазынашылыққа бағынады. Францияда
қаржы министрлігінің кабинетімен байланысты, бірақ басқаруда бұл
министрліктің бірде – біреуіне кірмейтін қаржылық бақылаушы – инспекторлар
корпорациясын білдіретін басты қаржылық инспекция әрекет етеді. Қаржылық
бақылаушылар мемлекеттік қаржылардың барлық буындарын, оның ішінде мекеме
және қызметі қазынашылық мүддені қозғайтын жеке ұйымдар мен кәсіпорындардың
есеп жағдайын тексеруге құқылы. Мысалы ретінде транспорттық және құрылыс
компаниялар т.б. жатады.
Соттық бақылау – ұйымның есеп және есеп беру жағдайын тексеруі шот
поштасымен жүзеге асырылады. Шот палатасының юрисдикциясы несиелермен
иеленетін басты бухгалтерияларға таралған. Мәліметтің толық немесе нақты
еместігіне атқарушы органның жетекшілері жауапты өз мойнына алады.
Парламенттік бақылау – бюджеттік атқарылуды қамтамасыз ететін шот
палатасының доклады мен есеп органның орталық шоттары туралы жалпы
деклорация және жеке министрліктің есеп беруі жоғарыда көтерілген құжатта
негізінде бюджеттің атқарылғаны туралы заңды қабылдау мен талқылау
барысында жүзеге асырылады.
Францияда бюджеттік (қаржылық) жыл колендарлық жылмен сәйкес келеді,
яғни 1 қаңтардан басталады.
2 ҚР мемлекеттік бюджеті: құрылымы және қазіргі кездегі жағдайы
2.1 ҚР бюджет жүйесі және құрылымы
Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға
негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан
Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.[3]
Бюджет құрылысы - бұл бюджет жүйесін құрудың кағидаттары, оның
буындарының өзара байланысының ұйымдық нысандары. Бюджет жүйесінің құрамы
елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік
және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Федеративтік мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан тұрады: мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет
немесе мемлекеттің орталық бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-
та штаттардың, ГФР-да жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың,
Ресейде - федерация субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы жөнінен
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сакталады. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың Президенттік-
парламенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді(сурет 3).
Сурет 3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасында талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын
және бекітуге жатпайтын мемлекеттік және шоғырландырылған бюджеттер, облыс
бюджеті жасалады. Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді
біріктіретін мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры
болып табылады. Бюджеттік практикада шоғырландырылған бюджет үғымы
қолданылады. Шоғырландырылған бюджет өз араларында өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қала, Астана бюджеттерін және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына бағытталатын түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Шоғырландырылған бюджет те мемлекеттік бюджет сияқты талдамалық ақпарат
ретінде пайдаланылатын және бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден
құралған бюджет болып табылады. Облыс бюджеті - өз араларында өзара
өтелетін операциялар ескерілместен, облыстық бюджетті, аудандар (облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттерін біріктіретін ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры. Қазақстан Республикасында төтенше немесе соғыс
жағдайында төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бектілуі және атқарылуы
мүмкін. Мемлекеттік төтенше бюджет республикалық және жергілікті бюджеттер
негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгізіледі және осы мерзім ішінде қолданыста болады.
Мемлекеттік төтенше бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасынын, Парламенті дереу хабардар етіледі. Мемлекеттік төтенше
бюджеттің қолданылу уақытында республикалық бюджет туралы заңның және
барлық деңгейлердегі жергілікті орғандардың бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы токтатыла тұрады. Мемлекеттік төтенше бюджеттің
қолданылуы токтатылысымен Республикалық және жергілікті бюджеттерді
нақтылау жүргізіледі. Қазақстанның бюджет жүйесінің буыны ретіндегі
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры оқулықтың 16 тарауында қаралған.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер
кез келген басқа мемлекеттер дегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сиякты, КСРО-ның
мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның
ішінде ауылдық және поселкелік бюджеттер де камтылып көрсетілді. Ол одактық
бюджеттен, 15 одактас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сактандыру бюджетінен тұрды. Одактық бюджетке 1970-
1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның
35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды. 1991 жылдың 17 желтоксанында Қазақстанның
бюджет құрылысын анықтаған Бюджет жүйесі туралы бірінші заңға қол
койылды. Оның негізгі идеясы бюджет жүйесінің бөліктеріне республикалық
және жергілікті бюджеттер дербестігін беру еді. Әр түрлі денгейлер
бюджеттерінің бірлік кағидаты әлі заңмен белгіленбеген болатын.
Рыноктық экономикаға көшумен байланысты экономикалық және саяси
сфералардағы өзгерістер, 1995 жылғы 30 тамызда жаңа Конституцияны кабылдау,
1995 жылы жаңа салық заннамасын енгізу, сонымен бірге Қазынашылық
орғандарын құру 1996 жылғы 24 желтоксанда Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасы заңын дайындауға себебі болды. Заңға бюджет жүйесінің
кағидаттары ескерілді, бюджетті жасаудың, қараудың, бекітудің, атқарудың
және атқарылуын бақылаудың тәртібі регламенттелінді. Субвенциялар,
субсидиялар, ресми трансферттер, мемлекеттік кепілдер, қарыздар, қарыз алу
және борыш, үкіметтін және жергілікті атқарушы орғандардын резервтері
сиякты жаңа үғымдар енгізілді. Мемлекеттік бюджеттің кірістері жалпы
мемлекеттік салықтар, алымдар, төлемдер және жергілікті салықтар мен
алымдар болып бөлінді. 1998 жылдан бастап Ұлттық банктен тура қарыз алу
тоқтатылды.
1997 жылы кірістер мен шығыстардың жаңа бюджеттік сыныптамасы
енгізілді, ол бюджеттің шығыстарын бағдарламалардың орындалуымен өзара
үйлесуіне жағдай жасады.
1999 жылдың сәуірінде Бюджет жүйесі туралы үшінші заң кабылданды.
Жергілікті бюджеттердің теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында барлық
өңірлер үшін кірістерді бірыңғай бөлу енгізілді және бюджеттік алынымдар
мен субвенциялардың механизмі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Бюджеттің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .5
1.1 Бюджет ұғымы пайда болу
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... .10
2 ҚР мемлекеттік бюджеті: құрылымы және қазіргі кездегі жағдайы
... ... ... .23
2.1 ҚР бюджет жүйесі және құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 ҚР республикалық бюджетінің орындалу жағдайына
талдау ... ... ... ... 31
2.3 ҚР жергілікті бюджеттердің мемлекеттік бюджеттегі алатын орны
... .46
3 ҚР мемлекеттік бюджетті дамытудағы негізгі
тенденциялар ... ... ... ... ... ... .52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...62
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет – бұл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді
қаржыландыруға, қажетті әлеуметтік-экономикалық қызметтер атқаруға
бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының
орталықтанған қоры болып табылады. Бюджет сонымен қатар, экономиканы
мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа
қарсы шараларды жүзеге асырудың қуатты құралы болып табылады.
Бюджет – қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының аса маңызды
құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына, қоршаған
аймақты қорғауды қамтамасыз етілуіне, ғылыми – техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қатынастарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай, бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігіне қол
жеткізгеннен кейін барлық салаларды өз бетімен көтеріп, бірден
орталықтандырылған бюджет құруға бағып тырысты. Экономиканың дамуы
көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің
дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым – қатынастың ролі, орны және
мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны,
жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да
макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым –
қатынастың ахуалына тәуелді болып табылады. Мемлекеттік бюджет – еліміздің
басты звеносы болып табылады. Мемлекеттік бюджет арқылы ғана біз
мемлекеттің қаржылық жағдайы жөніндегі барлық ақпарды таба аламыз. Шетел
тәжірибесі көрсетіп отырғандай мемлекеттік бюджетті тұрақтандыру арқылы
ғана әлеуметтік жағдай, білім беру, медицина салаларына маңызды түрде
қомақты қаржы бөлуге болады. Бірақ, соған қарамастан, мемлекеттік бюджетті
толық тұрақтандыру жағдайына осы жиырма жылдың ішінде әлі де қол жеткізе
алған жоқпыз, оған бір жағынан біздің әлі де мемлекетіміздің жастығы ма,
мүмкін бағдарламалар, реформалар жасалуы дұрыс жолға қойылмауы себепкер
болғаны шығар. Осы және курстық жұмыстың барысында әлі де туындайтын
мәселелермен бұл тақырып өзекті болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – нысанаға алынып отырған тақырыпты жан –
жақты зерделеу. Қазіргі таңда мемлекеттік бюджет туралы бағдарламалар бар
болғанымен олар бір жүйеге келтірілмеген. Жоғарыда аталып өткендей кез –
келген дамыған мемлекеттің ең басты көрсеткіші болып мемлекеттік бюджеттің
жоғары деңгейі саналады. Шетелдіктердің мемлекеттік бюджет жөнінде ұстанып
отырған қағидаларының арасынан біздің менталитетімізге ең қолайлысын
таңдасақ менің ойымша біз де бюджеттің тұрақтандыру кезеңіне қол жеткізе
алар едік. Курстық жұмыстың басты мақсаты болып сол тәжірибелерді танып
біліп, бізге керектісін алып, қателіктерін көрсету табылады.
Міндеттері:
▪ Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні және рөлі атты тақырыпты
жан – жақты, әрі кешенді зерделеу;
▪ Бюджет ұғымы пайда болу алғышарттарын қарастыру;
▪ Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
▪ Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру;
▪ ҚР бюджет жүйесі және құрылымымен танысу;
▪ ҚР республикалық бюджеттің орындалу жағдайына талдау жасау;
▪ ҚР жергілікті бюджеттердің мемлекеттік бюджеттегі алатын орны туралы
қарастыру;
▪ ҚР мемлекеттік бюджетті дамытудағы негізгі тенденцияларын қарастыру;
1 Бюджеттің теориялық аспектілері
1.1 Бюджет ұғымы, пайда болу алғышарттары
Бюджет (ағыл. budget – қоржын) – орталықтандырылған ақша қорының
құралу көздері мен жұмсалу бағыттарын сипаттайтын экономикалық категория,
ақшалай кіріс пен шығыстың балансы[1].
Мемлекеттің заңмен немесе жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен
бекітілетін, мемлекеттің өз міндеттерін қамтамасыз етуіне арналған және
салықтар, алымдар, басқа да міндетті төлемдер, капиталмен жүргізілетін
операциялардан алынатын кірістер, салыққа жатпайтын және заң актілерінде
көзделген өзге де түсімдер есебінен құрылатын орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің пайда болуы мемлекеттің дамуы мен оның қаржы ресурстарына
деген сұранысының артуымен тікелей байланысты. Орталықтандырылған ақша
қорының құралуы және жұмсалуы бюджеттің кірісі мен шығысының ыңғайласа
жұмыс істеуі арқылы жүзеге асады. Мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын
"кіріс" жинақтаса, жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге орталықтандырылған
қордан бөлінетін қаржы "шығыс" болады.
Мемлекеттік бюджеттің "кірісінің" ең қомақты бөлігі салықтық
түсімдерден, ал қалғаны басқа түсімдерден, капиталды айналымға қосудан
түсетін табыстардан және гранттар мен өтемдерден құралады. Бюджеттің шығысы
кіріс бөлігінің және бюджет тапшылығының деңгейіне, оның орындалуына қарай
реттеледі. Бюджет бойынша шығыстың кірістен асып түсуі бюджет тапшылығын
туындатады, ал оның көлемі жалпы ішкі өнімге не ұлттық валютаға шағып
көрсетіледі. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (жою) көздеріне мемлекеттік
құнды қағаздарды сатудан түскен табыстар, ішкі және сыртқы капитал
нарығынан алынған қарыздар, Ұлттық банктің кредиттері жатады.
Мемлекеттік бюджетте жалпы ішкі өнім көлемінің 2-3% шамасындағы
тапшылыққа ғана жол беріледі. Көрсетілген шамадан асып кеткенде, бюджет
тапшылығын ішкі және сыртқы заемдар жаба алмайды. Сондықтан мемлекет
айналымға еріксіз қосымша ақша шығаруға мәжбүр болады. Бұл ақшаның
құнсыздануына, инфляцияның өршуіне және халықтың тұрмыстық деңгейінің
төмендеуіне әкеліп соқтырады. Мұндай жағдайдың алдын алу үшін ҚР
Президентінің тікелей басшылығымен құрылған бюджеттік комиссия Үкіметтің
парламентке ұсынған заң жобаларын алдын ала қарап, оларға өзгерістер мен
толықтырулар енгізеді, сондай-ақ, бюджеттің кірісі мен шығысы арасындағы
сәйкестіктің бұзылмауын назарда ұстап, оның орындалу барысын үнемі
қадағалап отырады.
1.2 Бюджеттің экономикалық мәні мен мазмұны
Жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің айрықша саласын мемлекеттің
шаруашылық жүргізуші субъектілермен және халықпен қалыптасатын каржылық
қатынастары құрады. Бұл қатынастарға олардың мемлекет бірден бір қатысушысы
болып табылатын бөлгіштік үдерісте пайда болатыны және қоғамдық
қажеттіліктерді канағаттандыруға арналған ақшалай қаражаттардың
орталықтандырылған қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты екені
жалпы тиісті (тән) болып келеді. Қаржылық қатынастардың бұл жиынтығы
мемлекеттік бюджет ұғымының экономикалық мазмұнын құрады. Бюджет
мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің
көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдардың ақшалай
қаражаттарының қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды
міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті
өзін-өзі басқару орғандарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін
жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржылық ресурстарының аса ірі бөлігі
шоғырландырылады, бұл мемлекеттің қаржылық саясатын ойдағыдай жүзеге асыру
үшін қажет. Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджеттің объективті сипаты болады. Мемлекеттік бюджеттің болуы мүлдем
адамдардың субъективті қалауының (еркінің) нәтижесі емес, ұлғаймалы ұдайы
өндірістің мұқтаждарымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
шарттасылған объективті қажеттігі.[2]
Экономика дамуының қазіргі кезеңінде орталықтандырылған қаржылық
ресурстар мемлекетке қоғамдық өндірістің қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін қамтамасыз етуге,оның салалық және аумақтық құрылымдарын
жетілдіруге жетуге, экономика салаларын дамытудың бірінші кезектегі
бағдарламалары үшін қажетті мөлшерлерде қаражаттарды қалыптастыруға, ірі
әлеуметтік өзгертулер жүргізуге жағдай жасайды. Қаржыны орталықтандырудың
аркасында ақшалай қаражаттар мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік
саясатын табысты іске асыру үшін жағдайлар жасай отырып, экономикалық және
әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне шоғырландырылады.
Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет
аирықшалықты арналымды орындайды - жалпы коғамдық қажеттіліктерді
канағаттандыруға қызмет етеді. Объективтік ұдайы өндірістік қатынастардың
өмір сүруінің экономикалық нысаны бола отырып, айрықшалықты қоғамдық
арналымды орындай отырып, мемлекеттік бюджет экономикалық қосалқы категория
ретінде болады.
Қаржылық қатынастардың белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен оны жалпы қаржылық категориядан ажырататын өзгеше
белгілер тән: бюджеттік қатынастардың ұдайыөндірістік сипаты бар, әркашан
ақшалай нысанда жүзеге асырылады, мақсатты ақиіалай қорларды
қалыптастырумен және пайдаланумен косарлана жүреді. Сонымен бірге,
бюджеттік қатынастарға белгілі бір өзіндік ерекшелік тән, алайда ол
қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен шықпайды. Құндық бөліністің
айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен
сипатталады:
▪ Мемлекеттен жалпы коғамдық өнімнің бір бөлігін окшауландырумен және
оны коғамдық қажеттіліктерді қанагаттандыруга пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
▪ Құнды жасау және оны тұтыну үдерісін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды түтынуга қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумактар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған;
▪ Қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы козгалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржылық қатынастар материалдық
өндірісте де, материалдық емес сферада да тауар-ақшалай қатынастармен
тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдың-
заттай іске асырылуы болады: бюджеттік қатынастар мемлекеттің
орталықтандырылған ақшалай қорында - бюджеттік қорда затталынады. Мұның
нәтижесінде коғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) үдерістер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақша ағынында өзінің көріні- сін
табады. Бюджеттік қор - бұл құндық бөліністің белгілі стадияларынан өткен
және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халықка әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету,
қорғаныс және басқару бойынша қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін
мемлекетке түскен коғамдық өнім мен ұлттық табыстың бір бөлігі қозғалысының
объективті түрде шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қорды
қалыптастыру мен пайдалану құнды бөлумен және қайта бөлумен байланысты құн
қозғалысының үдерісін білдіреді.
Экономикалық қосалқы категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және оны ұлгаймалы
ұдайы өндіріспен қогамдық қажеттіліктерді қанагаттандыру мақсаттарына
пайдалану жолымен қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу үдерісінде
мемлекетпен қоғамдық өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын
ақшалай қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттік бюджет тұтас алғанда мемлекет қаржысының функцияларына
сәйкес функцияларды - бөлу және бақылау функцияларын қаржылардын ұдайы
өндірістік тұжырымдаманың шеңберінде орындайды. Бұл функциялардың іс-
әрекеті, мазмұны, мәні мен маңызы бюджеттік қатынастардың қаралған өзіндік
айрықшалығымен айқындалды. Сонымен бірге қаржының және мемлекет қаржысының
негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде:
мемлекет қаржысының орналастыру (ресурстарды), қайта бөлу, тұрақтандыру
қосалқы функцияларын орындауды қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеітің сан
қырлы маңызын ескере отырып, оны тек экономикалық категория және
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры ретінде ғана
емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары, әлеуметтік-экономикалық
үдерістерді реттеу механизмінің жиынтық ұғым ретінде қарау керек. Мәселен,
мемлекеттік бюджетте коғамдағы барлық экономикалық үдерістер
бейнеленетіндіктен, сондай-ак барлық негізгі қаржы институттары - салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттің қарыздары және т.б.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлереттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Онда бюджеттің экономикалық мазмұнын құрайтын
қайта бөлгіштік үдерістер қарастырылады;
Негізгі қаржы жоспарының кірістері мен шығыстарының айрықшалықты
баптары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
қалыптастырудың көздері мен қорды пайдалану бағыттарын көрсетеді. Елдің
негізгі қаржы жоспары мемлекеттің жоспарлы қызметінің жемісі болып
табылады; онда қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін бейнелеп көрсететін
мемлекеттің еркі білдірілген. Бюджет нақты кезеңге (әдетте, бір қаржы
жылына жасалатын, ал 2009 жылдың 1 каңтарынан бастап бюджет үш жылға
жасалады) бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржылық
ресурстардың шешуші бөлігінің козғалысын анықтайды. Елдің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері Парламенттің жыл сайын қабылдайтын республикалық
бюджет туралы заңына сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет - ұлттық экономиканы басқарудың басты меха-
низмдерінің бірі. Бюджетке тән құндылықтардың көрінуі, оны бөлу мен
бақылаудың құралы ретінде пайдалану мемлекет жасайтын бюджеттік механизмде
бейнеленеді. Экономиканы реттеу үшін бюджеттік механизмді пайдалану
қоғамдық өндірісті дамытудың карқындары мен үйлесімдеріне эсер ете отырып,
мемлекеттің қарамағына түсетін ақшаны оңтайландыру арқылы жүзеге асырылады.
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет эконо.микамен инвестицияларды реттеудің
және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып
табылады. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі
осында көрінеді. Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет
заңдарының бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған
жөн(сурет 1).
Сурет 1 Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Қоғамдық ұдайы өндірісте мемлекеттік бюджеттің рөлі ең алдымен
мемлекеттік бюджеттің (шығыс бөлігінің) көмегімен ұлттық табыстың 31%, ішкі
жалпы өнімнің 22%, жалпы қоғамдық өнімнің 11% бөлінетіндігімен және қайта
бөлінетіндігімен анықталады. Ол ақшалай қаражаттарды ұлгтық шаруашылықтың
әр түрлі салалары, өндіріс секторлары, коғамдық қызметтің сфералары, елдің
экономикалық аудандары мен аумақтары арасында бөледі.
Букіл ұлттық шаруашылықтың бюджеті ретінде болатындықтан мемлекеттік
бюджет жалпы экономикаға белсенді ықпал етеді. Материалдық өндірістің
стимуляторы ретінде бола отырып, мемлекеттік бюджет бұл сферада үлкен рөл
атқарады. Бюджеттік қаражаттар қорлардық дара (жекелеген кәсіпорындардың
шеңберінде) толық айналымында да, сондай-ак олардың коғамдық (бүкіл ұлттық
шаруашылық ауқымында) толық айналымында да пайдаланылады. Жұмыс істеп
тұрған және жаңадан іске қосылатын кәсіпорындарда күрделі жұмсалымдар мен
айналым қаражаттарын бюджеттен қаржыландыру, басқа шығыстарды қамтамасыз
ету бюджетке жекелеген кәсіпорындарда қорлардың уздіксіздігі мен
бірқалыптылығын ынталандыра отырып, олардың дара толық айналы- мына
қосылуына жағдай жасайды. Бюджеттік қаржыландыру материалдық емес сферада
оның жұмыс істеуі мен одан ары дамуының негізгі көзі болып табылады. Бұл
сфера мекемелері мен ұйымдарынын негізгі бөлігінің кірістерінің меншікті
көздері болмайды. Ағартуға және денсаулықты сактауға, әлеуметтік сақтандыру
мен әлеуметтік қамсыздандыруға, ғылымға, мәдениет пен өнерге жұмсалатын
мемлекеттің шығыстары қаржы базасы болып табылады, онсыз жалпы мемлекеттік
аумактың әлеуметтік-мәдени шараларын жүргізу мүмкін емес. Материалдық емес
сфера салаларының ұтымды құрылымын қалыптастыруда бюджеттің үлкен маңызы
бар. Материалдық емес сфераның жұмыс істеуін қаржылық ресурстармен
қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тутыну қорының түпкілікті
мөлшерлерін қалыптастыра алады.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі бюджеттің қалыптасу ерекшеліктері
Ресейдің қаржы жүйесі және оның буындары
Қаржы жүйесі – бұл мемлекет пен кәсіпорынның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақша қорларын құру және пайдалану процесіндегі қаржы
қатынастарының оқшауланған, бірақ өзара байланысқан әртүрлі салалары мен
буындарының, сондай – ақ оларды ұйымдастыратын қаржы органдарының жиынтығы.
Ресей Федерациясының қаржы жүйесі (сурет 2 – де көрсетілген) қаржы
қатынастарының біршама дербес мына салдарынан тұрады:
▪ мемлекеттік бюджет;
▪ сақтандыру қорлары;
▪ қор нарығы;
▪ мемлекеттік несие;
▪ шаруашылық жүргізушілердің субъектілерінің қаржылары;
▪ бюджеттен тыс қорлар.
Жоғарыда келтірілген қаржы қатынастарын екі жүйеге бөледі. Шаруашылық
жүргізу субъектілердің қаржылары орталықтандырылмаған қаржыларға жатады
және микродеңгейдегі экономикамен әлеуметтік қатынастарды реттеу мен
көтермелеу үшін пайдаланылады, ал жалпы мемлекетке орталықтандырылған
қаржылар жатады және макродеңгейдегі экономика мен әлеуметтік қатынастарды
реттеу үшін пайдаланылады.
Қаржы жүйесін буындарға бөлу себебі: әр буынның міндетіне байланысты
және де орталықтандырылған және де орталықтандырылмаған ақша қорын
қалыптастырумен байланысты. Жалпы мемлекеттік орталықтандырылған ақша
қорларының ресурсы ұлттық пайданы бөлу және қайта бөлу арқылы құрылады.
Экономикалық - әлеуметтік дамудағы мемлекеттің маңызды рөлі, оның
қол астындағы мөлшерлі көлемдегі қаржылық ресурстардың орталықтандыруына
әкеледі. Бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік жағдайын қамтамасыз етеді.
Ақша қорларының басқа да формаларын пайдалану қаржы жүйесінің
несиелік және сақтандыру салалары арқылы жүзеге асырылады.
Орталықтандырылмаған ақша қорлары кәсіпорынның өздерінің жинақтарынан
және ақша пайдасынан құралады.
Жалпы мемлекеттік қаржылар халық шаруашылығының дамуын қамтамасыз
ету, қаржы ресурстарын эканомика салаларымен елдің аймақтарында қайта
бөлуде маңызды рөл атқарады. Жалпы мемлекеттік қаржылар кәсіпорынның
қаржыларымен тығыз байланысты.
Бір жағынан, бюджет пайдасының басты көзі ұлттық пайда болса,
екінші жағынан, өндірісті көтермелеу үшін кәсіпорынның өзінің қаржыларымен
ғана емес, жалпы мемлекеттік ақша қорларын банк несиелерін тарту арқылы
дамытады. Кәсіпорынның өзінің жарғылық қоры жетіспеген жағдайда акционер
негізінде басқа фирманың қаражаттарын тарту арқылы дамытуға болады.[6]
Сурет 2 Ресей Федерациясының қаржы жүйесі
Қаржы жүйесі арқылы орталықтандырылған және орталықтандырылмаған
ақша, жинақ қорларына мемлекеттік несиенің, салықтарының, мемлекеттік
бюджеттің шығындары арқылы ықпалын тигізеді.
Мемлекеттік бюджет – қаржы жүйесінің басты саласы. Ол мемлекеттің де
басты саласы. Ол мемлекеттің басты кірістері мен шығыстарын біріктіреді.
Бюджеттен тыс қорлар – федеративтік және жергілікті үкіметтің
қаржылары.
Қоғамның сан алуан қажеттерін үздіксіз қанағаттандырып отыру
мақсатында мемлекет өзінің шығындарын жабуға шаруашылық құрылымдар мен
халықтың қаражаттарын тартуы мүмкін.Оны алудың басты әдісі мемлекеттік
несие болып табылады, ол жалпы мемлекеттік қаржылардың басты буындарының
бірі. Жеке және заңды тұлға, кәсіпорындар мен ұйымдар несиелері болып
келеді. Қаржы нарығында облигация және де т.б. құнды қағаздарды сату арқылы
қосымша қаржы ресурстарын тарта алады. Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы
болады.
Ресей Федерациясының ішкі қарызы ұзақ мерзімді міндеттемені
білдіреді. Яғни, Ресей Федерациясынан алынған несие, мемлекеттік қарыз ұзақ
мерзімді міндеттеме болып табылады.
Ресейдің негізгі әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштері
Ресей Федерациясының соңғы жылдарда макроэкономикалық көрсеткіштеріне
қысқаша шолу жасайтын болсақ, нақты 2010 жылғы қаржылық көрсеткіштері
төмендегідей болады:
▪ Халық саны – 145,2 млн адам
▪ Жұмыссыздар саны – 6153 мың адам
▪ Халықтың ақшалай табыстары (орташа жан басына шаққанда бір айға) –
3949,8 рубль.
▪ Халықтың ақшалай шығындары (орташа жан басына шаққанда бір айға)
38,805 рубль.
▪ Экономика саласында еңбекпен қамтылғандардың жылдық орташа саны –
65359 мың адам.
▪ Жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) - 10863,4 млрд рубль
▪ Жалпы ішкі өнім жан басына шаққанда – 75497,0 рубль
▪ Өнекәсіптік өнім көлемі – 6867,9 млрд рубль
▪ Негізгі капиталға күрделі салымдар – 175807 млн рубль
▪ Бюджет табыстары – 3519,2 млрд рубль
▪ Бюджет шығындары – 3422,3 млрд рубль
▪ Экспорт – 106154,3 млн доллар
▪ Импорт – 461530 млн доллар
Ал, күрделі салымдар мәселесі бойынша Ресей бірнеше ірі дамыған
мемлекеттермен тығыз байланысты.Төмендегі (кесте 1) кестедегі көрсеткіштер
арқылы 2009 – 2010 жылдар аралығындағы Ресейге салынған күрделі салымдар
мен инвестор мемлекеттері көрсетілген.
Ресейге салынған күрделі салымдардың (кесте 1)барлығы 2009 жылы 14258
млн АҚШ долл салынғын. Ал 2010 жылы күрделі садымдардың барлығы 19780 млн
АҚШ долл болды. Яғни 2010 жылы Ресейге салынған күрделі салымдар 2009 жылға
қарағанда 5522 млн АҚШ долл. көп салынған. Осы күрделі салымдардың көп
үлесін мынадай дамыған мемлекеттер құрап отыр Германия, Кипр, Ұлыбритания,
Швейцария, Франция, Нидерланды, АҚШ, Жапония, Австрия, Швеция, басқа да
елдер. Яғни Германияның салған күрделі салымдары 2009 жылы 1237 млн АҚШ
долл. барлық күрделі салымдардың 8,7 % үлесін алып жатыр, ал 2010 жылы 4001
млн АҚШ долл. салған, яғни 20,2% үлесін алып жатыр. 2010 жылы 11,5% көп
салған. Кипр елі болса 2009 жылы жалпы күрделі салымдардың 16,3% құраса, ал
2010 жылы 11,8% құраған, 2009 жылға қарағанда аздау 4,5%-ға. АҚШ мемлекетін
алатын болсақ 2009 жылы салған күрделі салымдары 11,2% үлесін алып жатыр,
ал 2010 жылы 5,7% салған. 2009 жылға қарағанда 2010 жылы АҚШ-та аз салған
5,5% мөлшерінде. Бұл елдердің аз салған күрделі салымдары көп әсер ете
қоймаған. Барлық елдердің салғандарын қоссан алдынғы жылға қарағанда
анағұрлым көп.
Кесте 1 Ресейге салынған күрделі салымдар
2009 2010
АҚШ – ң млн % АҚШ – ң млн%
долл. долл.
Барлық күрделі салымдар 14258 100 19780 100
Германия 1237 8,7 4001 20,2
Кипр 2331 16,3 2327 11,8
Ұлыбритания 1553 10,9 2271 11,5
Швейцария 1341 9,4 1349 6,8
Франция 1201 8,4 1184 6,0
Нидерланды 1249 8,8 1168 5,9
АҚШ 1604 11,2 1133 5,7
Жапония 408 2,9 441 2,2
Австрия 423 3,0 376 1,9
Швеция 72 0,5 139 0,7
Басқа да елдер 2839 19,9 5391 27,3
Кесте 2 Ресей Федерациясының бюджет құрылымы
2009 2010
млрд рубль ЖІӨ - млрд рубль ЖІӨ - ге %
ге %
1 2 3 4 5
Табыстар 2683,7 29,7 3519,2 32,4
Оның ішінде:
Салықтық табыстар 2345,0 25,9 3136,8 32,4
Олардан:
Кәсіпорын пайдасына 513,8 5,7 463,3 4,3
салынатын салық
Жеке тұлғалардың 255,8 2,8 358,1 3,3
табысына салынатын салық
Қосылған құнға салынатын639,0 7,1 752,7 6,9
салық
Акциздер 243,3 2,7 264,1 2,4
Мүлікке салынатын 89,6 1,0 120,5 1,1
салықтар
Табиғи ресурстарды 135,7 1,5 330,8 3,0
пайдалану үшін төлемдер
Сыртқы сауда мен сыртқы 331,3 3,7 323,4 3,0
экономикалық
операцияларға салынатын
салық
Бірыңғай әлеуметтік 0,0 0,0 339,5 3,4
салық
Салықтық емес табыстар 198,7 2,2 266,4 2,4
Олардан:
Сыртқы экономикалық 51,5 0,6 65,4 0,6
саладан
Мемлекеттік немесе 115,8 1,3 160,5 1,5
муниципалды меншік
иелігіндегі мүліктерден
түскен табыстар
Қайтарымсыз аударымдар -15,0 - -56,7 -
Мақсатты бюджеттік 146,7 1,6 160,3 1,5
қорлардың табыстары
Кәсіпкерлік саладан 8,3 0,1 12,4 0,1
табыстар
Шығыстар: 2419,4 26,8 3422,3 31,5
Оның ішінде
Мемлекеттік басқару және111,0 1,2 149,0 1,4
жергілікті өзін - өзі
басқару
Халықаралық іс 23,8 0,3 34,2 0,3
Ұлттық қорғаныс 247,7 2,7 295,4 2,7
Құқық қорғау және 183,9 2,0 240,4 2,2
мемлекет қауіпсіздігін
қамтамасыз ету
өнеркәсіп, энегетика 237,4 2,6 324,5 3,0
және құрылыс
Ауыл шаруашылығы және 67,4 0,7 59,8 0,6
балық аулау
Ресейдің бюджет жүйесі мен бюджет құрылымы
Қандай мемлекетте болмасын, оның қаржы жүйесінде басты орынға ие –
мемлекеттік бюджет.
Ресей Федерациясының жаңа Бюджет заңы бюджет туралы анықтаманы
төмендегідей береді:
Мемлекет өз қызметі мен міндеттерін жүзеге асыру мақсатында
қолданатын ақша қаражаттары қорларын қалыптастыру мен жұмсау деп таниды.
Мемлекеттің құрылымының түріне қарай мемлекеттің қаржы жағдайы, ақша
ресурстары жалпы әлеуметтік – экономикалық жағдаймен тікелей байланыста
болады. Мысал үшін, экономиканың социалистік үлгісіндегі елдерде, соның
ішінде бұрынғы Кеңес Үкімет елдеріндегі қаржылық билік толығымен дерлік
мемлекет билігінде болатын, және де ең басты міндет – мемлекеттік
мұқтаждарды қамтамасыз ету еді. Мемлекеттік қаржылар кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржыларын, тіпті халықтың жинақтарын да толығымен өздеріне
бағындырған болатын.
Дегенмен, 80 – 90 жылдардағы Ресейдегі саяси өзгерістер Ресей
экономикасын толығымен өзгертіп жібергені анық. Меншіктің жаңа түрлері,
шаруашылық субъектілерінің пайда болуы ақша табыстары жүйесіне өзгерістер
енгізді. Әкімшілік билік жойылған соң, қоғамның қаржы ресурстарын заң
шығарушы органдар мен атқарушы билік органдарының арасындағы құзырды
анықтау мәселесі туындайды.
Мемлекет қаржыларын модернизациялаудың басты бағыты болғаны – дамыған
социализмнен қалыптасып қалған бірыңғай мемлекеттік бюджеттің өз бетінше үш
жеке дербес бөліктерге бөлінуі:
▪ федералды бюджет;
▪ федерация субъектілерінің бюджеті;
▪ жергілікті бюджеттер.
Сондай – ақ, бюджеттің басты табыс көзі ретіндегі салықтар жүйесі де
қолға алынды, сыртқы сауда мен валюта қатынастарына монополияны болдырмау,
өнеркәсіптерді мемлекет меншігін алу сияқты маңызды қадамдардың бәрінің
нәтижесі Ресей Федерациясының бюджет жүйесі мен құрылымын принципиалды
түрде өзгертті.
Осылайша бүгінде Ресей Федерациясының бюджет жүйесі жоғарыда аталып
кеткендей, үш деңгейлі:
▪ Бірінші деңгей – Ресей Федерациясының федералды бюджеті мен
мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеті;
▪ Екінші деңгей – Ресей Федерациясының субъектілер бюджеті және
аумақтық мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеттері;
▪ Үшінші деңгей – жергілікті бюджеттер.
Ескере кететін бір жәйт, Ресей Федерациясының БК – сі қабылданғанға
дейін бюджеттен тыс қорлар қаржы жүйесінің элементі болып саналып, бюджет
жүйесінің құрамына кірмейтін.
Ресей Федерациясының бюджет заңдылығы бойынша осы бюджеттер жиынтығы –
жиынтық немесе құрама бюджет деп аталады.
Федералды бюджет – федералды жиналыс арқылы бекітілген мемелекеттің
басты қаржы жоспары. Федералды бюджет ұлттық табыс пен ЖҰӨ - ді қайта
бөлудің басты құрамы болып саналады, ол арқылы елді экономикалық дамытуды
реттеу мен мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға қажетті қаржы
ресурстары жұмылдырылады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар – федералды бюджеттен тыс
қалыптасқан және қолданылатын ақша қаоажаттарының қорлары.Мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлар азаматтардың мынадай конституциялық құқықтарын, яғни
зейнетақымен қамтамасыз ету, әлеуметтік сақтандыру, жұмыссыздық жағдайына
әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулықты қорғау және медициналық көмек көрсету
сияқты құқықтарын жүзеге асыру үшін бағытталған және олар қатаң мақсатты
түрде жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, негізінен, міндетті аударымдар
есебінен құралады.
Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджетінің орындалуы Ресей
Федерациясының федералдықазыналығымен жүзеге асырылады.
Ресей Федерациясының Бюджет Кодексіне сәйкес мемлекеттік тыс қорлар
қатарына мыналар кіреді:
▪ Ресей Федерациясының зейнетақы қоры;
▪ Ресей Федерациясының әлеуметтік сақтандыру қоры;
▪ Федералды міндетті медициналық сақтандыру қоры;
▪ Ресей Федерациясының халықты еңбекпен қамту қоры;
▪ Ресей Федерациясының жол қоры;
▪ Ресей Федерациясының экономикалық қоры;
▪ Мемлекеттік қылмысқа қарсы күрес қоры;
▪ Ресей Федерациясының шекара қызметін дамыту қоры;
▪ Ресей Федерациясының атом энергиясы министрлігінің қоры;
▪ Ресей Федерациясының кеден жұмысын дамыту қоры;
Ал, мемлекеттік салық қызметінің федералды қоры жаңа заңдылық
бойынша мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар құрам құрамына кірмейді. Оған
себеп, бүгінгі таңда көптеген мақсатты қорлардың қаражаттары бюджетке
жинақталып, ал қорлардың өздері өз дербестіктерін жоғалтуда.
Осылайша, Ресей Федерациясыныңбюджеттен тыс қорлары жүйесіндегі
реформалау екі бағытта жүріп жатыр: кейбір бюджеттен тыс қорлар өз
дербестіктерін жоғалтып, олардың қаражаттары бюджет құрамына енгізіліп, ал
қорлардың өздері қаржы органдарының құрамына берілуде; енді біреулері
болса, өздерінің заңды дербестіктерін сақтап қалса да Ресей Федерациясының
бюджет жүйесінің құрамына кірде.
Осылайша мемлекет қолындағы қалып ресурстарын орталықтандыру процесі
қызу қарқынмен жалғасуда.
Ресейдің салық жүйесі
Қазіргі кездегі Ресейдің салық жүйесінің қалыптасу кезеңі 1991 жылдың
желтоқсанында қабылданған Заңнан бастау алады.
Ресей Федерациясының салық жүйесі мемлекеттің Конституциясымен
қадағаланады. Барлық салықтар мен алымдарды Ресей Федерациясы Салықтар мен
алымдар жөніндегі министрлік қадағалайды;
Ресей Федерациясы Салық Кодексінде қалыптасқан салық жүйесінің
негізгі қағидалары:
▪ Салық төлеуші болып табылатын әрбір тұлға салық заңнамасымен
бекітілген салықтарды төлеуге міндетті.
▪ Салықтар саяси, идеологиялық, этникалық, конфессионалдық және
т.б. осындай критерийлер негізінде қолдананыла алмайды.
▪ Ресей Федерациясы салық жүйесін бұзатын салықтарды енгізуге
болмайды.
▪ Салық мөлшерлемелерін, яғни дифференциалданған мөлшерлемелерді
көтеруге, немесе салықтар енгізуге рұқсат етілмейді.
Ресей Федерациясы субъектілерінің салықтары мен алымдары:
▪ Жергілікті салықтар мен алымдар.
Федералдық салықтар Салық Кодексімен бекітіліп, елдің барлық
аумағында төленеді.Оған мынадай салықтар жатады:
▪ қосылған құнға салынатын салық;
▪ акциздер;
▪ жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
▪ бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
▪ кеден баждары;
▪ ұйымдардың пайдасына салынатын салық;
▪ мұра мен сый ретінде келген мүліктерге салынатын салық;
▪ ойын бизнесіне салынатын салық;
▪ пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салынатын салық;
▪ жер қойнауын пайдаланғаны үшін төлем;
▪ мемлекеттік баж;
▪ су объектілерін пайдаланғаны үшін салынатын салық.
Қосылған құнға салынатын салық Ресейдің қазіргі салық жүйесіндегі
салықтарлдың бірі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықты мынадай
заңды және жеке тұлғлар төлейді:
▪ ұйымдар;
▪ жеке кәсіпкерлер;
Ресейдің Кеден Кодесіне сәйкес, Ресейдің кеден шекарасынан тауарлар
өткізетін тұлғалар.Салық аванстық төлем түрінде прогрессивтік шкаламен
анықталады.Аванстық төлем түрінде прогрессивтік есепті айдан кейінгі айдың
15 – не дейін жасалуы керек. Салық деклрациясы есепті жылдан кейінгі жылдың
30 наурызына тапсырылуы қажет.
Салық агенттері есептелінген табыстан салық сомасын есептеп ұстап
қалуға міндетті. Салық декларациясын есепті жылдан кейінгі жылдың 30
сәуіріне дейін салық органына тапсыру қажет. Салық декларациясында жеке
тұлғаның салық кезеңінде алған табыстары, оның көздері, шегерімдері,
есептелген салық сомасы, салық кезеңі ішінде төленген аванстық төлемі,
салық кезеңінің қорытындысы бойынша төленуі тиіс салық сомасы көрсетіледі.
Францияның қаржы және бюджет жүйесі
Франция, США және Германияға қарағанда унитарлы мемлекет және бюджет
жүйесі екі буыннан тұрады;
▪ Мемлекеттік бюджет;
▪ Жергілікті бюджет;
Елде бюджеттік жүйенің бірлігі жоқ. Барлық бюджеттер формалды
оқшауланған. Әрбір административтік бірліктің бюджеті атқарушы билік
органмен бекітіледі. Францияның қаржы жүйесінде мемлекеттік (орталық) және
жергілікті бюджеттерден басқа бюджеттен тыс қорлар мен мемлекеттік
кәсіпорын қаржысы кіреді.
Францияда бюджет түсінігінің өзі 1862 жылы Декрет қаржы туралы заң
және бюджет туралы заң түсініктерін нақты шектеді. Біріншісі экономикалық
және қаржылық тепе-теңдікті есепке ала отырып, мемлекеттік шығындар және
ресурстардың көлемін белгілеу анықталады. Екінші мәселе – қаржы туралы
заңның жалпы жағдайын бөлшектеу және мәнін ашу болып табылады.
Мемлекеттік бюджет
Франция бюджеті – мемлекеттік қаражаттарды басқарудың маңызды
инструменті. Мемлекет бюджеттік жүйе арқылы ЖІӨ-нің 20% дейін және ұлттық
табыстың 50%-ын қайта бөліп, қалыптастырады. Француздық қаржылық жүйесінің
барлық табыстар мен шығындардың шамамен 80%-ы мемлекеттік бюджет бөлігіне
тиесілі.
Орталық бюджет екі бөлімнен тұрады:
I. 90% - соңғы сипаттағы операциялар (қайтарымсыз қаржыландыру),
яғни ағымдағы, азаматтық, капиталдық және әскери шығындар болып бөлінеді;
II. 10% - уақыт сипатындағы операциялар (несиелер).
Орталық бюджет шығындары тағы екі бөлікке бөлінеді:
▪ ағымдағы, бұл өз кезегінде әскери әлеуметтік және т.б. болып
бөлінеді;
▪ капиталдық, бұл әскери (әскери объекттердің құрылысы, әскери
техникаларды сатып алулар), шетелдік істерге байланысты шығындар
(емшілікті құру, шекарадан тыс консульствалар сонымен қатар
халықаралық қаржы – немесе мекемелеріне салымдар) және т.б. кіреді.
2010 жылы Францияның мемлекеттік бюджет шығындардың негізгі баптары
келесідей пайыздық (%) прапорцияларда болды:
▪ орта және жоғарғы білім – 27,8;
▪ қорғаныс – 19,8;
▪ әлеуметтік министерстволар (жұмысбастылық, соғыс ардагерлері) –
17,6;
▪ құрал - жабдық, транспорт, үй – 10,4;
▪ қаржылық қызметтер – 3,9;
▪ ғылыми зерттеулер және технологиялар – 3,3;
▪ ауыл шаруашылығы, балық кәсіпшілігі – 3;
▪ әділеттілік – 2,1;
▪ шетел істері және қызметтестік – 1,7;
▪ өнеркәсіп -1,4;
▪ мәдениет пен байланыс -1,3;
▪ басқа да министрліктер -1,4;
Мемлекеттік бюджетте ерекше орынды ірі ғылыми-зерттеулер және
экономикалық бағдарламаларды қаржылындыру жатады және озық техникалар мен
технологиялардың дамуына аса көңіл бөлінеді. Басты осындай бағдарламаларға
ЭСПРИТ (ESPRIT), РЭЙС (RACE), БРАЙТ (BRITE), ЕВРОМАТ (EVROMAT),
ЭВРИКА (EVRIKA) жатады.
Соңғы он жылдықта мемлекет экономика өміріне араласуды күшейте түсті.
Егер ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында ЖІӨ-дегі мемлекеттік шығындар
бөлігін 10-15% (1870 жылы – 12,6%, ал 1913 жылы - 17%) құрса, ал 1990
жылда бұл көрсеткіш 34,6%-ға өсті, 2010 жылы 54.3%-ды құрады.
Мемлекеттік бюджет кірісі 90% салық есебінен құрылады, яғни қару –
жарақты сатудан түскен түсімнен, мемлекеттік кәсіпорын қаражаттарынан,
заемдар және басқа да көздерден түскен түсімдер есебінен құрылады.
1975 жылдан бастап Францияның орталық бюджеті теңестірілмеген болды және
осы күнге дейін созылмалы дефицитпен жабылып келеді. Егер 1991 жылы
шығындардың кірістерден асып түсуі ЖІӨ -нің – 19% құрса, ал 1997 жылы 4,9%
көрсетті. 2010 жылы Маастрихстік келісім талаптарына сәйкес бюджет
тапшылығы – 3% құрды. Басқа европа елдерінің үкіметі сияқты Франция үкіметі
мемлекеттік бюджет дефицитімен байланысты конвергенция бағдарламасын жүзеге
асырды. Осы бағдарлама негізінде мемлекеттік қарызды төмендету және
жұмыссыздықты қысқарту мақсатымен байланысты жеке іс-шараларды өткізуден
бас тартпай, шығындарды қатаң түрде реттеуге көшті.
Мемлекеттік шығынның айрықша бөлігі міндетті аударымдар – салықтар
және әлеуметтік жарнадан көбейеді, сонымен қатар, ЖІӨ-нің 58% жеткен
мемлекеттік қарыздың көбеюіне әкеледі. Көптеген европа елдеріне қарағанда
бұл көрсеткіш сөзсіз төмен, бірақ мемлекеттік қарыз бойынша пайыздық төлем
қазіргі уақытта 14%-дан жоғары көрсеткішті құрды.
Бюджеттік процесс
Францияның бюджеттік процесі 1959 жылғы декреттер, регламенттер,
нұсқаулар, бюджеттік операциялардың ұлттық шот жүйесінде көрініс табуы,
бюджеттік процесс пен бақылауға қатысты орталық және аймақтық билік
органдардың ролі мен функциясы және көптеген заңдар констетуция баптар
қатарымен реттелінеді. Францияда бюджеттік дайындау, қабылдау, атқару және
атқарылғаны туралы есеп құру 3 жылға созылады.
Француздық бюджеттік процестің бірінші сатысы бюджет жобасын жасау –
елдің басты қаржы органы экономика және қаржы Министрлігімен бақыланады.
Бюджеттік дайындық бюджеттік шешімдерді ұтымды таңдау атауына ие мақсатты
– бағдарламалық әдісті қолданумен жүреді. 9 ай ішінде әрбір министрліктер
мен ведомстволар нұсқаулар мен бақұылау сандарды жетекшілікке ала отырып
өзіндік смета құрастырады. Содан кейін барлық сметалар ұштастырғаннан
кейіналдын ала үкіметпен қабылданып, бюджеттік жоба жасалынады, ол өз
кезегінде парламентке беріледі.
Бюджеттік процестің екінші сатысы – бюджеттік қабылдау өз кезегінде 3
айға созылады. Бюджеттік жоба парламент қаржы камиссиясының әрбір
палатасымен иқарастырылады. Бастапқы кезде төменгі палата – ұлттық
жиналыста жоба талқылаудан өтеді. Сонан кейін жоба жоғарғы палата – сенатқа
беріледі.
Егер бюджеттік жоба парламент екі палатасының біріккен талқылауынан
кейін қабылданбаған жағдайда президент бюджетті заң ретінде жарлық беруге
құқылы.
Үшінші саты – бюджеттік атқарылу. Кассалық атқарылу Франция банкінде
шоты бар және бюджеттік. Кассалық – есеп-айырысу операциялары жүргізіліп,
қазынашылық кассалар жүйесі арқылы жүзеге асады.
Бюджеттік атқарылуын бақылау үш түрге бөлінеді: әкімшілік, соттық
және парламенттік.
Әкімшілік бақылау. Есеп жүйесі иерархиялық құрылымы бойынша
жүргізіледі, яғни жоғарғы деңгейдегі бухгалтер өзінен төменгі деңгейдегі
бухгалтерлерді бақылап, ал өздері басты қазынашылыққа бағынады. Францияда
қаржы министрлігінің кабинетімен байланысты, бірақ басқаруда бұл
министрліктің бірде – біреуіне кірмейтін қаржылық бақылаушы – инспекторлар
корпорациясын білдіретін басты қаржылық инспекция әрекет етеді. Қаржылық
бақылаушылар мемлекеттік қаржылардың барлық буындарын, оның ішінде мекеме
және қызметі қазынашылық мүддені қозғайтын жеке ұйымдар мен кәсіпорындардың
есеп жағдайын тексеруге құқылы. Мысалы ретінде транспорттық және құрылыс
компаниялар т.б. жатады.
Соттық бақылау – ұйымның есеп және есеп беру жағдайын тексеруі шот
поштасымен жүзеге асырылады. Шот палатасының юрисдикциясы несиелермен
иеленетін басты бухгалтерияларға таралған. Мәліметтің толық немесе нақты
еместігіне атқарушы органның жетекшілері жауапты өз мойнына алады.
Парламенттік бақылау – бюджеттік атқарылуды қамтамасыз ететін шот
палатасының доклады мен есеп органның орталық шоттары туралы жалпы
деклорация және жеке министрліктің есеп беруі жоғарыда көтерілген құжатта
негізінде бюджеттің атқарылғаны туралы заңды қабылдау мен талқылау
барысында жүзеге асырылады.
Францияда бюджеттік (қаржылық) жыл колендарлық жылмен сәйкес келеді,
яғни 1 қаңтардан басталады.
2 ҚР мемлекеттік бюджеті: құрылымы және қазіргі кездегі жағдайы
2.1 ҚР бюджет жүйесі және құрылымы
Бюджет жүйесі дегеніміз экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға
негізделген бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығы Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде бюджет жүйесі Қазақстан
Республикасының Ұлтық қорын кіріктірумен түсіндіріледі.[3]
Бюджет құрылысы - бұл бюджет жүйесін құрудың кағидаттары, оның
буындарының өзара байланысының ұйымдық нысандары. Бюджет жүйесінің құрамы
елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік
және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Федеративтік мемлекеттерде бюджет
жүйесі үш буыннан тұрады: мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет
немесе мемлекеттің орталық бюджеті; федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-
та штаттардың, ГФР-да жерлердің (ландтардың), Канадада - провинциялардың,
Ресейде - федерация субъектілерінің бюджеттері); жергілікті бюджеттер.
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі
жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы
мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқаруды
орталықтандыру деңгейіне байланысты төменгі бюджеттерге қатынасы жөнінен
белгілі бір реттеуші рөл орталық бюджетте сакталады. Қазақстан
Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
анықталады, өйткені Қазақстан - федералдық емес, басқарудың Президенттік-
парламенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер
жұмыс істейді(сурет 3).
Сурет 3. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан Республикасында талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын
және бекітуге жатпайтын мемлекеттік және шоғырландырылған бюджеттер, облыс
бюджеті жасалады. Мемлекеттік бюджет өз араларында өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық және жергілікті бюджеттерді
біріктіретін мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры
болып табылады. Бюджеттік практикада шоғырландырылған бюджет үғымы
қолданылады. Шоғырландырылған бюджет өз араларында өзара өтелетін
операциялар ескерілместен, республикалық бюджетті, облыстардың,
республикалық маңызы бар қала, Астана бюджеттерін және Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорына бағытталатын түсімдерді біріктіретін
мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Шоғырландырылған бюджет те мемлекеттік бюджет сияқты талдамалық ақпарат
ретінде пайдаланылатын және бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден
құралған бюджет болып табылады. Облыс бюджеті - өз араларында өзара
өтелетін операциялар ескерілместен, облыстық бюджетті, аудандар (облыстық
маңызы бар қалалар) бюджеттерін біріктіретін ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қоры. Қазақстан Республикасында төтенше немесе соғыс
жағдайында төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бектілуі және атқарылуы
мүмкін. Мемлекеттік төтенше бюджет республикалық және жергілікті бюджеттер
негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасында төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгізіледі және осы мерзім ішінде қолданыста болады.
Мемлекеттік төтенше бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан
Республикасынын, Парламенті дереу хабардар етіледі. Мемлекеттік төтенше
бюджеттің қолданылу уақытында республикалық бюджет туралы заңның және
барлық деңгейлердегі жергілікті орғандардың бюджеттері туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы токтатыла тұрады. Мемлекеттік төтенше бюджеттің
қолданылуы токтатылысымен Республикалық және жергілікті бюджеттерді
нақтылау жүргізіледі. Қазақстанның бюджет жүйесінің буыны ретіндегі
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры оқулықтың 16 тарауында қаралған.
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер
кез келген басқа мемлекеттер дегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің
орталық буыны болып табылады.
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі
өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа
одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сиякты, КСРО-ның
мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның
ішінде ауылдық және поселкелік бюджеттер де камтылып көрсетілді. Ол одактық
бюджеттен, 15 одактас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және
мемлекеттік әлеуметтік сактандыру бюджетінен тұрды. Одактық бюджетке 1970-
1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның
35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті
бюджеттердің қарамағында болды. 1991 жылдың 17 желтоксанында Қазақстанның
бюджет құрылысын анықтаған Бюджет жүйесі туралы бірінші заңға қол
койылды. Оның негізгі идеясы бюджет жүйесінің бөліктеріне республикалық
және жергілікті бюджеттер дербестігін беру еді. Әр түрлі денгейлер
бюджеттерінің бірлік кағидаты әлі заңмен белгіленбеген болатын.
Рыноктық экономикаға көшумен байланысты экономикалық және саяси
сфералардағы өзгерістер, 1995 жылғы 30 тамызда жаңа Конституцияны кабылдау,
1995 жылы жаңа салық заннамасын енгізу, сонымен бірге Қазынашылық
орғандарын құру 1996 жылғы 24 желтоксанда Бюджет жүйесі туралы Қазақстан
Республикасы заңын дайындауға себебі болды. Заңға бюджет жүйесінің
кағидаттары ескерілді, бюджетті жасаудың, қараудың, бекітудің, атқарудың
және атқарылуын бақылаудың тәртібі регламенттелінді. Субвенциялар,
субсидиялар, ресми трансферттер, мемлекеттік кепілдер, қарыздар, қарыз алу
және борыш, үкіметтін және жергілікті атқарушы орғандардын резервтері
сиякты жаңа үғымдар енгізілді. Мемлекеттік бюджеттің кірістері жалпы
мемлекеттік салықтар, алымдар, төлемдер және жергілікті салықтар мен
алымдар болып бөлінді. 1998 жылдан бастап Ұлттық банктен тура қарыз алу
тоқтатылды.
1997 жылы кірістер мен шығыстардың жаңа бюджеттік сыныптамасы
енгізілді, ол бюджеттің шығыстарын бағдарламалардың орындалуымен өзара
үйлесуіне жағдай жасады.
1999 жылдың сәуірінде Бюджет жүйесі туралы үшінші заң кабылданды.
Жергілікті бюджеттердің теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында барлық
өңірлер үшін кірістерді бірыңғай бөлу енгізілді және бюджеттік алынымдар
мен субвенциялардың механизмі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz