Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру процесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..11
1.1Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі тарихи әлеуметтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2Ұлттық құндылықтар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3Ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі
мүмкіншіліктер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
эксперименттік тәжрибе нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1Ұлттық құндылықтар негізінде мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің жай-күйі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде тәлім тәрбиелік
дәстүрлерді пайдаланудың іс-
тәжрибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
2.3 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруі жеттілдірудің
эксперименттік жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...77
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетуге, қоғамның экономикалық, саяси-әлеуметтік және рухани өмірін
идеялық – тәрбие жұмыстары саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған мемлекеттік стратегиялық бағдарымен анықталды.
Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының және
республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне
жағдай жасады. Қазақстанның орта білім беру орындарында оқушыларға этностық
ерекшеліктерді, халқымыздың тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр
ұл-қыздарының ерлік істерін назарға алу жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің
және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі. Соңғы
жылдары қалыптасқан тәрбие жүйесі көпшілік жағдайда сөз, мәліметтік сипатта
болып, мектептерде оқушыларды міндетті түрде қоғамдық пайдалы іс-әрекетке
қатысуын қарастырмады, олардың патриоттық бағытын дамытуды қиындатты. Бұл
қазіргі таңда көптеген мәселелерді қайта қарауды және оқушыларды жалпы
Отанның өткендегі ерлік істерін терең сезіммен ұғынуға баулитындай
тәрбиенің ерекше тиімді формалары мен әдістерін қарастыруды талап етеді.
Әсіресе бүгінгі таңда табандылық, батылдылық, батырлық, қайсарлық, білім
ғана емес, әсіресе өнегелік көрсету қажет болып отырған уақытта аса
маңызды. Қазіргі кезде Қазақстандық керемет деген ұғым пайда болды. Ол
тек бастамасы. Оған нағыз сай болу үшін жан-жақты дамуымыз керек. Қазақтың
құдыретілігі, иманды, адамгершілігі, қойнының кеңдігі, көзінен, жүрегінен
көрініп тұрған халық. Оның патриоттығы ішінде ұйып жатқан кең халық. Бүкіл
білім беру жүйесі осыларды сыртқа шығаруы керек, жоғарғы дәрежеге көтеру
керек ол үшін сапалы патриоттық тәрбиелеу керек. Ол сырттан ғана келетін
әсер емес, ол іштен шығатын, дамитын, қалыптасатын ерекше қасиет. Ол қазақ
менталитетінің ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халыққа тән элементі,
компоненті, сана мен келген ойлау нәтижесі. Қайта жаңғырған ұлттық
педагогикамыздың маңызды бір бөлігі рухани мұрадағы тәлім – тәрбиелік ой
пікірлер, патриоттық сана-сезім, оған деген ғылыми көзқарас. Қазақ елі
жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы рухани сілкінісі туғызған қайта төлеу
процесі, сол патриотизмнің даму барысын өзгертуге, сөйтіп, шынайы ұлттық
патриоттық тәрбие қағидаларына (принциптеріне) көңіл бөлуге ықпал етті.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл
болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани құндылықтарды
елеп - екшеп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесінің керегіне жарату және рухани
құндылықтардың қорына өлшеусіз үлес қосатын мұраларын зерделеп зерттеу
өзекті мәселелердің бірі болуда. Мұның бәрі келешек жас ұрпақты патриоттық
және интернационалдық рухта тәрбиелеудің қажеттілігін қамтамасызҚазақстан
Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның, бүгінгі күнгі
талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған жерін
құрметтеуге, ата-бабаның озық салт-дәстүрлерінің құндылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етіуді қажет санайды.
Қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу жүргізуші
ғалымдар халқымыздың сан ғасырлардағы рухани мұрасын, әсіресе оқу, тәлім-
тәрбие мәселесін философия, психология, педагогика ғылымдарының зор
жетістіктерін пайдаланып, асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен талдап,
ғылыми көзін ашуда.
А.А.Бейсенбаева [1], Қ.Бөлеев [2], Қ.Б.Жарықбаев [3], С.Т.Каргин [4],
Ғ.М. Кертаева [5], Қ.С. Қалиев [6], К.Ж. Қожахметова [7], С.А. Ұзақбаева
[8], этномәдениет мәселесі бойынша М.Х. Балтабаев [9], Ж.Ж. Наурызбай
[10], А.С. Сейдімбек [11], патриоттық тәрбие бойынша, С.К.Нурмукашева
[12], Н.Р. Рамашовтың [13], еңбектері.
Осы үрдісті одан әрі дамыта отырып, көптеген ғалымдар қазақ халық
педагогикасы мұраларының құнды идеяларын тәрбие құралы ретінде және дене
тәрбиесі, музикалық-эстетикалық тәрбиесі арқылы қарастырғандар Р.Қ.
Дүйсембінова [14], Т. Ә. Қышқашбаев [15], Ы.Оршыбеков [16], Е. Сағындыков
[17]. т. б.
Ү.К. Санабаев Қазақстан Республикасының ішкі істер министрлігіне қарасты
ішкі әскерлерінің әскери қызыметкерлерінде патриотизмді тәрбиелеуде
педагогикалық негіздерді өз ғылыми зерттеу жұмысына арқау етіп алған [18].
А.А.Бейсенбаева Қазақтың ерлік эпосы арқылы жоғары сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде патриотизм, патриоттық
тәрбие ғылымдарының мәні, олардың құрылымдық компонентері мен функцияларын
нақтылап, жоғары сынып оқушыларының патриотизмін сыныптан тыс жұмыстарда
қазақ ерлік эпосы арқылы қалыптастырудың механизмін жасады [19].
Ә.Ашай Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбиесін ұйымдастыру атты
еңбегінде бастауыш сынып оқушыларын халық педагогикасының дәстүрлері
арқылы адамгершілік, ізгілік, еңбек, дене, экологиялық, эстетикалық бағытта
тәрбиелеудің әдістерін айқындаған [20].
Патриоттық интернацоналдық тәрбие проблемасын зерттеумен республикамызда
бірқатар ғалымдары айналысады. Олар мына бағыттарда, атап айтсақ, ұлттық
дәстүрлер мен патриоттық тәрбие, әскери - патриоттық, интернацоналдық,
адамгершілік, ерлік тєрбиесі проблемаларын қарастырады. Олар С.Ешімханов
[21], Р.С. Елубаева [22], Е.Жұматаева [23], С.Т. Иманбаева [24] т.б.
Соңғы жылдары қазақстандық патриотизмге зор мєн берілуде. Бұл тұрғыда
К.Т. Әбілғазиева [25], Ғ.Б. Базарғалиев [26], Д.С.Құсайнова [27], А.К.
Салимолдаева [28], еңбектерін атауға болады.
Патриоттық тәрбиенің кейбір мәселелерін қарастырған ғалымдар
С.Абдыманапов [29], Л.А. Шкутина [30], т.б.
Дегенмен жоғарыда айтылған ғалымдардың ғылыми еңбектеріне талдау жасай
келе біз зерттеп отырған проблема мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу
толық зерттелмегені байқалды. Қазіргі жаңа қоғамда оқушыларға патриоттық
тәрбие беруді ұлттық құндылықтар тұрғысынан арнайы жеке зерттеу ретінде
толық қарастырылмаған деп тұжырымдауға негіз береді.
Республика орта мектептерінде патриоттық тєрбие беру саласы ғылыми
тұрғыда негізделген нұсқауларға мұқтаж. Сонымен бірге оқушылардың оқу-
тәрбие үрдісін зерделеу барысында мектеп оқушыларын патриотизмге
тәрбиелеуде озық тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық
зерделенбеуі және оқу-тәрбие процесіне пайдаланбауы, оқушылардың ұлттық
құндылықтар негізінде патриотизмге тәрбиелеу, оқушыларды ел жанды, отанының
нағыз патриоттары болу мүнкіндіктері, педагогика теориясы мен практикасында
дұрыс пайдаланылмауы арасындағы қайшылықтан туындап отыр.
Осы айтылғандарға орай, біз өз зерттеуіміздің өзектілігімен қажеттілігін
еліміздегі педагогика ғылымының қазіргі күн талабынан туындап отыр деп
толық айта аламыз.
Зерттеу жұмысында бұл міндеттерді қазіргі жағдайда патриоттық тәрбие
орындайтыны және орындай алатыны қарастырылады.
Аталған қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың отанымыздың
жанашыр патриоты болуын және бүгінгі заман талабына сай жетілдіру
мақсатында, тақырыбымызды Мектеп оқушыларының патриоттық білімін
жетілдірудің жолдары деп таңдауымызға негіз берді.
Зерттеудің мақсаты: Халқымыздың ұлттық мұрасындағы ұлт тәрбиесіне ғылыми-
педагогикалық сипаттама беріп, оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
теориялық және практикалық тұрғыдан негіздеу жолдарын ашу.
Зерттеу нысаны: Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру процесі.
Зерттеудің пәні: Орта білім беру мекмелерінде ұлттық құндылықтар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие беру мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушыларға ұлттық құндылықтар негізінде
патриотизмге тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне
сипаттама берілсе, онда оларға тарихи-педагогикалық талдау жасалып
оқушыларды елжандылыққа, отансүйгіштікке, өз ұлтын құрметтеу қалыптасып
ұлттық құндылықтар негізінде патриоттық тәрбие берудің жолдары айқындалар
еді, өйткені тәуелсіз Қазақстан жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің үлгісі жасалып, патриоттық тәрбие беру жолдары жоғарғы нәтиже берер
еді.
Зерттеудің міндеттері:
1 Патриоттық тәрбие проблемасының зерттелу деңгейі мен бағыт-бағдарының
мазмұнын анықтау;
2 Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде психологиялық – педагогикалық
ерекшеліктері мен ұлттық құндылықтар ерекшеліктерінің мәнін ашу;
3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының негізінде оқушылардың патриоттық
іс-әрекеттерін қорытындылау.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық,
әдебиеттерге талдау жасау; белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми
болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін қолдану; мектеп оқушыларының оқу-
тәрбие процессін бақылау; оқушылармен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама
алу; арнайы курсты өткізу және талдау; әдістемелік жүйенің мақсатқа
сәйкестілігін, тиімділігін тәжрибелік-педагогикалық зерттеу жұмысы арқылы
тексеру; алынған нәтижелерді сұрыптау әдістері қолданды.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: ұлттық педагогикалық ой
пікірлерге байланысты философтардың, тарихшылардың, педагогтардың,
психологтардың еңбектерімен ой - пікірлері алынды.
Зерттеудің негізгі көздері: Дипломдық жұмысты жазуда әр дәуірде өмір
сүрген ойшыл - ғұламалардың тәлім – тәрбиелі мұралары, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының білім заңдары,
Қазақстан Республикасы орта және жоғары білім беру тұжырымдамалары;
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдырға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Бірінші кезеңде (2008-2009) тақырып
анықталды, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, әдістері жазылып,
тұжырымдалды. Тақырып бойынша теориялық - педагогикалық негіз зерттелді,
патриоттық тәрбие материалдары бойынша деректер жинақталды.
Екінші кезеңде (2009ж-2010ж) жиналған теориялық және деректі
материалдарға жүйелі ғылыми талдау беріліп сұрыпталды. Патриоттық тәрбиеге
байланысты педагогикалық құнды ой -пікірлер сараланып жүйеге келтірілді,
оның ішінен патриоттық тәрбиеге қажетті мәселелерді іріктеп, зерттеуміздің
негізгі желісіне зерттеу барысында жинақталған ғылыми материалдарды
тұжырымдап зерттеу нәтижелерін мақұлдаудан өткізілді.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс бойынша алынған нәтижелер талданып,
қортындылар жасап, зерттеу тұжырымдамалары анықталды. Іріктелген
материалдар ғылыми зерттеу жұмысы болып жинақталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру процесінде зерттеу
деңгейіне бағыт - бағдарына сипаттама беріліп, кемшіліктердің көзі ашылды.
2. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері анықталып,
психологиялық және ерекшеліктері ашылып жаңа анықтама берілді.
3. Патриоттық тәрбие жүйесіндегі оқушылардың патриоттық іс-әрекеттері
тәжірибелік-эксперимент арқылы дәлелденіп, нәтижелері шығарылып, ұлттық
құндылықтар негізінде патриоттық тәрбие беруде оқу-тәрбие процесінде сапалы
нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік ашылды, әрбір оқушы ұлттық құндылықтар
негізінде жүйелі білім алып, патриоттық іс-әрекетке жасауға дағдыланды.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы №57 қазақ орта
мектебінде жүргізілді.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады:
1Ұлттық құндылықтардағы патриоттық тәрбиені зерттеудің бағыт -
бағдарымен мазмұны анықталды;
2Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде психологиялық –педагогикалық
ерекшеліктері мен ұлттық құндылықтар ерекшеліктерінің мәні ашылады;
3Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының негізінде оқушылардың патриоттық
іс-әрекеттері қорытындыланады.
Дипломдық жұмыс құрлымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейкестілігі құрлымы,
пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің
негізгі кезеңдері беріліп, дипломдық жұмыстың практикалық мәні, ғылыми
жаңалығы және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда Мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудегі ұлттық құндылықтардың бағыт-бағдары ашылып,
оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми – тәжрибелері сипаталады.
Сонымен қатар оқушыларға патриоттық тәрбие берудің психологиялық және
педагогикалық ерекшеліктері қарастырылады.
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің эксперименттік
тәжрибе нәтижелері атты екінші тарауда мектептерде ұлттық құндылықтар
арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді ұйымдастырудың мүмкіншілктері
және де оқушылардың оқу-үрдісінде тәрбиелеудің жолдары қарастырылып
патриоттық тәрбиенің іс-тәжірибедегі тиімді жолдары пайдаланылады.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде негізделген тұжырым мен
ұсыныстар берілді, проблеманың перспективасы көрсетілді.
1 Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері
1.1Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі тарихи әлеуметтік негіздері
Еліміз егемендік алуымен байланысты және қоғамның жаңа әлеуметтiк даму
жағдайында патриоттық тәрбие беру мәселелері жаңа санатқа ие болды.
Патриотизм – жеке тұлғаның “табиғат-адам-қоғам” жүйесінде әлеуметтену
үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да
патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда
патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен
қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін себеп-салдар
болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің
мазмұны “мәдениет – тарих – білім” деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды.
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық
тәрбиенің философиялық және педагогикалық-психологиялық негіздерін
айқындауда әлеумет, әлеуметтік кеңістік, әлеуметтік даму, тұлғаны
әлеуметтендіру мәселелері бойынша ғалымдардың еңбектерін саралай отырып,
теориялық негіздерін айқындадық.
Философ – ғалым Р.Әбсаттаров Мемлекеттің әлеуметтік тұрғыда дамуы
құқықтық мемлекет құру принциптерінің рөлін төмендетпейді, - деп атай келе,
әлеуметтік мемлекеттің мәнін терең түсіну үшін негізгі белгілеріне
тоқталады;
- бірінші белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық
табиғаты, мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау
міндеті жатады;
- екінші - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады;
- үшінші - бюджеттік - әлеуметтік төлемдер;
- төртінші - әлеуметтік қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік
қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттік жүйенің болуы саяды;
- бесінші - қоғамның әрбір мүшесіне мемлекеттің әлеуметтік қолдау
көрсетуі жатады;
- алтыншы - өз азаматтарының әл-ауқатының жоғары деңгейі үшін,
жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан [31]. Жоғарыдағы айқындалған
белгілерден әлеуметтік даму үрдісінде азаматтардың өмір сүруіне
лайықты жағдаймен қамтамасыз етуге, әлеуметтік жағдайының қорғалуына,
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, т.б.
бағытталады.
Әлеуметтену ұғымы дәстүрлі білім және тәрбие ұғымдарымен
салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім
жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған
әрекеттер жүйесі ретінде түсіндірледі, оның мақсаты – балада белгілі бір
тұлғалық сапаларды және мінез – құлық дағдыларын қалыптастыру.
Әлеуметтендіру өзіне білім беруді де және тәрбиені де қосып алады, сонымен
қатар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ешкім жоспарламаған тосын
жағдайларды да, стихиялық жиынтығын да, әлеуметтік топтарға индивидтердің
ену процесін де қамтиды, - деген тұжырымнан бүгінгі даму үрдісінде
тұлғаны әлеуметтендіру негізгі орын алатынын байқаймыз, әлеуметтендіру
ұғымы бұл индивидтің қоғамдық өмірге қатысуына тартатын, мәдениетті
түсінуге және әлеуметтік ортада, ұжымда өзін - өзі ұстау дағдысына
үйрететін, өзін баянды ете түсетін және әр түрлі әлеуметтік рөлдерді
орындаттыратын жалпы ортаның ықпалы [32].
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие беруде
қоғамның даму заңын негізге аламыз. Даму заңы – бұл әлеуметтік – саяси
өмірдің бір күйден екінші күйге өту заңы, сапалық өзгерістер заңы. Бұлар
әлеуметтік – саяси құбылыстар байланыстарының себебін ашады, өзгерістердің
бағытын, факторлары мен формаларын анықтайды [ 33]
"Әлеуметтік кеңістік – күн сайын баланың алдында қимыл, іс- әрекет,
мінез-құлық ретінде немесе ерекше заттар, интерьер, ғимрат, көлік т.б.
ұғымдар бейнесінде келген әлеуметтік қатынастардың алуан түрлігі”, - деп
әлеуметтік қатынастардың түрлілігі дәстүрде, моральдық құндылықтарда,
өнерде, ой-санада, ғылымда бекітілген тарихи тәжірибені қамтиды деп атап
көрсетеді педагог-ғалым И.П.Подласый [34]. Әлеуметтік кеңістікте тәрбиені
жүзеге асыру – бір әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа көшіп жүретін
баланың бүкіл өмір салаларын мойындап, қазіргі мәдениеттің жоғары жалпы
адамзаттық құндылықтарға бағыт беретін ортақ тәрбиелік пікірге жол көрсету.
Біз мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруде тұтастай әлеуметтік
кеңістікті қарастырдық. Б.Момышұлының “Соғыс психологиясы” [35] еңбегінде
патриотизм берген тұжырымы бойынша, әлеуметтік уақыттан, яғни тарихтың
өткенін, бүгінін және болашағын өзара кіріктіру арқылы іске асырылады
деген тұжырымын негізге алдық.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
әр жылғы жолдауларын зерделей келе Қазақстандағы әлеуметтік жағдайлар
жылдан – жылға дамып отырғанын көреміз: ұлттық білім беру жүйесінің
әлемдік білім жүйесімен кіріктірілуі, халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету,
денсаулық мәселесі, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы, қазақ халқының моральдық және рухани
құндылықтарын одан ары дамытуға, т.б..
ХХ ғасырдың басында ұлттық патриотизмнің негізін салушы ғалым-
ағартушылардың бірі М.Жұмабаев “Тәрбиеден мақсұт адамды һәм сол адамның,
ұлтын асса, барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі - әрбір адам
бақытты болса, ұлт бақытты, адамзат дүниесінің мүшесі - әрбір ұлт бақытты
болса, адамзат дүниесі бақытты”, - қоғам мүшелерінің бақытты болуы ұлт
бақытының негізі екеніне тоқталады [36].
Осыдан бір ғасыр бұрын жазылған тұжырым ХХI ғасыр қоғамын
қалыптастыруда негізгі мұрат болып табылады. ... әрбір ұлттың баласы өз
ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы
сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті, - деп ұлттық тәрбиеге аса мән
береді [36] .
Расында да, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасыр басында тәуелсіз елімізде
қоғамдық даму үрдісінде ұлттық салт-дәстүрге, халықтық тәрбиеге деген
бетбұрыс айқын байқалады.
“Патриотизм“ ұғымына философиялық, педагогикалық, психологиялық
тұрғыда ғалымдардың анықтамаларын негізге ала отырып, жалпыадамзаттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм
ұғымдарының мәнін бүгінгі күн тұрғысынан зерделедік. Философиялық сөзікте
патриотизм (грекше patrіs – отан) - адамгершілік және саяси принцип,
әлеуметтік сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның
өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс.
Патриотизм – адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің
бірі. Туған жерге, тілге, салт дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу
түрінде патриотизмнің тарихи элементтері көне заманда-ақ қалыптаса
бастаған - деп тұжырымдайды [37].
Философ-ғалым М.Изотов патриотизмді ұлттық, жалпыұлттық және
жалпықазақстандық тұрғыда қарастыра отырып, ұғымдарға жеке-жеке тоқталады.
Ұлттық патриотизм – өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі,
мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық
патриотизм – Мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт
өкілдірінің өз Отанына деген махаббаты пен шыңайы сүйіспеншілігі,
жалпықазақстандық патриотизм – республика халықтарының ажырамас бөлігі
екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы
сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы деген
тұжырым жасайды [38].
Жалпы патриотизмді адамгершілік, саяси принцип және адалдық, мақтаныш,
сүйіспеншілік, сезім тұрғысынан қарастырады. Патриоттық тәрбиенің
философиялық астарына, даму үрдісіне үңілетін болсақ, түп тамыры Түркі
қағанатынан бастау алатынын ауыз және жазба әдебиет үлгілеріне шолу
жасағанда айқын аңғарамыз. Түркі жұртының ұлттық ерлік дәстүрі негізінде
оқушы жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру ерекше орын алады.
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі негізгі міндеттер – қоршаған
ортаға деген сүйіспеншілік, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, еліміздің
тәуелсіздігі мен бірлігін сақтау, Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін
негізге ала отыра бүгінгі қоғам мүшелерінің бойында Қазақстандық
патриоттық сезімін қалыптастыру.
Сондықтан да жас ұрпақ бойындағы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру,
яғни жастайынан ерлік пен елжандылықтың рухын себу отбасынан бастау алады.
Отбасындағы негізгі міндет - баланы жастайынан ата-анасына, туған-
туыстарына, әулетіне, еліне, жеріне деген сүйіспеншіліктерін жетілдіру
арқылы, Отанына, мемлекетке деген шынайы сезімін қалыптастыру.
“Отанды сүю отбасынан басталады” дегендей жеке тұлғаның бойындағы
патриоттық сезімді қалыптастыруда отбасы негізгі орын алады. Әсіресе
патриотизмге берген Ш.Уәлихановтың тұжырымын негізге алатын болсақ, ең
алдымен өз отбасы, туған туыстары, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын, Ресей жұртын
қадірлеймін деуінен-ақ патриотизмнің негізгі мәйегі отбасы екені дау
тудырмайды. Отбасында жеке тұлғаның бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда бірінші орында адам бойындағы адами құндылық қасиеті негізгі
орын алады[39].
“Еліңді сүйсең ерлік істейсің”, “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін
өледі” деген елжандылық ұрандар адамның жеке басына қарағанда ел намысы,
елі үшін мақтаныш сезімі жоғары екенін түсінеміз.
Расында да, көптеген ғылыми еңбектерді зерделейтін болсақ, патриотизмді
қалыптастыруға себін тигізетін қасиетті белгілер: ұлттық сана - сезім,
ұлттық мақтаныш, ұлттық салт-дәстүрлер, әдет - ғұрыптар, парыз, намыс,
бірлік және міндет. Патриотизм сапа, сенім тұрғысынан негізделіп, сезім
арқылы көрініс береді.
“Ұлттық сезім,- дейді философ-профессор Т.Сәрсенбаев - ұлттық ой-санадан
ерекшелеу – бұл адамның түрлі өмірлік құбылыстар мен жағдайларды, ұлттық
сезім де бар және оны құрметтеу заңды” [40].
Әр адам ата-бабаларымыз негізін салып кеткен игі дәстүрлерді мақтан ете
отырып, өз ұлтын терең сүю арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс.
“Ұлттық мақтаныш, - дейді Б.Момышұлы - ұлттық материалдық, әлеуметтік
және мәдени жетістіктерінің негізінде қалыптасатын әрі алдыңғы қатарлы
ұлттық идеялар, ой-пікірлерімен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси
әлеуметтік бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік
психологиялық сезім болып саналады” [40].
Саналы азамат болып қоғамға пайда келтіру, білім мен тәрбие алу, ата-
ананы сыйлау және қартайған шағында оларға қамқорлық жасау әрбір
жасөспірімнің парызы болып саналады.
Ал ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін,
жерін аман сақтап қалу, ата-баба дәстүріне өте сезімталдықпен қарау.
“Парыз - өзінің мағыналық аясына ақыл-ой, сезім, ерік-жігер, ар - ождан,
абырой, әділдік, шындық, сүйіспеншілік сияқты қасиеттерді қамтып, оларды
адам өміріндегі қайшы құбылыстарға қарама-қарсы қоятын жоғары
интеллектуалды ұғым.
Парыздан мықты күш жоқ,
Парыздан берік сауыт жоқ,
Парыздан нәзік сезім жоқ,
Парыздан қатал қазы жоқ”, -дей келе Халық батыры Бауыржан Момышұлы,
парыз сезімін қиындықтан қайтпай, дұшпан алдында тайсалмай, Отан үшін ақтық
демі біткенше қызмет етуге әзір болу сезімінен туады”.-деп қорытады [40].
Ұлттық намыс туралы халықтық тұжырымдар “Ер намысы-ел намысы”, “Ер-
намыстың құлы” т.б. деп ой қорытып, халқымыздың ерлікке бай тарихын, игі
ерлік дәстүрлік мұрасын әлемге паш етумен құнды болып отыр.
“Ұлттық рух – бұл асыл қасиет. ...Ұлттық рух –ұлы адамның және тұтастай
алғанда ұлттың да асыл қасиеті. Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл
ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті” [41].
Ұлттық парыз, мақтаныш, намыс, сезім, сана, рух, т.б. құндылықтар ұлттық
идеяның негізгі көрінісі болып табылады. “Ұлттық идея рухани құндылықтарды
жаңғыртуда үлкен дем береді. Отаршылдық, тоталитарлықты басынан өткізген
жалаң интернационализмнің зардабын шеккен этностар үшін ол отарлаушы
құлдықтан, ұлтсызданудан арылудың рухани тірегі. Сол себепті де бүгін өткен
тарихқа, дәстүрлікке, әлеуметтік тәжірибеге деген ынта өсіп, төлтума ұлттық
ерекшеліктерге көз жеткізуге, нығайтуға күш салынуда.
Ұлттық идея - ойдан шығарылған қиял емес, ұлттық болмыстың, тарихтың
көрінісі” [42].
Сонымен қатар, ұлттық идеяның қалыптасуында ұлттық игі дәстүрлердің
маңызы ерекше. Ата-бабаларымыздың ұрпақтарына қалдырған асыл мұралары
әділетсіздікке қарсы күресі, елін, жерін сүйген батыр, сыртқы жауға
мейірімсіз болуға баулығанын көреміз. ХҮIII ғасырдағы ерлік және
жауынгерлік тарихын зерттеп отырғанда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан игі
дәстүрлерге кездесеміз.
Мысалы, Бөгенбай батырдың әкесі Ақша батырдың ақ туын ұрыстарға алып
шығып, жеңіспен оралуы дәстүрге айналған. Қабанбайдың сенімді серігі Қубас
атқа деген құрметі мұсылман халқында жалғасын тапқан игі дәстүрлері болып
табылады. Ақан серінің Құлагерге деген құрметінен осы дәстүрлердің
жалғастығын көреміз. Ұрысқа кірерде қарумен, астына мінген атымен серттесуі
түркі халқының негізгі дәстүрлерінің бірі болып табылады.
Оқушылардың бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыру атадан балаға
жалғасып келе жатқан ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие
мазмұнына енгізе білсек, ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат
тәрбиелеу, яғни оқушылардың бойына Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру
өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Б.Момышұлы ‘‘Соғыс психология’’ атты еңбегінде Екінші дүниежүзілік
соғысы кезіндегі халықтардың ынтымағына, бірлігіне тоқтала келе, жеке
адамды қалыптастыратын жақсы қасиетпен бірге жаман қасиеттерге әскери
психология тұрғысында анықтама береді.
Жоғары сезімдер: парыз, адамгершілік, ержүректілік, ерлік, батырлық,
қаһармандық және т.б.. Төменгі сезімдер: опасыздық, ұждансыздық, үрей,
қорқыныш, шошу және т.б.
Ол Ұлы Отан соғысы кезіндегі әрбір жауынгердің бойындағы ұрыс кезінде
қалыптасатын қасиеттерге әскери-психолог тұрғысынан тоқталады. Талай
ғасырдан бізге жеткен түркі, қазақ халқының көшпенді тұрмыс тіршілігіне тән
қасиет ерлік, жауынгерлік, батырлық, қаһармандық, т.б. екенін байқаймыз.
Қорыта келгенде, Б.Момышұлы қазақ халқының жауынгерлік және ерлік
дәстүрлерін жинақтай отырып, ұлттық әскери педагогика мен психологиясының
негізін салды деп айта аламыз.
Егер тарихи тағылымдық мұраларды зерделейтін болсақ, ерлік дегеніміз -
ұлттық тәрбие тағылымының, салт-дәстүрдің, тұрмыс-тіршіліктің негізгі
тұтқасы болып саналады. Әр ғасыр, кезең ерлік тарихын, өзіндік қайталанбас
батырлары мен ерлерін тудырып отырған.
Екінші дүниежүзілік соғыста жауынгерлердің ерлік әрекеттерін
психологиялық тұрғыдан талдау жүргізген Б.Момышұлы “солдаттардың бойында
жауынгерлік қасиетті тәрбиелеуде халықтың басынан өткен жауынгерлік жолдары
мен ұлттық дәстүрлердің маңызы аса зор екеніне көзім жетті“ - деп атап
көрсеткендей, ХХI ғасырдағы жас ұрпақ бойындағы ерлік пен елдіктің рухын
себетін негізгі күш – туып өскен жері мен елі, ұлттық мұра мен ұлттық
байлығымыз екені дау туғызбайды. Жоғарыда айтып кеткендей, патриотттық
рухты қалыптастыруда жеке адамның рухы мен халықтың руханилығы негізгі орын
алады. “Рух бар жерде халық та бар. Рухани байлық дегеніміз – саналы да,
санадан тыс, сезім мен ақыл біріктіретін халық тұрмысының әдептілік тетігі.
... Халық руханилығы – оның өмірлік құндылықтарының қайнар көзі ғана емес,
туу мен дамудың және жалпыадамзаттық құндылықтарды бекітудің ерекше бір
әдісі” [43].
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан және әлемдегі жаһандандыру процесі
тұрғысынан патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне
деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін
сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсауға ұмтылу. Қазақ халқының тарихын
зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-
тіршілігіне байланысты патриот - халық екенін айқын аңғаруға болады. Бұны
патриоттық тәрбие мәселесін зерттеп жүрген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
еңбектерінен анық көреміз.
Сурет 1 – Қазақстандық ғалымдардың патриотизм ұғымынына сипаттамасы
жиынтығы
Қазақстан халқының патриоттық рухын жетілдіруде Елбасының “ұлттың
болашағына, оның өзіндік “МЕН” дегізерлік қасиеттерін сақтау
мүмкіндіктеріне сеніммен қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің аясын үш түрлі
фактор тұрғысынан, бірінші - ұлттық бірігу (интеграция), екінші - қазақтың
ұлттық тұтастануы, үшінші - ұлттың жасақталу үрдісінде өзінің рөлі мен
қызметін айқын сезінулері қажет”,- деген сөзі Қазақстандағы негізгі
мемлекетік идеология - ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық
дербестікті сақтауда негізгі орын алары сөзсіз [46].
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында “Қазақстандық патриотизм – әрбір азаматтың өз
Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін
сезіну. Барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына қарамастан жете
құрметтеу, олардың салтын, дәстүрін, тарихы мен мәдениетін құрметтеу,
мемлекет рәміздеріне, мемлекеттік тілге құрметпен қарау. Туған жерге деген
махаббаты, Қазақстанды барлық азаматтардың бірыңғай Отаны ретінде түсінуі
[47], философ А.Айталы “Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз
сияқты жаңа әлеуметтік, психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық
патриотизмді тәрбиелеу дегеніміз – еліміздің барлық ұлттардың шынайы
Отанына, мақтанышына айналдырып, ешкімді де өгейсітпеу” [47],–деген
тұжырымдарынан Қазақстанды мекендейтін әрбір ұлт өзін еркін сезінуі, менің
Отаным деген қағида негізінде сүйіспеншілік сезімнің қалыптасуы.
Ел Президентінің Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруда мен қазақ
ұлтына сенім артамын деген қағидасы, философиялық тұрғыда философ
А.Айталының Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры терең, ол ғасырлар
бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы демократиялық
дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен бөтенді жатырқамайтын қазақ
ұлтының менталитетіне негізделген, – деген қағидалары Қазақстандық
патриотизм бүгінгі қоғамның негізгі тәрбие бағыты болуымен қатар, елдің
бірлігі, ұлтаралық келісімді реттеуде қазақ халқының терең тарихи
тамырымен, тәжірибесімен ұштасып жатқанын көрсетеді [47].
Қазіргі таңда еліміз өзінің тәуелсіздігін алуымен әлемдік жаһандану
үрдісінен орын алып отыр. Білім беру жүйесінің Болон декларациясына сәйкес
әлемдік білім кеңістігіне кіруі, экономикалық еркін аймаққа мүше болуға
ұмтылысы біздің алдымызға үлкен маңызды міндеттерді жүктейді. Тек
мемлекеттік тұрғыда ғана емес, әлемдік тұрғыда бейбітшілік пен тыныштықты
сақтау мәселесі тұр. Қазақстандық патриотизм әлемдік тыныштық пен
бейбітшілікті сақтаудың негізгі бір тұғыры деп айтуға болады. Қазақстан
Республикасы алғашқылардың бірі болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ
алаңдарын жабуы бұл әлемдік бейбітшілікті сақтауға жасаған негізгі қадам
болып табылады.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен
ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну үшін
білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып,
еліміздегі бейбітшілік, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш
жігерін жұмсау.
Дегенмен, көптеген баспасөз беттерінде Қазақстандық патриотизм ұғымын
кешегі “кеңестік патриотизм” ұғымына пара-пар деп бағалау да бар. Бұл
жерде екі ұғымға тән идеология екі басқа. Кеңестік дәуірде бір орталықтан
бағындырған, бір ғана саясаттандырылған идеология болды.
Ал Қазақстандық патриотизмі көп ұлтты Қазақстан үшін бірлік пен елдікті
сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу
идеологиясы негізгі діңгек болып табылады.
Бұл жерде ел Президентінің тұжырымы бойынша “Қазақстандағы ұлтаралық
жарастықтың негізгі атамекеннің иесі - қазақ халқы өз мойнына алуы керек.
Өйткені халқымыз ұлтаралық жарастықты, сыртқы дүниемен өзара тиімді
ынтымақтастықты жүзеге асыра алса ғана өзінің өркениетті мемлекетіне ие
бола алады“,-деп қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі тірегі
қазақ халқына үлкен үміт артады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан
халқына Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы
мемлекеттен – дамыған елдерге жолдауында да қазақстандағы ұлттық бірлік
пен татулық болашақ дамуымыздың, ұрпағымыздың тамаша болашағына жасалынған
негізгі қадам деп атап көрсетеді.
Ғалымдардың зерттеулерін зерделей келе әр кезеңде де патриотизм ұғымы
Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырылады. Патриотизм өзінің
терең негізінде бас пайдасын ойламайтын, Отан үшін жанын қиятын, Отанына
қызмет ету кез-келген әлеуметтік қызметтегі адамгершіліктің өлшемі. Тарихи
даму үрдісіне талдау жасайтын болсақ, патриотизм адам өмірінің мәні және
адамның өзіне жүктелген міндетті атқаруы – біздің ата–бабаларымыздан
қалған тәрбиелік мұра, тіпті тәрбие құралы десек артық айтпаған болар едік.
Біздің ұлы бабаларымыз Жалаңтөс, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, т.б. ерен
ерліктерінде тұлғаның бойында болатын патриоттық құндылықтар төзімділік,
шыдамдылық, батырлық, ерлік, қайсарлық, т.б. сапалық тұрғыда көрініс
береді.
ХХI ғасыр жаһандану үрдісі бүкіл әлем халықтарын біріктіру арқылы
өркениеттілікті сақтап қалу барысында бар күш - жігерін жұмсап отырған
тұста патриотизм ұғымы кең тұрғыда тек Отан емес, әлемдік тұрғыда
қарастырылуды қазіргі қоғамдағы және әлемдегі даму үрдісі талап етеді.
Жаңа әлеуметтік даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
теориялық негіздерін айқындауда тәрбиенің негізгі түп тамыры тәрбие
философиясынан бастау алатындықтан әр түрлі кезеңдегі тәрбие мүмкіндіктерін
қарастыруға тура келеді. Бүгінгі ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде біз,
философияның негізгі тәлімдік бағыттары педагогика мен психологияны
сабақтастыра жүргізуді көздедік.
Бүгінгі жаһандандыру үрдісі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы
- халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен
қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш
жігерін жұмсау. ХХI ғасыр ұрпағын тәрбиелеуде ұлттық мәдениет пен
өркениеттік даму үрдісін өзара сабақтастыра отырып тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықтарды қалыптастыруымыз керек.
Біз жоғарыда патриотизм ұғымының классификациясына сәйкес патриоттық
тәрбие берудің мазмұнын айқындауда патриоттық тәрбиеге және оның құрамына
кіретін тәрбие бағыттарына берілген анықтамаларына жан-жақты талдау
жүргіздік.
Патриоттық тәрбиені басқа тәрбие бағыттарымен қатар қарастыру
барысында, әсіресе, адамгершілік тәрбиенің негізгі бір бағыты тұрғысынан
қарастырамыз. Адамгершілік тәрбие – тұлғаның адамгершілік сана-сезімін
қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие саласы. ... Адамгершілік
тәрбиесі білім, білік, дағдыларды игерумен бірге, тұлғаның ар-ұжданын,
танымдық қызығушылығын кешенді түрде дамытады. Адамды сүюді, оның
бостандығын, құқығын, қадыр-қасиетін құрметтеуді, рақымшылық пен шыншылдық
қасиеттерін қалыптастырады [48].
Оқушыға адамгершілік тәрбие беру арқылы адамгершілік сезім,
адамгершілік сана, адамгершілік таным, т.б. қалыптастырамыз. “Адамгершілік
сезім - қоғамдық мәнді және жеке көңіл-күйге байланысты ар-ұждандық
сезімдер. Оған еңбек ету, ұлтжандылық, достық, адалдық, ар-намыс, борыш,
жауапкершілік, ұят, т.б” жатады .
Р.Төлеубекова қоғам дамуының жаңа кезеніңде адамгершілік тәрбиесінің
теориялық-әдіснамалық негіздерін ашуда оқушыларға адамгершілік тәрбие
беруде төмендегі жаңа идеялардың қажет екендігін және мектептегі
педагогикалық процесті ұйымдастыруда осы идеяларды негізге алуды ұсынады:
еркін тәрбие идеясы; жалпы адамзаттық құндылыққа бағдарлау идеясы; өзін-өзі
танып білу, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіру идеясы және өзін-өзі
бағалай білуге үйрену идеясы; ана тілі мен төл мәдениетін және ұлттық салт-
дәстүрлерді дамыту идеясы; тұтас педагогикалық процесті гуманитарландыру,
демократияландыру және интеграцияландыру идеясы; әрбір жеке оқушының ішкі
жан дүниесін білу арқылы адамгершілік қарым-қатынаста болу идеясы;
мектептің ата-аналармен, мұғалімдермен, әлеуметтік, мәдени және ұлттық
орталықтармен, мектептен тыс мекемелермен байланысты жүзеге асыру идеясы.
Яғни, аталған идеяларды іске асыру бүгінгі жаһандандыру үрдісінде,
ұлттық идеялардың әлемдік идеялармен өзара сабақтастыру жағдайында,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттер қатарынан көрінуі
тұтас педагогикалық процестен күрделі, түбірлі өзгерісті талап етеді.
ХХI ғасыр жастарын патриоттық рухта тәрбиелеуде біз жоғарыда
көрсетілген тәрбие (ерлік, жауынгерлік,т.б.) бағыттарын өзара сабақтастыра
отырып, жүйелі түрде бүгінгі мектептегі толықтай педагогикалық процесіне
енгізу арқылы егемен еліміздің бейбітшілігі мен тәуелсіздігін қорғайтын
азамат тәрбиелей аламыз. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ата-ана,
қоғамдық-әлеуметтік орта мен мектептегі тұтас педагогикалық процесте білім
мен тәрбие беру қатар қамтылады.
1.2 Ұлттық құндылықтар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алумен және өзінің әлеуметтік
қоғамдағы өзіндік жеке дара субьекті статусын алуымен байланысты қазіргі
замандағы жаңа әлеуметтік саяси шындыққа орай оқушыларға патриоттық сезімді
тәрбиелеуде, жаңа жолдарды іздеуді талап етеді. Патриотизм әлеуметтік
жауапкершілік мөлшерін, оқушылардың белсенділігін және оның қоғамның әр
саласында ат салысуын анықтайтын шама болғандықтан, патриоттық тәрбие
студенттердің жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз ететін орта буын
болуы қажет.
Жаңа қоғамда оқушыларға патриоттық тәрбие беру жұмыстарын жан – жақты
талдау патриотизм мәнін ашып көрсетуде зеріттеушілер бұл феноменнің тарихи
түбірі біліммен және жеке мемлекеттердің өз жеке–даралығын және ұлттық
тәуелсізділігін сақтаудағы күресіне баса назар аударуларын анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл жерде патриотизм адамдарда көптеген ғасырларда
қалыптасатын аса терең сезім ретінде көрінеді.
Мынадай мәселені айта өткен жөн сияқты; қазіргі уақытта Қазақстанда
патриотизмнің белгілі бір концепциялық – құқықтық және белгілі бір деңгейде
базасы қаланған. Ол Қазақстан халқының қазіргі уақыттағы күйінің, өмір
сүріп отырған ортасының бағытқа, тұрақтылыққа қол жеткізуге болатын жер
екенін сезінуіне байланысты. Біздің Конституциямыздың 1 ст.2 ші бөлімінде
Қазақстан Республикасы іс - әрекеттерінің негізгі қағидаларын міне осыған
бағытталған қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, өз халқының пайдасы
үшін экономикалық даму, мемлекеттік өмірдің аса маңызды сұрақтарын
демократиялық әдістермен шешу.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 18 жыл ішінде республиканың
Президентінің Қазақстан мемлекеттілігі, қоғамның идеялық келісімі туралы
көтерген сұрақтары көпшілік ақпарат құралдарында белсенді түрде талқыланды.
Президент бұл күрделі мәселелерге түрлі конфенция, дәстүр өкілдеріне
Қазақстан Республикасы жалпы ортақ үйіміз, Отанымыз деген мағынамен
біріктіруге міндеттейді.
Әр ұлт өкілдерін біріктіру сол халықтың этникалық, тіл және мәдениеті,
дәстүр және салт ерекшеліктерін сақтай отырып интеграциялаумен негізделген.
Көп ұлтты әлеуметтегі келісім әрбір тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік қарым –
қатынас және тарихи дамуындағы субьектісі ретінде тәрбиелеуінде жатыр.
Өзін -өзі сыйлау–басқа ұлт өкілдерін сыйлаумен шартталатын жалпы азамат
құндылықтарын түсіну көзі. Мұндай интеграциялау элементтерін қарастыру
идеологиясы жалпы азамат құндылықтары секілді интернационализм, гуманизм
және қоғамдық келісім негізінде патриотизм басымдылығы, оның ішінде
Қазақстандық патриотизміне сүйінеді.
Ұрпақ жөнінде едәуір кең көлемді теория ұсынған ғалым - Хосе Ортега-и-
Гассет. Оның ойынша, бұқара мен жеке адам арасында ымырашылдық бар: Ортега-
и-Гассет қоғамды мырзалар мен бағыныштылар, яки мықтылардың айтқанына
көніп, айдағанына жүретіндер деп бөлу көзқарасында тұрғанын ашық
мәлімдейді. Адамдар табиғаты жағынан бірдей емес деген байламға келеді
[48].
Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі. Тәрбиелік мәні де, философиялық
салмағы да мол қазақтың осы мақалынан ой тарқатар болсақ, баурындағы
балапанына жөн жосық, өнеге көрсете алмаған ата - ана уысынан баланың қалай
шығып кеткенін байқамай да қалады. өмірді көруге, білуге құштар жас басқа
бағытты, басқа құндылықты тез қабылдайды. Сондықтан баланы қадағалап дұрыс
тәрбие беру аса маңызды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың,
жасөспірімдер мен жеткіншектердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп
келеді. Осы оқу – тәрбие ісінің әлі де болса назар аударып, жете қарауды
қажет ететін салаларының бірі-патриоттық тәрбие. Қазіргі тәуелсіз Қазақстан
Республикасы - көп ұлтты, іргелі ел. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы
көп ұлтты халықтардың патриоттық этностық ерекшіліктерін қамти отырып,
олардың барлығына ортақ, ел мен мемлекет тәуелсіздігіне игі үрдісін
тигізетін, оның болашақ дамуына үлес қосатын қазақстандық идеологияның
алғышарттарын түзеу қажет. Әрине осы орайда азшылық ұлттардың да патриоттық
тәрбиеге мүдделігі ескерілуі тиіс.
Мәселен, этнопедагогиканың озық дәстүрлерінің бірі, күшті тәрбие құралы,
мақал – мәтелдермен қанатты сөздердің ең қомақтысы батырлық пен батылдыққа
арналған. бай болсаң пайдаң халыққа тисін, батыр болсаң найзаң жауға
тисін, Батыл болмай батыр болмайсың, Батыр түсінде жау көреді, балықшы
түсінде ау көреді, батырға таяқ та – жарақ, Батыр мың қол бастайды,
шешен тар жерде сөз бастайды, Шын батыр сын үстінде танылар т.б.
Адам тәрбиесі туралы осынау ойлар желісі сонау Тоныкөк пен Күлтегін
жазбаларынан бастап, әл-Фараби, Ғаббас Жауһари еңбектеріндегі ой
жүйелерімен өрби келіп, Жүсіп Баласұғынның Құтадғу білік" еңбектерінде
тереңдей түссе, Абай осы ғұламалардың педагогикалық ойларын барынша
айқындап, мәнін аша түскен".
Ұлылықтың биік деңгейіне көтерілген Абай өзіне дейінгі ғұламалардың
еңбектерімен жақсы таныс болып, ұлттық тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап
өсе келе, "толық адамды" сомдаған.
Олай болса, Абайдың тәлімдік ой-пікірлерін сөз еткенде оны
этнопедагогикадан бөліп қарауға болмайды.
Абайдың тәлім – тәрбиесі өзі өмір сүрген ортасымен етене байланысты.
Оның бойындағы барлық асыл қасиеттер - даналық, данышпандық сол ұлттан
берілген, сол ұлтынан сіңген қасиет Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанабаев,
Ахмет Байтұрсынов, Шоқан Уәлихановтай ұлдарын биік даналық деңгейіне
көтеріп, олардың адамгершілік, этикалық талғамын қалыптастыруда жетекші рөл
атқарған, қай халықтың да тәрбие дәстүрінен кем түспейтін қазақ
этнопедагогикасының құндылығында шек жоқ.
Қазақ этнопедагогикасы құндылықтары мәселесіне байланысты ой қозғағанда
Қорқыттың ұлттық педагогикаға байланысты қағидаларын, Абайдың дана
сөздерін, Ы. Алтынсарин мен А.Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына
сүйенбей өте алмаймыз.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы - жастарды жан - жақты дамыту үшін
нені оқыту, қалай оқыту керектігін айта келіп, берілетін білімді ұлттық-
мәдени құндылықтарды негіздеу арқылы олардың бойында халықтың рухани
байлығын сіңіруге болатынын дәйектейді. Біз осы бағыт - бағдар негізінде
оқу-орындарында оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ұлттық – мәдени
құндылықтарды кеңінен пайдалануды көздейміз.
Қазақ халқының туысқандық, бауырмалдық қасиеті оның жеті атасын білуді
талап етеді. Жеті атасын білген ұл, жеті рулы елді біледі, - деген
халықтың дана сөзі бар. Сондай - ақ Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз- деген аталы сөз де ежелден бірліктің, бауырмалдықтың белгісін
білдіреді.
Қазақ халқының бала тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына
байланысты тұнып тұрған дәстүрдің бар екенін көреміз. Ұлттық салттар мен
дәстүрлердің, әдеп-ғұрыптардың заманға сай ұрпақтарымызды өркендетер
өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Сондай ақ халыққа деген ұлтжандылық мәселесі, Отанға деген патриоттық
сезім күллі түркі халықтарына ортақ, соның ішінде қазақ халқының да
тәлімдік пікірлерінің түп төркіні болып саналар сонау Орхон жазба
ескерткіштері, Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасырлық ойшылдардың
еңбектерінің, ақын - жыраулардың поэзиясының Ыбырай Алтынсарин, Абай
Құнанбаев, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатовтай халық ұлдарының
шығармаларының өзегі болғандығын байқадық.
Болашақ ұрпақты жылы жүрек, ізгі сезімге, адамгершілікке жетелейтін
халқымыздың ғасырлар бойы жинаған мол тәлім тәрбиесінің тәрбиелік
мүмкіндіктерін ашуға тырыстық.
Жаңа қоғамның дамуына жастардың дүниетанымындағы өзгерістердің мәнін ой
елегінен өткізіп, зерделеу теориялық міндеттер тұрғысынан қалай зәру
болса, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бүгінгі жағдайы өмірдің мақсат-
мүддесінде сондай маңызды. Қоғам дамуының жаңа арнаға түсуі яғни еліміздің
егемендік алуы – тәуелсіздігіміз қаншама құндылықтарға жол себеп
болып–салдары түбегейлі өзгерді, мұның өзі оқушыларға патриоттық тәрбие
беруде, ой – санасына, өмірлік ұстанымдарына әсер – ықпалы болмай қалғаны
жоқ.
Біздің жоғарыда келтірілген ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне сүйене отырып патриотизмге тәрбиелеуді ұлттық құндылықтар
негізінде патриоттық тәрбие беруді ескере отырып, бүгінгі Қазақстан жоғары
мектептерде патриоттық тәлім-тәрбие жұмыстарынан келіп шыққан тарихи
педагогикалық тәжірибелерге табан тіреген патриотизмге тәрбиелеудің
бағыттарын теориялық жақтан негіздеп ұсынамыз.
Сондықтан патриоттық сананың белсенділігі, оның жанданып тұратын
функциясы көп жағдайда қазақстандық патриоттық тәрбиеге байланысты.
Қазақстандық патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты - жеке адамның, ұмтылуын
анықтайтын моралдық-саяси, кәсіби және дене күші қасиеттерін қалыптастыру.
Қазақстандық патриоттық тәрбие жүйесі жеке адамдардың нақты экономикалық,
әлеуметтік-саяси адамгершілік, эстетикалық және басқа құндылықтарды
игеруіне, оларды сенімдеріне айналдыруына, сөйте тұрып оларда Отанды
дамытуға деген белсенді де жағымды қатынас қалыптастыруға арналған.
Адам меңгерген әлеуметтік және ұлттық құндылықтар рухани мықтылықтың,
батылдық пен ерліктің көзі болып табылады. Отан алдындағы парызды орындау
жолындағы қиындықтарды жеңуге жәрдемдесетін қасиеттер мен ерекшеліктерге
айналды.
Рухани – адамгершілік құндылықтардың қалыптасуының түп негізі мен
қозғаушы күшінің себебін анықтау – бүгінгі жоғарғы оқу орындары тәрбиесінің
өзекті мәселесі. Олай болса, бүгінгі жоғары оқу орындарында жүргізілетін
тәрбиенің негізгі мақсаты да студенттердің ұлттық ерекшеліктеріне қарай
құндылықтар маңызын санасына сіңіріп, осыған байланысты тәрбие түрлерін
анықтау. Ұрпақ тәрбиесіндегі құндылықтар негізі ізгілікті, ақылды,
адамгершілік, парасаттылықтың міндеттерін ажырата біліп өзіне таңдау
жасауы. Яғни рухани-адамгершілік құндылық-адамдық қасиетінің өлшемі – оның
жақсылыққа талпынуы, өзге адамға жанашырлық білдіруі, айналадағы адамдарға
қайырымды, өмір сүруге ұмтылысы, өмір сүру мәселелері жайында іздену, өзін-
өзі танып сол арқылы дүниені-әлемді тануы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..11
1.1Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі тарихи әлеуметтік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2Ұлттық құндылықтар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.3Ұлттық құндылықтар негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі
мүмкіншіліктер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
эксперименттік тәжрибе нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.1Ұлттық құндылықтар негізінде мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің жай-күйі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..37
2.2 Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеуде тәлім тәрбиелік
дәстүрлерді пайдаланудың іс-
тәжрибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
2.3 Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруі жеттілдірудің
эксперименттік жұмыс
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...77
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі Республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуын
жеделдетуге, қоғамның экономикалық, саяси-әлеуметтік және рухани өмірін
идеялық – тәрбие жұмыстары саласындағы міндеттерді қайта жаңартуға
бағытталған мемлекеттік стратегиялық бағдарымен анықталды.
Еліміздің тәуелсіздік алып, егемендікке жетуі қазақ халқының және
республикада тұратын басқа да халықтардың ұлттық дүние танымының өсуіне
жағдай жасады. Қазақстанның орта білім беру орындарында оқушыларға этностық
ерекшеліктерді, халқымыздың тарихы мен мәдениетін, сондай-ақ халықтың батыр
ұл-қыздарының ерлік істерін назарға алу жастарды патриоттыққа тәрбиелеудің
және оны қазіргі жағдайда зерттеудің қажеттілігін арттыра түседі. Соңғы
жылдары қалыптасқан тәрбие жүйесі көпшілік жағдайда сөз, мәліметтік сипатта
болып, мектептерде оқушыларды міндетті түрде қоғамдық пайдалы іс-әрекетке
қатысуын қарастырмады, олардың патриоттық бағытын дамытуды қиындатты. Бұл
қазіргі таңда көптеген мәселелерді қайта қарауды және оқушыларды жалпы
Отанның өткендегі ерлік істерін терең сезіммен ұғынуға баулитындай
тәрбиенің ерекше тиімді формалары мен әдістерін қарастыруды талап етеді.
Әсіресе бүгінгі таңда табандылық, батылдылық, батырлық, қайсарлық, білім
ғана емес, әсіресе өнегелік көрсету қажет болып отырған уақытта аса
маңызды. Қазіргі кезде Қазақстандық керемет деген ұғым пайда болды. Ол
тек бастамасы. Оған нағыз сай болу үшін жан-жақты дамуымыз керек. Қазақтың
құдыретілігі, иманды, адамгершілігі, қойнының кеңдігі, көзінен, жүрегінен
көрініп тұрған халық. Оның патриоттығы ішінде ұйып жатқан кең халық. Бүкіл
білім беру жүйесі осыларды сыртқа шығаруы керек, жоғарғы дәрежеге көтеру
керек ол үшін сапалы патриоттық тәрбиелеу керек. Ол сырттан ғана келетін
әсер емес, ол іштен шығатын, дамитын, қалыптасатын ерекше қасиет. Ол қазақ
менталитетінің ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан халыққа тән элементі,
компоненті, сана мен келген ойлау нәтижесі. Қайта жаңғырған ұлттық
педагогикамыздың маңызды бір бөлігі рухани мұрадағы тәлім – тәрбиелік ой
пікірлер, патриоттық сана-сезім, оған деген ғылыми көзқарас. Қазақ елі
жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы рухани сілкінісі туғызған қайта төлеу
процесі, сол патриотизмнің даму барысын өзгертуге, сөйтіп, шынайы ұлттық
патриоттық тәрбие қағидаларына (принциптеріне) көңіл бөлуге ықпал етті.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып ана тілінің мемлекеттік тіл
болуымен қатар өткен тарихымызды қайта қарап, ондағы рухани құндылықтарды
елеп - екшеп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесінің керегіне жарату және рухани
құндылықтардың қорына өлшеусіз үлес қосатын мұраларын зерделеп зерттеу
өзекті мәселелердің бірі болуда. Мұның бәрі келешек жас ұрпақты патриоттық
және интернационалдық рухта тәрбиелеудің қажеттілігін қамтамасызҚазақстан
Республикасының білім беру жаңа бағдарламасында, қоғамның, бүгінгі күнгі
талабы алдағы уақытта да әрбір адамды Отанын сүюге, туған жерін
құрметтеуге, ата-бабаның озық салт-дәстүрлерінің құндылығын мақтаныш
тұтуға, әлемде халықтар арасындағы бейбітшілік үшін достықты нығайтуға
бағыт беруде талмай еңбек етіуді қажет санайды.
Қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу жүргізуші
ғалымдар халқымыздың сан ғасырлардағы рухани мұрасын, әсіресе оқу, тәлім-
тәрбие мәселесін философия, психология, педагогика ғылымдарының зор
жетістіктерін пайдаланып, асыл қазыналарын жоғары теориялық биіктен талдап,
ғылыми көзін ашуда.
А.А.Бейсенбаева [1], Қ.Бөлеев [2], Қ.Б.Жарықбаев [3], С.Т.Каргин [4],
Ғ.М. Кертаева [5], Қ.С. Қалиев [6], К.Ж. Қожахметова [7], С.А. Ұзақбаева
[8], этномәдениет мәселесі бойынша М.Х. Балтабаев [9], Ж.Ж. Наурызбай
[10], А.С. Сейдімбек [11], патриоттық тәрбие бойынша, С.К.Нурмукашева
[12], Н.Р. Рамашовтың [13], еңбектері.
Осы үрдісті одан әрі дамыта отырып, көптеген ғалымдар қазақ халық
педагогикасы мұраларының құнды идеяларын тәрбие құралы ретінде және дене
тәрбиесі, музикалық-эстетикалық тәрбиесі арқылы қарастырғандар Р.Қ.
Дүйсембінова [14], Т. Ә. Қышқашбаев [15], Ы.Оршыбеков [16], Е. Сағындыков
[17]. т. б.
Ү.К. Санабаев Қазақстан Республикасының ішкі істер министрлігіне қарасты
ішкі әскерлерінің әскери қызыметкерлерінде патриотизмді тәрбиелеуде
педагогикалық негіздерді өз ғылыми зерттеу жұмысына арқау етіп алған [18].
А.А.Бейсенбаева Қазақтың ерлік эпосы арқылы жоғары сынып оқушыларына
патриоттық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде патриотизм, патриоттық
тәрбие ғылымдарының мәні, олардың құрылымдық компонентері мен функцияларын
нақтылап, жоғары сынып оқушыларының патриотизмін сыныптан тыс жұмыстарда
қазақ ерлік эпосы арқылы қалыптастырудың механизмін жасады [19].
Ә.Ашай Ұлттық педагогика негізінде оқу-тәрбиесін ұйымдастыру атты
еңбегінде бастауыш сынып оқушыларын халық педагогикасының дәстүрлері
арқылы адамгершілік, ізгілік, еңбек, дене, экологиялық, эстетикалық бағытта
тәрбиелеудің әдістерін айқындаған [20].
Патриоттық интернацоналдық тәрбие проблемасын зерттеумен республикамызда
бірқатар ғалымдары айналысады. Олар мына бағыттарда, атап айтсақ, ұлттық
дәстүрлер мен патриоттық тәрбие, әскери - патриоттық, интернацоналдық,
адамгершілік, ерлік тєрбиесі проблемаларын қарастырады. Олар С.Ешімханов
[21], Р.С. Елубаева [22], Е.Жұматаева [23], С.Т. Иманбаева [24] т.б.
Соңғы жылдары қазақстандық патриотизмге зор мєн берілуде. Бұл тұрғыда
К.Т. Әбілғазиева [25], Ғ.Б. Базарғалиев [26], Д.С.Құсайнова [27], А.К.
Салимолдаева [28], еңбектерін атауға болады.
Патриоттық тәрбиенің кейбір мәселелерін қарастырған ғалымдар
С.Абдыманапов [29], Л.А. Шкутина [30], т.б.
Дегенмен жоғарыда айтылған ғалымдардың ғылыми еңбектеріне талдау жасай
келе біз зерттеп отырған проблема мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу
толық зерттелмегені байқалды. Қазіргі жаңа қоғамда оқушыларға патриоттық
тәрбие беруді ұлттық құндылықтар тұрғысынан арнайы жеке зерттеу ретінде
толық қарастырылмаған деп тұжырымдауға негіз береді.
Республика орта мектептерінде патриоттық тєрбие беру саласы ғылыми
тұрғыда негізделген нұсқауларға мұқтаж. Сонымен бірге оқушылардың оқу-
тәрбие үрдісін зерделеу барысында мектеп оқушыларын патриотизмге
тәрбиелеуде озық тәжірибелердің тарихи-педагогикалық тұрғыдан толық
зерделенбеуі және оқу-тәрбие процесіне пайдаланбауы, оқушылардың ұлттық
құндылықтар негізінде патриотизмге тәрбиелеу, оқушыларды ел жанды, отанының
нағыз патриоттары болу мүнкіндіктері, педагогика теориясы мен практикасында
дұрыс пайдаланылмауы арасындағы қайшылықтан туындап отыр.
Осы айтылғандарға орай, біз өз зерттеуіміздің өзектілігімен қажеттілігін
еліміздегі педагогика ғылымының қазіргі күн талабынан туындап отыр деп
толық айта аламыз.
Зерттеу жұмысында бұл міндеттерді қазіргі жағдайда патриоттық тәрбие
орындайтыны және орындай алатыны қарастырылады.
Аталған қайшылықтардың шешімін табу мақсатында оқушылардың отанымыздың
жанашыр патриоты болуын және бүгінгі заман талабына сай жетілдіру
мақсатында, тақырыбымызды Мектеп оқушыларының патриоттық білімін
жетілдірудің жолдары деп таңдауымызға негіз берді.
Зерттеудің мақсаты: Халқымыздың ұлттық мұрасындағы ұлт тәрбиесіне ғылыми-
педагогикалық сипаттама беріп, оқушыларға патриоттық тәрбие беруді
теориялық және практикалық тұрғыдан негіздеу жолдарын ашу.
Зерттеу нысаны: Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру процесі.
Зерттеудің пәні: Орта білім беру мекмелерінде ұлттық құндылықтар
негізінде оқушыларға патриоттық тәрбие беру мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер оқушыларға ұлттық құндылықтар негізінде
патриотизмге тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктеріне
сипаттама берілсе, онда оларға тарихи-педагогикалық талдау жасалып
оқушыларды елжандылыққа, отансүйгіштікке, өз ұлтын құрметтеу қалыптасып
ұлттық құндылықтар негізінде патриоттық тәрбие берудің жолдары айқындалар
еді, өйткені тәуелсіз Қазақстан жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие
берудің үлгісі жасалып, патриоттық тәрбие беру жолдары жоғарғы нәтиже берер
еді.
Зерттеудің міндеттері:
1 Патриоттық тәрбие проблемасының зерттелу деңгейі мен бағыт-бағдарының
мазмұнын анықтау;
2 Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде психологиялық – педагогикалық
ерекшеліктері мен ұлттық құндылықтар ерекшеліктерінің мәнін ашу;
3 Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының негізінде оқушылардың патриоттық
іс-әрекеттерін қорытындылау.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-педагогикалық,
әдебиеттерге талдау жасау; белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми
болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін қолдану; мектеп оқушыларының оқу-
тәрбие процессін бақылау; оқушылармен пікірталас, әңгіме жүргізу, сауалнама
алу; арнайы курсты өткізу және талдау; әдістемелік жүйенің мақсатқа
сәйкестілігін, тиімділігін тәжрибелік-педагогикалық зерттеу жұмысы арқылы
тексеру; алынған нәтижелерді сұрыптау әдістері қолданды.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: ұлттық педагогикалық ой
пікірлерге байланысты философтардың, тарихшылардың, педагогтардың,
психологтардың еңбектерімен ой - пікірлері алынды.
Зерттеудің негізгі көздері: Дипломдық жұмысты жазуда әр дәуірде өмір
сүрген ойшыл - ғұламалардың тәлім – тәрбиелі мұралары, Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының білім заңдары,
Қазақстан Республикасы орта және жоғары білім беру тұжырымдамалары;
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдырға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Бірінші кезеңде (2008-2009) тақырып
анықталды, зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, әдістері жазылып,
тұжырымдалды. Тақырып бойынша теориялық - педагогикалық негіз зерттелді,
патриоттық тәрбие материалдары бойынша деректер жинақталды.
Екінші кезеңде (2009ж-2010ж) жиналған теориялық және деректі
материалдарға жүйелі ғылыми талдау беріліп сұрыпталды. Патриоттық тәрбиеге
байланысты педагогикалық құнды ой -пікірлер сараланып жүйеге келтірілді,
оның ішінен патриоттық тәрбиеге қажетті мәселелерді іріктеп, зерттеуміздің
негізгі желісіне зерттеу барысында жинақталған ғылыми материалдарды
тұжырымдап зерттеу нәтижелерін мақұлдаудан өткізілді.
Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс бойынша алынған нәтижелер талданып,
қортындылар жасап, зерттеу тұжырымдамалары анықталды. Іріктелген
материалдар ғылыми зерттеу жұмысы болып жинақталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру процесінде зерттеу
деңгейіне бағыт - бағдарына сипаттама беріліп, кемшіліктердің көзі ашылды.
2. Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің мүмкіндіктері анықталып,
психологиялық және ерекшеліктері ашылып жаңа анықтама берілді.
3. Патриоттық тәрбие жүйесіндегі оқушылардың патриоттық іс-әрекеттері
тәжірибелік-эксперимент арқылы дәлелденіп, нәтижелері шығарылып, ұлттық
құндылықтар негізінде патриоттық тәрбие беруде оқу-тәрбие процесінде сапалы
нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік ашылды, әрбір оқушы ұлттық құндылықтар
негізінде жүйелі білім алып, патриоттық іс-әрекетке жасауға дағдыланды.
Зерттеудің базасы: Тәжірибелік-эксперимент жұмысы №57 қазақ орта
мектебінде жүргізілді.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады:
1Ұлттық құндылықтардағы патриоттық тәрбиені зерттеудің бағыт -
бағдарымен мазмұны анықталды;
2Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде психологиялық –педагогикалық
ерекшеліктері мен ұлттық құндылықтар ерекшеліктерінің мәні ашылады;
3Тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының негізінде оқушылардың патриоттық
іс-әрекеттері қорытындыланады.
Дипломдық жұмыс құрлымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейкестілігі құрлымы,
пәні, мақсаты, міндеттері, зерттеу болжамы, зерттеу әдістері мен зерттеудің
негізгі кезеңдері беріліп, дипломдық жұмыстың практикалық мәні, ғылыми
жаңалығы және қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда Мектеп оқушыларына
патриоттық тәрбие берудегі ұлттық құндылықтардың бағыт-бағдары ашылып,
оқушыларға патриоттық тәрбие берудің ғылыми – тәжрибелері сипаталады.
Сонымен қатар оқушыларға патриоттық тәрбие берудің психологиялық және
педагогикалық ерекшеліктері қарастырылады.
Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің эксперименттік
тәжрибе нәтижелері атты екінші тарауда мектептерде ұлттық құндылықтар
арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді ұйымдастырудың мүмкіншілктері
және де оқушылардың оқу-үрдісінде тәрбиелеудің жолдары қарастырылып
патриоттық тәрбиенің іс-тәжірибедегі тиімді жолдары пайдаланылады.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесінде негізделген тұжырым мен
ұсыныстар берілді, проблеманың перспективасы көрсетілді.
1 Жаңарған қоғамдағы оқушыларға патриоттық тәрбие беруді жетілдірудің
ғылыми-теориялық негіздері
1.1Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі тарихи әлеуметтік негіздері
Еліміз егемендік алуымен байланысты және қоғамның жаңа әлеуметтiк даму
жағдайында патриоттық тәрбие беру мәселелері жаңа санатқа ие болды.
Патриотизм – жеке тұлғаның “табиғат-адам-қоғам” жүйесінде әлеуметтену
үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті. Сондықтан да
патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда
патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы, адамдармен
қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін себеп-салдар
болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық тәрбиенің
мазмұны “мәдениет – тарих – білім” деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды.
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында оқушыларға патриоттық
тәрбиенің философиялық және педагогикалық-психологиялық негіздерін
айқындауда әлеумет, әлеуметтік кеңістік, әлеуметтік даму, тұлғаны
әлеуметтендіру мәселелері бойынша ғалымдардың еңбектерін саралай отырып,
теориялық негіздерін айқындадық.
Философ – ғалым Р.Әбсаттаров Мемлекеттің әлеуметтік тұрғыда дамуы
құқықтық мемлекет құру принциптерінің рөлін төмендетпейді, - деп атай келе,
әлеуметтік мемлекеттің мәнін терең түсіну үшін негізгі белгілеріне
тоқталады;
- бірінші белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық
табиғаты, мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау
міндеті жатады;
- екінші - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады;
- үшінші - бюджеттік - әлеуметтік төлемдер;
- төртінші - әлеуметтік қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік
қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттік жүйенің болуы саяды;
- бесінші - қоғамның әрбір мүшесіне мемлекеттің әлеуметтік қолдау
көрсетуі жатады;
- алтыншы - өз азаматтарының әл-ауқатының жоғары деңгейі үшін,
жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан [31]. Жоғарыдағы айқындалған
белгілерден әлеуметтік даму үрдісінде азаматтардың өмір сүруіне
лайықты жағдаймен қамтамасыз етуге, әлеуметтік жағдайының қорғалуына,
материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, т.б.
бағытталады.
Әлеуметтену ұғымы дәстүрлі білім және тәрбие ұғымдарымен
салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім
жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған
әрекеттер жүйесі ретінде түсіндірледі, оның мақсаты – балада белгілі бір
тұлғалық сапаларды және мінез – құлық дағдыларын қалыптастыру.
Әлеуметтендіру өзіне білім беруді де және тәрбиені де қосып алады, сонымен
қатар тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ешкім жоспарламаған тосын
жағдайларды да, стихиялық жиынтығын да, әлеуметтік топтарға индивидтердің
ену процесін де қамтиды, - деген тұжырымнан бүгінгі даму үрдісінде
тұлғаны әлеуметтендіру негізгі орын алатынын байқаймыз, әлеуметтендіру
ұғымы бұл индивидтің қоғамдық өмірге қатысуына тартатын, мәдениетті
түсінуге және әлеуметтік ортада, ұжымда өзін - өзі ұстау дағдысына
үйрететін, өзін баянды ете түсетін және әр түрлі әлеуметтік рөлдерді
орындаттыратын жалпы ортаның ықпалы [32].
Қоғамның жаңа әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие беруде
қоғамның даму заңын негізге аламыз. Даму заңы – бұл әлеуметтік – саяси
өмірдің бір күйден екінші күйге өту заңы, сапалық өзгерістер заңы. Бұлар
әлеуметтік – саяси құбылыстар байланыстарының себебін ашады, өзгерістердің
бағытын, факторлары мен формаларын анықтайды [ 33]
"Әлеуметтік кеңістік – күн сайын баланың алдында қимыл, іс- әрекет,
мінез-құлық ретінде немесе ерекше заттар, интерьер, ғимрат, көлік т.б.
ұғымдар бейнесінде келген әлеуметтік қатынастардың алуан түрлігі”, - деп
әлеуметтік қатынастардың түрлілігі дәстүрде, моральдық құндылықтарда,
өнерде, ой-санада, ғылымда бекітілген тарихи тәжірибені қамтиды деп атап
көрсетеді педагог-ғалым И.П.Подласый [34]. Әлеуметтік кеңістікте тәрбиені
жүзеге асыру – бір әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа көшіп жүретін
баланың бүкіл өмір салаларын мойындап, қазіргі мәдениеттің жоғары жалпы
адамзаттық құндылықтарға бағыт беретін ортақ тәрбиелік пікірге жол көрсету.
Біз мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беруде тұтастай әлеуметтік
кеңістікті қарастырдық. Б.Момышұлының “Соғыс психологиясы” [35] еңбегінде
патриотизм берген тұжырымы бойынша, әлеуметтік уақыттан, яғни тарихтың
өткенін, бүгінін және болашағын өзара кіріктіру арқылы іске асырылады
деген тұжырымын негізге алдық.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына
әр жылғы жолдауларын зерделей келе Қазақстандағы әлеуметтік жағдайлар
жылдан – жылға дамып отырғанын көреміз: ұлттық білім беру жүйесінің
әлемдік білім жүйесімен кіріктірілуі, халықты тұрғын үймен қамтамасыз ету,
денсаулық мәселесі, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
елдің қатарына кіру стратегиясы, қазақ халқының моральдық және рухани
құндылықтарын одан ары дамытуға, т.б..
ХХ ғасырдың басында ұлттық патриотизмнің негізін салушы ғалым-
ағартушылардың бірі М.Жұмабаев “Тәрбиеден мақсұт адамды һәм сол адамның,
ұлтын асса, барлық адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі - әрбір адам
бақытты болса, ұлт бақытты, адамзат дүниесінің мүшесі - әрбір ұлт бақытты
болса, адамзат дүниесі бақытты”, - қоғам мүшелерінің бақытты болуы ұлт
бақытының негізі екеніне тоқталады [36].
Осыдан бір ғасыр бұрын жазылған тұжырым ХХI ғасыр қоғамын
қалыптастыруда негізгі мұрат болып табылады. ... әрбір ұлттың баласы өз
ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғандықтан, тәрбиеші баланы
сол ұлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті, - деп ұлттық тәрбиеге аса мән
береді [36] .
Расында да, ХХ ғасырдың аяғы мен ХХI ғасыр басында тәуелсіз елімізде
қоғамдық даму үрдісінде ұлттық салт-дәстүрге, халықтық тәрбиеге деген
бетбұрыс айқын байқалады.
“Патриотизм“ ұғымына философиялық, педагогикалық, психологиялық
тұрғыда ғалымдардың анықтамаларын негізге ала отырып, жалпыадамзаттық
патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлтжандылық, ұлттық патриотизм
ұғымдарының мәнін бүгінгі күн тұрғысынан зерделедік. Философиялық сөзікте
патриотизм (грекше patrіs – отан) - адамгершілік және саяси принцип,
әлеуметтік сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның
өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс.
Патриотизм – адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің
бірі. Туған жерге, тілге, салт дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу
түрінде патриотизмнің тарихи элементтері көне заманда-ақ қалыптаса
бастаған - деп тұжырымдайды [37].
Философ-ғалым М.Изотов патриотизмді ұлттық, жалпыұлттық және
жалпықазақстандық тұрғыда қарастыра отырып, ұғымдарға жеке-жеке тоқталады.
Ұлттық патриотизм – өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі,
мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық
патриотизм – Мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт
өкілдірінің өз Отанына деген махаббаты пен шыңайы сүйіспеншілігі,
жалпықазақстандық патриотизм – республика халықтарының ажырамас бөлігі
екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы
сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы деген
тұжырым жасайды [38].
Жалпы патриотизмді адамгершілік, саяси принцип және адалдық, мақтаныш,
сүйіспеншілік, сезім тұрғысынан қарастырады. Патриоттық тәрбиенің
философиялық астарына, даму үрдісіне үңілетін болсақ, түп тамыры Түркі
қағанатынан бастау алатынын ауыз және жазба әдебиет үлгілеріне шолу
жасағанда айқын аңғарамыз. Түркі жұртының ұлттық ерлік дәстүрі негізінде
оқушы жастардың бойында патриоттық сезімді қалыптастыру ерекше орын алады.
Оқушыларға патриоттық тәрбие берудегі негізгі міндеттер – қоршаған
ортаға деген сүйіспеншілік, қоғамға деген рухани-мәдени қатынас, еліміздің
тәуелсіздігі мен бірлігін сақтау, Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін
негізге ала отыра бүгінгі қоғам мүшелерінің бойында Қазақстандық
патриоттық сезімін қалыптастыру.
Сондықтан да жас ұрпақ бойындағы Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру,
яғни жастайынан ерлік пен елжандылықтың рухын себу отбасынан бастау алады.
Отбасындағы негізгі міндет - баланы жастайынан ата-анасына, туған-
туыстарына, әулетіне, еліне, жеріне деген сүйіспеншіліктерін жетілдіру
арқылы, Отанына, мемлекетке деген шынайы сезімін қалыптастыру.
“Отанды сүю отбасынан басталады” дегендей жеке тұлғаның бойындағы
патриоттық сезімді қалыптастыруда отбасы негізгі орын алады. Әсіресе
патриотизмге берген Ш.Уәлихановтың тұжырымын негізге алатын болсақ, ең
алдымен өз отбасы, туған туыстары, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір орыстарын, Ресей жұртын
қадірлеймін деуінен-ақ патриотизмнің негізгі мәйегі отбасы екені дау
тудырмайды. Отбасында жеке тұлғаның бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда бірінші орында адам бойындағы адами құндылық қасиеті негізгі
орын алады[39].
“Еліңді сүйсең ерлік істейсің”, “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін
өледі” деген елжандылық ұрандар адамның жеке басына қарағанда ел намысы,
елі үшін мақтаныш сезімі жоғары екенін түсінеміз.
Расында да, көптеген ғылыми еңбектерді зерделейтін болсақ, патриотизмді
қалыптастыруға себін тигізетін қасиетті белгілер: ұлттық сана - сезім,
ұлттық мақтаныш, ұлттық салт-дәстүрлер, әдет - ғұрыптар, парыз, намыс,
бірлік және міндет. Патриотизм сапа, сенім тұрғысынан негізделіп, сезім
арқылы көрініс береді.
“Ұлттық сезім,- дейді философ-профессор Т.Сәрсенбаев - ұлттық ой-санадан
ерекшелеу – бұл адамның түрлі өмірлік құбылыстар мен жағдайларды, ұлттық
сезім де бар және оны құрметтеу заңды” [40].
Әр адам ата-бабаларымыз негізін салып кеткен игі дәстүрлерді мақтан ете
отырып, өз ұлтын терең сүю арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеуге тиіс.
“Ұлттық мақтаныш, - дейді Б.Момышұлы - ұлттық материалдық, әлеуметтік
және мәдени жетістіктерінің негізінде қалыптасатын әрі алдыңғы қатарлы
ұлттық идеялар, ой-пікірлерімен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси
әлеуметтік бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік
психологиялық сезім болып саналады” [40].
Саналы азамат болып қоғамға пайда келтіру, білім мен тәрбие алу, ата-
ананы сыйлау және қартайған шағында оларға қамқорлық жасау әрбір
жасөспірімнің парызы болып саналады.
Ал ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін,
жерін аман сақтап қалу, ата-баба дәстүріне өте сезімталдықпен қарау.
“Парыз - өзінің мағыналық аясына ақыл-ой, сезім, ерік-жігер, ар - ождан,
абырой, әділдік, шындық, сүйіспеншілік сияқты қасиеттерді қамтып, оларды
адам өміріндегі қайшы құбылыстарға қарама-қарсы қоятын жоғары
интеллектуалды ұғым.
Парыздан мықты күш жоқ,
Парыздан берік сауыт жоқ,
Парыздан нәзік сезім жоқ,
Парыздан қатал қазы жоқ”, -дей келе Халық батыры Бауыржан Момышұлы,
парыз сезімін қиындықтан қайтпай, дұшпан алдында тайсалмай, Отан үшін ақтық
демі біткенше қызмет етуге әзір болу сезімінен туады”.-деп қорытады [40].
Ұлттық намыс туралы халықтық тұжырымдар “Ер намысы-ел намысы”, “Ер-
намыстың құлы” т.б. деп ой қорытып, халқымыздың ерлікке бай тарихын, игі
ерлік дәстүрлік мұрасын әлемге паш етумен құнды болып отыр.
“Ұлттық рух – бұл асыл қасиет. ...Ұлттық рух –ұлы адамның және тұтастай
алғанда ұлттың да асыл қасиеті. Ұлттық рух пен ұлттық патриотизм – бұл
ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті” [41].
Ұлттық парыз, мақтаныш, намыс, сезім, сана, рух, т.б. құндылықтар ұлттық
идеяның негізгі көрінісі болып табылады. “Ұлттық идея рухани құндылықтарды
жаңғыртуда үлкен дем береді. Отаршылдық, тоталитарлықты басынан өткізген
жалаң интернационализмнің зардабын шеккен этностар үшін ол отарлаушы
құлдықтан, ұлтсызданудан арылудың рухани тірегі. Сол себепті де бүгін өткен
тарихқа, дәстүрлікке, әлеуметтік тәжірибеге деген ынта өсіп, төлтума ұлттық
ерекшеліктерге көз жеткізуге, нығайтуға күш салынуда.
Ұлттық идея - ойдан шығарылған қиял емес, ұлттық болмыстың, тарихтың
көрінісі” [42].
Сонымен қатар, ұлттық идеяның қалыптасуында ұлттық игі дәстүрлердің
маңызы ерекше. Ата-бабаларымыздың ұрпақтарына қалдырған асыл мұралары
әділетсіздікке қарсы күресі, елін, жерін сүйген батыр, сыртқы жауға
мейірімсіз болуға баулығанын көреміз. ХҮIII ғасырдағы ерлік және
жауынгерлік тарихын зерттеп отырғанда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан игі
дәстүрлерге кездесеміз.
Мысалы, Бөгенбай батырдың әкесі Ақша батырдың ақ туын ұрыстарға алып
шығып, жеңіспен оралуы дәстүрге айналған. Қабанбайдың сенімді серігі Қубас
атқа деген құрметі мұсылман халқында жалғасын тапқан игі дәстүрлері болып
табылады. Ақан серінің Құлагерге деген құрметінен осы дәстүрлердің
жалғастығын көреміз. Ұрысқа кірерде қарумен, астына мінген атымен серттесуі
түркі халқының негізгі дәстүрлерінің бірі болып табылады.
Оқушылардың бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыру атадан балаға
жалғасып келе жатқан ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін оқу-тәрбие
мазмұнына енгізе білсек, ұлттық дәстүрге берік, елін, жерін сүйетін азамат
тәрбиелеу, яғни оқушылардың бойына Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру
өскелең өмір талабынан туындап отыр.
Б.Момышұлы ‘‘Соғыс психология’’ атты еңбегінде Екінші дүниежүзілік
соғысы кезіндегі халықтардың ынтымағына, бірлігіне тоқтала келе, жеке
адамды қалыптастыратын жақсы қасиетпен бірге жаман қасиеттерге әскери
психология тұрғысында анықтама береді.
Жоғары сезімдер: парыз, адамгершілік, ержүректілік, ерлік, батырлық,
қаһармандық және т.б.. Төменгі сезімдер: опасыздық, ұждансыздық, үрей,
қорқыныш, шошу және т.б.
Ол Ұлы Отан соғысы кезіндегі әрбір жауынгердің бойындағы ұрыс кезінде
қалыптасатын қасиеттерге әскери-психолог тұрғысынан тоқталады. Талай
ғасырдан бізге жеткен түркі, қазақ халқының көшпенді тұрмыс тіршілігіне тән
қасиет ерлік, жауынгерлік, батырлық, қаһармандық, т.б. екенін байқаймыз.
Қорыта келгенде, Б.Момышұлы қазақ халқының жауынгерлік және ерлік
дәстүрлерін жинақтай отырып, ұлттық әскери педагогика мен психологиясының
негізін салды деп айта аламыз.
Егер тарихи тағылымдық мұраларды зерделейтін болсақ, ерлік дегеніміз -
ұлттық тәрбие тағылымының, салт-дәстүрдің, тұрмыс-тіршіліктің негізгі
тұтқасы болып саналады. Әр ғасыр, кезең ерлік тарихын, өзіндік қайталанбас
батырлары мен ерлерін тудырып отырған.
Екінші дүниежүзілік соғыста жауынгерлердің ерлік әрекеттерін
психологиялық тұрғыдан талдау жүргізген Б.Момышұлы “солдаттардың бойында
жауынгерлік қасиетті тәрбиелеуде халықтың басынан өткен жауынгерлік жолдары
мен ұлттық дәстүрлердің маңызы аса зор екеніне көзім жетті“ - деп атап
көрсеткендей, ХХI ғасырдағы жас ұрпақ бойындағы ерлік пен елдіктің рухын
себетін негізгі күш – туып өскен жері мен елі, ұлттық мұра мен ұлттық
байлығымыз екені дау туғызбайды. Жоғарыда айтып кеткендей, патриотттық
рухты қалыптастыруда жеке адамның рухы мен халықтың руханилығы негізгі орын
алады. “Рух бар жерде халық та бар. Рухани байлық дегеніміз – саналы да,
санадан тыс, сезім мен ақыл біріктіретін халық тұрмысының әдептілік тетігі.
... Халық руханилығы – оның өмірлік құндылықтарының қайнар көзі ғана емес,
туу мен дамудың және жалпыадамзаттық құндылықтарды бекітудің ерекше бір
әдісі” [43].
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан және әлемдегі жаһандандыру процесі
тұрғысынан патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне
деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін
сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсауға ұмтылу. Қазақ халқының тарихын
зерделеу барысында олардың табиғаты, әлеуметтік жағдайына, тұрмыс-
тіршілігіне байланысты патриот - халық екенін айқын аңғаруға болады. Бұны
патриоттық тәрбие мәселесін зерттеп жүрген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
еңбектерінен анық көреміз.
Сурет 1 – Қазақстандық ғалымдардың патриотизм ұғымынына сипаттамасы
жиынтығы
Қазақстан халқының патриоттық рухын жетілдіруде Елбасының “ұлттың
болашағына, оның өзіндік “МЕН” дегізерлік қасиеттерін сақтау
мүмкіндіктеріне сеніммен қарау, - дей келе, ұлттық әрекеттің аясын үш түрлі
фактор тұрғысынан, бірінші - ұлттық бірігу (интеграция), екінші - қазақтың
ұлттық тұтастануы, үшінші - ұлттың жасақталу үрдісінде өзінің рөлі мен
қызметін айқын сезінулері қажет”,- деген сөзі Қазақстандағы негізгі
мемлекетік идеология - ұлттық бірлік, экономикалық, әскери, ақпараттық
дербестікті сақтауда негізгі орын алары сөзсіз [46].
Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі
мемлекеттік бағдарламасында “Қазақстандық патриотизм – әрбір азаматтың өз
Отанының тағдырына, қауіпсіздігіне, болашағына деген жауапкершілігін
сезіну. Барлық отандастарды ұлты мен конфессиясына қарамастан жете
құрметтеу, олардың салтын, дәстүрін, тарихы мен мәдениетін құрметтеу,
мемлекет рәміздеріне, мемлекеттік тілге құрметпен қарау. Туған жерге деген
махаббаты, Қазақстанды барлық азаматтардың бірыңғай Отаны ретінде түсінуі
[47], философ А.Айталы “Қазақстандық патриотизм – біздің мемлекетіміз
сияқты жаңа әлеуметтік, психологиялық және саяси құбылыс. Қазақстандық
патриотизмді тәрбиелеу дегеніміз – еліміздің барлық ұлттардың шынайы
Отанына, мақтанышына айналдырып, ешкімді де өгейсітпеу” [47],–деген
тұжырымдарынан Қазақстанды мекендейтін әрбір ұлт өзін еркін сезінуі, менің
Отаным деген қағида негізінде сүйіспеншілік сезімнің қалыптасуы.
Ел Президентінің Қазақстандық патриотизмді қалыптастыруда мен қазақ
ұлтына сенім артамын деген қағидасы, философиялық тұрғыда философ
А.Айталының Қазақстандық патриотизмнің тарихи тамыры терең, ол ғасырлар
бойы қалыптасқан Қазақстан халықтары арасындағы демократиялық
дүниетанымға, адамгершілікке және дәстүрлік пен бөтенді жатырқамайтын қазақ
ұлтының менталитетіне негізделген, – деген қағидалары Қазақстандық
патриотизм бүгінгі қоғамның негізгі тәрбие бағыты болуымен қатар, елдің
бірлігі, ұлтаралық келісімді реттеуде қазақ халқының терең тарихи
тамырымен, тәжірибесімен ұштасып жатқанын көрсетеді [47].
Қазіргі таңда еліміз өзінің тәуелсіздігін алуымен әлемдік жаһандану
үрдісінен орын алып отыр. Білім беру жүйесінің Болон декларациясына сәйкес
әлемдік білім кеңістігіне кіруі, экономикалық еркін аймаққа мүше болуға
ұмтылысы біздің алдымызға үлкен маңызды міндеттерді жүктейді. Тек
мемлекеттік тұрғыда ғана емес, әлемдік тұрғыда бейбітшілік пен тыныштықты
сақтау мәселесі тұр. Қазақстандық патриотизм әлемдік тыныштық пен
бейбітшілікті сақтаудың негізгі бір тұғыры деп айтуға болады. Қазақстан
Республикасы алғашқылардың бірі болып ядролық қарудан бас тартуы, сынақ
алаңдарын жабуы бұл әлемдік бейбітшілікті сақтауға жасаған негізгі қадам
болып табылады.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен
ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну үшін
білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып,
еліміздегі бейбітшілік, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш
жігерін жұмсау.
Дегенмен, көптеген баспасөз беттерінде Қазақстандық патриотизм ұғымын
кешегі “кеңестік патриотизм” ұғымына пара-пар деп бағалау да бар. Бұл
жерде екі ұғымға тән идеология екі басқа. Кеңестік дәуірде бір орталықтан
бағындырған, бір ғана саясаттандырылған идеология болды.
Ал Қазақстандық патриотизмі көп ұлтты Қазақстан үшін бірлік пен елдікті
сақтай отырып, демократияландырылған, әлемдік өркениеттен орын алу
идеологиясы негізгі діңгек болып табылады.
Бұл жерде ел Президентінің тұжырымы бойынша “Қазақстандағы ұлтаралық
жарастықтың негізгі атамекеннің иесі - қазақ халқы өз мойнына алуы керек.
Өйткені халқымыз ұлтаралық жарастықты, сыртқы дүниемен өзара тиімді
ынтымақтастықты жүзеге асыра алса ғана өзінің өркениетті мемлекетіне ие
бола алады“,-деп қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізгі тірегі
қазақ халқына үлкен үміт артады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан
халқына Ұлы мұраттар ұлы ниеттерден бастау алады немесе дамушы
мемлекеттен – дамыған елдерге жолдауында да қазақстандағы ұлттық бірлік
пен татулық болашақ дамуымыздың, ұрпағымыздың тамаша болашағына жасалынған
негізгі қадам деп атап көрсетеді.
Ғалымдардың зерттеулерін зерделей келе әр кезеңде де патриотизм ұғымы
Отанға деген сүйіспеншілік тұрғысынан қарастырылады. Патриотизм өзінің
терең негізінде бас пайдасын ойламайтын, Отан үшін жанын қиятын, Отанына
қызмет ету кез-келген әлеуметтік қызметтегі адамгершіліктің өлшемі. Тарихи
даму үрдісіне талдау жасайтын болсақ, патриотизм адам өмірінің мәні және
адамның өзіне жүктелген міндетті атқаруы – біздің ата–бабаларымыздан
қалған тәрбиелік мұра, тіпті тәрбие құралы десек артық айтпаған болар едік.
Біздің ұлы бабаларымыз Жалаңтөс, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, т.б. ерен
ерліктерінде тұлғаның бойында болатын патриоттық құндылықтар төзімділік,
шыдамдылық, батырлық, ерлік, қайсарлық, т.б. сапалық тұрғыда көрініс
береді.
ХХI ғасыр жаһандану үрдісі бүкіл әлем халықтарын біріктіру арқылы
өркениеттілікті сақтап қалу барысында бар күш - жігерін жұмсап отырған
тұста патриотизм ұғымы кең тұрғыда тек Отан емес, әлемдік тұрғыда
қарастырылуды қазіргі қоғамдағы және әлемдегі даму үрдісі талап етеді.
Жаңа әлеуметтік даму жағдайында оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
теориялық негіздерін айқындауда тәрбиенің негізгі түп тамыры тәрбие
философиясынан бастау алатындықтан әр түрлі кезеңдегі тәрбие мүмкіндіктерін
қарастыруға тура келеді. Бүгінгі ұрпаққа патриоттық тәрбие беруде біз,
философияның негізгі тәлімдік бағыттары педагогика мен психологияны
сабақтастыра жүргізуді көздедік.
Бүгінгі жаһандандыру үрдісі тұрғысынан алатын болсақ, патриотизм ұғымы
- халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен
қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш
жігерін жұмсау. ХХI ғасыр ұрпағын тәрбиелеуде ұлттық мәдениет пен
өркениеттік даму үрдісін өзара сабақтастыра отырып тұлғаның бойындағы
патриоттық құндылықтарды қалыптастыруымыз керек.
Біз жоғарыда патриотизм ұғымының классификациясына сәйкес патриоттық
тәрбие берудің мазмұнын айқындауда патриоттық тәрбиеге және оның құрамына
кіретін тәрбие бағыттарына берілген анықтамаларына жан-жақты талдау
жүргіздік.
Патриоттық тәрбиені басқа тәрбие бағыттарымен қатар қарастыру
барысында, әсіресе, адамгершілік тәрбиенің негізгі бір бағыты тұрғысынан
қарастырамыз. Адамгершілік тәрбие – тұлғаның адамгершілік сана-сезімін
қалыптастырып, құндылық бағдарын айқындайтын тәрбие саласы. ... Адамгершілік
тәрбиесі білім, білік, дағдыларды игерумен бірге, тұлғаның ар-ұжданын,
танымдық қызығушылығын кешенді түрде дамытады. Адамды сүюді, оның
бостандығын, құқығын, қадыр-қасиетін құрметтеуді, рақымшылық пен шыншылдық
қасиеттерін қалыптастырады [48].
Оқушыға адамгершілік тәрбие беру арқылы адамгершілік сезім,
адамгершілік сана, адамгершілік таным, т.б. қалыптастырамыз. “Адамгершілік
сезім - қоғамдық мәнді және жеке көңіл-күйге байланысты ар-ұждандық
сезімдер. Оған еңбек ету, ұлтжандылық, достық, адалдық, ар-намыс, борыш,
жауапкершілік, ұят, т.б” жатады .
Р.Төлеубекова қоғам дамуының жаңа кезеніңде адамгершілік тәрбиесінің
теориялық-әдіснамалық негіздерін ашуда оқушыларға адамгершілік тәрбие
беруде төмендегі жаңа идеялардың қажет екендігін және мектептегі
педагогикалық процесті ұйымдастыруда осы идеяларды негізге алуды ұсынады:
еркін тәрбие идеясы; жалпы адамзаттық құндылыққа бағдарлау идеясы; өзін-өзі
танып білу, өзін-өзі тәрбиелеу, өзін-өзі жетілдіру идеясы және өзін-өзі
бағалай білуге үйрену идеясы; ана тілі мен төл мәдениетін және ұлттық салт-
дәстүрлерді дамыту идеясы; тұтас педагогикалық процесті гуманитарландыру,
демократияландыру және интеграцияландыру идеясы; әрбір жеке оқушының ішкі
жан дүниесін білу арқылы адамгершілік қарым-қатынаста болу идеясы;
мектептің ата-аналармен, мұғалімдермен, әлеуметтік, мәдени және ұлттық
орталықтармен, мектептен тыс мекемелермен байланысты жүзеге асыру идеясы.
Яғни, аталған идеяларды іске асыру бүгінгі жаһандандыру үрдісінде,
ұлттық идеялардың әлемдік идеялармен өзара сабақтастыру жағдайында,
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттер қатарынан көрінуі
тұтас педагогикалық процестен күрделі, түбірлі өзгерісті талап етеді.
ХХI ғасыр жастарын патриоттық рухта тәрбиелеуде біз жоғарыда
көрсетілген тәрбие (ерлік, жауынгерлік,т.б.) бағыттарын өзара сабақтастыра
отырып, жүйелі түрде бүгінгі мектептегі толықтай педагогикалық процесіне
енгізу арқылы егемен еліміздің бейбітшілігі мен тәуелсіздігін қорғайтын
азамат тәрбиелей аламыз. Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ата-ана,
қоғамдық-әлеуметтік орта мен мектептегі тұтас педагогикалық процесте білім
мен тәрбие беру қатар қамтылады.
1.2 Ұлттық құндылықтар арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие берудің
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін алумен және өзінің әлеуметтік
қоғамдағы өзіндік жеке дара субьекті статусын алуымен байланысты қазіргі
замандағы жаңа әлеуметтік саяси шындыққа орай оқушыларға патриоттық сезімді
тәрбиелеуде, жаңа жолдарды іздеуді талап етеді. Патриотизм әлеуметтік
жауапкершілік мөлшерін, оқушылардың белсенділігін және оның қоғамның әр
саласында ат салысуын анықтайтын шама болғандықтан, патриоттық тәрбие
студенттердің жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз ететін орта буын
болуы қажет.
Жаңа қоғамда оқушыларға патриоттық тәрбие беру жұмыстарын жан – жақты
талдау патриотизм мәнін ашып көрсетуде зеріттеушілер бұл феноменнің тарихи
түбірі біліммен және жеке мемлекеттердің өз жеке–даралығын және ұлттық
тәуелсізділігін сақтаудағы күресіне баса назар аударуларын анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл жерде патриотизм адамдарда көптеген ғасырларда
қалыптасатын аса терең сезім ретінде көрінеді.
Мынадай мәселені айта өткен жөн сияқты; қазіргі уақытта Қазақстанда
патриотизмнің белгілі бір концепциялық – құқықтық және белгілі бір деңгейде
базасы қаланған. Ол Қазақстан халқының қазіргі уақыттағы күйінің, өмір
сүріп отырған ортасының бағытқа, тұрақтылыққа қол жеткізуге болатын жер
екенін сезінуіне байланысты. Біздің Конституциямыздың 1 ст.2 ші бөлімінде
Қазақстан Республикасы іс - әрекеттерінің негізгі қағидаларын міне осыған
бағытталған қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, өз халқының пайдасы
үшін экономикалық даму, мемлекеттік өмірдің аса маңызды сұрақтарын
демократиялық әдістермен шешу.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 18 жыл ішінде республиканың
Президентінің Қазақстан мемлекеттілігі, қоғамның идеялық келісімі туралы
көтерген сұрақтары көпшілік ақпарат құралдарында белсенді түрде талқыланды.
Президент бұл күрделі мәселелерге түрлі конфенция, дәстүр өкілдеріне
Қазақстан Республикасы жалпы ортақ үйіміз, Отанымыз деген мағынамен
біріктіруге міндеттейді.
Әр ұлт өкілдерін біріктіру сол халықтың этникалық, тіл және мәдениеті,
дәстүр және салт ерекшеліктерін сақтай отырып интеграциялаумен негізделген.
Көп ұлтты әлеуметтегі келісім әрбір тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік қарым –
қатынас және тарихи дамуындағы субьектісі ретінде тәрбиелеуінде жатыр.
Өзін -өзі сыйлау–басқа ұлт өкілдерін сыйлаумен шартталатын жалпы азамат
құндылықтарын түсіну көзі. Мұндай интеграциялау элементтерін қарастыру
идеологиясы жалпы азамат құндылықтары секілді интернационализм, гуманизм
және қоғамдық келісім негізінде патриотизм басымдылығы, оның ішінде
Қазақстандық патриотизміне сүйінеді.
Ұрпақ жөнінде едәуір кең көлемді теория ұсынған ғалым - Хосе Ортега-и-
Гассет. Оның ойынша, бұқара мен жеке адам арасында ымырашылдық бар: Ортега-
и-Гассет қоғамды мырзалар мен бағыныштылар, яки мықтылардың айтқанына
көніп, айдағанына жүретіндер деп бөлу көзқарасында тұрғанын ашық
мәлімдейді. Адамдар табиғаты жағынан бірдей емес деген байламға келеді
[48].
Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі. Тәрбиелік мәні де, философиялық
салмағы да мол қазақтың осы мақалынан ой тарқатар болсақ, баурындағы
балапанына жөн жосық, өнеге көрсете алмаған ата - ана уысынан баланың қалай
шығып кеткенін байқамай да қалады. өмірді көруге, білуге құштар жас басқа
бағытты, басқа құндылықты тез қабылдайды. Сондықтан баланы қадағалап дұрыс
тәрбие беру аса маңызды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері балалардың,
жасөспірімдер мен жеткіншектердің оқу-тәрбие ісіне ұдайы көңіл бөлініп
келеді. Осы оқу – тәрбие ісінің әлі де болса назар аударып, жете қарауды
қажет ететін салаларының бірі-патриоттық тәрбие. Қазіргі тәуелсіз Қазақстан
Республикасы - көп ұлтты, іргелі ел. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы
көп ұлтты халықтардың патриоттық этностық ерекшіліктерін қамти отырып,
олардың барлығына ортақ, ел мен мемлекет тәуелсіздігіне игі үрдісін
тигізетін, оның болашақ дамуына үлес қосатын қазақстандық идеологияның
алғышарттарын түзеу қажет. Әрине осы орайда азшылық ұлттардың да патриоттық
тәрбиеге мүдделігі ескерілуі тиіс.
Мәселен, этнопедагогиканың озық дәстүрлерінің бірі, күшті тәрбие құралы,
мақал – мәтелдермен қанатты сөздердің ең қомақтысы батырлық пен батылдыққа
арналған. бай болсаң пайдаң халыққа тисін, батыр болсаң найзаң жауға
тисін, Батыл болмай батыр болмайсың, Батыр түсінде жау көреді, балықшы
түсінде ау көреді, батырға таяқ та – жарақ, Батыр мың қол бастайды,
шешен тар жерде сөз бастайды, Шын батыр сын үстінде танылар т.б.
Адам тәрбиесі туралы осынау ойлар желісі сонау Тоныкөк пен Күлтегін
жазбаларынан бастап, әл-Фараби, Ғаббас Жауһари еңбектеріндегі ой
жүйелерімен өрби келіп, Жүсіп Баласұғынның Құтадғу білік" еңбектерінде
тереңдей түссе, Абай осы ғұламалардың педагогикалық ойларын барынша
айқындап, мәнін аша түскен".
Ұлылықтың биік деңгейіне көтерілген Абай өзіне дейінгі ғұламалардың
еңбектерімен жақсы таныс болып, ұлттық тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап
өсе келе, "толық адамды" сомдаған.
Олай болса, Абайдың тәлімдік ой-пікірлерін сөз еткенде оны
этнопедагогикадан бөліп қарауға болмайды.
Абайдың тәлім – тәрбиесі өзі өмір сүрген ортасымен етене байланысты.
Оның бойындағы барлық асыл қасиеттер - даналық, данышпандық сол ұлттан
берілген, сол ұлтынан сіңген қасиет Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанабаев,
Ахмет Байтұрсынов, Шоқан Уәлихановтай ұлдарын биік даналық деңгейіне
көтеріп, олардың адамгершілік, этикалық талғамын қалыптастыруда жетекші рөл
атқарған, қай халықтың да тәрбие дәстүрінен кем түспейтін қазақ
этнопедагогикасының құндылығында шек жоқ.
Қазақ этнопедагогикасы құндылықтары мәселесіне байланысты ой қозғағанда
Қорқыттың ұлттық педагогикаға байланысты қағидаларын, Абайдың дана
сөздерін, Ы. Алтынсарин мен А.Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына
сүйенбей өте алмаймыз.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы - жастарды жан - жақты дамыту үшін
нені оқыту, қалай оқыту керектігін айта келіп, берілетін білімді ұлттық-
мәдени құндылықтарды негіздеу арқылы олардың бойында халықтың рухани
байлығын сіңіруге болатынын дәйектейді. Біз осы бағыт - бағдар негізінде
оқу-орындарында оқушыларға патриоттық тәрбие беруде ұлттық – мәдени
құндылықтарды кеңінен пайдалануды көздейміз.
Қазақ халқының туысқандық, бауырмалдық қасиеті оның жеті атасын білуді
талап етеді. Жеті атасын білген ұл, жеті рулы елді біледі, - деген
халықтың дана сөзі бар. Сондай - ақ Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз- деген аталы сөз де ежелден бірліктің, бауырмалдықтың белгісін
білдіреді.
Қазақ халқының бала тәрбиелеудегі мұрасына көз жіберсек, отбасына
байланысты тұнып тұрған дәстүрдің бар екенін көреміз. Ұлттық салттар мен
дәстүрлердің, әдеп-ғұрыптардың заманға сай ұрпақтарымызды өркендетер
өрнектерін халық жоғары бағалайды.
Сондай ақ халыққа деген ұлтжандылық мәселесі, Отанға деген патриоттық
сезім күллі түркі халықтарына ортақ, соның ішінде қазақ халқының да
тәлімдік пікірлерінің түп төркіні болып саналар сонау Орхон жазба
ескерткіштері, Қорқыт ата кітабынан бастап, орта ғасырлық ойшылдардың
еңбектерінің, ақын - жыраулардың поэзиясының Ыбырай Алтынсарин, Абай
Құнанбаев, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатовтай халық ұлдарының
шығармаларының өзегі болғандығын байқадық.
Болашақ ұрпақты жылы жүрек, ізгі сезімге, адамгершілікке жетелейтін
халқымыздың ғасырлар бойы жинаған мол тәлім тәрбиесінің тәрбиелік
мүмкіндіктерін ашуға тырыстық.
Жаңа қоғамның дамуына жастардың дүниетанымындағы өзгерістердің мәнін ой
елегінен өткізіп, зерделеу теориялық міндеттер тұрғысынан қалай зәру
болса, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бүгінгі жағдайы өмірдің мақсат-
мүддесінде сондай маңызды. Қоғам дамуының жаңа арнаға түсуі яғни еліміздің
егемендік алуы – тәуелсіздігіміз қаншама құндылықтарға жол себеп
болып–салдары түбегейлі өзгерді, мұның өзі оқушыларға патриоттық тәрбие
беруде, ой – санасына, өмірлік ұстанымдарына әсер – ықпалы болмай қалғаны
жоқ.
Біздің жоғарыда келтірілген ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижелеріне сүйене отырып патриотизмге тәрбиелеуді ұлттық құндылықтар
негізінде патриоттық тәрбие беруді ескере отырып, бүгінгі Қазақстан жоғары
мектептерде патриоттық тәлім-тәрбие жұмыстарынан келіп шыққан тарихи
педагогикалық тәжірибелерге табан тіреген патриотизмге тәрбиелеудің
бағыттарын теориялық жақтан негіздеп ұсынамыз.
Сондықтан патриоттық сананың белсенділігі, оның жанданып тұратын
функциясы көп жағдайда қазақстандық патриоттық тәрбиеге байланысты.
Қазақстандық патриоттық тәрбиенің негізгі мақсаты - жеке адамның, ұмтылуын
анықтайтын моралдық-саяси, кәсіби және дене күші қасиеттерін қалыптастыру.
Қазақстандық патриоттық тәрбие жүйесі жеке адамдардың нақты экономикалық,
әлеуметтік-саяси адамгершілік, эстетикалық және басқа құндылықтарды
игеруіне, оларды сенімдеріне айналдыруына, сөйте тұрып оларда Отанды
дамытуға деген белсенді де жағымды қатынас қалыптастыруға арналған.
Адам меңгерген әлеуметтік және ұлттық құндылықтар рухани мықтылықтың,
батылдық пен ерліктің көзі болып табылады. Отан алдындағы парызды орындау
жолындағы қиындықтарды жеңуге жәрдемдесетін қасиеттер мен ерекшеліктерге
айналды.
Рухани – адамгершілік құндылықтардың қалыптасуының түп негізі мен
қозғаушы күшінің себебін анықтау – бүгінгі жоғарғы оқу орындары тәрбиесінің
өзекті мәселесі. Олай болса, бүгінгі жоғары оқу орындарында жүргізілетін
тәрбиенің негізгі мақсаты да студенттердің ұлттық ерекшеліктеріне қарай
құндылықтар маңызын санасына сіңіріп, осыған байланысты тәрбие түрлерін
анықтау. Ұрпақ тәрбиесіндегі құндылықтар негізі ізгілікті, ақылды,
адамгершілік, парасаттылықтың міндеттерін ажырата біліп өзіне таңдау
жасауы. Яғни рухани-адамгершілік құндылық-адамдық қасиетінің өлшемі – оның
жақсылыққа талпынуы, өзге адамға жанашырлық білдіруі, айналадағы адамдарға
қайырымды, өмір сүруге ұмтылысы, өмір сүру мәселелері жайында іздену, өзін-
өзі танып сол арқылы дүниені-әлемді тануы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz