Қазақстандағы жергілікті басқару механизмі
Жоспар
Кіріспе.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БАСҚАРУДЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі
және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... .
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік және жергілікті басқаруды орталықсыздандыру
және жергілікті басқару негіздері ... ... ... ... ... ...
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ.
2.1. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасындағы мемлекеттік
басқару: міндеттері мен функциялары.
2.2. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасының стратегиялық
мақсаттары және бюджеттік көрсеткіштері.
2.3. Республикадағы жергілікті басқаруды құру тәжірибелері ... ... ... ... .
2.4. Мемлекеттік және жергілікті басқарудың дамуының шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Қазақстандағы жергілікті басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
жетілдіру жолдары: жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінде, Республикамызда мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
жетілдіру біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналды. Басқару -
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың барлық саласында
қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол жеткізуді көздейді.
Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық деңгейлерге тән.
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар: мемлекеттік басқару және
жергілікті басқару. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі
билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік
басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық
алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі.
Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті
орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет
етеді. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды. Көптеген дамушы елдердің
тәжірибелері көрсетіп отырғандай, мемлекеттік жергілікті басқарудың
тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық
режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті
өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті
өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін
орталықсыздандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері
бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік
береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты
шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен
жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанның да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін жүзеге асыру кезінде ескеру қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы экономикалық
реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет
етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев "Қазақстан-2050"
стратегиясында:
Біз басқаруды орталықсыздандыруды сауатты жүргізуіміз керек.
Орталықсыздандыру идеясының мәні – шешім қабылдау үшін құқықтар мен қажетті
ресурстарды орталықтан өңірлік билік органдарына беру. Біз 2013
жылы жауапкершілік пен өкілеттіктерді орталық пен өңірлер арасында
бөлу жөнінде нақты шаралар қабылдауымыз қажет. Жергілікті жерлердегі билік
органдарының өкілеттіктері қаржылық және кадрлық ресурстармен нығайтылатын
болады.
Қоғам және азаматтар мемлекеттік шешімдер қабылдау процесі мен олардың
жүзеге асырылуына тікелей қатыстырылуы қажет. Жергілікті басқару органдары
арқылы халыққа жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетімен және
жауапкершілікпен шешуіне нақты мүмкіндік беру керек.
Мен Жергілікті басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіттім. Ол ауылдық,
селолық деңгейде басқару сапасын арттыруға мүмкіндік жасайды және
азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерге қатысуын кеңейтеді.
Біз селолық әкімдіктерге қосымша өкілеттіктер береміз және олардың
ауылдағы ахуалға ықпалын күшейтеміз. Бірақ, сонымен бірге, бізге қоғамдық
бақылауды, жергілікті жерлердегі ахуалға азаматтардың ықпалын күшейту
керек. Сондықтан мен мәслихат арқылы ауыл әкімдерінің
сайланбалылығын енгізу туралы шешім қабылдадым. Сайлауды біз 2013 жылдың
өзінде-ақ бастаймыз. Барлығы 2533 әкім, соның ішінде селолық округтердің,
кенттердің және аудандық маңызы бар 50 қаланың әкімі сайланатын болады деп
атап өткен болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған
мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқара алды.
Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту
мәселелері белсенді қарастырылуда.
Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі
экономикалық потенциалға ие. Бұл облыстар мен аймақтардағы табиғи
байлықтардың орналасуымен, климат жағдайымен байланысты. Сонымен қатар,
аймақтар демографиялық, географиялық және тарихи ерекшеліктері бойынша
бөлінеді. Жоғарыда аталған маңызды факторларды ескере отырып,
орталықтандырылған біріңғай стандарттар арқылы әсер ету тетігімен
аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру өте қиын. Мемлекеттік басқару
деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету қажеттілігі осыған
байланысты.
Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл
деңгейіндегі, әкімдер институты – жеткілікті тиімді емес, себебі олар
жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару
органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие
болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің
уақытшалық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың
қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін
қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға
бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің
басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты.
Мемлекеттік басқару жүйесінің дамуы және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері бірқатар ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Атап өтсек, А.С.Автономов, Г.Алимурзаев, Е.Г.Анимица, И.А.Василенко,
Т.Г.Морозова, А.Н.Швецов, т.б.
Сонымен қатар, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері Қазақстандық ғалым-экономистердің де зерттеу обьектілеріне
айналған. Олардың қатарына Я.А.Аубакиров, Ш.С.Ахметова, У.Б.Баймураторв,
М.Б.Кенжегузин, К.Е.Кубаев, Н.К.Мамыров, К.С.Мухтарова, К.К.Шарипбаев және
тағы басқаларын атап өтуге болады.
Мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан
Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы және
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың ғылыми-практиалық және теориялық-
методологиялық аспектілерін зерттеу.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқарудың
алатын орны және мұндағы пайда болып отырған мәселелер;
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін енгізу;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
тенденциялары мен перспективаларын анықтау;
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді
қарым-қатынасы әдістерін анықтау болып табылады.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БАСҚАРУДЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. . Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі
және мәні.
Нарықтық жағдайда қоғамдағы саяси–экономикалық реформалардың қазіргі
құраушы бөлігі болып мемлекеттік және жергілікті басқару сферасы табылады.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, мемлекеттік жергілікті басқару
сферасындағы қайта құрулар демократия принциптеріне сәйкес келетін, әлемде
территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы ретінде
мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тиімді
аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Қазақстан Республикасында жергiлiктi маңызы бар мәселелердi тұрғын
халықтың өзi шешуiн қамтамасыз ететiн жергiлiктi өзiн-өзi басқару танылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды тұрғын халық тiкелей жүзеге асырады, сондай-
ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын
жергiлiктi қоғамдастықтардағы басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдары арқылы жүзеге асырылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге
асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін. Қазақстанда жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды ұйымдастыру мен олардың қызметі заңмен реттеледі. Жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының дербестiгiне олардың заңмен белгiленген өкiлеттiгi
шегiнде кепiлдiк берiледi.
Мемлекеттік және жергілікті басқару – мемлекеттік және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін
регламенттеу мүмкіндігі және олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен
халық мүддесі үшін басқару.
Өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір қоғамдық ұйымның автономдық қызмет
етуі, бұл берілген ұйымның мүшелері қабылдаған нормалары мен шешімдерімен
қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі
мақсатты орындау үшін қызмет етеді:
- мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету;
- жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын
дамыту;
- жергілікті істерді жүргізуде тиімділігін жоғарылату.
Осыған сәйкес жергілікті басқаруды елдің конституциялық құрылымының
негізі, халықтың жергілікті мәселелерге қатысты сұрақтарды шешуге қатысу
құқы және халық билігінің формасы деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл
азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен
территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
дербестігі мен тәуелсіздігі, қоғамның пікірінің жариялылығы пен есептілігі,
заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік және жергілікті басқару – мемлекеттік және жергілікті істерді
мемлекетте немесе сол ортада тұратын адамдардың өздерінің шешу құқығы. Бұл
конституциялық құрылымның негізгі бөлігінің бірі болып табылады.
Ел экономикасына жергілікті жердегі орта және шағын бизнестің дамуының
тигізетін әсері зор. Ал жергілікті жердегі кәсіпкерліктің нақты дамуына,
ілгерілеуіне жергілікті билік жауап береді. Нарықтық экономикаға өткеннен
кейін шағын және орта кәсіпкерлік экономиканы дамытушы жүйелердің негізгі
тармағына айналды, яғни бұл бизнес түрі динамикалы дамушы, әрі бәсекеге
қабілетті экономиканы қалыптастыруда өзекті буынға айналды. Өтпелі
экономика кезінде бұл бизнес түрі кез-келген кризистік жағдайға тез
бейімделді, яғни өзінің басқарушылық икемділігімен, қаржы-қаражатты аз
талап ететіндігімен, сондай-ақ, аз уақыт ішінде ұтымды шешім қабылдауға
болатындығымен ерекшеленді.
1-кесте.
Жергілікті аумақтағы шағын және орта
кәсіпкерлікпен айналысатын субьектілердің саны.
Облыстар Саны Жұмыспен Шығарылған өнім
қамтылған құны, млн.тенге
адам саны
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге ең
алғаш назар аударғандардың бірі француздық мемлекеттік қызметкер, тарихшы
және литератор А.Токвиль болды. Өзінің Америкадағы демократия деген
еңбегінде ол: Қоғамдық институттардың тәуелсіздікті қалыптастыру үшін
ойнайтын рөлі ғылым үшін мектептің болуы сияқты рөл ойнайды. Олар халықтың
тәуелсіздікке деген жолын ашады және осы дербестікті пайдалануға үйретеді.
Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты
еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп жазған болатын.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға
неміс заң мектебі үлкен үлес қосты. Алғашында неміс ғалымдары жергілікті,
қоғамдық жергілікті өзін-өзі басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып,
еркін қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы)
қалыптастырды, оның негізін француздық және бельгиялық құқықтан алған
болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы
адамның еркіндік құқығы сияқты табиғи сипатқа ие, немесе қауымдастық
мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін
сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуының келесідей негізін құраушы бастауларын алға шығарады:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын және басшысын қоғам мүшелерінің
сайлауы;
- қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекеттік
маңызды істерге бөлінуі;
- жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамның өз табиғаты бойынша мемлекеттік
істерден ерекшеленетін өз істерін басқару;
- жергілікті өзін-өзі басқару органдары – жергілікті мәселелерді шешетін
басты орган.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық
теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен қоғамдастықты
қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті қоғамдастықтардың өз
мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау қағидасынан шығады. Өзін-өзі
басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті шаруашылық істерін жүргізу.
Кеңес Одағы кезінде мемлекеттік және жергілікті басқару бір орталыққа
қатаң бағынды. Қоғам өмірі алдын-ала жасалған жоспарға сәйкес жүргізілді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігі мен дербес болуы
мемлекеттің пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай
келмеді, себебі ол табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып
табылады.
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік
органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті
кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және
басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас
орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып
табылады.
КСРО-ның 1936 жылы Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның
одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы
тағайындалды. Мемлекеттік жергілікті органдардың бәрі де Кеңес деп
өзгертілді.
Кеңестік мемлекеттік құқық теориясы жергілікті Кеңестердің құқықтарын өз
қызметінде шешім қабылдау, олардың орындалуын және өмірде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін жаңа типтегі өкілетті органдар ретінде қарастырды.
Жергілікті кеңестер ең көп санды мемлекеттік билік органдары болып табылды.
Олардың саны 50 000-нан асты. Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы
аппараттарына ие болды, ол Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың
басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ Кеңестер жұмыс істеуші корпарациялар
сапасына ие болмады, себебі нақты билік партия органдарының қолында болған
еді.
А.Черботаев өзінің Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
қалыптастыру проблемалары деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына саяси талдау жасайды:
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуы КСРО өмір
сүрген кезден бастау алған. 1991 жылы 15 ақпанда ҚР халық депутаттарының
жергілікті Кеңестерді және жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
қабылданған. Айта кететіні, ол кез үшін бұл жайт жергілікті өзін-өзі
басқарудың демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ
оның бірқатар кемшіліктері болды. Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі
басқару институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ. Бұл негізінен
қызмет ету үшін қаржылық-эконмикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды,
себебі қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
Жергілікті қоғамдастықтардың өкілетті органдары – мәслихаттар - өзіндік
материалды-қаржылық қаражаттарға ие болмады. Мәслихат депутаттары
әкімдердің олардың алдында нақты есептілігін қамтамасыз етуге қабілетсіз
болды.
1996 жылы жеке үйлер мен үй топтарының деңгейінде пәтер иелерінің
кооперативтері құрылды және жұмыс істей бастады. Олар тек қалаларда ғана
дамыды және кейбір жағдайларда олардың қызметін тиімді деуге болады.
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі
мемлекеттің заңдық қызметінде көрініс тапқан. Заңның қабылдануы ең алдымен
аймақтық экономиканың қалыптасуына бағытталған. 1998 жылы 8 қазанда ҚР
Конституциясына толықтырулар мен өзгерістердің енгізілуі жергілікті өзін-
өзі басқарудың қалыптасуын қамтамасыз етудегі келесі этап болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
жобасында келесідей анықтамалар беріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі, ол
коммуналды меншік, өзіндік қаржы ресурстары және жергілікті өзін-өзі
басқарудың сайлау органдары негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды өздері
және өз жауапкершіліктерімен шешетін халық топтары тұрып жатқан
территорияларды қамтиды.
Жергілікті мәні бар сұрақтар – халықтың осы заңмен көрсетілгендей,
ауылдық және қалалық жергілікті қоғамдастықтардағы өмір сүруін қамтамасыз
ету жайындағы сұрақтар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – осы заңмен, мемлекеттік
органдармен жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге өкілеттілік беретін
жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау өкілдіктері немесе атқарушы органдар.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары – қалалық және ауылдық
қоғамдастықтардың территорияларында әсер ететін, заңдық күші бар, тікелей
таңдау жолымен сайланған және халықтың мүддесін қорғайтын және оның атынан
шешім қабылдайтын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы – жергілікті аймақ
территориясында басқару қызметтерін жүзеге асыратын жергілікті өзін-өзі
басқару органы немесе лауазымдық тұлға.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі – халық топтары өмір
сүріп жатқан территорияда әсер ететін жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі
және орындаушы органның және халық билігінің басқа да формаларының
актілері.
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы – жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырушылық қызметтерін орындаушы, таңдап алынған немесе еңбек
контракті бойынша жұмыс істеуші тұлға.
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық қоғамдастықтарда
келесі жолдармен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру құқықтары бар:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы;
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру;
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау шараларын
құрастыру және орындауға қатысу арқылы.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдары әлеуметтік-
экономикалық маңызды мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару
обьектілерін пайдалану, иелену, билік еті құқына ие болады. ҚР Заңдары
жергілікті өзін-өзі басқаруға кепілдендірілген құқықтырына, дербестіктеріне
шектеу қоя алмайды. Осыған байланысты халықаралық келісімдер Қазақстан
Республикасымен ратификацияланған, оның заңдары алдында артықшылықтарға ие
және сөзсіз қолданылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын атап өтер болсақ, ауылдық өзін-өзі
басқару органдарына келесілер жатады:
- өкілетті орган - өзін-өзі басқарудың ауылдық кеңесі;
- атқарушы орган – ауылдық өзін-өзі басқаруды жүргізуші немесе аймақтық
өзін-өзі басқару органдары;
- жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтарын шешуге өзін-өзі басқару
мүшелерінің жиындары, жергілікті халыққа сұрау жүргізу арқылы және басқа
да түрлері арқылы қатысуы.
Ал қалалық өзін-өзі басқару органдарына келсілер жатады:
- өкілетті орган – қалалық өзін-өзі басқару кеңесі;
- өкілетті орган – аудандық өзін-өзі басқару кеңесі; қалалық өзін-өзі
басқарудың атқарушы органы – қала әкімі;
- аудандық өзін-өзі басқарудың атқарушы органы – аудан әкімі.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау және олардың
лауазымдық тұлғаларын сайлау жалпы қоғамдық тең жағдайда және тікелей
сайлау құқы негізінде жергілікті халық қоғамдастығының құпия дауыс беруі
арқылы жүзеге асырылады. Оның мүшелерін сайлау тәртібі Қазақстан
Республикасының Сайлау туралы заңымен, жергілікті өзін-өзі басқару
қаулысымен анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттіліктерінің жойылуының негіздеріне
келер болсақ, олардың өкілеттіліктері келесі жағдайда тоқтатылады, яғни
халықтың сұрауы бойынша, егер сайлауға онда тұрып жатқан аумақ
территориясындағы халықтың жартысынан азы қатысса; соттың жергілікті
өкілетті органының іс-әрекетінің ҚР Заңдары мен Қаулыларына сәйкес
еместігі жөніндегі шешіміне байланысты әкімшіліктің немесе мәслихаттың
шешімдері арқылы тоқтатылуы мүмкін.
1.2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік реттеу
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық
(селолық) округ, ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл шегiнде
жеке жүзеге асырылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды жергiлiктi қоғамдастық мүшелерi тiкелей,
сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары
арқылы жүзеге асырады.
1-сурет.
Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi
басқару туралы Қазақстан Республикасының Заңында келтірілген негізгі
ұғымдар.
Әкiм жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда)
басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың
жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттiк органдарының барлық аумақтық
бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi
бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға
басшылықты қамтамасыз ететiн, тиiстi аумақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты
Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң
өкiлi;
Әкiм аппараты жергiлiктi атқарушы органның (ол құрылған жағдайда)
және әкiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк
мекеме;
Әкiмшiлiк-аумақтық тиiстi аумақта орналасқан, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстi басқару бөлiнiстiң бюджетiнен қаржыландырылатын атқарушы
схемасы органдар жүйесi;
Жергiлiктi атқарушы облыстың (республикалық маңызы бар қаланың және
орган (әкiмдiк) астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
әкiмi басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта
жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды және өзiн-өзi
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
Жергiлiктi бюджеттен жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың және өзiн-өзi
қаржыландырылатын басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыруға
атқарушы орган әкiмдiк уәкiлеттiк берген, тиiстi жергiлiктi
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекеме;
Жергiлiктi мемлекеттiкосы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де
басқару заңнамалық актiлерiнде белгiленген құзыретi шегiнде
тиiстi аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны
дамыту мақсатында жергiлiктi өкiлдi және атқарушы
органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиiстi
аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып табылатын
қызметi
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтiң, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауылдың
әкiмi мемлекеттiк басқару функцияларымен қатар жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
- мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін
заңдық реттеу;
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік
өкілеттіктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және қаржылық
қаражаттар беруді жүзеге асыру;
- мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау;
- республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арвсындағы
қатынастарды реттеу;
- минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды
жергілікті бюджеттің тепе-теңдігін қамтамасыз ету;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін
оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға
мақсатталуы тиіс.
Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті басқарылушы
жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық әсерге жауап
беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады. Мұндағы
басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен ондағы
лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті – қоғамдық процестер, адамдар,
шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады:
мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы,
конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік,
қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының
сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі,
жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық
пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің
ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацяланып
жатқан жағдайында адекватты болып табылады.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде жүзеге
асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге байланысты.
Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, салық салу
және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін сақтау мен
заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету.
Сыртқы қызметтері: әлемдік экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы,
басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға
бекітілген ресурстармен қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржыдық,
ақпараттық және нақты жағдайға байланысты басқа да ресурстар.
Бұл жерде жоғарғы билік бұтақтарына төменгілердің тәуелділігі байқалады.
Бұл әсіресе облыс пен аудан деңгейінде ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік билік органдарының қызметтері мен құрылымдарына талдау жасап
өтсек, мұнда Мемлекеттің басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді
бөлу және бюджетаралық қатынастарды одан әрі жетілдіру концепциясына
байланысты мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру саласында келесідей
мәселелерді атап көрсетуге болады: мемлекеттік басқару жүйесінде
мемлекеттің қызметтерін жүйелелі мен жақсарту әрі толық аяқталған жоқ;
мемлекеттік қызмет пен оның органдарының компетенциясын заңмен
белгілемегендіктен, мемлекеттік органдар қызметі кеңейе түседі және заңға
қайшы ретсіздіктер орын алуы мүмкін.
Нарықтық өзгерістердің экономикада тереңдеуі мемлекеттің сөзсіз жеке
экономика сфералары және қоғам өмірін реттеу мен басқарудан алшақтауын
қажет етеді. Бірақ тек мемлекетке тән емес қызметтер әлі күнге дейін
мемлекетпен іске асырылып отыр.
- орталық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
қызметтер мен өкілеттіліктердің нақты, анық бөлінбегендігі салдарынан
екі жақты қызметтер сақталып отыр.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару органдарына жеке мемлекеттік
қызметтерді беру орын алады. Бұл орталықпен бекітіледі және олардың қызмет
етуін қаржылық қамтамасыз етпейді.
Жеке бақылау – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан
жүзеге асырылады, бұл қосымша әкімшілік тосқауыл болып табылады және ол
іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік бастамашылықты белсендіруге кедергі
келтіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың территориалды деңгейде жалпымемлекеттік
міндеттерінің көбеюі алдыңғы жылдары басталкған орталықтан жекелеген
қызметтерді және өкілеттіліктерді, сонымен қатар территориалды даму
бойынша бірқатар мәселелерді шешу жауапкершілігін жергілікті мемлекеттік
басқару деңгейіне беру процесін жалғастыру қажеттілігі туып отыр. Осыған
байланысты, соңғы жылдар тәжірибесі көрсеткендей, кейбір қызметтерді
жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімділігі де орын алуы мүмкін.
- мемлекттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа
анықталған және нақты регламенттелмеген. Осының нәтижесінде облыс-
аудан деңгейіндегі өкілеттіліктер біртұтас және тұрақты сипатқа ие
емес, іс жүзінде облыс билігінің қарамағына берілген және жерлерде
субъективті сипат алады.
Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық қызметі
региондарда әр түрлі және оның әкімшілік-территориалық бірлігінің басшысынн
әр ауысқаны сайын жиі өзгерістерге ұшырайды.
Кейбір аудандарда облыстық орталықтар деңгейіндегі жеке қалалық звенолық
басқармалар облыстықпен біріктірілген аудандық (қалалық) бөлімдер облыстық
атқарушы орган ретінде қызмет етеді.
Жергілікті мемелекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер мен
қызметтердің нақты бөлінбеуі шығындардың қай бюджеттен орындалуына
байланысты түсінбеушіліктерге әкеледі.
Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа
көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуге жауап беріп қана қоймай, облыстық
билік органдарының бөлімшелерінің қызметтерін де атқарады, ал олардың
бюджеттері транзитті шоттарға айналады. Осыған байланысты, төменгі бюджет
органдарына кейбір өкілеттіліктерді оларды қаржылық қамтамасыз етусіз
беруге көшу қажеттігі туындайды.
Шығындарды жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау мен дербестіктің болмауы
аудандық (қалалық) билік деңгейлерінің шешім қабылдауындағы мемлекеттік
халыққа көрсетілетін қызметтрдің сапасына әсер етеді. Комуналды меншіктерді
жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлу сұрақтары
шешімін таппаған.
Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне мүліктің
әлеуметтік инфраструктура обьектілері бойынша бөлінуі сипатына байланысты.
Биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық,қалалық мәні бар аудан орталықтары
деңгейлерінде мемлекеттік басқарудың толыққанды институттары мен
механизмдері жоқ.
2012 жылғы 1 қаңтарда Қазақстандағы халық саны ағымдағы деректер бойынша
16 млн. 675 мың адамды құрады. Оның ішінде қала халқы - 9 млн. 144 мың
(54,7 пайызы), ал ауылдық жерлерде - 7 млн. 560 мың адамды құрады. Халықтың
40 пайызы ауылдық жерлерде болғанымен, бұл деңгейде белгілі бір билік
вакуумы орын алады – жергілікті басқару органдары қалыптастырылмаған,
әкімшілік-территориалдық бірлік әкімдері шаруашылық және экономикалық
сфераларда шешім қабылдау кезінде дербестікке ие емес.
Бүгінгі күнде республиканың көптеген аудандары бюджеттерінің табыс
бөлігінің түсімдерінің жеткілікті деңгейін дербес қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие бола алмай отыр. Бұл әсіресе ауылдық жерлерде тереңдеуде.
Осы жерде, мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың
осы деңгейінде толыққанды мемлекеттік билік институттарын құру қажеттілігі
орын алуда. Бюджетаралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді кезеңде
тұрақтылықтың болмауымен, табыстарды бөлуде нақты және түсінікті
қағидалардың жоқтығымен ерекшеленеді.
Аймақтар арасындағы табыстардың бөлінуінің әркелкілігі салдарынан
территорияның экономикалық дамуының тереу диференциациясына әкеледі, бұл
аймақтардың бюджеттік қамтамасыз етілуінің белсенді саясатын жүргізуді
қажет етеді.
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік және жергілікті басқаруды
орталықсыздандыру негіздері
Даму диалектикасы көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым-қатынастар
жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық жүйе өзінің кез-келген түрінде, оның
ішінде аймақтық басқару түрінде де орталықтандыру мен орталықсыздандырудың
рационалды бірлігіне негізделеді. Мұндай қарама-қарсы әлеуметтік-
экономикалық басқару жүйесі динамикалық, стратегиялық жоспарланған және
өздігінен реттелетін жүйе мен элементтерден тұратын ұйым түрлеріне
негізделген.
Орталықтандыру мен дербестік байланысы диалектикалық сипатқа ие, ол
басқарудың орталықтандыру және орталықсыздандыру арақатынасындағы
мәселелердің шешілу мүмкіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының жеке территорияларының әлеуметтік-экономикалық
дамуының біртексіздігі, оның экономикасының күрделі аймақтық құрылымы және
жүргізіліп жатқан макроэкономикалық саясаттың табыстылығы оның жергілікті
деңгейде іске асырылуына байланыстылығы республикадағы мемлекеттік
басқарудың орталықсыздандырылуының қажеттілігін көрсетеді. Оның даму
мүмкіндігі макроэкономикалық тұрақтылық пен рыноктық қатынастардың
қалыптасуындағы жетістіктерге байланысты. Бұл процесс тек Қазақстанда ғана
емес, басқа да ТМД елдерінде, сонымен қатар Орталық және Шығыс Европа
елдерінде жүргізіліп жатқан экономикалық, әлеуметтік, институционалдық және
қоғамдық қайта құрулардың құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.
Бірақ есте ұстайтын жайт, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру өте
күрделі және сондықтан ұзаққа созылатын перманетті процесс, уақыты дәл
бақыланып қойылмайды. Оның жүзеге асырылуы белгілі бір шарттардың болуын,
тек қана экономикалық емес, сонымен қатар құқықтық, мәдени, саяси, мақсатты
және терең негізделген аймақтық және саясат жүргізілуінің алғышарттары
болуын қажет етеді. Мемлекеттік басқаруда оны орталықсыздандырудың
ойластырылмаған қадамдары егер оның жалпы концепциясы ғылыми негізделмесе
күтілген нәтиже бермейді және басқарудың жерлердегі тиімділігін жоғарылату
жағдайын қамтамасыз етпейді.
Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылған жүйесінің қалыптасуы
жинақталған әлемдік тәжірибенің зерттелуін және әлемдік тәжірибеде
қарастырылатын модельдер мен концепциялардың ел экономикасын басқаруды
орталықсыздандыруды тереңірек зерттеуді талап етеді.
Басқарудың орталықсыздандырылуының әлемдік тәжірибесін зерттеу
маңыздылығы бұл мәселені шешудің варианттарының көптүрлілігімен анықталады
және ол келесідей негізгі факторларға негізделеді: әрбір елдің
территориялдық-географиялық және демографиялық спецификасы, әкімшілік
аудандардың ерекшеліктері, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, өндірістік
күштерді территориалдық орналастыру ерекшеліктері, қазіргі басқарудың
жүйесі және бұл жүйе деңгейлері арасындағы қарым-қатынас, елдің саяси
құрылымы,т.б.
2-сурет.
Мемлекеттік және жергілікті басқаруды
орталықсыздандырудағы негізгі әсер етуші факторлар
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жүйелеріндегі елдер бойынша
айырмашылығы тек оның құрылымы мен дамуының модельдерінің көптүрлілігі мен
ғана көрініс таппайды, сонымен бірге бұл процестің өту этапы, мерзімі,
жағдайымен көрінеді. Бұл жерде әсіресе бұрынғы тәуелсіз штаттар, контондар,
мысалы АҚШ-тағы немесе Швейцариядағы конфедерациялар нәтижесінде пайда
болған басқару жүйелері және орталықтандырылған жүйелердің ішінде пайда
болған жүйелер айрықша ерекшеленеді. Дамушы елдер үшін, соның ішінде
бұрынғы посткеңестік елдер үшін қазіргі кездерге дейін басқарудағы негізгі
ерекшеліктері болып мықты орталық билікті құру болды, себебі бұл елдердің
ең басты мақсаты тәуелсіздіктерін алғаннан кейін елдің бірлігін және саяси
бүтіндігін сақтау, рыноктық және демократиялық өзгерістердің барлығын
орталықтан басқару моделі келесі себептер бойынша тиімсіздігін көрсетті:
- мемлекеттік, аймақтық және жергілікті мүдделердің тепе-теңдігіне қол
жеткізілмейді
- жергілікті ресурстарды тиімді және рационалды пайдалануды қамтамасыз ету
қиын немесе мүлде мүмкін емес
- мемлекеттік басқарудың орталық органдары жергілікті деңгейде
қызметтердің шектелген көлемімен қамтамасыз етуге қабілетті немесе
жергілікті спецификаны ескермей төмен сапалы тауарлар ұсынуға ған
қабілетті болады
- жергілікті органдардың билігі дербес және қаржылай қамтамасыз
етілмегендігі кәсіпкерлікті дамыту үшін экономикалық және
институционалдық жағдайларды жасау мүмкіндігінен айырады.
Басқарудың орталықтандырылған моделінен орталықсыздандырылуына өтуі
жүйелі және этап бойынша ғана жүргізілуі мүмкін. Мұнда әрбір даму этапында
елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси укладының нақты жағдайына
байланысты әртүрлі міндеттер жүзеге асады. Осыған да байланысты басқарудың
бұрынғы және жалғасушы орталықсыздандырылуы тәжірибесі бар елдердің
мысалдары қызықты болып табылады.
Экономика мен қоғам басқаруының локальді шешімінің көпғасырлы дәстүріне
ие елдердің бірі Швеция. Мұнда XIXғ. өзінде-ақ (1862 жыл) жергілікті өзін-
өзі басқару туралы заң қабылданып, муниципалды реформалар жүргізілген
болатын. Аймақтық деңгейде ластингтер институты, ал жергілікті деңгейде
көптеген заңды құқыққа ие комунналар институты енгізілді. Бұл инситтуттар
өткен уақыттар аралығында бірқатар өзгерістерге ұшыраған, нәтижесінде
жергілікті басқаруға мемлекеттік саяси жүйе статусы берілді. 2012 жылғы
статистикалық мәлімет бойынша, Швецияда 4 типті 289 комунна бар. Мемлекет
пен комунналар арасындағы қызметтердің бөлінуі де уақыт өткен сайын
өзгереді. Мысалы, мемлекеттік жергілікті басқару ведомстваларына ақырындап
полиция, жол шаруашылығы, жұмыспен қамтамасыз ету берілді. Басқа жағынан,
комунналар компетенциясына мектептік білім беру, оқытушыларды жалдау
қызметтері берілді. Егер алғашқы уақытта ластингтердің негізгі міндеті –
денсаулық сақтауды ұйымдастыру болса, соңғы уақыттарда олардың
жауапкершілік сферасына аймақтық даму жоспарын дайындау, транспорттық
жоспарлау, мемлекеттік субсидияларды аймақ мәселелері арасында бөлу
қызметтері қосылды.
Швециядағы ластингтер мен комунналар қызметі мемлекеттік заң және басқа
да нормативті актілермен реттеледі. Айта кететіні, соңғы XXғ. Жылдарында
комунналар қызметіндегі мемлекет тарапынан артық шектеулерді жою мне
бұларды реттейтін ережелер қысқартылды. Бұған 1991 жылы қабылданған заң да
өз әсерін тигізді, оған сәйкес комунналар мен ластингтер жергілікті
ұйымдастыру бойынша үлкен еркіндікке ие болды. Нәтижесінде Швециядағы
жергілікті өзін-өзі басқару әртүрлілігімен және әр жақтылығымен
сипатталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың функционалдық моделі соңғы жылдары кең
таралуда. Мұнда тапсырыс беруші-мердігер қағидасына негізделеді. Бұндай
басқаруда тұрақты комитеттер, оның нәтижесінде басқару штаты көлемі
қысқарды және орындаушылардың тиімді орналасуы мен өкілеттіліктерінің
рационалды бөлінуі орын алады.
Осылайша, басқаруды орталықсыздандырудың шведтік моделі айтарлықтай
дамыған, тиімді ұйымдастырылған басқарудың қалыптасқандығын көрсетеді.
Орталықсыздандырудың Филиппиндегі процесінің тарихы тереңде жатыр, бірақ
өз дамуына ол жергілікті өзін-өзі басқару туралы Кодекс пен жаңа
Конституция қабылдағаннан кейін ие болды. Бұл процестердің одан әрі
белсенді бола түсуі үшін 1990 жылы елде арнайы ұлттық стратегия қабылданды.
Бұл стратегия 2011 жылы толықтырылды. Ол келесілерді мақсат етіп қойды:
- орталықсыздандырудың заңдық негізін жетілдіру;
- жергілікті өзін-өзі басқару Кодексін пилотты негізде 14 провинцияда іске
асыру;
- жергілікті басқару органдарының мүмкіндіктерін дамыту;
- трансферт-гранттар түріндегі ынталандырушы жүйелерді енгізу, т.б.
Осы стратегияға байланысты провинция, муниципалитеттер, барангайлық
басқару органдарына бұрын орталықпен орындалатын міндеттер – денсаулық
сақтау, әлеуметтік қорғау, қоршаған ортаны қорғау қызметтері берілді. Осы
жерде жергілікті салық көлемі 11-ден 40 пайызға дейін өсті, ал жергілікті
билік органдары салық салу көлемі бойынша көп өкілеттіліктерге ие болды.
Ал өтпелі экономикалық елдерде орталықсыздандыру процесі әртүрлі өтіп
отыр және мұнда түрлі теориялардың дамуын қаржылық және әлеуметтік
қамтамасыз ету механизмі толықтай жасалған деп айту қиын. Өтпелі
экономикалық елдер Шығыс Еуропада, Орталық Азияда шоғырланған.
Қазақстандағы тәуелсізідіктің алғашқы он жылдығында экономикалық дамудың
нарықтық жолы және қоғамдағы демократияландыруды қалыптастыру бойынша
реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының егемендігінің алғашқы
жылдарында мемлекеттілікті нығайтуға, халықаралық аренада позицияларды
анықтау және әлеуметтік-экономикалық сферада реформалар жүргізуге басым
көңіл бөлінген болатын.
Мемлекеттік орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтарын
қарастырмас бұрын мемлекеттік басқарудың түсінігі, оның қағидалары мен
әдістеріне тоқталып өтуге болады.
Қазіргі кездегі экономикада нарықтық еркіндік, бәсекелестік пен
демократиялық тәртіптің болуымен қатар, мемлекеттік әсерге де маңызды орын
беріледі. Осы себепті мемлекеттік басқару нарықтық механизмнің тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз ету керек, одан өзге әлеуметтік, экологиялық және таза
нарықтық механизмдерді қолдану тиімсіз салаларды реттеу мен елдің
мемлекеттілігі мен әлемдік масштабтағы позицияларын нығайтуды қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекеттік басқару – мемлекеттің оның органдар жүйесі және ондағы
лауазымды тұлғалар арқылы қоғамдық процестерге, адамдардың санасы мен мінез-
құлқына, іс-әрекетіне ұйымдастырушылық реттеушілік әсер ету болып табылады.
Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған
келесідей анықтама береді: Мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттік билік
күшіне сүйене отырып, оның тәртіпке келтіру, сақтау және өзгерту
мақсатындағы және реттеуші әсер етуі.
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды: өзінің
жүзеге асыруында ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті қоғамның
ұйымдастырылушылық күшіне сүйенеді; өз әсерін барлық қоғамға таратады, оның
негізгі тізбектік процестерін, құбылыстарын, байланыстарын басқаруды
реттейді; жүйелік әсер етеді, себебі екі күрделі құрылымның – мемлекетті
басқару аппараты мен қоғамның жалпы публикалық көріністе қызмет етуін
біріктіреді.
Қазіргі кездегі мамандардың ойынша, мемлекеттік басқару және мемлекеттік-
әкімшілік биліктің 3 сферасымен: заң шығарушылық, атқарушылық және сот
сфераларымен байланысты.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың рөлі туралы айтылмайды. Осыған байланысты мемлекеттік
биліктің келесідей дефинициясын ұсынуға болады: мемлекеттік басқару
шаруашылық субъектілеріне жергілікті басқару, өз кезегінде жергілікті өзін-
өзі басқару деңгейінде билік күштерін қоса алғандағы қоғамның әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық сфераларындағы басқару, реттеу және қадағалау
қызметтерін жүзеге асыруды білдіреді.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару мемлекеттік органдардың мемлекет
саясатын жүзеге асыруынан және оның мүдделерін қамтамасыз етуінен көрініс
табады. Мұнда ұйымдастырушылық, жоспарлау, бағдарлау, талдау, бақылау және
тағы басқа қызметтер орындалады. Ынталандыру, мәжбүрлеу, жазалау сияқты
әдістер қолданылады.
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасындағы мемлекеттік
басқару: міндеттері мен функциялары.
Атқарушы органдар ішкі негізгі мемлекеттік операцияларға жауап беріп
отырады. Атқарушы органдарға облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық
әкімшіліктер, салалық басқармалар т.б жатады. Мемлекеттік және жергілікті
басқару жүйесін тереңірек зерттеу мақсатында, нысан ретінде Батыс Қазақстан
облысының ішкі саясат басқармасы алынды.
Батыс Қазақстан облысының ішкі саясат басқармасы мемлекеттік
мекемесі (мемлекеттік орган) (бұдан әрі - Басқарма) облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын, ішкі саясат саласында мемлекеттік саясатты және
мемлекеттік басқару қызметін жүзеге асыруға уәкілетті атқарушы орган болып
табылады.
Басқарма өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына,
Заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілеріне,
әкімдіктің қаулыларына және облыс әкімінің шешімдеріне, сондай-ақ осы
ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Басқарманың мемлекеттік тілдегі атауы Батыс Қазақстан облысының ішкі
саясат басқармасы мемлекеттік мекемесі (мемлекеттік орган), орыс тіліндегі
атауы Государственное учреждение (государственный орган) Управление
внутренней политики Западно-Казахстанской области.
Басқарма заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде атауы жазылған мөрі
және мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ банктерде есеп
шоты, дербес балансы болады.
Басқарманың құрылымын және аппарат қызметкерлерінің шекті штаттық
санын облыс әкімдігі бекітеді.
Басқарманың заңды мекен-жайы: Орал қаласы, Достық даңғылы, 201.
Басқарманың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) қоғамдық саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекеттің
егемендігін нығайту, қоғамдық процестерді демократияландыру және қоғамды
топтастыру жөніндегі мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске
асыруға қатысу;
2) аймақта мемлекеттік органдардың және лауазымды адамдардың мемлекеттің
ішкі саясатын іске асыру барысына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, әкімдіктің, облыс
әкімінің Басқарма құзырына қатысты мәселелер жөніндегі актілер мен
тапсырмаларын орындауына бақылау жасау;
3) басқарма құзырына қатысты мәселелер жөніндегі аймақтық бағдарламаларды,
қаулыларды, облыс әкімінің шешімдері және өкімдерін әзірлеуге қатысу;
4) ішкі саясат саласында жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдардың
қызметін саяси жоспарлау;
5) аудандық және қалалық әкімдіктердің департамент құзырына жататын
мәселелер жөніндегі жұмысын үйлестіру;
6) қоғамның демократиялық институттарын нығайтуға, Қазақстанды дамытудың
2030 жылға дейінгі Стратегиясының негізгі басым бағыттарын түсіндіруге
және насихаттауға қатысу;
7) мемлекеттік рәміздер туралы комиссия қызметін ұйымдастыру;
8) ішкі саясат, қоғамдық-саяси сала мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын, мемлекеттік ішкі саясатты насихаттау және
түсіндіру жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру барысындағы
жұмыстарды үйлестіріп отыру;
9) ішкі саясат саласында тұжырымдамалық негіздемелер және тәжірибелік
ұсынбалар, сондай-ақ Қазақстанды дамытудың ұзақ мерзімді басымдықтары,
бірегей азаматтық құрылымдар негізінде қоғамды топтастыру жөнінде
ұсыныстар әзірлеу;
10) аймақта болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге және оның даму барысын
жан-жақты және дұрыс зерттеу, қорыту және талдау жасау;
11) ішкі саяси бағыттағы жұмыстар туралы әдістемелік ұсынбаларды дайындау
және шығару;
12) департамент құзырына қатысты мәселелер жөнінде кеңес беру-түсіндірмелік
жұмыстар жүргізу;
13) аймақтық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясатты іске асыру, оның
жүргізілуі бойынша мемлекеттік тапсырысты орындау жөнінде аймақтың
бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін үйлестіріп отыру;
14) мемлекеттік тапсырыс шеңберінде кітап өнімдерін шығару мен тарату
жөніндегі жұмыстарды үйлестіру;
15) аймақтағы қоғамдық-саяси жағдайларды болжауға бағытталған әлеуметтік
және саяси зерттеулер жүргізу;
16) қоғамдық бірлестіктермен, жастар ұйымдарымен, саяси партиялармен,
қоғамдық-саяси және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БАСҚАРУДЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі
және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... .
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік және жергілікті басқаруды орталықсыздандыру
және жергілікті басқару негіздері ... ... ... ... ... ...
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ.
2.1. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасындағы мемлекеттік
басқару: міндеттері мен функциялары.
2.2. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасының стратегиялық
мақсаттары және бюджеттік көрсеткіштері.
2.3. Республикадағы жергілікті басқаруды құру тәжірибелері ... ... ... ... .
2.4. Мемлекеттік және жергілікті басқарудың дамуының шетелдік
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1. Қазақстандағы жергілікті басқару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
жетілдіру жолдары: жоспарлар мен жобалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Бүгінде, Республикамызда мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
жетілдіру біздің саяси бағытымыздың өзекті тұғырнамасына айналды. Басқару -
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарда, қоғамдық құрылыстың барлық саласында
қолданылып, аз шығындармен барынша тиімділікке қол жеткізуді көздейді.
Сондықтан да басқару теориясы мен тәжірибесі барлық деңгейлерге тән.
Қай елде болмасын басқарудың екі деңгейі бар: мемлекеттік басқару және
жергілікті басқару. Азаматтық қоғамның қалыптасуы мен демократияның жетілуі
билік құзіретін кеңейтумен тікелей байланысты. Сондықтан мемлекеттік
басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халық
алдындағы жауапкершілігін арттыру бүгінгі күннің маңызды мәселесі.
Қазақстанның қазіргі кездегі дамуы мемлекеттік билікті
орталықсыздандыруды, яғни орталықтан жергілікті деңгейді қолдауды қажет
етеді. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының қабылдануымен
әрбір билік деңгейі үшін мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ
оларды ретке келтіру жөніндегі өкілеттіктер мен жауапкершіліктерді бекіту
мәселелері реттелді. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінің
базалық негіздерін жасау аяқталды. Көптеген дамушы елдердің
тәжірибелері көрсетіп отырғандай, мемлекеттік жергілікті басқарудың
тұғырнамасын іске асыру кез келген құқықтық мемлекеттегі демократиялық
режимнің қажетті құрылымы болып табылады. Өзінің институттарымен жергілікті
өмірдің демократиялық ұйымының дерлік барлық жағын қамти отырып, жергілікті
өзін-өзі басқару мемлекеттік биліктің көптеген қызметтерін
орталықсыздандырудың ұтымды әдістерімен жергілікті өмірдің бүкіл мәселелері
бойынша шешімдер қабылдауды аумақтық қоғамдастықтарға көшіруге мүмкіндік
береді, осы арқылы азаматтардың белсенділігін көтермелейді және осы сияқты
шешімдерге олардың нақты қатыстылығын қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта Қазақстан мемлекеттік және жергілікті басқару жүйесін
құру сатысына қадам басты, сондықтан шетелдік тәжірибелерді талдау мен
жинақтауға және солардың негізінде өз еліміздің жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін қалыптастыру негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақстанның да өз ерекшеліктері бар, оларды жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін жүзеге асыру кезінде ескеру қажет.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасындағы экономикалық
реформалардың басым бағыттарының бірі мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру
болып табылады. Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы мен жергілікті
өзін-өзі басқару жүйесінің дамуымен барлық экономикалық жүйенің қызмет
етуі, елдің экономикалық жағдайы байланысты. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев "Қазақстан-2050"
стратегиясында:
Біз басқаруды орталықсыздандыруды сауатты жүргізуіміз керек.
Орталықсыздандыру идеясының мәні – шешім қабылдау үшін құқықтар мен қажетті
ресурстарды орталықтан өңірлік билік органдарына беру. Біз 2013
жылы жауапкершілік пен өкілеттіктерді орталық пен өңірлер арасында
бөлу жөнінде нақты шаралар қабылдауымыз қажет. Жергілікті жерлердегі билік
органдарының өкілеттіктері қаржылық және кадрлық ресурстармен нығайтылатын
болады.
Қоғам және азаматтар мемлекеттік шешімдер қабылдау процесі мен олардың
жүзеге асырылуына тікелей қатыстырылуы қажет. Жергілікті басқару органдары
арқылы халыққа жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетімен және
жауапкершілікпен шешуіне нақты мүмкіндік беру керек.
Мен Жергілікті басқаруды дамыту тұжырымдамасын бекіттім. Ол ауылдық,
селолық деңгейде басқару сапасын арттыруға мүмкіндік жасайды және
азаматтардың жергілікті маңызы бар мәселелерге қатысуын кеңейтеді.
Біз селолық әкімдіктерге қосымша өкілеттіктер береміз және олардың
ауылдағы ахуалға ықпалын күшейтеміз. Бірақ, сонымен бірге, бізге қоғамдық
бақылауды, жергілікті жерлердегі ахуалға азаматтардың ықпалын күшейту
керек. Сондықтан мен мәслихат арқылы ауыл әкімдерінің
сайланбалылығын енгізу туралы шешім қабылдадым. Сайлауды біз 2013 жылдың
өзінде-ақ бастаймыз. Барлығы 2533 әкім, соның ішінде селолық округтердің,
кенттердің және аудандық маңызы бар 50 қаланың әкімі сайланатын болады деп
атап өткен болатын.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған жылдары орын алған
мемлекеттік басқаруды айрықша орталықсыздандыру өз міндетін атқара алды.
Бірақ экономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты қазіргі кезде мемлекеттік
басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту
мәселелері белсенді қарастырылуда.
Республика кең аумаққа ие, осыған байланысты ел аймақтары әртүрлі
экономикалық потенциалға ие. Бұл облыстар мен аймақтардағы табиғи
байлықтардың орналасуымен, климат жағдайымен байланысты. Сонымен қатар,
аймақтар демографиялық, географиялық және тарихи ерекшеліктері бойынша
бөлінеді. Жоғарыда аталған маңызды факторларды ескере отырып,
орталықтандырылған біріңғай стандарттар арқылы әсер ету тетігімен
аймақтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру өте қиын. Мемлекеттік басқару
деңгейлерінің арасындағы өкілеттілікті бөліп көрсету қажеттілігі осыған
байланысты.
Бүгінгі күні жүргізіліп отырған мемлекеттік жергілікті басқару ауыл
деңгейіндегі, әкімдер институты – жеткілікті тиімді емес, себебі олар
жоғары тұрған әкімдер мен үкіметке тәуелділігі жоғары. Берілген басқару
органдары дербес бюджетке ие емес, сондықтан экономикалық дербестікке ие
болып табылмайды. Олардың басқарушыларын тағайындау жүйесі әкімдерінің
уақытшалық психологиясын қалыптастырды, осыған байланысты олардың
қызметтері негізінен экономикалық мақсаттылық пен халық қажеттіліктерін
қанағаттандыру емес, жоғарғы тұрған органдардың тапсырмаларын орындауға
бағытталған. Бұндай жағдайдан шығудың бір жолы болып жергілікті өзін-өзі
басқару жүйесін енгізу болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесіне деген жаңа талаптар мемлекеттің
басқару жағдайын зерттеу және сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік басқару жүйесінің, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің ғылыми негізделген моделін жасау қажеттілігімен байланысты.
Мемлекеттік басқару жүйесінің дамуы және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері бірқатар ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Атап өтсек, А.С.Автономов, Г.Алимурзаев, Е.Г.Анимица, И.А.Василенко,
Т.Г.Морозова, А.Н.Швецов, т.б.
Сонымен қатар, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару
мәселелері Қазақстандық ғалым-экономистердің де зерттеу обьектілеріне
айналған. Олардың қатарына Я.А.Аубакиров, Ш.С.Ахметова, У.Б.Баймураторв,
М.Б.Кенжегузин, К.Е.Кубаев, Н.К.Мамыров, К.С.Мухтарова, К.К.Шарипбаев және
тағы басқаларын атап өтуге болады.
Мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан
Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің дамуы және
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандырудың ғылыми-практиалық және теориялық-
методологиялық аспектілерін зерттеу.
Белгіленген мақсатқа байланысты келесідей міндеттер қойылды:
- қазіргі жағдайдағы мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқарудың
алатын орны және мұндағы пайда болып отырған мәселелер;
- мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесін енгізу;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің
тенденциялары мен перспективаларын анықтау;
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тиімді
қарым-қатынасы әдістерін анықтау болып табылады.
I ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ
БАСҚАРУДЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. . Мемлекеттік және жергілікті басқарудың теориялық негіздері: түсінігі
және мәні.
Нарықтық жағдайда қоғамдағы саяси–экономикалық реформалардың қазіргі
құраушы бөлігі болып мемлекеттік және жергілікті басқару сферасы табылады.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, мемлекеттік жергілікті басқару
сферасындағы қайта құрулар демократия принциптеріне сәйкес келетін, әлемде
территориалды қоғамдастықтарды дамытудың бірден-бір жолы ретінде
мойындалған, адамдардың жақсы өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін тиімді
аймақтық экономика құру қажеттілігіне бағытталған.
Қазақстан Республикасында жергiлiктi маңызы бар мәселелердi тұрғын
халықтың өзi шешуiн қамтамасыз ететiн жергiлiктi өзiн-өзi басқару танылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды тұрғын халық тiкелей жүзеге асырады, сондай-
ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын
жергiлiктi қоғамдастықтардағы басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдары арқылы жүзеге асырылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге
асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін. Қазақстанда жергiлiктi өзiн-өзi
басқаруды ұйымдастыру мен олардың қызметі заңмен реттеледі. Жергiлiктi өзiн-
өзi басқару органдарының дербестiгiне олардың заңмен белгiленген өкiлеттiгi
шегiнде кепiлдiк берiледi.
Мемлекеттік және жергілікті басқару – мемлекеттік және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің маңызды бөліктерін
регламенттеу мүмкіндігі және олардың заң шегінде өз жауапкершілігі мен
халық мүддесі үшін басқару.
Өзін-өзі басқару – бұл қандай да бір қоғамдық ұйымның автономдық қызмет
етуі, бұл берілген ұйымның мүшелері қабылдаған нормалары мен шешімдерімен
қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару мемлекетте 3 негізгі
мақсатты орындау үшін қызмет етеді:
- мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету;
- жергілікті мәнге ие мәселелерді шешудегі демократиялық бағдарларын
дамыту;
- жергілікті істерді жүргізуде тиімділігін жоғарылату.
Осыған сәйкес жергілікті басқаруды елдің конституциялық құрылымының
негізі, халықтың жергілікті мәселелерге қатысты сұрақтарды шешуге қатысу
құқы және халық билігінің формасы деп анықтауға болады.
Жоғарыда айтқандарды ескере отырып, жергілікті өзін-өзі басқару – бұл
азаматтардың жергілікті мәнге ие мәселелерді шешу үшін өздігінен
территориалдық ұйымдасуы және бұл жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
дербестігі мен тәуелсіздігі, қоғамның пікірінің жариялылығы пен есептілігі,
заңдылығы, жергілікті және мемлекеттік мүдделер сәйкестігі негізінде жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік және жергілікті басқару – мемлекеттік және жергілікті істерді
мемлекетте немесе сол ортада тұратын адамдардың өздерінің шешу құқығы. Бұл
конституциялық құрылымның негізгі бөлігінің бірі болып табылады.
Ел экономикасына жергілікті жердегі орта және шағын бизнестің дамуының
тигізетін әсері зор. Ал жергілікті жердегі кәсіпкерліктің нақты дамуына,
ілгерілеуіне жергілікті билік жауап береді. Нарықтық экономикаға өткеннен
кейін шағын және орта кәсіпкерлік экономиканы дамытушы жүйелердің негізгі
тармағына айналды, яғни бұл бизнес түрі динамикалы дамушы, әрі бәсекеге
қабілетті экономиканы қалыптастыруда өзекті буынға айналды. Өтпелі
экономика кезінде бұл бизнес түрі кез-келген кризистік жағдайға тез
бейімделді, яғни өзінің басқарушылық икемділігімен, қаржы-қаражатты аз
талап ететіндігімен, сондай-ақ, аз уақыт ішінде ұтымды шешім қабылдауға
болатындығымен ерекшеленді.
1-кесте.
Жергілікті аумақтағы шағын және орта
кәсіпкерлікпен айналысатын субьектілердің саны.
Облыстар Саны Жұмыспен Шығарылған өнім
қамтылған құны, млн.тенге
адам саны
Жергілікті өзін-өзі басқару теориясына келетін болсақ, бұл мәселеге ең
алғаш назар аударғандардың бірі француздық мемлекеттік қызметкер, тарихшы
және литератор А.Токвиль болды. Өзінің Америкадағы демократия деген
еңбегінде ол: Қоғамдық институттардың тәуелсіздікті қалыптастыру үшін
ойнайтын рөлі ғылым үшін мектептің болуы сияқты рөл ойнайды. Олар халықтың
тәуелсіздікке деген жолын ашады және осы дербестікті пайдалануға үйретеді.
Қоғамдық институттарсыз ұлт еркін үкімет құруы мүмкін, бірақ та нақты
еркіндіктің рухын сезіне алмайды деп жазған болатын.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару теорияларын қалыптастыруға
неміс заң мектебі үлкен үлес қосты. Алғашында неміс ғалымдары жергілікті,
қоғамдық жергілікті өзін-өзі басқару мәні мен табиғатын негіздей отырып,
еркін қауымдастық теориясын (қауымдастықтың табиғи құқықтары теориясы)
қалыптастырды, оның негізін француздық және бельгиялық құқықтан алған
болатын.
Бұл теория көрсеткендей, қауымдастықтың өз істерімен шұғылдану құқығы
адамның еркіндік құқығы сияқты табиғи сипатқа ие, немесе қауымдастық
мемлекеттен бұрын пайда болды және мемлекет қауымдық басқару еркіндігін
сыйлауы керек.
Еркін қауымдастық теориясы жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырылуының келесідей негізін құраушы бастауларын алға шығарады:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын және басшысын қоғам мүшелерінің
сайлауы;
- қауымдастықпен жүргізілетін істердің өзіндік жұмыстар және мемлекеттік
маңызды істерге бөлінуі;
- жергілікті өзін-өзі басқару – қоғамның өз табиғаты бойынша мемлекеттік
істерден ерекшеленетін өз істерін басқару;
- жергілікті өзін-өзі басқару органдары – жергілікті мәселелерді шешетін
басты орган.
Бұдан соң, еркін қоғамдық теориясының орнына өзін-өзі басқарудың қоғамдық
теориясы келді. Ол да алдыңғы теориялар сияқты мемлекет пен қоғамдастықты
қарама-қарсы қоюдан пайда болды және жергілікті қоғамдастықтардың өз
мүдделерін жүзеге асыруда еркіндікті мойындау қағидасынан шығады. Өзін-өзі
басқару, бұл теорияға сәйкес, жергілікті шаруашылық істерін жүргізу.
Кеңес Одағы кезінде мемлекеттік және жергілікті басқару бір орталыққа
қатаң бағынды. Қоғам өмірі алдын-ала жасалған жоспарға сәйкес жүргізілді.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігі мен дербес болуы
мемлекеттің пролетариат диктатурасының тәжірибелік міндеттеріне сай
келмеді, себебі ол табиғаты бойынша орталықтандырылған мемлекет болып
табылады.
Жергілікті жерлерде билікті ұйымдастыру негізіне мемлекеттік билік
органдарының Кеңестік жүйедегі бүтіндік принципі қойылды. Жергілікті
кеңестер және олардың атқарушы комитеті мемлекеттік биліктің және
басқарудың жергілікті органдары ретінде қызмет атқарды және біртұтас
орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың құрылымдық бірлігі болып
табылады.
КСРО-ның 1936 жылы Конституциясын қабылдаған соң, өкілетті звеноның
одақтың республикалық жүйелері жалпы, тең және тікелей құпия сайлау арқылы
тағайындалды. Мемлекеттік жергілікті органдардың бәрі де Кеңес деп
өзгертілді.
Кеңестік мемлекеттік құқық теориясы жергілікті Кеңестердің құқықтарын өз
қызметінде шешім қабылдау, олардың орындалуын және өмірде жүзеге асырылуын
қамтамасыз ететін жаңа типтегі өкілетті органдар ретінде қарастырды.
Жергілікті кеңестер ең көп санды мемлекеттік билік органдары болып табылды.
Олардың саны 50 000-нан асты. Жергілікті кеңестер жеке өздерінің атқарушы
аппараттарына ие болды, ол Кеңес депутаттарынан құрылды және солардың
басшылығымен жұмыс істеді. Бірақ Кеңестер жұмыс істеуші корпарациялар
сапасына ие болмады, себебі нақты билік партия органдарының қолында болған
еді.
А.Черботаев өзінің Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі
қалыптастыру проблемалары деген еңбегінде тәуелсіз Қазақстандағы
жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуына саяси талдау жасайды:
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару институттарының дамуы КСРО өмір
сүрген кезден бастау алған. 1991 жылы 15 ақпанда ҚР халық депутаттарының
жергілікті Кеңестерді және жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
қабылданған. Айта кететіні, ол кез үшін бұл жайт жергілікті өзін-өзі
басқарудың демократиялық және жеткілікті дамытылған жүйесі болды. Бірақ
оның бірқатар кемшіліктері болды. Мұнда қоғамдық-территориалды өзін-өзі
басқару институты белгілі дәрежедегі дамуға ие болған жоқ. Бұл негізінен
қызмет ету үшін қаржылық-эконмикалық негізінің жоқтығымен байланысты болды,
себебі қоғамдық меншікті басқару әкімшілік басшыларымен жүзеге асырылды.
Жергілікті қоғамдастықтардың өкілетті органдары – мәслихаттар - өзіндік
материалды-қаржылық қаражаттарға ие болмады. Мәслихат депутаттары
әкімдердің олардың алдында нақты есептілігін қамтамасыз етуге қабілетсіз
болды.
1996 жылы жеке үйлер мен үй топтарының деңгейінде пәтер иелерінің
кооперативтері құрылды және жұмыс істей бастады. Олар тек қалаларда ғана
дамыды және кейбір жағдайларда олардың қызметін тиімді деуге болады.
Қазіргі кезде республикадағы өзін-өзі басқаруды құру қажеттілігі
мемлекеттің заңдық қызметінде көрініс тапқан. Заңның қабылдануы ең алдымен
аймақтық экономиканың қалыптасуына бағытталған. 1998 жылы 8 қазанда ҚР
Конституциясына толықтырулар мен өзгерістердің енгізілуі жергілікті өзін-
өзі басқарудың қалыптасуын қамтамасыз етудегі келесі этап болып табылады.
Қазақстан Республикасының Жергілікті өзін-өзі басқару туралы заң
жобасында келесідей анықтамалар беріледі.
Жергілікті өзін-өзі басқару – халықтың өздігінен ұйымдасу жүйесі, ол
коммуналды меншік, өзіндік қаржы ресурстары және жергілікті өзін-өзі
басқарудың сайлау органдары негізінде жергілікті мәні бар сұрақтарды өздері
және өз жауапкершіліктерімен шешетін халық топтары тұрып жатқан
территорияларды қамтиды.
Жергілікті мәні бар сұрақтар – халықтың осы заңмен көрсетілгендей,
ауылдық және қалалық жергілікті қоғамдастықтардағы өмір сүруін қамтамасыз
ету жайындағы сұрақтар.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдары – осы заңмен, мемлекеттік
органдармен жергілікті мәні бар сұрақтарды шешуге өкілеттілік беретін
жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау өкілдіктері немесе атқарушы органдар.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілетті органдары – қалалық және ауылдық
қоғамдастықтардың территорияларында әсер ететін, заңдық күші бар, тікелей
таңдау жолымен сайланған және халықтың мүддесін қорғайтын және оның атынан
шешім қабылдайтын жергілікті өзін-өзі басқарудың сайлау органы.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы органы – жергілікті аймақ
территориясында басқару қызметтерін жүзеге асыратын жергілікті өзін-өзі
басқару органы немесе лауазымдық тұлға.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешімі – халық топтары өмір
сүріп жатқан территорияда әсер ететін жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілі
және орындаушы органның және халық билігінің басқа да формаларының
актілері.
Жергілікті басқарудың лауазымдық тұлғасы – жергілікті өзін-өзі басқарудың
ұйымдастырушылық қызметтерін орындаушы, таңдап алынған немесе еңбек
контракті бойынша жұмыс істеуші тұлға.
Қазақстан Республикасы азаматтары ауылдық және қалалық қоғамдастықтарда
келесі жолдармен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру құқықтары бар:
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлау арқылы;
- халыққа сұрау жүргізу арқылы бастаманы жүзеге асыру;
- осы территорияларда тұрып жатқан сайлаушыларды жазалау шараларын
құрастыру және орындауға қатысу арқылы.
Мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдары әлеуметтік-
экономикалық маңызды мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару
обьектілерін пайдалану, иелену, билік еті құқына ие болады. ҚР Заңдары
жергілікті өзін-өзі басқаруға кепілдендірілген құқықтырына, дербестіктеріне
шектеу қоя алмайды. Осыған байланысты халықаралық келісімдер Қазақстан
Республикасымен ратификацияланған, оның заңдары алдында артықшылықтарға ие
және сөзсіз қолданылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын атап өтер болсақ, ауылдық өзін-өзі
басқару органдарына келесілер жатады:
- өкілетті орган - өзін-өзі басқарудың ауылдық кеңесі;
- атқарушы орган – ауылдық өзін-өзі басқаруды жүргізуші немесе аймақтық
өзін-өзі басқару органдары;
- жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтарын шешуге өзін-өзі басқару
мүшелерінің жиындары, жергілікті халыққа сұрау жүргізу арқылы және басқа
да түрлері арқылы қатысуы.
Ал қалалық өзін-өзі басқару органдарына келсілер жатады:
- өкілетті орган – қалалық өзін-өзі басқару кеңесі;
- өкілетті орган – аудандық өзін-өзі басқару кеңесі; қалалық өзін-өзі
басқарудың атқарушы органы – қала әкімі;
- аудандық өзін-өзі басқарудың атқарушы органы – аудан әкімі.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау және олардың
лауазымдық тұлғаларын сайлау жалпы қоғамдық тең жағдайда және тікелей
сайлау құқы негізінде жергілікті халық қоғамдастығының құпия дауыс беруі
арқылы жүзеге асырылады. Оның мүшелерін сайлау тәртібі Қазақстан
Республикасының Сайлау туралы заңымен, жергілікті өзін-өзі басқару
қаулысымен анықталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттіліктерінің жойылуының негіздеріне
келер болсақ, олардың өкілеттіліктері келесі жағдайда тоқтатылады, яғни
халықтың сұрауы бойынша, егер сайлауға онда тұрып жатқан аумақ
территориясындағы халықтың жартысынан азы қатысса; соттың жергілікті
өкілетті органының іс-әрекетінің ҚР Заңдары мен Қаулыларына сәйкес
еместігі жөніндегі шешіміне байланысты әкімшіліктің немесе мәслихаттың
шешімдері арқылы тоқтатылуы мүмкін.
1.2. Жергілікті өзін-өзі басқаруды мемлекеттік реттеу
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық
(селолық) округ, ауылдық округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауыл шегiнде
жеке жүзеге асырылады.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды жергiлiктi қоғамдастық мүшелерi тiкелей,
сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары
арқылы жүзеге асырады.
1-сурет.
Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзiн-өзi
басқару туралы Қазақстан Республикасының Заңында келтірілген негізгі
ұғымдар.
Әкiм жергiлiктi атқарушы органды (ол құрылған жағдайда)
басқаратын және тиiстi аумақта мемлекеттiк саясаттың
жүргiзiлуiн, Қазақстан Республикасы орталық
мемлекеттiк органдарының барлық аумақтық
бөлiмшелерiнiң үйлесiмдi қызмет iстеуiн, тиiстi
бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органдарға
басшылықты қамтамасыз ететiн, тиiстi аумақтың
әлеуметтiк-экономикалық дамуының жай-күйiне жауапты
Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң
өкiлi;
Әкiм аппараты жергiлiктi атқарушы органның (ол құрылған жағдайда)
және әкiмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн мемлекеттiк
мекеме;
Әкiмшiлiк-аумақтық тиiстi аумақта орналасқан, тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық
бөлiнiстi басқару бөлiнiстiң бюджетiнен қаржыландырылатын атқарушы
схемасы органдар жүйесi;
Жергiлiктi атқарушы облыстың (республикалық маңызы бар қаланың және
орган (әкiмдiк) астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
әкiмi басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта
жергiлiктi мемлекеттiк басқаруды және өзiн-өзi
басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган;
Жергiлiктi бюджеттен жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың және өзiн-өзi
қаржыландырылатын басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыруға
атқарушы орган әкiмдiк уәкiлеттiк берген, тиiстi жергiлiктi
бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекеме;
Жергiлiктi мемлекеттiкосы Заңда және Қазақстан Республикасының өзге де
басқару заңнамалық актiлерiнде белгiленген құзыретi шегiнде
тиiстi аумақта мемлекеттiк саясатты жүргiзу, оны
дамыту мақсатында жергiлiктi өкiлдi және атқарушы
органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиiстi
аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып табылатын
қызметi
Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық (селолық)
округтiң, ауылдық (селолық) округтiң құрамына кiрмейтiн кент пен ауылдың
әкiмi мемлекеттiк басқару функцияларымен қатар жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарының функцияларын да жүзеге асырады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылық-экономикалық қамтамасыз ету
мақсатында мемлекеттік органдар билігі келесідей шараларды орындауы керек:
- мемлекеттік меншіктің обьектілерінің муниципалды меншікке берілуін
заңдық реттеу;
- жергілікті өзін-өзі басқару органдарына олардың жеке мемлекеттік
өкілеттіктері орындауы үшін заңмен белгіленген материалдық және қаржылық
қаражаттар беруді жүзеге асыру;
- мемлекеттік минималды әлеуметтік стандарттарды жасау және тағайындау;
- республикалық бюджет пен жергілікті қоғамдастық бюджеті арвсындағы
қатынастарды реттеу;
- минималды бюджеттік қамтамасыз ету нормативті негізінде минималды
жергілікті бюджеттің тепе-теңдігін қамтамасыз ету;
- жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық дербестігін қамтамасыз ету.
Мемлекеттік басқару адамдардың қоғамдық іс-әрекеттілік қызметтерін
оптимизациялауға және олардың қажеттіліктерін максималды қанағаттандыруға
мақсатталуы тиіс.
Жоғарғы иерархиялық құрылымның басқарушылық іс-әрекеті басқарылушы
жүйемен тікелей байланыстар арқылы жүзеге асады. Басқарушылық әсерге жауап
беру кері байланыс бойынша түсетін ақпараттармен анықталады. Мұндағы
басқару субъекті ретінде мемлекеттік басқару органдарының жүйесі мен ондағы
лауазымдық тұлғалар қарастырылса, обьекті – қоғамдық процестер, адамдар,
шаруашылық субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың келесідей қағидаларын атап өтуге болады:
мақсаттылық, орталықтандыру мен орталықсыздандырудың оптималды қатынасы,
конкурстық таңдау, басқарудың кадрларын даярлау, динамикалық тепе-теңділік,
қабылданған шешімдердің қолдануға икемділігі, басқару ақпараттарының
сенімділігі мен уақыттылығы, ақпараттардың басқару функцияларына сай келуі,
жауапкершілік, мерзімділік және кері байланыс, кешенділік, иерархиялылық
пен бөлінушілік, басқарудың ескі ұйымдастыру формаларынан жаңаларына өтуі.
Отандық экономист И.Н.Дауранбаев берген бұл қағидалар жүйесі біздің
ойымызша, отандық мемлекеттік басқарудың мемлекеттік трансформацяланып
жатқан жағдайында адекватты болып табылады.
Мемлекеттің қызметтері оның қалыптасуы , дамуы мен нығаюы кезінде жүзеге
асырылады. Қызметтер мақсаты қоғам алдына қойылған мәселелерге байланысты.
Ішкі функциялары: экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, салық салу
және қаржылық бақылау, азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерін сақтау мен
заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету.
Сыртқы қызметтері: әлемдік экономикаға интеграциялану, елдің қорғанысы,
басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы, т.б. Қызметтердің орындалуын ұйымға
бекітілген ресурстармен қамтамасыз етіледі: материалдық, қаржыдық,
ақпараттық және нақты жағдайға байланысты басқа да ресурстар.
Бұл жерде жоғарғы билік бұтақтарына төменгілердің тәуелділігі байқалады.
Бұл әсіресе облыс пен аудан деңгейінде ерекше көзге түседі.
Мемлекеттік билік органдарының қызметтері мен құрылымдарына талдау жасап
өтсек, мұнда Мемлекеттің басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді
бөлу және бюджетаралық қатынастарды одан әрі жетілдіру концепциясына
байланысты мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру саласында келесідей
мәселелерді атап көрсетуге болады: мемлекеттік басқару жүйесінде
мемлекеттің қызметтерін жүйелелі мен жақсарту әрі толық аяқталған жоқ;
мемлекеттік қызмет пен оның органдарының компетенциясын заңмен
белгілемегендіктен, мемлекеттік органдар қызметі кеңейе түседі және заңға
қайшы ретсіздіктер орын алуы мүмкін.
Нарықтық өзгерістердің экономикада тереңдеуі мемлекеттің сөзсіз жеке
экономика сфералары және қоғам өмірін реттеу мен басқарудан алшақтауын
қажет етеді. Бірақ тек мемлекетке тән емес қызметтер әлі күнге дейін
мемлекетпен іске асырылып отыр.
- орталық және жергілікті мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы
қызметтер мен өкілеттіліктердің нақты, анық бөлінбегендігі салдарынан
екі жақты қызметтер сақталып отыр.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару органдарына жеке мемлекеттік
қызметтерді беру орын алады. Бұл орталықпен бекітіледі және олардың қызмет
етуін қаржылық қамтамасыз етпейді.
Жеке бақылау – қадағалау қызметі (лицензиялау, аттестация) астанадан
жүзеге асырылады, бұл қосымша әкімшілік тосқауыл болып табылады және ол
іскерлік белсенділік пен кәсіпкерлік бастамашылықты белсендіруге кедергі
келтіреді.
Жергілікті мемлекеттік басқарудың территориалды деңгейде жалпымемлекеттік
міндеттерінің көбеюі алдыңғы жылдары басталкған орталықтан жекелеген
қызметтерді және өкілеттіліктерді, сонымен қатар территориалды даму
бойынша бірқатар мәселелерді шешу жауапкершілігін жергілікті мемлекеттік
басқару деңгейіне беру процесін жалғастыру қажеттілігі туып отыр. Осыған
байланысты, соңғы жылдар тәжірибесі көрсеткендей, кейбір қызметтерді
жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімділігі де орын алуы мүмкін.
- мемлекттік басқару деңгейлері бойынша өкілеттіліктер жалпы сипатқа
анықталған және нақты регламенттелмеген. Осының нәтижесінде облыс-
аудан деңгейіндегі өкілеттіліктер біртұтас және тұрақты сипатқа ие
емес, іс жүзінде облыс билігінің қарамағына берілген және жерлерде
субъективті сипат алады.
Бүгінгі күні жергілікті органдардың билігінің функционалдық қызметі
региондарда әр түрлі және оның әкімшілік-территориалық бірлігінің басшысынн
әр ауысқаны сайын жиі өзгерістерге ұшырайды.
Кейбір аудандарда облыстық орталықтар деңгейіндегі жеке қалалық звенолық
басқармалар облыстықпен біріктірілген аудандық (қалалық) бөлімдер облыстық
атқарушы орган ретінде қызмет етеді.
Жергілікті мемелекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктер мен
қызметтердің нақты бөлінбеуі шығындардың қай бюджеттен орындалуына
байланысты түсінбеушіліктерге әкеледі.
Осының салдарынан жергілікті мемлекеттік басқару органдары тек халыққа
көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуге жауап беріп қана қоймай, облыстық
билік органдарының бөлімшелерінің қызметтерін де атқарады, ал олардың
бюджеттері транзитті шоттарға айналады. Осыған байланысты, төменгі бюджет
органдарына кейбір өкілеттіліктерді оларды қаржылық қамтамасыз етусіз
беруге көшу қажеттігі туындайды.
Шығындарды жүзеге асыруда жеткілікті жоспарлау мен дербестіктің болмауы
аудандық (қалалық) билік деңгейлерінің шешім қабылдауындағы мемлекеттік
халыққа көрсетілетін қызметтрдің сапасына әсер етеді. Комуналды меншіктерді
жергілікті мен мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша бөлу сұрақтары
шешімін таппаған.
Мемлекеттік қызметтердің жерлерде жүзеге асуы тиімділігі көбіне мүліктің
әлеуметтік инфраструктура обьектілері бойынша бөлінуі сипатына байланысты.
Биліктің ауылдық, поселоктық, қалалық,қалалық мәні бар аудан орталықтары
деңгейлерінде мемлекеттік басқарудың толыққанды институттары мен
механизмдері жоқ.
2012 жылғы 1 қаңтарда Қазақстандағы халық саны ағымдағы деректер бойынша
16 млн. 675 мың адамды құрады. Оның ішінде қала халқы - 9 млн. 144 мың
(54,7 пайызы), ал ауылдық жерлерде - 7 млн. 560 мың адамды құрады. Халықтың
40 пайызы ауылдық жерлерде болғанымен, бұл деңгейде белгілі бір билік
вакуумы орын алады – жергілікті басқару органдары қалыптастырылмаған,
әкімшілік-территориалдық бірлік әкімдері шаруашылық және экономикалық
сфераларда шешім қабылдау кезінде дербестікке ие емес.
Бүгінгі күнде республиканың көптеген аудандары бюджеттерінің табыс
бөлігінің түсімдерінің жеткілікті деңгейін дербес қамтамасыз ету
мүмкіндігіне ие бола алмай отыр. Бұл әсіресе ауылдық жерлерде тереңдеуде.
Осы жерде, мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру негізінде басқарудың
осы деңгейінде толыққанды мемлекеттік билік институттарын құру қажеттілігі
орын алуда. Бюджетаралық қатынастардың қазіргі жүйесі орта мерзімді кезеңде
тұрақтылықтың болмауымен, табыстарды бөлуде нақты және түсінікті
қағидалардың жоқтығымен ерекшеленеді.
Аймақтар арасындағы табыстардың бөлінуінің әркелкілігі салдарынан
территорияның экономикалық дамуының тереу диференциациясына әкеледі, бұл
аймақтардың бюджеттік қамтамасыз етілуінің белсенді саясатын жүргізуді
қажет етеді.
1.3. Қазақстандағы мемлекеттік және жергілікті басқаруды
орталықсыздандыру негіздері
Даму диалектикасы көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым-қатынастар
жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық жүйе өзінің кез-келген түрінде, оның
ішінде аймақтық басқару түрінде де орталықтандыру мен орталықсыздандырудың
рационалды бірлігіне негізделеді. Мұндай қарама-қарсы әлеуметтік-
экономикалық басқару жүйесі динамикалық, стратегиялық жоспарланған және
өздігінен реттелетін жүйе мен элементтерден тұратын ұйым түрлеріне
негізделген.
Орталықтандыру мен дербестік байланысы диалектикалық сипатқа ие, ол
басқарудың орталықтандыру және орталықсыздандыру арақатынасындағы
мәселелердің шешілу мүмкіндігін анықтайды.
Қазақстан Республикасының жеке территорияларының әлеуметтік-экономикалық
дамуының біртексіздігі, оның экономикасының күрделі аймақтық құрылымы және
жүргізіліп жатқан макроэкономикалық саясаттың табыстылығы оның жергілікті
деңгейде іске асырылуына байланыстылығы республикадағы мемлекеттік
басқарудың орталықсыздандырылуының қажеттілігін көрсетеді. Оның даму
мүмкіндігі макроэкономикалық тұрақтылық пен рыноктық қатынастардың
қалыптасуындағы жетістіктерге байланысты. Бұл процесс тек Қазақстанда ғана
емес, басқа да ТМД елдерінде, сонымен қатар Орталық және Шығыс Европа
елдерінде жүргізіліп жатқан экономикалық, әлеуметтік, институционалдық және
қоғамдық қайта құрулардың құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.
Бірақ есте ұстайтын жайт, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру өте
күрделі және сондықтан ұзаққа созылатын перманетті процесс, уақыты дәл
бақыланып қойылмайды. Оның жүзеге асырылуы белгілі бір шарттардың болуын,
тек қана экономикалық емес, сонымен қатар құқықтық, мәдени, саяси, мақсатты
және терең негізделген аймақтық және саясат жүргізілуінің алғышарттары
болуын қажет етеді. Мемлекеттік басқаруда оны орталықсыздандырудың
ойластырылмаған қадамдары егер оның жалпы концепциясы ғылыми негізделмесе
күтілген нәтиже бермейді және басқарудың жерлердегі тиімділігін жоғарылату
жағдайын қамтамасыз етпейді.
Мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылған жүйесінің қалыптасуы
жинақталған әлемдік тәжірибенің зерттелуін және әлемдік тәжірибеде
қарастырылатын модельдер мен концепциялардың ел экономикасын басқаруды
орталықсыздандыруды тереңірек зерттеуді талап етеді.
Басқарудың орталықсыздандырылуының әлемдік тәжірибесін зерттеу
маңыздылығы бұл мәселені шешудің варианттарының көптүрлілігімен анықталады
және ол келесідей негізгі факторларға негізделеді: әрбір елдің
территориялдық-географиялық және демографиялық спецификасы, әкімшілік
аудандардың ерекшеліктері, әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі, өндірістік
күштерді территориалдық орналастыру ерекшеліктері, қазіргі басқарудың
жүйесі және бұл жүйе деңгейлері арасындағы қарым-қатынас, елдің саяси
құрылымы,т.б.
2-сурет.
Мемлекеттік және жергілікті басқаруды
орталықсыздандырудағы негізгі әсер етуші факторлар
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру жүйелеріндегі елдер бойынша
айырмашылығы тек оның құрылымы мен дамуының модельдерінің көптүрлілігі мен
ғана көрініс таппайды, сонымен бірге бұл процестің өту этапы, мерзімі,
жағдайымен көрінеді. Бұл жерде әсіресе бұрынғы тәуелсіз штаттар, контондар,
мысалы АҚШ-тағы немесе Швейцариядағы конфедерациялар нәтижесінде пайда
болған басқару жүйелері және орталықтандырылған жүйелердің ішінде пайда
болған жүйелер айрықша ерекшеленеді. Дамушы елдер үшін, соның ішінде
бұрынғы посткеңестік елдер үшін қазіргі кездерге дейін басқарудағы негізгі
ерекшеліктері болып мықты орталық билікті құру болды, себебі бұл елдердің
ең басты мақсаты тәуелсіздіктерін алғаннан кейін елдің бірлігін және саяси
бүтіндігін сақтау, рыноктық және демократиялық өзгерістердің барлығын
орталықтан басқару моделі келесі себептер бойынша тиімсіздігін көрсетті:
- мемлекеттік, аймақтық және жергілікті мүдделердің тепе-теңдігіне қол
жеткізілмейді
- жергілікті ресурстарды тиімді және рационалды пайдалануды қамтамасыз ету
қиын немесе мүлде мүмкін емес
- мемлекеттік басқарудың орталық органдары жергілікті деңгейде
қызметтердің шектелген көлемімен қамтамасыз етуге қабілетті немесе
жергілікті спецификаны ескермей төмен сапалы тауарлар ұсынуға ған
қабілетті болады
- жергілікті органдардың билігі дербес және қаржылай қамтамасыз
етілмегендігі кәсіпкерлікті дамыту үшін экономикалық және
институционалдық жағдайларды жасау мүмкіндігінен айырады.
Басқарудың орталықтандырылған моделінен орталықсыздандырылуына өтуі
жүйелі және этап бойынша ғана жүргізілуі мүмкін. Мұнда әрбір даму этапында
елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси укладының нақты жағдайына
байланысты әртүрлі міндеттер жүзеге асады. Осыған да байланысты басқарудың
бұрынғы және жалғасушы орталықсыздандырылуы тәжірибесі бар елдердің
мысалдары қызықты болып табылады.
Экономика мен қоғам басқаруының локальді шешімінің көпғасырлы дәстүріне
ие елдердің бірі Швеция. Мұнда XIXғ. өзінде-ақ (1862 жыл) жергілікті өзін-
өзі басқару туралы заң қабылданып, муниципалды реформалар жүргізілген
болатын. Аймақтық деңгейде ластингтер институты, ал жергілікті деңгейде
көптеген заңды құқыққа ие комунналар институты енгізілді. Бұл инситтуттар
өткен уақыттар аралығында бірқатар өзгерістерге ұшыраған, нәтижесінде
жергілікті басқаруға мемлекеттік саяси жүйе статусы берілді. 2012 жылғы
статистикалық мәлімет бойынша, Швецияда 4 типті 289 комунна бар. Мемлекет
пен комунналар арасындағы қызметтердің бөлінуі де уақыт өткен сайын
өзгереді. Мысалы, мемлекеттік жергілікті басқару ведомстваларына ақырындап
полиция, жол шаруашылығы, жұмыспен қамтамасыз ету берілді. Басқа жағынан,
комунналар компетенциясына мектептік білім беру, оқытушыларды жалдау
қызметтері берілді. Егер алғашқы уақытта ластингтердің негізгі міндеті –
денсаулық сақтауды ұйымдастыру болса, соңғы уақыттарда олардың
жауапкершілік сферасына аймақтық даму жоспарын дайындау, транспорттық
жоспарлау, мемлекеттік субсидияларды аймақ мәселелері арасында бөлу
қызметтері қосылды.
Швециядағы ластингтер мен комунналар қызметі мемлекеттік заң және басқа
да нормативті актілермен реттеледі. Айта кететіні, соңғы XXғ. Жылдарында
комунналар қызметіндегі мемлекет тарапынан артық шектеулерді жою мне
бұларды реттейтін ережелер қысқартылды. Бұған 1991 жылы қабылданған заң да
өз әсерін тигізді, оған сәйкес комунналар мен ластингтер жергілікті
ұйымдастыру бойынша үлкен еркіндікке ие болды. Нәтижесінде Швециядағы
жергілікті өзін-өзі басқару әртүрлілігімен және әр жақтылығымен
сипатталады.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың функционалдық моделі соңғы жылдары кең
таралуда. Мұнда тапсырыс беруші-мердігер қағидасына негізделеді. Бұндай
басқаруда тұрақты комитеттер, оның нәтижесінде басқару штаты көлемі
қысқарды және орындаушылардың тиімді орналасуы мен өкілеттіліктерінің
рационалды бөлінуі орын алады.
Осылайша, басқаруды орталықсыздандырудың шведтік моделі айтарлықтай
дамыған, тиімді ұйымдастырылған басқарудың қалыптасқандығын көрсетеді.
Орталықсыздандырудың Филиппиндегі процесінің тарихы тереңде жатыр, бірақ
өз дамуына ол жергілікті өзін-өзі басқару туралы Кодекс пен жаңа
Конституция қабылдағаннан кейін ие болды. Бұл процестердің одан әрі
белсенді бола түсуі үшін 1990 жылы елде арнайы ұлттық стратегия қабылданды.
Бұл стратегия 2011 жылы толықтырылды. Ол келесілерді мақсат етіп қойды:
- орталықсыздандырудың заңдық негізін жетілдіру;
- жергілікті өзін-өзі басқару Кодексін пилотты негізде 14 провинцияда іске
асыру;
- жергілікті басқару органдарының мүмкіндіктерін дамыту;
- трансферт-гранттар түріндегі ынталандырушы жүйелерді енгізу, т.б.
Осы стратегияға байланысты провинция, муниципалитеттер, барангайлық
басқару органдарына бұрын орталықпен орындалатын міндеттер – денсаулық
сақтау, әлеуметтік қорғау, қоршаған ортаны қорғау қызметтері берілді. Осы
жерде жергілікті салық көлемі 11-ден 40 пайызға дейін өсті, ал жергілікті
билік органдары салық салу көлемі бойынша көп өкілеттіліктерге ие болды.
Ал өтпелі экономикалық елдерде орталықсыздандыру процесі әртүрлі өтіп
отыр және мұнда түрлі теориялардың дамуын қаржылық және әлеуметтік
қамтамасыз ету механизмі толықтай жасалған деп айту қиын. Өтпелі
экономикалық елдер Шығыс Еуропада, Орталық Азияда шоғырланған.
Қазақстандағы тәуелсізідіктің алғашқы он жылдығында экономикалық дамудың
нарықтық жолы және қоғамдағы демократияландыруды қалыптастыру бойынша
реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының егемендігінің алғашқы
жылдарында мемлекеттілікті нығайтуға, халықаралық аренада позицияларды
анықтау және әлеуметтік-экономикалық сферада реформалар жүргізуге басым
көңіл бөлінген болатын.
Мемлекеттік орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару сұрақтарын
қарастырмас бұрын мемлекеттік басқарудың түсінігі, оның қағидалары мен
әдістеріне тоқталып өтуге болады.
Қазіргі кездегі экономикада нарықтық еркіндік, бәсекелестік пен
демократиялық тәртіптің болуымен қатар, мемлекеттік әсерге де маңызды орын
беріледі. Осы себепті мемлекеттік басқару нарықтық механизмнің тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз ету керек, одан өзге әлеуметтік, экологиялық және таза
нарықтық механизмдерді қолдану тиімсіз салаларды реттеу мен елдің
мемлекеттілігі мен әлемдік масштабтағы позицияларын нығайтуды қамтамасыз
етуі қажет.
Мемлекеттік басқару – мемлекеттің оның органдар жүйесі және ондағы
лауазымды тұлғалар арқылы қоғамдық процестерге, адамдардың санасы мен мінез-
құлқына, іс-әрекетіне ұйымдастырушылық реттеушілік әсер ету болып табылады.
Мемлекеттік басқару саласындағы атақты маман Г.В.Атаманчук бұған
келесідей анықтама береді: Мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттік билік
күшіне сүйене отырып, оның тәртіпке келтіру, сақтау және өзгерту
мақсатындағы және реттеуші әсер етуі.
Бұл анықтама мемлекеттік басқарудың 3 құрамдас бөлігін қамтиды: өзінің
жүзеге асыруында ол билікке – мәжбүрлеуге қабілетті қоғамның
ұйымдастырылушылық күшіне сүйенеді; өз әсерін барлық қоғамға таратады, оның
негізгі тізбектік процестерін, құбылыстарын, байланыстарын басқаруды
реттейді; жүйелік әсер етеді, себебі екі күрделі құрылымның – мемлекетті
басқару аппараты мен қоғамның жалпы публикалық көріністе қызмет етуін
біріктіреді.
Қазіргі кездегі мамандардың ойынша, мемлекеттік басқару және мемлекеттік-
әкімшілік биліктің 3 сферасымен: заң шығарушылық, атқарушылық және сот
сфераларымен байланысты.
Келтірілген анықтамаларда мемлекеттік басқару жүйесіндегі жергілікті өзін-
өзі басқарудың рөлі туралы айтылмайды. Осыған байланысты мемлекеттік
биліктің келесідей дефинициясын ұсынуға болады: мемлекеттік басқару
шаруашылық субъектілеріне жергілікті басқару, өз кезегінде жергілікті өзін-
өзі басқару деңгейінде билік күштерін қоса алғандағы қоғамның әртүрлі
әлеуметтік-экономикалық сфераларындағы басқару, реттеу және қадағалау
қызметтерін жүзеге асыруды білдіреді.
Тәжірибе жүзінде мемлекеттік басқару мемлекеттік органдардың мемлекет
саясатын жүзеге асыруынан және оның мүдделерін қамтамасыз етуінен көрініс
табады. Мұнда ұйымдастырушылық, жоспарлау, бағдарлау, талдау, бақылау және
тағы басқа қызметтер орындалады. Ынталандыру, мәжбүрлеу, жазалау сияқты
әдістер қолданылады.
II ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫҢ АНАЛИЗІ
2.1. Батыс Қазақстан облысы ішкі саясат басқармасындағы мемлекеттік
басқару: міндеттері мен функциялары.
Атқарушы органдар ішкі негізгі мемлекеттік операцияларға жауап беріп
отырады. Атқарушы органдарға облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық
әкімшіліктер, салалық басқармалар т.б жатады. Мемлекеттік және жергілікті
басқару жүйесін тереңірек зерттеу мақсатында, нысан ретінде Батыс Қазақстан
облысының ішкі саясат басқармасы алынды.
Батыс Қазақстан облысының ішкі саясат басқармасы мемлекеттік
мекемесі (мемлекеттік орган) (бұдан әрі - Басқарма) облыстық бюджеттен
қаржыландырылатын, ішкі саясат саласында мемлекеттік саясатты және
мемлекеттік басқару қызметін жүзеге асыруға уәкілетті атқарушы орган болып
табылады.
Басқарма өзінің қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына,
Заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентінің және Үкіметінің актілеріне,
әкімдіктің қаулыларына және облыс әкімінің шешімдеріне, сондай-ақ осы
ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Басқарманың мемлекеттік тілдегі атауы Батыс Қазақстан облысының ішкі
саясат басқармасы мемлекеттік мекемесі (мемлекеттік орган), орыс тіліндегі
атауы Государственное учреждение (государственный орган) Управление
внутренней политики Западно-Казахстанской области.
Басқарма заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде атауы жазылған мөрі
және мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ банктерде есеп
шоты, дербес балансы болады.
Басқарманың құрылымын және аппарат қызметкерлерінің шекті штаттық
санын облыс әкімдігі бекітеді.
Басқарманың заңды мекен-жайы: Орал қаласы, Достық даңғылы, 201.
Басқарманың негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
1) қоғамдық саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету, сондай-ақ мемлекеттің
егемендігін нығайту, қоғамдық процестерді демократияландыру және қоғамды
топтастыру жөніндегі мемлекеттік саясатты қалыптастыруға және іске
асыруға қатысу;
2) аймақта мемлекеттік органдардың және лауазымды адамдардың мемлекеттің
ішкі саясатын іске асыру барысына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, әкімдіктің, облыс
әкімінің Басқарма құзырына қатысты мәселелер жөніндегі актілер мен
тапсырмаларын орындауына бақылау жасау;
3) басқарма құзырына қатысты мәселелер жөніндегі аймақтық бағдарламаларды,
қаулыларды, облыс әкімінің шешімдері және өкімдерін әзірлеуге қатысу;
4) ішкі саясат саласында жергілікті деңгейдегі мемлекеттік органдардың
қызметін саяси жоспарлау;
5) аудандық және қалалық әкімдіктердің департамент құзырына жататын
мәселелер жөніндегі жұмысын үйлестіру;
6) қоғамның демократиялық институттарын нығайтуға, Қазақстанды дамытудың
2030 жылға дейінгі Стратегиясының негізгі басым бағыттарын түсіндіруге
және насихаттауға қатысу;
7) мемлекеттік рәміздер туралы комиссия қызметін ұйымдастыру;
8) ішкі саясат, қоғамдық-саяси сала мәселелері бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын, мемлекеттік ішкі саясатты насихаттау және
түсіндіру жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру барысындағы
жұмыстарды үйлестіріп отыру;
9) ішкі саясат саласында тұжырымдамалық негіздемелер және тәжірибелік
ұсынбалар, сондай-ақ Қазақстанды дамытудың ұзақ мерзімді басымдықтары,
бірегей азаматтық құрылымдар негізінде қоғамды топтастыру жөнінде
ұсыныстар әзірлеу;
10) аймақта болып жатқан қоғамдық-саяси процестерге және оның даму барысын
жан-жақты және дұрыс зерттеу, қорыту және талдау жасау;
11) ішкі саяси бағыттағы жұмыстар туралы әдістемелік ұсынбаларды дайындау
және шығару;
12) департамент құзырына қатысты мәселелер жөнінде кеңес беру-түсіндірмелік
жұмыстар жүргізу;
13) аймақтық деңгейде мемлекеттік ақпараттық саясатты іске асыру, оның
жүргізілуі бойынша мемлекеттік тапсырысты орындау жөнінде аймақтың
бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін үйлестіріп отыру;
14) мемлекеттік тапсырыс шеңберінде кітап өнімдерін шығару мен тарату
жөніндегі жұмыстарды үйлестіру;
15) аймақтағы қоғамдық-саяси жағдайларды болжауға бағытталған әлеуметтік
және саяси зерттеулер жүргізу;
16) қоғамдық бірлестіктермен, жастар ұйымдарымен, саяси партиялармен,
қоғамдық-саяси және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz