Мұқағали мұрасы - сөз маржаны
Жоспар:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.М.Мақатаев-ғасыр
ақыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 1.1 Асқақ рухты
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
1.2 Мұқағали лирикасының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
2. Мұқағали мұрасы – сөз маржаны
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ...
2.2 М ұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі
2.3 Ақын поэзиясындағы ұлттық рух
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Шын дарын өз заманының шындығын
шығарма арқауына айналдырып, халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір
сүреді. Халық сеніміне ие болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі
қалағанын жырға түсіру, сыр ғып шерту келешектің жарқын сәулесімен
нұрландыра түсуі сирек кездесетін бақыт. Оны Мұқағали ақынның
поэзиясынан танып, көруге болады. Қазақ елінің тәуелсіздік алған
кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына бұрынғыдан әлдеқайда басым
жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларын танудың жаңа бір кезеңі
басталды. Ақын шығармаларына өзі дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Мұқағали өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық
бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың
қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын қазақ
лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұқағали сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады. Осыған орай
диссертацияда ақынның қазақ поэзиясындағы өзіндік ерекшелігі бар
көркемдік жүйе тұрғысынан қарастырылады.
Тақырып өзектілігі. Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және
қалыптасу сипаты бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекще назар аударуға
тиіс мәселенің бірі. Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу,
яғни тарихи-қоғамдық болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана
қоймай, көркемдік үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса
мәнді де маңызды. Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар
шығармашылығында көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде. Олар өмір
шындығын көркемдік шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер
төңірегінде ойлансақ, мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән
берілмейді. Анығында бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына
қарағанда, ауыз әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”,
”Айман – Шолпан”, сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз
шығармашылықтарында оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен
Рысжан”, т.б. сияқты идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір
шындығы анағұрлым кең, анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір
шындығы көркем өнердің биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық
ләззат береді. Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа
талпынған ақылды, тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін
жасаған. Олармен салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен
жыраулар поэзиясының өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде
қамтыса да шыншылдық, көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын
емес. Алайда поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін
тұсын Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері
төрт құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік,
сұлулық сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес
қосты. Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұқағали - Абай
мектебінің түлегі. Әсіресе шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып
ауқымының кеңдігі, идеялық мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні
тұрғысынан мәнділігі, ұлттық болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық
көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі жағынан өзінідк ерекшелігі бар. Ақын
поэзиясы тақырыбының молдығы, көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық
түйіндеулері, образ жасау шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып
жатқан жоқ. Алайда өзі өлсе де өшпес мұраға айналған, оқырман
көңіліне берік ұялап, әр ұрпақпен үн қатысып, жаңа буын өкілдерімен
сыр шертісе бастаған Мұқағали поэзиясына терең бойлай түсу, әр
қырынан ғылыми саралап зерттеу әдебиеттанудағы маңызды мәселенің
бірі деп білеміз.
Мұқағали қазақтың бай ауыз әдебиетін, одан кейінгі жазба
әдебетінің озық үлгілерін, әлемдік әдебиет жетістіктерін бойына толық
сіңіріп қабылдай отырып, поэзияда қалыптасып орныққан өлшем-өрнекті
керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан шеберлік
танытты. Осы негізде жаңа өлшем, ұйқас түрлерін қолдана отырып, ұлттық
поэзияның ырғақтық, әуезділік байлығын да молықтыра түсті. Мұқағали
поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция,
сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік бен бейнелеу тәсілдері, тіл
кестесі, өлең өрнегі, өлеңге тән ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ,
ұйқас түрлерін қарастыру, олардың тұтастығын көркемдік жүйе
дәрежесінде қалыптасуын және сол шығарманың идеялық мазмұнымен
ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу, ақындық
құпияларына үңілу зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Сондықтан
ақын поэзиясын көркемдік жүйе тұрғысынан зерттеуді мақсат еткен
жұмыстың тақырыбының өзектілігі талас тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Поэзияның көркемдік сипаты әрдайым
зерттеу обьектісіне айналып, сыншылар мен ғалымдардың назарында болып
келгені байқалады. Мәселен орыс әдебиетінде В.В.Виноградовтың,
Е.И.Клименконың, З.С.Паперныйдың, В.Е. Холшевниковтың, К.Чуковскийдің, П.С.
Шамсутдиновтың, С.Л. Сергеевтің, Л.Н.Смайлованың, М.Г. Михайлованың, С.Н.
Степиннің ғылыми зерттеу еңбектерінде осы мәнді мәселені көтерген. Төл
әдебиетімізде де көркемдік мәселесі әр қырынан қарастырылып келген.
Нақтырақ айтсақ, Қ.Жұмалиевтің, М.Қаратаевтың, ӘТәжібаевтың, З.Ахметовтың,
Р.Сыздықованың М.Дүйсеновтың,Т.Әбдірахманованың,Т. Ақшолақовтың,
Т.Әбдірахмановтың, М.Базарбаевтың, Б.Кәрібаеваның, А.Нағметовтың
С.Оразалиновтың еңбектерінде сөз болады
Ал тікелей М. Мақатаевтың шығармашылығы жайында сөз болғанда
Ә. Тәжібаевтің алғашқы сәт–сапар тілеген мақаласынан бастап Мұқағали
шығармашылығы әдеби сын назарынан тыс қалған жоқ. Қ.Алпысбаевтың
“Мұқағали өрнегі” зерттеуі, “Естеліктері” мен Мұқағалидастан [1;75]
кітаптары шықты. Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығын арнайы
ғылыми тұрғыда зерттеу соңғы он-он бес жыл ауқымында ғана басталды.
Тындырылған шаруалардың қатарына жылма–жылғы туған күндері қарсаңында
жарияланып жатқан мақалаларды, әрі 50, 60, 70 жылдық мерейтой
қарсаңындағы ақын–жазушылардың, ізденушілердің , ғалымдардың 500–ге
тарта ғылыми – танымдық материалдарын жатқызуға болады. Жеке ғылыми
зерттеулерде бой көтере бастады. Қазанбаева Айнагүл Зікірқызының
“М. Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері“ мен
Бекеева Нұр–Айша Жүсіпқызының “Қазақ поэзиясындағы қаһармандық рух
пен трагедиялық ахуал”,Қарақалпақстандық Хамидуллаев Күрленбайдың
“Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі“ , Бегманова Бибіжан
Сейітханқызының “М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты” кандидаттық
диссертацияларын[2;45], Абишева Сауле Жүнісқызының “Поэтическая система
“Мир природы “ структура и семантика“ деген тақырыптағы докторлық
диссертациясында да Мұқағали шығармашылығы бірсыпыра талданды. 2006 жылдың
басынан “Мұқағали” журналы ай сайын шыға бастады. Міне бұлар ақынның
бай мұрасын туған халқына жеткізудегі және оны зерттеп, ақынды ғылыми
тұрғыдан танудағы істеліп жатқан жұмыстар. Осылар арқылы Мұқағалитанудың
ғалыми-танымдық бұлақ көзі ашылды, оның сала - сала боп, арналана
түсері анық. Демек Мұқағали туындылары түгенделіп, байыпты зерттелген
сайын ақын рухы бізге жақындап, бізді өзіне барған сайын баурап
отыр.Алайда Мұқағали поэзиясы бірыңғай көркемдік жүйе тұрғысынан арнайы
қарастырылған жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:Курстық жұмыстың басты мақсаты
- көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік жүйесінің сөз
болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан
қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай–күйіне
назар салып, нақты мысалдар арқылы Мұқағали поэзиясының көркемдік
жүйесін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін курстық жұмыста
мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды.
- Мақатаев поэзиясының рухани құндылыққа айналуының басты
себептерінің бірі - көркемдік келісімде екендігін ғылыми тұрғыдан
дәйектей отырып, көркем әдеби тіліміздің жетілуіне, бейнелік күшінің
толыға түсуіне қаншалықты үлес қосқанын саралау;
- Зерттеуде Мұқағали шығармаларының тек поэзия құдірет – күшінің ауқымы
мен аясына сыйып тұрған жұмбақтарына жетелеу;
- Мұқағали шығармаларында мол көрініс табатын шеберлік тұғыры - тіл
тазалығына, ой саралылығына, тебіреніс тереңдігіне көңіл бөліп, ұлттық
тіл байлығын құбылтуы, қолданудағы көркемдік бейнелеу ерекшеліктеріне
назар аудару;
- Ақынның эпикалық туындыларындағы өмір шындығының көркем шындыққа
ұласуы, адам бейнесін жасаудағы көркемдік жүйе шеберлігін сараптау;
1.1. Асқақ рухты ақын.
Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев (1931-1976, шын аты Мұхаммедқали) –
қазақтың лирик ақыны, мұзбалақ ақын, өз заманында лайық бағасын ала алмаса
да өзінен кейінгілер үшін мәртебесі биік ақиық ақын.Ол 1931 жылдың 9-
ақпанында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол)
ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Әкесі соғыста қаза тауып, анасы
мен әжесінің тәрбиесінде өсті. 1948 - 49 жылы Қазақ Мемлекеттік
Университетінің филология факултетінде оқыған. К.Маркс атындағы кеңшарда
(қазіргі “Текес”) ауылдық кеңес хатшысы, мектепке мұғалім болды. 1948 жылы
орта мектепті бітірісімен, мәдени-ағарту саласында түрлі қызметтер атқарды.
Тырнақ алды туындылары Нарынқол аудандық Советтік шекара (қазіргі Хан
тәңірісі) газетінде 1948 жылдары жариялана бастаған. 1954 жылы бір топ
өлеңі Әдебиет және искусство (қазіргі Жұлдыз) жорналында, одан кейін
бір шоғыр жыры Әбділдә Тәжібаевтың сәт сапар тілеген сөзімен Қазақ
әдебиетінде жарияланған [3;53].
Аз ғұмыры ішінде бірнеше лирикалық жыр жинағы мен дастандарын ұсынған. Жыр
аудармасы саласында Шекспирдің сонеттерін, Дантенің Құдіретті комедиясын
қазақшалады. Ақынның Саржайлау, Сөнбейді, әже, шырағын, Кел, еркем,
Алатауыңа өлеңдеріне сазгер Нұрғиса Тілендиев ән шығарған.
Ақын тұрмыс тауқыметін тарта жүріп, сынға ұшырағанда да "Ақынның ақындығы
атақта емес, арда ғана" деген байламды берік ұстап, шен-шекпенге де,
лауазым-атаққа да қызықпаған.
Мектепте әдебиет пәнінен сабақ берді. Аудандық газетте әдеби қызметкер
болып істейді.
Ол 1962 жылы Алматыға қоныс аударып, әдеби ортаға етене араласа бастайды.
Алматы Шет тілдері институтының неміс тілі, Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультеттерінде оқып және Мәскеудегі М. Горький
атындағы әлем әдебиеті институтында білім алады.
Мұнан соң Социалистік Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан) газетінің
(1962-1963 жж.), Мәдениет және тұрмыс (қазіргі Парасат) (1963-1965
жж.), Жұлдыз (1965-1972 жж.) журналдарының редакциясында,Қазақстан
Жазушылар одағында (1972-1973 жж.) қызмет атқарады. Мұқағали Алматыдағы
қазақ әдебиеті мен өнерінің қаймақтары шоғырланған ортада өткерген аз ғана
жылдар ішінде өзіндік дара үнін, суреткерлік қайталанбас дарынын танытып,
өнімді еңбектене білді. Ильич (1964), Армысыңдар достар (1966),
Қарлығашым келдің бе?, Мавр (1970), Аққулар ұйықтағанда (1973),
Шуағым менің (1975) атты жыр жинақтарын көзінің тірісінде жариялап
үлгерді. Мұқағали поэзиясының қайнар көзі, шабыт тұғыры туған елі, өскен
жері, Отан тағдыры, замана тынысы, замандастарының арман аңсары. Осының
бәрін Мұқағали жас дарынға тән қайталанбас шеберлікпен, тәңірдің таңдайынан
төгілгендей поэтикалық мінсіз үйлесіммен, әр жүрекпен тіл табысар сыршыл да
шыншыл сезіммен, нағыз поэзияға ғана тән бейнелі образдармен бедерлеп,
өлмес өнер деңгейінде туындатып отырған [4;93].
Ақынның тұңғыш өлеңдері “Қырман басында”, “Қойшы бала - Әкітай”
ауданындағы “Советтік шекара” газетінде жарияланды (1949). “Інімнің ойы”,
“Шебер” өлеңдері “Жастық жыры” атты жинаққа енді (1951). Алғаш Мұқағали
талантын бағалаған Ә.Тәжібаев: “Өзіңнен де жігерлілеу, оттылау жас
жеткіншек жеткенде, мақтанбасқа бола ма?!” деген еді (“Қазақ әдебиеті”,
18.3.1960).
Мұқағалидің “Қарлығашым, келдің бе?”, “Дариға жүрек” (1972 ж.), “Аққулар
ұйықтағанда”, “Шуағым менің” (1975 ж.), “Соғады жүрек”, “Шолпан”, “Жырлайды
жүрек”, “Өмір-өзен”, ”Өмір-дастан” және т.б. жыр жинақтары, сондай-ақ,
“Қош, махаббат!” (1988 ж.) атты прозалық кітабы да бар. Біршама
өлеңдеріне ән жазылды. Өзін аудармашылық қырынан да сынап көрген
Мұқағали Дантенің “Құдіретті комедиясының” “Тамұқ” деген бөлімін (1971
ж.), Шекспирдің“Сонеттерін” (1970 ж.), Уолт Уитменнің өлеңдерін (1969 ж.)
қазақ тіліне аударды. Ақынның көзі тірісінде 3 аударма кітабы [У.Уитмен,
“Шөп жапырақтары” (1969); У.Шекспир, “Сонеттер” (1970); Д.Алигерьи,
“Құдіретті комедиясының” “Тамұқ” бөлімі (1971)], 8 жыр жинағы [“Ильич”
(1964), “Армысыңдар, достар” (1966), “Қарлығашым, келдің бе?” (1968),
“Мавр” (1970), “Дариға-жүрек” (1972), “Аққулар ұйықтағанда” (1974), “Шуағым
менің” (1975), “Өмірдастан” (1976)] жарық көрді. У.Уитмен, У.Шекспир,
Н.Тихонов, Р.Бернс, Ф.Ансари, А.Акопян, А.Исаакян, Е.Евтушенко,
Ф.Моргуннің бірнеше өлеңдерін аударды. Ю.А. Александров,
М.М. Курганцев тәржімалаған ақын өлеңдері “Зов души” деген
атпен орыс тілінде басылып шықты
Мұқағали - өзіне дейінгі өлең өру мен жыр сомдаудағы үлттық
мектептеріміз бен ұлы дәстүрлерімізді жалғап қана қоймай, оны жан-жақты
дамытқан, тереңдеткен қазақтың өлең-сөзін жаңа заңғарларға көтерген, жаңа
кеңістіктерге алып шыққан жиырмасыншы ғасырдың санаулы саңлақтарының бірі,
ақынның өз сөзімен айтқанда:
...Ақынмын деп қалай мен айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын, [5;56] - деген ерен жырдың
жаратушысы, Ұлы тұлға, ұлы ақын.
Поэзия!
Менімен егіз бе едің
Сен мені сезесің бе, неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім.
Сені іздедім кездескен адамдардан,
Бұлақтардан, бақтардан, алаңдардан.
Шырақтардан, оттардан, жалаулардан
Сені іздедім жоғалған замандардан... ...
Сені іздедім. Ӏздеймін тағат бар ма?
Сені маған егіз ғып жаратқан ба? [6;142] Осы өлең жолдарын оқыған
кезде алып жырдың жаратылысын, жаңа қыры мен сипатын танығандай күй
кешесіз... Ақын өзінің қысқа ғүмырында өзіне-өзі сенген. Ары таза, жаны
мөлдір, жүрегі отты, рухы асқақ жырлары мен көркем дастандары сол сенімінің
жемісі. Ақын жаңа ғасыр қақпасын ентікпей, еркін ашып, жаңа мыңжылдық
айдынына шығып отыр. Қарасаздан ұшқан қарлығаш деген өлеңінде:
Мен өзім жайында мынаны айтам: мен XXI – ғасыр ұрпақтарының
құрдасымын. Бәлкім, одан әрідегі ұрпақтардың туысымын да ... [7;75]
деп жазған екен.
Иә, шынайы поэзия өкілі, ғажайып ақындардың бірі Мұқағали өмірді
сүюдің ғажайып үлгісін көрсеткен ақын Мұқағали "Жан азасы" (реквием)
поэмасында өмір туралы гимн туғызды. "Аққулар ұйықтағанда" поэмасында ел
наным-сенімін қастерлеу, сұлулық үндестігін жыр етсе, "Райымбек, Райымбек!"
дастанында ел тарихын, ел басына қатер төнгенде қолына ту алып, жауына
қарсы аттанған Райымбек Хангелдіұлының ерлігін суреттейді.
М.Мақатаев поэзиясы жұмыр жердің барлық мәселесіне араласқан, кең, ауқымды
тақырыпты қамтиды. Оның туған жер, адамдар тағдыры, өмір мен өлім, ана мен
бала, ақын мен ақындық, соғыс тауқыметі т.б. тақырыптағы лирикасы
қайталанбас ұлттық сипатта, ұлттық зермен кестеленген.
Ақын қай тақырыпты жазса да жалған сезім, жылтырақ сөзге әуес болмады, ол
туралы: мен жырламаймын, сырласамын. Сыры бір замандаспен
мұндасамын.Көгендеп жыр қосағын, келмейді жыр жасағым немесе тіпті де мен
еместі Мен дегенім... өзгенің жан–сырын ұғу үшін, өзімді зерттегенді жөн
көремін дейді. Мұқағали шығармашылығының негізі өзін - өзі зерттеуден
тұрады. Өмірдастан атты топтамалы талғауында жесір жеңге (Дариға) образы
арқылы тылдағы халық өмірі мен адамдық, азаматтық, адалдық, ар намыс, рух
пен нәпсі арасындағы толласыз күрес психологиялық шиеленіс арқылы шебер
жеткізілген.
Ол ,әсіресе ,тауды, қазақ ауылын көп жырлайды ( Тауда өстім, Тау бір аңыз
т.б.). Мысалы Өлмесін деп берген ғой тауды маған, Мен күңіренсем,
күрсініп тау жылаған [8;47].
Ол қазақ өлеңін мазмұн, пішін жағынан түрлентті. Қазақтың қара өлеңі
құдіретім, онда бір сұмдық сыр бар естілмеген дейді ақын. Мұқағали
дәстүршіл ақын, ол өлеңге интонация, инверсия, мазмұн тұрғысынан жаңалық
енгізді. Мұқағали поэзиясы ұлттық характерімен, мінезімен ерекшеленеді,
мұны айқындайтын мынандай өлең жолдары бар:
Су сұрасам, сүт берген, айран берген,
Қартайып қалыпсын-ау, қайран жеңгем [9;65]. Ақын өлеңге ерекше кие деп
қарап, Музаға табынған:
О , Муза, маған алыс сөреңді бер,
Ғайыптан кел де, мені демеп жібер [10;32].
Ол нағыз ақын алдымен ойшыл, философ болуы қажет. Поэзияда философ болу
өзін қоршаған әлемді ұғыну, әр заттың мәнін білу, ақырына дейін адам
жанының инженері болып қалу дегенді ұстанды. Мұқағалидың адамзат ғұмыры
мен әлем сырың жыр еткен лирикасы қазақ әдебиетіне қолмақты мұра боп енді.
Мұқағали поэзия жанрында ғана емес, проза, драма, сын саласында да қалам
тартты. Қаламгердің Қош, махаббат жинағына (1988) әр жылдары жазылған
Құлпытас, Марусяның тауы, Өзгермепті, Әже, әңгімелері,Қос
қарлығаш, Жыл құстары повестері мен Қош, махаббат пьесасы, бірнеше
сыни еңбектері енген. Рух және сезім, Сезім найзағайы, 1969 жылғы
қазақ поэзиясы атты әдеби сын еңбектерінде О. Сүлейменов, М. Әлімбаев, Қ.
Мырзағалиев,Ж. Нәжімеденов, С. Мәуленов, т.б. шығармаларына талдау жасап,
өнер, поэзия, туралы ой толғайды. Ақынның көз тірісінде 3 аударма кітабы
(У. Уитмен, Шөп жапырақтары (1969); У. Шекспир, Сонеттер (1970); Д.
Алегерьи, Құдіретті комедиясының Тамұқ бөлімі (1971) ),8 жыр жинағы
(Ильич (1964), Армысыңдар, достар (1966), Қарлығашым, келдің бе?
(1968), Мавр (1970), Дариға-жүрек (1972), Аққулар ұйықтағанда (1974),
Шуағым менің (1975), Өмірдастан (1976) ) жарық көрді. У. Уитмен, У.
Шекспир,
Н. Тихонов, Р. Бернс, Ф. Ансари, А. Акопян, А. Исаакян, Е. Евтушенко, Ф.
Моргуннің бірнеше өлеңдерін аударды.
Ақын өз шығармашылығында әртүрлі тақырыптарда жаза білген. Мұқағали
Мақатаевтың өлеңдерін оқығанда, оларды былайша жіктеуге болады :
Махаббат туралы: Махаббатым өзімде, Махаббат диалогы, Ғашықпын,
Махаббат т.б.
Құмартасың жете алмай,
Қайғырасың сағынып.
Қыл көпірден өте алмай
Қиыласың табынып.
Жүрегіңді бос етіп,
Жүдеп жүріп сүйерсің.
Өзіңе өзің қас етіп,
Өз отыңа күйерсің.
Өзіңе бал,басқаға у,
Сезімдіге ең қымбат:
Қайғы, сүю, құмарту-
Ең бірінші махаббат.
Бұл өлең жолдары алғашқы махаббатқа арналған және бұл махаббаттың
сәтсіздікке ұшырағандығын көрсетеді.
Табиғат туралы: Қыстың күні, Көктем, Күзгі таң, Түнгі табиғат және
т.б.
Достық туралы: Достарға, Менің бір досым, Досым менің, Досыма хат
және т.б.
Ана туралы: Анама, Анашым, Сәби ана, Жас ана және т.б.
Отан туралы: Сүйемін, өскен отаным, Отаным, Туған жерім және т.б.
Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,
Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем,
Мен оның қасиетті тілін сүйем,
Мен оның құдіретті үнін сүйем.
М.Мақатаев туралы көптеген ақындар,зиялы адамдар өз пікірлерімен
бөліскен. Бексұлтан Нұржекеұлы ақын туралы былай деп жазады: Ойын сиқырлы
сөзбен айта білу, тапқыр ойды өрнекті тілмен жеткізе білу – Мұқағали
өлеңдерінің негізгі құдіреті. Оның талай өлең жолы қанатты сөз боп халық
аузында жүр. Мақалға, мәтелге, үлгілі сөзге сұранып тұрған талайының әлі
тәлейі алда.Мұқағали- өлең түрін түрлендіруге де көп көңіл бөлген ақын. Ол
көне шығыс үлгілерін де, әр сөзі ой шегелеген өзіндік тәжірибелерін де
қазақ өлеңінің қанына сіңіріп кетіпті. Алатау, ассалаумағалейкум! деген
өлеңінде :
- Шаруа-ата секілденіп, өміріңді сарып қып,
Үлкен үйдің ошағындай дүниені қарық қып,
Аман – есен жатырмысың, айналайын жарықтық! - дейтін жан
тебіренісі бар. Осындағы жарықтық сөзінін кезінде жаман пиғыл көргендер
де болған. Алайда тауды қариядай әулиеге айналдырып тұрған да сол сөз ғой
[11;62].
Тұманбай Молдағалиев, Қазақстанның Халық жазушысы: Мұқағали Мақатаев –
адамдар арасындағы, өмірдегі, табиғаттағы жарастық пен келісімнің жаршысы.
Оның өлеңдері шын тебіреністен, шын шабыттан, шын қуаныштан туған [12;95].
Нағиман Батанқызы (Ақынның анасы) :
Қырық бес жасында қыршын кеткен оның күллі қазақтың баласы боларын,ардақты
ақыны атанарын,құдай ақы,туған шешесі мен де,өмірлік жары да,туған
бауырлары да білгеміз жоқ.Көпшілік ел де кезінде білмеген шығар...Енді
қарап отырсам,тыңдап отырсам,Мұқағалиымды аспанға көтеріп,өзі өлген соң
еліне танытқан құдайдың берген таланты,өлеңінің қуаты шығар.Бұған да
тәубе.Өзі тіршілігінде көрмеген құрмет пен қошаметті артында қалған біз-
отбасы,жары мен балалары,бауырлары болып көріп жатырмыз.Қайсыбірін
айтайын.Алатаудай айбарлымды ойласам,өзегім от болып жанады... [13;47].
Лашын Әзімжанова (Ақынның зайыбы):
Мұқағалидың тілі бай,халық тілі еді ғой.Ол халқын қалай сүйсе,халық та оны
солай сүйді.Оған-жырларына жазылып жатқан белгілі композиторлардың
да,әуесқой композиторлардың да әсем әндері,қолына қалам алған ақындардың
арнау өлеңдері,суретшілердің жасап жатқан бірінен-бірі өтетін Мұқағали
портреттері,тағы басқа да дүниелері бәрі-бәрі куә.Олардың қай-қайсысы да
халық сүйіспеншілігінің белгісі болса керек.Лауреаттықты „жоғарғы топ,"
мықты ағалары қимаса да,ел-жұрты ыстық ықыласына бөлеп,әлдеқашан шын
бағасын,зор құрметін беріп те қойған.Мұқаң халқына піріндей сенді [14;36].
Фариза Оңғарсынова, ақын:
Мұқағали-біздің заманымыздың поэзия дүниесіндегі құбылыс.
Егер ол құбылысты біз бірден байыбына барып,дөп басып,тани алмасақ,бұл-
өнердегі заңдылық.Ол-әсіре қызыл бояудың жылт етпе құбылуы емес,жақындаған
сайын алыстап,жақындаған сайын жан дүниеңді сан күйге бөлеп жүрек лүпілімен
сезім құдіретінен құйылған қанық бояуымен құпиялана түседі. Поэзияның әрі
таймас сұлулығы да,барған сайын ынтызарыңды құрта түсетін құдіреті де осы
болуы керек [15;394].
Нұрғиса Тілендиев, композитор:
1975-жылдың күзі.Ол кезде Мұқағали еш жерде жұмыс істемей,үйде шығарма
жазып жатқан.Неге екенін қайдам,інімді арнайы іздедім. Ақыры
таптым.Екеуара кең-мол әңгімелескен соң мен оған аға ретінде қолқа салдым:
-Мұқаш батыр!Мен сенің өлеңдеріңнің қуаттылығын енді ғана толық
түсініп, енді ғана танығандаймын.Әр сөзің халыққа жақын әрі
ұғынықты,қарапайым.Ендеше неге өз халқың аузынан тастамай айтып жүретін
әнге айналдырмасқа оны? Бұған қалай қарайсың.
Мен бұрын-соңды әннің сөзін жазған ақын емес едім,аға...Осының өзі
қалай болар екен...
Ол әжептәуір ойланып қалды.Мен қайталап қолқа салдым.Бұл жолы қарсылық
көрсеткен жоқ.Тек ауыр күрсінді.Сонда не ойлады екен?
Бұл күнде иісі қазақ аса жоғары бағалап, құрметпен
айтатын„Сарыжайлау,"„Сәлем берем Жетісуға,"Сөнбейді,әже,шырағың,"
„Есіңе мені алғайсың",„Болмасын соғыс,болмасын,"„Кел еркем,Алатауыма,"
„Домбыра-досым "және басқа да көптеген әндер әрі жедел әрі сәтті туған
дүниелер еді [16;74].
Ғасыр ақыны атанған Мұқағалидің барлық еңбегі тұтастай алғанда,
өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ елінің рухани дүниесін, тұрмыс-
күйін, арман-мүддесін, тарихи тұрғыдағы ұлттық портретін шыншылдықпен
хаттаған асыл мұралар қатарына жатады. Өлеңмен де, өмірмен де бүкпесіз
қауышып, қалтарыссыз сүйген ақын жүрегі соңғы деміне дейін кіршіксіз сезім
өртінде өтті. Жүрегінің түбіне кір жасырмай айтып кетті, армансыз
ақтарылып кетті. Мұқағали Мақатаев- қазақтың қарапайым тілінің нәрі мен
мәнін Абай, Қасымдардан кейін түсініп жазып, түсіндіріп өткен ақын. Сөз
өнерін дертпен тең көрген парасатты қаламгер. Ақынның әр өлеңінде,әр
шумағында бүкпесіз, ақжарқын көңілмен сазды сыр төгіп отырғандай. Өлеңнің
ырғағынан да, тербелісінен де ақынның қимылын, дауысын, мәнерін естіп,
мінез-құлқын танимыз. Өйткені ,ол өлеңнен, өнерден сыр іріккен емес. Өлеңге
өз жан дүниесін ашты, өлеңнің сырлы құпияларын жария етті. Мұқағали
шығармашылығы әлі де терең зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
1.2. Мұқағали лирикасының өзіндік ерекшеліктері.
Бұл топ – негізін данышпан Абай қалаған жаңашыл поэзияның арда
дәстүрінен дәріс алып, дәуірден дәрмен, уақыттан араша іздемей-ақ,
керісінше, бір күндік жарық сәуленің (Мұқағали Мақатаев) жарқылынан
тұратын болмыс заңдылығынан тікелей сыр тартуға талпынған тарпаң мінез,
тағатсыз талпыныстарымен ерекшеленді. Түр-тұлғасы мен болмыс-бітімін
түсіндірмекке қарапайым пенденің тілі де, ділі де жете бермес тылсым
әлемнің тылсым сырына сана сәулесі, сөз сиқыры арқылы еркін енді, ерен
қимылдады. Сөз дауылын сүзгідей сүзіп, ерлікке пара-пар ғұмыр кешті.
Олардың есімдері бүгінде жұрт жадында, ел есінде, тасқа басылған жырлары
таңдайларда толастап, кітап беттерін өрнектеген өлеңдері көкейлерден қоныс
тауып, алпысыншы жылдардың алыптары деуге лайық дәрежеге жетті. Олар,
төрінде тал бесігі тербелген жыр отауының табалдырығын Жұмекенше – ойнай
алман, ойнай алман сөзбен мен! дейтін анттай ұстаныммен,Төлегенше – бір
тойым бар, әлі де болар менің дейтін үкілі үмітпен, Мұқағалиша – кең
дүние, төсіңді аш, мен келемін! дейтін адуынды арынмен, Қадыр ақынша –
боз далам, ием саған боз басымды дейтін тектілікпен аттаған абзал жанды
асылдар еді. Сондықтан да олардың аттары аңыздармен астасып, өлеңдері өрелі
биіктердің өңіріне шегенделіп, өнерлері баға жетпес ұлттық құндылықтардың
қатарынан орын алды. Олар, жыр керуенін Абай абыз бастаған алдыңғы толқын
арыстарының ақыл алдаспанымен, сөз семсерімен жыр жадысының жартасын жарып
көзін ашқан, тәттілігі таңдай қарыр тас тұмадан талмай сусындады. Олар,
айта білер алыптардың ғана тәлейіне жазылар ақыл таразысының безбенімен
өздеріне тұстас дәуірдің дәрменін салмақтап көрген, дәрегейін саралап
баққан, жұмыр басты пенденің тіршілікте барар жер, басар тауының бас
сардары – сол пенденің өзі екенін екшей білген ерендер еді. Сол дүрмектің
дүбірлі әлемінің әріне әр қосқан, биігіне білігімен билік айтқан, өлең
өнерінің өресі биік тұлғаларының бірі – Мұқағали Мақатаев болды. Поэзия –
жалын атқан жас жігіттің отты көзі, өрен ерлігі, тентек тегеуріні, аспан
мен жерді жалынды құшағына сидырмақ болған, өмірдің уы мен балын бір-ақ рет
сарқа сімірмек болған тойымсыз талабы(В.Белинский) десек, жүрегімізді
Мұқағали лирикасы тербейді.
Ығысыңдар,
Ей, таулар,
Ығысыңдар!
Орын сайла ортаңнан, жұмысым бар.
Ата болып, не маған ұрысыңдар,
Адам болып, немесе ұғысыңдар.
Ығысыңдар, ей, таулар ығысыңдар!
Ей, таулар,
Қойындарыңды ашып кірем,
Бар сырыңды айрандай шашып, білем.
...Жартастардың беттері сора-сора,
Жылапты, қарсыласпас жасық, білем.
Табиғат-анадан тамған ерлік, асқақтық рухы байқалады ақын бойынан. Нағыз
ақынға керек нәр де, ыстық лирикаға керек айбын да осы болмақ. Ақын
дегеніміз – өзі бәрін де қалайтын, өз қолындағысын елден аямайтын адам.
Жаман адамның ақын болуы мүмкін емес, – дейді бірде, ХХ ғасырдың аңыз
жырларының біріне айналған, атақты Гренаданың авторы Михаил Светлов. Бұл
дегеніңіз ақын бойынан адалдық, азаматтық, асқақтық атты киелі қасиеттердің
биік орын алу заңдылықтарына тікелей жүгіну, ақын аталудың астарын бүкпесіз
ашып беру деп ұғыныңыз. Өлеңдерін ой көзімен оқи отырсаңыз Мұқағали бойынан
да осынау ордалы қасиеттердің орамдарын байқайсыз. Ол үшін, тіптен
әншейінде мән беріле бермейтін ұсақ-түйекке тән құрылымдардың өзінде де,
қарабайыр, қарапайым еш нәрсе жоқ. Еш нәрсеге бей-жай қарамайды. Ол мынау
жарық дүниенің, мынау күллі ғаламның тағдырына жауапты жанның жан алып, жан
беріскен арпалысының арасында жүреді. Ол адам қолымен жасалар алалықтың,
ақыл айласымен астарланар шалалықтың тегін тектеп, теңін тергеп, қиямет-
қайымның қасірет жүгін арқалап, азапқа түседі. Аспан болып күрсінеді, жер
болып кезереді. Бұлт болып бусанып, құм болып шөлдейді.
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім,
Бура бұлттар – бусанып терлегенім.
Аспаныңдай кей сәтте күрсінемін,
Жас талыңдай жауқазын бүршік едім.
Кең дүние, керемет қалпыңменен,
Жүрек болып кеудеме кірші менің.
Байтақ ел, балуса тау, бозаң далам,
Секілді бәрі менен көз алмаған.
Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,
Шырылдаған сәбидей мазаңды алам [18;142].
Ақынның табиғат тінімен тікелей матасқан күллі тіршіліктің күмбірімен
үндестігі, туыстық тұтастығы дейтін сипаттаманы өлең тіліне аударсақ, онда
ол, осылай өрнектеледі екен.
Мұқағалидың басқа шеберлерден басым жатқан тағы бір ерекшелігі–
өлеңдеріндегі ұлттық болмыс бояу-түстерінің қанықтығы, су төгілмес жорғадай
суырыла жөнелетін қазақы түйсіктің түлеген тұрымтаймен ғана шендесетін
шешендік өнерін еркін меңгергендігі. Өйткені, Абай тағлымына бой ұрған
Мұқағали, қазақтың бай ауыз әдебиетінің айдынында еркін жүзіп, шешендік
өнердің шеберлік құпиясын, философиялық тереңдігін именбей игерген тұлға.
Ол, жыраулар поэзиясының өткірлік өлшемі мен өршіл рухын, сыршыл сипаты мен
сыралғы тәсілдерін де еркін меңгерген ақын. Яғни халық даналығының ғасырлар
сүзгісінен өтіп, заманалар талқысына түсіп, түмен жылдардың түрпісімен
өңделген, шеберлердің шешен тілімен тегістелген, мінсіз көркінен Күн
жасқанған інжу-маржандарын талмай жинады. Орыс әдебиетінің озық
үлгілерімен, әлем классиктерінің жалпы адамзатқа ортақ саналатын толағай
туындыларымен тосырқамай танысты, таңдаулылардың суреткерлік қабілет-
қарымдарынан, әдеби әдіс-тәсілдерінен үйренді. Ғаламдық деңгейге құлаш
ұрған танымдық түйсігін жетілдірді. Сөйтіп ол, өз дәуіріне сай мықты білім
қорымен қаруланды. Заманның адамға көрсетер өнегесі нендей екендігін, өнер
мен өмірдің өкпесін талдыратын өресіздіктің қайдан бастау алатындығын
ажырата білді. Жақсылық пен жамандықтың бәсекесі жалпыға бірдей ортақ
майдан екендігін, ол майданда жеңгеннің де, жеңілгеннің де желмен ұшып,
жерге кіріп кетпейтіндігін пайымдады. Соған сәйкес ащы шындығын да айта
алды. Шындықты айтудың қашанда қиын екендігін аңғарды.
Әлемдік поэзияның озық үлгілерінен үйрене, тағлым ала отырып, оны өз
шығармашылығына терең бойлата білген ақын, өлеңдерінде ұлттық мінез, ұлттық
сипат, ұлттық салт-дәстүр көріністерін көркем қиюластыра өрнектеу арқылы,
ол өзіне ғана тән ерекшеліктерін оқырман қауымға таныта алды. Поэзиядағы
классикалық дәстүрді өрімді өрнектермен қиюластыра білді. ұлттық салт-
дәстүрді, ұлттық болмысты жырға қосу кез келген ақынның шығармаларында
кездесетіні де рас. Алайда, Мұқағали шығармаларында бұл құбылыс ерекше
түрге енеді.
Ал, ақын ақтара гөр халқыңа сыр,
Бөле жырға, еліңнің даңқын асыр, –
деп жырлаған ақын қабырғалы халқынан, оның ойлы дәстүр, оюлы салтынан
ешқашан да қол үзген емес. Мүмкіндігіне орай қазаққа ғана тән ұлттық
болмысты, ұлттық психология мен салт-дәстүр, ұғым-түсінікті өлеңдерінде
арқау етіп, қастерлі қасиет ретінде бейнелеп отырғанына мысал жеткілікті.
Ұлттық тілден ұлттың болмыс-бітімін тани білген, көре білген ұлы ақын
Мағжан Жұмабаев ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі
айнадай айқын көрініп тұрады десе, Мұқағали өлеңдері дәл осы Мағжан айтқан
мазмұнның жанды жалғасы деуге келерлік. Қазақтың жері, елі туралы, абыз
қарттары мен әзиз аналары, абзал жанды азаматтары туралы толғаныстарынан,
ғасырлардан жеткен ғламат жырлардың жойқын лебін, Абай меңзеген адами
ұстанымдардың ұстынын, Махамбет жырларындағы мазмұнды мақамдардың мазасыз
толқындарынан тараған мәңгілік сарынды сезесіз.
Неменеңе жетістің, бала батыр?
Қариялар азайып бара жатыр.
Бірі мініп келместің кемесіне,
Бірі күтіп, әнеки, жағада тұр.
Ақыл айтып жүрмесе қасымызда,
Сонда орнайды жетімдік басымызға.
Жалаңашқа шекпенін шешіп беріп,
Бір күлшесін бөліскен ашымызға.
Қариялар... Бұл әулие ұғымымен астасып кеткен, киелі дала қарттарының
қасиетті есімі. Бұл есім – сонау есте жоқ ескі замандардан бастап күні
кешеге дейін қара қылды қақ жара үкім айтып, дау шешкен әділ билердің
тұлғасымен, сауыт құрсанып, сайман сілтеп, қамал бұзған қас батырлардың
қажыр-қайратымен үндесіп жатқан үрдісті есім. Сол қарттардың қатары
селдіреп барады екен! Жарайды, оны табиғи заңдылық, жаратылыс жарғысымен
үндескен үрдіс делік, ал, қарттармен бірге қайтпас қиянына, құрдым
құбырына бет алған ақыл арнасын, адами қасиеттердің киелі көздерінен нәр
алған кісілік кескіндер көмбесін қалай және қайтіп құтқаруға болады? Біздің
ойымызша, осынау мәңгілік үрдістің мән-мағынасына ақын түйсігімен алаңдап,
ақын жүрегімен жабырқай жауап іздеудің үздік нұсқаларының бірі, әлемдік
өлең өнерінде тек Мұқағалиға ғана тән айшықпен бедерленген. Осы жырдың өн
бойынан, ұлы Дала түйсігінің тілмен тініңді тілер текті қуатының, тебінгі
үзер тежеусіз тегеурінінің лебі еседі.
Біз қария болғанша,
Кім біледі,
Баламыз да шал болып үлгіреді.
Бір-бірінен екі шал асамын деп,
Кім біледі?..
Барлығын бүлдіреді.
Бүкпеміз шындықпен шегенделген қазақи мақалға (даналыққа деңіз) назар
аударыңыз – біреу – қазы боп қартаяды, біреу – қазымыр боп қартаяды. Ақын
жүрегі, қазымырлықтан қанат жаятын қасірет белдеуінің тынысын тарылта
түсудің өлеңдегі өрнегін іздейді, дөп басады, дәл табады. Бала ғұмырдың бал
дәуренін кешіп, азаматтық парыздың пәтуалы пәрменіне бойсынып, ұл өсіріп,
ағаш егіп, үй салудың үрдістерін атқарумен аяқталмайтын өмір ғой бұл, дейді
ақын. Жастықтың адасқаны – адасқаны, қарттықтың адасқаны – албастының
басқаны дейтін еді, бір өнерпаз досым. Жаратқан Иеміз жағыңыз түскенше
жаңылыс бастырмасын деген ақынның ақ тілегін алып-қосармен айғыздап,
бөліп-жарармен бүлдірудің қажеті қанша?!
Ақиқатты айқындап жариялар,
Бара жатыр азайып қариялар.
Дауыл тұрса бүлк етіп толқымайтын,
Бара жатыр сарқылып дариялар...
Бұл жолдар – түңілуден де, күңіренуден де аулақ жатқан, керісінше, кемелдік
кемерлерінің кернеу қуатын жіті көзбен бақылаған, адамзат болашағын
барымталайтын асау жүректердің алқынысын алақанымен аялап, сана қуатымен
сезген Ақын Адамның азаматтық философиясы, кең ұғымды, кемел әфсананы бір
шумақпен, үш ноқатқа шегендеген Мақатаев мектебінің шеберлік үлгісі, өрелі
санамен өрнектелген өсиеті. Азаматтық лириканың арда нұсқаларының бірі.
Тау дейтін алып жүрек Ана туған,
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Киіктің сүтін еміп ержеткенмін,
Қуат алып қыранның қанатынан.
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Бұлт бүркеніп, жай отын ала туғам.
Күн алғашқы сәулесін маған шашып,
Маған келіп түнейді қара тұман.
Тау ұлымын,
Тау – менің дәу бесігім,
Мен оның әуресімін, сәулесімін.
Асқар шыңдар тербейді бесігімді,
Бір орамын ағытып сәлдесінің.
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Тау деген Ана туған, дара тұлғам.
...Тауға барып,
Көкке ұшып кетсем бе екен,
Ұстап алып қыранның қанатынан...
Бұл – жан дүниең мен рухыңды биіктерге жетелейтін, лаулаған жалынның өткір
тілін өпкен өктемдік шарпуының шарықтау шегіне құлаш ұрған, құдыретті
тұлғасы лириканың классикалық канондарындағы анықтамалармен қабыса
бермейтін дарабоз шумақтардың қазақ ұғымындағы шалқымасы. Өлеңнің өн
бойынан көкке шапшып тулаған асаудың арынындай асқақ мінез, тау төсінен
таласа тамып, екі өкпесін қолына ала тастан-тасқа секіре жөңкіген өр
бұлағындай өктем қимыл байқалады. Киіктің сүтін еміп ержеткенмін, қуат
алып қыранның қанатынан дейтін жолдарды Мұқағали Мақатаев жырларына тән
өрлік пен асқақтықтың үлгісі десек, асқар шыңдар тербейді бесігімді, бір
орамын ағытып сәлдесінің деп тізілген сөз маржандары Мұқағалидай асқақ
ақынның ғана оң жамбасына келетін көркемдік үлгісі. Бұл тіркестер Анатоль
Франстың: сөз сиқырынан асқан сиқыр жоқ деген тұжырымының дәлеліндей
десек, артық айтқандық емес. Тауға барып, көкке ұшып кетсем бе екен, ұстап
алып қыранның қанатынан, – деп аяқталады өлең өрнектері. Бұл, жүрегі шоқ,
көңілі мұзарт, сезімі телегей селге айналған ақынның алып ұшқан арманы мен
заманына айтқан назы да болар. Өйткені, Поэзия – сәбидің күнәсіз ажары,
жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды қуанышы (В.Г.Белинский) [17;41] десек,
ақын өлеңдерінің басты ерекшелігі, сол сәби күлкісіндей пәктігі мен ару
дидарындай кіршіксіз тазалығында жатыр. Әрбір жыры ақынның соңғы жыры,
соңғы жырды жазуға жүрек керек дейтін ұстаныммен ғұмыр кешкен дархан
дарынның қаламынан туған әрбір жол, әрбір шумақ көз жасындай тұнық, қайың
сөліндей мөлдір. Соның бір мысалы ретінде, бұл күнде тек Мұқағали
Мақатаевтың ғана емес, жалпы қазақ өлеңі аталатын қара орманның шырайлы
шынарындай, желекті қайыңындай алыстан көз тартатын Өмір сүрейік алмасып
атты сөз інжуін тағы бір тарамдап көрейік:
Жапырақ-жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын.
Сен адам бола бастасаң,
Мен қайың бола бастайын.
Келісесің бе, жас қайың?
(Көрінер, мүмкін, кімге ерсі)
Өміріңді маған бір берші!
Дүрбелең мына дүниені,
Адам көзімен бір көрші.
Қайың боп мен де бағайын,
Орманнан орным табайын.
Беймәлім маған өмірге,
Қайың көзімен қарайын.
Бұл, өлең аталатын өрімді сөз өрнегінің кемел кеңістігінен шығандап ұшып
шыңға қонған, өзінен кейінгі жыр-сапарларға бағыт пен бағдар, өлшем мен
бағам сілтеп тұрған жыр эталоны. Ақылдыдан шыққан Сөздің талаптыға кез
болып бағы жанған баянды сәтінің, қағазға бедерленген бір бейнесі, естен
кетпес елесі. Тұңғиық ойдың тұма көзі мен адами армандардың тұнық
тылсымынан нәр алған түйсік телегейінің тілге толастаған толқыны, ғажайып
сезімдер тегін ежіктететін текті философиясы. Мұқағалидың күллі лирикасы –
өмірдің мәні мен мағынасы хақындағы орамы құнды ойларға, адамға ғана тән
адалдық өлшемдері жайындағы ақжелең сырларға тұнған, таныс та бейтаныс бір
әлем. Мұндай мөлдір лирикадан сусындағанда, өнбойыңызға пәктіліктің рухы
тарап, жан дүниеңіз кіршіксіз тазалықтың тал бесігінде тербеледі. Өмір
сүрудің мән-мағынасы атақ-мансап, бап-байлық та емес, Абай абыз айтатын
толық адам атын алу жолындағы жан алып, жан беріскен арпалыстар
ләззатында, мынау тірлік-дүние шапағат нұрының жылуына жылу қосуда екенін
түйсінесіз. Тіршілікте жіберген титімдей қателіктеріңіз үшін, пенделік
болмысыңыздың айтағына аптығып, жетегінде желіккен айыптарыңыз үшін
арыңызды алдыға тартып, тәуба қыласыз. Залымдық теориясының запыран
татыған тұнбасының тұнжыраған уытынан алдымен азап шегетін де Ақын-Адам.
Өйткені, мынау нөпір – өмірде, ақындардың бәрі жалғыз! Сондықтан да,
ақынның бір-бірінен алшақ жатқан екі әлемді (Фариза қыз бен ақ Қайың) тілге
тиек етіп, үміттің тігерге тұяқ қалмаған, қан-қамау сәтіндегі бір болмысты
танымдық өренің бүткіл категориясына, күллі өлшеміне жетімді түрде жеткізе
білген шеберлігіне сүйсінесіз, шерменде болған шерлі сәтіне мұңаясыз.
Өзіңіз үшін бір жаңалық ашасыз. Өйткені, ақынмен сырлас, дос болу – ең
үлкен абырой-атақ қана емес, ең үлкен жауапкершілік те екенін ұғынасыз...
Ұлттық колоритты ұғыну мен түйсінудің мән-мазмұнына ой жібергенде, оның
атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ататектік негіздерінің
өлеңдегі көрінісі, сол тектік негіздердің өрлік пен ерлікке, кісесінде күн
ойнаған кісілік пен кірпігінде инабат нұры қонақтаған кішілікке баулу сипат-
тәсілдерінің өрнектелуі Мұқағали шығармаларында ерекше көрініс тапқанына
көз жеткізесіз. Ақын жырларының тәрбиелік мәні мен тәлімдік қасиеттерін,
ұрпақ ұғымының ұлағатты ұстанымдар биігінде қалыптасуына тигізе алатын
әлеуетті әсерін байыптағанда, оның өлеңдерінің ұлтжанды ұрпақтың
қалыптасуына, өнегелі өркеннің өсіп-жетілуіне негіз болып, жөн сілтей
алатындығы көрініп тұр.
Қаламгер тұстас дәуірінің шындығын шығарма арқауына айналдырып, ол арқауды
оқырман көңілінің күре тамырына кіріктіріп жалғай алса ғана мәңгілік өмір
сүрмек. Халық сеніміне тән сері мінездің қыбын тауып, оқырман аталатын
орманды жұрттың орайын бағып, айтқаныңа көнбейтін, айдағаныңа жүрмейтін,
жалынғаныңа жіпсіп, жылағаныңа жібімейтін уақыт атты тура биге тәуелді
қылып, туыстық тәсіл іздетпес, жады біткеннің жадуалына айналар тастүлек
жырлар жазып, келер ұрпақтың керегіне ғана емес, рухани тірегіне де жарай
алатын аманаттар қалдыру – сирек кездесетін бақыт. Осынау баянды бақытқа
жету жолдарының өресі мен өлшемін Мұқағали ақынның поэтикалық інжу-
маржандарынан талассыз танып, тамсанып үйренуге болады.
Қазақ елінің тәуелсіздік алған кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына
бұрынғыдан әлдеқайда басым, жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларының
танымдық таралымының жаңа бір кезеңі басталды. Ақын шығармалары, өзі
дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығымен
марапатталды.
Мұқағали өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір биік белеске
көтерілгендігінің айқын айғағы деп айтылып та, жазылып та келеді. Оның
өлеңдеріне, елдігіміз бен өрлігіміздің тарих жадында қайта жаңғырған
әсемдік әлемінің бөлінбес бір парасы деп те қарауымыз керек. Сөз өнерінің
әлемдік деңгейіне тартып туған Мұқағали жырларын, ұзақ жылдар бойы дала
өркениетінің өрісін тарылтып келген, кертартпа да керенау евроцентристік
ағымға тойтарыс беру мүмкіндігін тудырған толайым табыс-дәлелдердің бірі
деп те бағалауымыз керек. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухани
сүрлеуін берік ұстанды, оны парасат пен шеберліктің түрлі-түсті өрнегімен
нақыштап, байытты. Сонау бір алыс жылдарда, Қарасаздың қалқан құлақ қара
домалағының көкейіне күпі киіп енген қазақтың қара өлеңі, сол кеудеден
иығына шекпен жауып шығып, уақыт пен замананың шеңбері кең шеруіне қосылды.
Жылқы мінезді ХХ ғасырдың өзі Мұқағали жырларын жатсынған жоқ, керісінше,
оның әр шумағынан өзінің шын бейнесін танып бәйек болды, керегін тауып мәз
болды. Оның сұлтан жырларының сымбатына ғашық болған оқырман қауымның
қарасы көбейіп, қара орман халыққа айналды.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалуы мен қалыптасуы – аз ғана уақыттың
еншісіне тиесілі құбылыс емес. Ол – сардар қауымның санасын сан ғасырлар
бойы сабылтқан ұлы мұраттардың тұғыр-нысанасы, мекен-мәресі. Түптеп
келгенде, өмір шындығын көркем түйіндермен айшықтауға тоғысатын тарихи-
мәдени, саяси-әлеуметтік болмысты болған қалпында жалаң баяндап қана
қоймай, оқиғаның хроникалық астарларының архитектоникасында жататын жасырын
қатпарларды ашып көрсетудің азапты сапары. Осынау сапарды ауыз әдебиеті қай
деңгейде игерді, қиын түйіннің шынайы шешімін жазба ақындар көркем сөздің
қай ендігінен екшей алды дейтін сауалдар туындайды. Біз жауапты – бар
жақсының басын қосқан көркемдік кеңістіктен іздейміз, халықтың жадында
жатталып, санасында сабылған сахи шумақтардың шуағынан шамалаймыз. Ұлы Абай
өзінен бұрынғылардың ұлты мен ұлысына, тілі мен діліне емес, оларды тірі
сөздері мен шұғылалы шумақтарына қарап, іштей бағалады, ілкіде кездесер
іскер түйсікпен бағамдай алды. Сондықтан да ол, өз өлеңдеріне мүлде жаңа
міндеттер жүктеді. Өйткені, Абай арманы, Абай аңсары тым асқақ, тым биік
мұрат – түзетпек едім заманды болатын. Дәл осындай концепцияларды өзінің
өлең-өмірінің өшпес ұстанымы еткен Мұқағали – Абай мектебінің тұғыры биік
түлегі еді. Ақын поэзиясындағы тақырып молдығы, көркемдік қуаттың
өзгешелігі, оның философиялық түйіндеулерінің тереңдігі мен образ жасау
шеберлігі жайында, бүгінде аз айтылып, аз жазылып жатқан жоқ. Дей
тұрғанмен, өзі өлсе де, өнері өшпес мұраға айналған, әр ұрпақпен үн
қатысып, әр буынмен сыр шертісе беретін Мұқағали поэзиясының тереңіне әлі
де бойлай түсу, оны әр қырынан ғылыми саралап, зерделеп, зерттей беру –
әдебиеттану саласындағы маңызды міндеттердің бірі деп білеміз.
Ақын шығармашылығын сараптау жайында сөз болғанда, ең алдымен ойға
оралатыны, сонау бір жылдары Ә.Тәжібаевтың жас дарынға сәт сапар тілеген,
ақ батадай алғашқы мақаласы болса керек. Одан кейінгі жылдарда да, Мұқағали
шығармашылығы әдеби сынның, әдеби талдаулардың назарынан ешқашан тыс қалып
көрген жоқ. Алайда, Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығын арнайы
ғылыми тұрғыда зерттеу соңғы жиырма шақты жыл ауқымында ғана басталды,
біршама ғылыми-танымдық еңбектер жазылды. Айтақын Әбдіқаловтың
құрастыруымен жарық көріп, бас-аяғы 37 автордың мақала, зерттеулерін
қамтыған Мұқағали атты естеліктер мен 18 қаламгердің зерттеулері енген
Мұқағалидастан кітабы оқырман қолында. Тындырылған шаруалардың қатарына
оның туған күндері, әрі 50,60,70,80 жылдық мерейтойлары қарсаңындағы
жарияланып жатқан мақалаларды, ақын-жазушылардың, ізденушілердің,
әдебиеттанушы-ғалымдардың жүздеген ғылыми-танымдық материалдарын жатқызуға
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.М.Мақатаев-ғасыр
ақыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 1.1 Асқақ рухты
ақын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .
1.2 Мұқағали лирикасының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
2. Мұқағали мұрасы – сөз маржаны
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе ... ... ... ... ... ...
2.2 М ұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі
2.3 Ақын поэзиясындағы ұлттық рух
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Шын дарын өз заманының шындығын
шығарма арқауына айналдырып, халық көңіліне ұяласа, ол мәңгі өмір
сүреді. Халық сеніміне ие болу, оның қас – қабағын бағып, көңілі
қалағанын жырға түсіру, сыр ғып шерту келешектің жарқын сәулесімен
нұрландыра түсуі сирек кездесетін бақыт. Оны Мұқағали ақынның
поэзиясынан танып, көруге болады. Қазақ елінің тәуелсіздік алған
кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына бұрынғыдан әлдеқайда басым
жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларын танудың жаңа бір кезеңі
басталды. Ақын шығармаларына өзі дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Мұқағали өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір белеске
көтерілгендігін, жаппай евроцентристік ағымға ойысқан заманда
қазақтың қара өлеңінің шынайы қасиеттерінің қадірі артып, бұрынғыдан
да толысып, кемелдене түскендігінің куәсі. Ол қазақ өлеңінің ұлттық
бояуы мен рухын ұстанды, оны түрлендіре байытты, сөйтіп қалың
қазақ оқырмандарының жүрегіне жол ашты. Сонымен қатар ақын қазақ
лирикасын ХХ ғасыр әдебиетінің озық үлгілерімен құнарландырды.
Білікті, парасатты ақын ретінде өз заманының ірі мәселелеріне қалам
толғаса да, соның өзінде қазақ өлеңі мен ана тілінің ғасырлар
қойнауынан нәр жинаған аталы дәстүрін бұзбай жарасымды табиғи
дамытты. Ол бірде қоғамның керенаулығын бетіне басқан қатал сыншы,
енді бірде бала мінезді кіршіксіз таза, аңқылдаған аңғал жан. Сөйтіп
жыр әлемінде өз ойын, өз шындығын, жүйелі көркем тілде ақындық
биік тұрғыдан тұтас шеберлікпен жырлай білген. Мұқағали сыршыл
ыстық лирикасымен өз оқушыларының жүрегіне жол тапты, оларды жақсы
жырдың ләззатына қандырып, өзінің менімен адамзатқа ортақ ақиқатты
жырлап, қалың оқырманның жан жүрегін баурады. Осыған орай
диссертацияда ақынның қазақ поэзиясындағы өзіндік ерекшелігі бар
көркемдік жүйе тұрғысынан қарастырылады.
Тақырып өзектілігі. Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалу және
қалыптасу сипаты бүгінгі әдебиеттану ғылымындағы ерекще назар аударуға
тиіс мәселенің бірі. Қашанда өмір шындығын көркем түйіндеп суреттеу,
яғни тарихи-қоғамдық болмысты сол болған қалпында жалаң баяндап қана
қоймай, көркемдік үлгіде ләззат аларлық дәрежеде жеткізе көрсету аса
мәнді де маңызды. Осы ретте ауыз әдебиеті үлгілерінде, жеке ақындар
шығармашылығында көркемдік жүйе қандайлық дәрежеде. Олар өмір
шындығын көркемдік шынайылық биігіне көтере алған ба деген мәселелер
төңірегінде ойлансақ, мыналарға көзіміз жетеді. Бұған кейде онша мән
берілмейді. Анығында бұрынғы және бүгінгі жеке ақындардың поэзиясына
қарағанда, ауыз әдебиетінің туындылары деп саналатын “Қыз Жібек”,
”Айман – Шолпан”, сондай-ақ сол халықтық дәстүрден сусындай отырып, өз
шығармашылықтарында оны жетілдіре, дамыта түскен ”Біржан-Сара”, ”Әсет пен
Рысжан”, т.б. сияқты идеялық көркемдік мәні жоғары шығармаларда өмір
шындығы анағұрлым кең, анағұрлым терең көрсетіледі. Мәселе сол өмір
шындығы көркем өнердің биік талаптарына сай суреттеледі, эстетикалық
ләззат береді. Адамгершілікке, бостандық пен теңдікке, ар-намысқа
талпынған ақылды, тапқыр қазақ жастарының көркем образдарын, кесек мінезін
жасаған. Олармен салыстырғанда ауыз әдебиетінің тұнығын ішкен
жыраулар поэзиясының өкілдері, айтыс ақындары өмір деректерін әр көлемде
қамтыса да шыншылдық, көркемдік сипаты жағынан төмен жататындығы жасырын
емес. Алайда поэзияның осы шыншылдығы жетімсіз, көркемдік мотивтері кемшін
тұсын Махамбет, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Ілияс, Қасым өлеңдері
төрт құбыласын түгендеді. Осының нәтижесінде поэзия өзінің өмірлік,
сұлулық сипаты жағынан халықтың рухани дүниесін молықтыруға үлес
қосты. Көркемдік биік сапаланумен, шыңғыртып айтқан шындықпен жазылған
шығармалар әрқашанда халықтың, белгілі бір заманның кең тынысты рухани
өмірінің айқын айнасы болумен бірге әдебиеттің даму тарихында жаңа дәуір
жасалды. Бізде бұл поэзияда Абайдан, прозада М. Әуезовтың “Абай жолынан”
басталғаны мәлім. Абай поэзияны идеялық, көркемдік жаңа биікке көтере
отырып, оқушысына идеялық, эстетикалық тәрбие беруді, немесе
шығармашылықты “өмір оқулығы” ретінде қызмет атқаруға жеткізді. Әрі ол
өлеңдеріне мүлде жаңа міндет жүктеді. ”Түзетпек едім заманды” деп,
көркемөнердің өмірді дамытуға, өзгертуге шешуші үлес қосуын, белсенді
әрекет етуін, идеялық-көркемдік құрал дәрежесінде биіктеуін уақыттың
үлкен талабы есебінде ұсынды.
Осы тұжырымдарды шығармашылығына мықтап өзек еткен Мұқағали - Абай
мектебінің түлегі. Әсіресе шығармаларының көркемдік қуаты, тақырып
ауқымының кеңдігі, идеялық мақсатының тереңдігі, философиялық түйіні
тұрғысынан мәнділігі, ұлттық болмысты, ұлттық психологияны, ұлттық
көзқарасты бейнелеудегі шеберлігі жағынан өзінідк ерекшелігі бар. Ақын
поэзиясы тақырыбының молдығы, көркемдік қуатының өзгешелігі, философиялық
түйіндеулері, образ жасау шеберлігі жайында бүгінгі таңда аз айтылып
жатқан жоқ. Алайда өзі өлсе де өшпес мұраға айналған, оқырман
көңіліне берік ұялап, әр ұрпақпен үн қатысып, жаңа буын өкілдерімен
сыр шертісе бастаған Мұқағали поэзиясына терең бойлай түсу, әр
қырынан ғылыми саралап зерттеу әдебиеттанудағы маңызды мәселенің
бірі деп білеміз.
Мұқағали қазақтың бай ауыз әдебиетін, одан кейінгі жазба
әдебетінің озық үлгілерін, әлемдік әдебиет жетістіктерін бойына толық
сіңіріп қабылдай отырып, поэзияда қалыптасып орныққан өлшем-өрнекті
керек жерінде қырнап-өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан шеберлік
танытты. Осы негізде жаңа өлшем, ұйқас түрлерін қолдана отырып, ұлттық
поэзияның ырғақтық, әуезділік байлығын да молықтыра түсті. Мұқағали
поэзиясының көркемдік түрін құрайтын бөлшектерге, яғни композиция,
сюжеттік құрылыс, жанрлық өзгешелік бен бейнелеу тәсілдері, тіл
кестесі, өлең өрнегі, өлеңге тән ырғақ пен интонация жүйесі, шумақ,
ұйқас түрлерін қарастыру, олардың тұтастығын көркемдік жүйе
дәрежесінде қалыптасуын және сол шығарманың идеялық мазмұнымен
ажырамас бірлестік табуын анықтау, ғылыми түрде дәлелдеу, ақындық
құпияларына үңілу зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді. Сондықтан
ақын поэзиясын көркемдік жүйе тұрғысынан зерттеуді мақсат еткен
жұмыстың тақырыбының өзектілігі талас тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Поэзияның көркемдік сипаты әрдайым
зерттеу обьектісіне айналып, сыншылар мен ғалымдардың назарында болып
келгені байқалады. Мәселен орыс әдебиетінде В.В.Виноградовтың,
Е.И.Клименконың, З.С.Паперныйдың, В.Е. Холшевниковтың, К.Чуковскийдің, П.С.
Шамсутдиновтың, С.Л. Сергеевтің, Л.Н.Смайлованың, М.Г. Михайлованың, С.Н.
Степиннің ғылыми зерттеу еңбектерінде осы мәнді мәселені көтерген. Төл
әдебиетімізде де көркемдік мәселесі әр қырынан қарастырылып келген.
Нақтырақ айтсақ, Қ.Жұмалиевтің, М.Қаратаевтың, ӘТәжібаевтың, З.Ахметовтың,
Р.Сыздықованың М.Дүйсеновтың,Т.Әбдірахманованың,Т. Ақшолақовтың,
Т.Әбдірахмановтың, М.Базарбаевтың, Б.Кәрібаеваның, А.Нағметовтың
С.Оразалиновтың еңбектерінде сөз болады
Ал тікелей М. Мақатаевтың шығармашылығы жайында сөз болғанда
Ә. Тәжібаевтің алғашқы сәт–сапар тілеген мақаласынан бастап Мұқағали
шығармашылығы әдеби сын назарынан тыс қалған жоқ. Қ.Алпысбаевтың
“Мұқағали өрнегі” зерттеуі, “Естеліктері” мен Мұқағалидастан [1;75]
кітаптары шықты. Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығын арнайы
ғылыми тұрғыда зерттеу соңғы он-он бес жыл ауқымында ғана басталды.
Тындырылған шаруалардың қатарына жылма–жылғы туған күндері қарсаңында
жарияланып жатқан мақалаларды, әрі 50, 60, 70 жылдық мерейтой
қарсаңындағы ақын–жазушылардың, ізденушілердің , ғалымдардың 500–ге
тарта ғылыми – танымдық материалдарын жатқызуға болады. Жеке ғылыми
зерттеулерде бой көтере бастады. Қазанбаева Айнагүл Зікірқызының
“М. Мақатаев лирикасының лексика-грамматикалық ерекшеліктері“ мен
Бекеева Нұр–Айша Жүсіпқызының “Қазақ поэзиясындағы қаһармандық рух
пен трагедиялық ахуал”,Қарақалпақстандық Хамидуллаев Күрленбайдың
“Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі“ , Бегманова Бибіжан
Сейітханқызының “М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты” кандидаттық
диссертацияларын[2;45], Абишева Сауле Жүнісқызының “Поэтическая система
“Мир природы “ структура и семантика“ деген тақырыптағы докторлық
диссертациясында да Мұқағали шығармашылығы бірсыпыра талданды. 2006 жылдың
басынан “Мұқағали” журналы ай сайын шыға бастады. Міне бұлар ақынның
бай мұрасын туған халқына жеткізудегі және оны зерттеп, ақынды ғылыми
тұрғыдан танудағы істеліп жатқан жұмыстар. Осылар арқылы Мұқағалитанудың
ғалыми-танымдық бұлақ көзі ашылды, оның сала - сала боп, арналана
түсері анық. Демек Мұқағали туындылары түгенделіп, байыпты зерттелген
сайын ақын рухы бізге жақындап, бізді өзіне барған сайын баурап
отыр.Алайда Мұқағали поэзиясы бірыңғай көркемдік жүйе тұрғысынан арнайы
қарастырылған жоқ.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:Курстық жұмыстың басты мақсаты
- көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік жүйесінің сөз
болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан
қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай–күйіне
назар салып, нақты мысалдар арқылы Мұқағали поэзиясының көркемдік
жүйесін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін курстық жұмыста
мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды.
- Мақатаев поэзиясының рухани құндылыққа айналуының басты
себептерінің бірі - көркемдік келісімде екендігін ғылыми тұрғыдан
дәйектей отырып, көркем әдеби тіліміздің жетілуіне, бейнелік күшінің
толыға түсуіне қаншалықты үлес қосқанын саралау;
- Зерттеуде Мұқағали шығармаларының тек поэзия құдірет – күшінің ауқымы
мен аясына сыйып тұрған жұмбақтарына жетелеу;
- Мұқағали шығармаларында мол көрініс табатын шеберлік тұғыры - тіл
тазалығына, ой саралылығына, тебіреніс тереңдігіне көңіл бөліп, ұлттық
тіл байлығын құбылтуы, қолданудағы көркемдік бейнелеу ерекшеліктеріне
назар аудару;
- Ақынның эпикалық туындыларындағы өмір шындығының көркем шындыққа
ұласуы, адам бейнесін жасаудағы көркемдік жүйе шеберлігін сараптау;
1.1. Асқақ рухты ақын.
Мұқағали Сүлейменұлы Мақатаев (1931-1976, шын аты Мұхаммедқали) –
қазақтың лирик ақыны, мұзбалақ ақын, өз заманында лайық бағасын ала алмаса
да өзінен кейінгілер үшін мәртебесі биік ақиық ақын.Ол 1931 жылдың 9-
ақпанында Алматы облысы, қазіргі Райымбек (бұрынғы Нарынқол)
ауданының Қарасаз ауылында дүниеге келген. Әкесі соғыста қаза тауып, анасы
мен әжесінің тәрбиесінде өсті. 1948 - 49 жылы Қазақ Мемлекеттік
Университетінің филология факултетінде оқыған. К.Маркс атындағы кеңшарда
(қазіргі “Текес”) ауылдық кеңес хатшысы, мектепке мұғалім болды. 1948 жылы
орта мектепті бітірісімен, мәдени-ағарту саласында түрлі қызметтер атқарды.
Тырнақ алды туындылары Нарынқол аудандық Советтік шекара (қазіргі Хан
тәңірісі) газетінде 1948 жылдары жариялана бастаған. 1954 жылы бір топ
өлеңі Әдебиет және искусство (қазіргі Жұлдыз) жорналында, одан кейін
бір шоғыр жыры Әбділдә Тәжібаевтың сәт сапар тілеген сөзімен Қазақ
әдебиетінде жарияланған [3;53].
Аз ғұмыры ішінде бірнеше лирикалық жыр жинағы мен дастандарын ұсынған. Жыр
аудармасы саласында Шекспирдің сонеттерін, Дантенің Құдіретті комедиясын
қазақшалады. Ақынның Саржайлау, Сөнбейді, әже, шырағын, Кел, еркем,
Алатауыңа өлеңдеріне сазгер Нұрғиса Тілендиев ән шығарған.
Ақын тұрмыс тауқыметін тарта жүріп, сынға ұшырағанда да "Ақынның ақындығы
атақта емес, арда ғана" деген байламды берік ұстап, шен-шекпенге де,
лауазым-атаққа да қызықпаған.
Мектепте әдебиет пәнінен сабақ берді. Аудандық газетте әдеби қызметкер
болып істейді.
Ол 1962 жылы Алматыға қоныс аударып, әдеби ортаға етене араласа бастайды.
Алматы Шет тілдері институтының неміс тілі, Қазақ мемлекеттік
университетінің филология факультеттерінде оқып және Мәскеудегі М. Горький
атындағы әлем әдебиеті институтында білім алады.
Мұнан соң Социалистік Қазақстан (қазіргі Егемен Қазақстан) газетінің
(1962-1963 жж.), Мәдениет және тұрмыс (қазіргі Парасат) (1963-1965
жж.), Жұлдыз (1965-1972 жж.) журналдарының редакциясында,Қазақстан
Жазушылар одағында (1972-1973 жж.) қызмет атқарады. Мұқағали Алматыдағы
қазақ әдебиеті мен өнерінің қаймақтары шоғырланған ортада өткерген аз ғана
жылдар ішінде өзіндік дара үнін, суреткерлік қайталанбас дарынын танытып,
өнімді еңбектене білді. Ильич (1964), Армысыңдар достар (1966),
Қарлығашым келдің бе?, Мавр (1970), Аққулар ұйықтағанда (1973),
Шуағым менің (1975) атты жыр жинақтарын көзінің тірісінде жариялап
үлгерді. Мұқағали поэзиясының қайнар көзі, шабыт тұғыры туған елі, өскен
жері, Отан тағдыры, замана тынысы, замандастарының арман аңсары. Осының
бәрін Мұқағали жас дарынға тән қайталанбас шеберлікпен, тәңірдің таңдайынан
төгілгендей поэтикалық мінсіз үйлесіммен, әр жүрекпен тіл табысар сыршыл да
шыншыл сезіммен, нағыз поэзияға ғана тән бейнелі образдармен бедерлеп,
өлмес өнер деңгейінде туындатып отырған [4;93].
Ақынның тұңғыш өлеңдері “Қырман басында”, “Қойшы бала - Әкітай”
ауданындағы “Советтік шекара” газетінде жарияланды (1949). “Інімнің ойы”,
“Шебер” өлеңдері “Жастық жыры” атты жинаққа енді (1951). Алғаш Мұқағали
талантын бағалаған Ә.Тәжібаев: “Өзіңнен де жігерлілеу, оттылау жас
жеткіншек жеткенде, мақтанбасқа бола ма?!” деген еді (“Қазақ әдебиеті”,
18.3.1960).
Мұқағалидің “Қарлығашым, келдің бе?”, “Дариға жүрек” (1972 ж.), “Аққулар
ұйықтағанда”, “Шуағым менің” (1975 ж.), “Соғады жүрек”, “Шолпан”, “Жырлайды
жүрек”, “Өмір-өзен”, ”Өмір-дастан” және т.б. жыр жинақтары, сондай-ақ,
“Қош, махаббат!” (1988 ж.) атты прозалық кітабы да бар. Біршама
өлеңдеріне ән жазылды. Өзін аудармашылық қырынан да сынап көрген
Мұқағали Дантенің “Құдіретті комедиясының” “Тамұқ” деген бөлімін (1971
ж.), Шекспирдің“Сонеттерін” (1970 ж.), Уолт Уитменнің өлеңдерін (1969 ж.)
қазақ тіліне аударды. Ақынның көзі тірісінде 3 аударма кітабы [У.Уитмен,
“Шөп жапырақтары” (1969); У.Шекспир, “Сонеттер” (1970); Д.Алигерьи,
“Құдіретті комедиясының” “Тамұқ” бөлімі (1971)], 8 жыр жинағы [“Ильич”
(1964), “Армысыңдар, достар” (1966), “Қарлығашым, келдің бе?” (1968),
“Мавр” (1970), “Дариға-жүрек” (1972), “Аққулар ұйықтағанда” (1974), “Шуағым
менің” (1975), “Өмірдастан” (1976)] жарық көрді. У.Уитмен, У.Шекспир,
Н.Тихонов, Р.Бернс, Ф.Ансари, А.Акопян, А.Исаакян, Е.Евтушенко,
Ф.Моргуннің бірнеше өлеңдерін аударды. Ю.А. Александров,
М.М. Курганцев тәржімалаған ақын өлеңдері “Зов души” деген
атпен орыс тілінде басылып шықты
Мұқағали - өзіне дейінгі өлең өру мен жыр сомдаудағы үлттық
мектептеріміз бен ұлы дәстүрлерімізді жалғап қана қоймай, оны жан-жақты
дамытқан, тереңдеткен қазақтың өлең-сөзін жаңа заңғарларға көтерген, жаңа
кеңістіктерге алып шыққан жиырмасыншы ғасырдың санаулы саңлақтарының бірі,
ақынның өз сөзімен айтқанда:
...Ақынмын деп қалай мен айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын, [5;56] - деген ерен жырдың
жаратушысы, Ұлы тұлға, ұлы ақын.
Поэзия!
Менімен егіз бе едің
Сен мені сезесің бе, неге іздедім?
Алауыртқан таңдардан сені іздедім,
Қарауытқан таулардан сені іздедім.
Сені іздедім кездескен адамдардан,
Бұлақтардан, бақтардан, алаңдардан.
Шырақтардан, оттардан, жалаулардан
Сені іздедім жоғалған замандардан... ...
Сені іздедім. Ӏздеймін тағат бар ма?
Сені маған егіз ғып жаратқан ба? [6;142] Осы өлең жолдарын оқыған
кезде алып жырдың жаратылысын, жаңа қыры мен сипатын танығандай күй
кешесіз... Ақын өзінің қысқа ғүмырында өзіне-өзі сенген. Ары таза, жаны
мөлдір, жүрегі отты, рухы асқақ жырлары мен көркем дастандары сол сенімінің
жемісі. Ақын жаңа ғасыр қақпасын ентікпей, еркін ашып, жаңа мыңжылдық
айдынына шығып отыр. Қарасаздан ұшқан қарлығаш деген өлеңінде:
Мен өзім жайында мынаны айтам: мен XXI – ғасыр ұрпақтарының
құрдасымын. Бәлкім, одан әрідегі ұрпақтардың туысымын да ... [7;75]
деп жазған екен.
Иә, шынайы поэзия өкілі, ғажайып ақындардың бірі Мұқағали өмірді
сүюдің ғажайып үлгісін көрсеткен ақын Мұқағали "Жан азасы" (реквием)
поэмасында өмір туралы гимн туғызды. "Аққулар ұйықтағанда" поэмасында ел
наным-сенімін қастерлеу, сұлулық үндестігін жыр етсе, "Райымбек, Райымбек!"
дастанында ел тарихын, ел басына қатер төнгенде қолына ту алып, жауына
қарсы аттанған Райымбек Хангелдіұлының ерлігін суреттейді.
М.Мақатаев поэзиясы жұмыр жердің барлық мәселесіне араласқан, кең, ауқымды
тақырыпты қамтиды. Оның туған жер, адамдар тағдыры, өмір мен өлім, ана мен
бала, ақын мен ақындық, соғыс тауқыметі т.б. тақырыптағы лирикасы
қайталанбас ұлттық сипатта, ұлттық зермен кестеленген.
Ақын қай тақырыпты жазса да жалған сезім, жылтырақ сөзге әуес болмады, ол
туралы: мен жырламаймын, сырласамын. Сыры бір замандаспен
мұндасамын.Көгендеп жыр қосағын, келмейді жыр жасағым немесе тіпті де мен
еместі Мен дегенім... өзгенің жан–сырын ұғу үшін, өзімді зерттегенді жөн
көремін дейді. Мұқағали шығармашылығының негізі өзін - өзі зерттеуден
тұрады. Өмірдастан атты топтамалы талғауында жесір жеңге (Дариға) образы
арқылы тылдағы халық өмірі мен адамдық, азаматтық, адалдық, ар намыс, рух
пен нәпсі арасындағы толласыз күрес психологиялық шиеленіс арқылы шебер
жеткізілген.
Ол ,әсіресе ,тауды, қазақ ауылын көп жырлайды ( Тауда өстім, Тау бір аңыз
т.б.). Мысалы Өлмесін деп берген ғой тауды маған, Мен күңіренсем,
күрсініп тау жылаған [8;47].
Ол қазақ өлеңін мазмұн, пішін жағынан түрлентті. Қазақтың қара өлеңі
құдіретім, онда бір сұмдық сыр бар естілмеген дейді ақын. Мұқағали
дәстүршіл ақын, ол өлеңге интонация, инверсия, мазмұн тұрғысынан жаңалық
енгізді. Мұқағали поэзиясы ұлттық характерімен, мінезімен ерекшеленеді,
мұны айқындайтын мынандай өлең жолдары бар:
Су сұрасам, сүт берген, айран берген,
Қартайып қалыпсын-ау, қайран жеңгем [9;65]. Ақын өлеңге ерекше кие деп
қарап, Музаға табынған:
О , Муза, маған алыс сөреңді бер,
Ғайыптан кел де, мені демеп жібер [10;32].
Ол нағыз ақын алдымен ойшыл, философ болуы қажет. Поэзияда философ болу
өзін қоршаған әлемді ұғыну, әр заттың мәнін білу, ақырына дейін адам
жанының инженері болып қалу дегенді ұстанды. Мұқағалидың адамзат ғұмыры
мен әлем сырың жыр еткен лирикасы қазақ әдебиетіне қолмақты мұра боп енді.
Мұқағали поэзия жанрында ғана емес, проза, драма, сын саласында да қалам
тартты. Қаламгердің Қош, махаббат жинағына (1988) әр жылдары жазылған
Құлпытас, Марусяның тауы, Өзгермепті, Әже, әңгімелері,Қос
қарлығаш, Жыл құстары повестері мен Қош, махаббат пьесасы, бірнеше
сыни еңбектері енген. Рух және сезім, Сезім найзағайы, 1969 жылғы
қазақ поэзиясы атты әдеби сын еңбектерінде О. Сүлейменов, М. Әлімбаев, Қ.
Мырзағалиев,Ж. Нәжімеденов, С. Мәуленов, т.б. шығармаларына талдау жасап,
өнер, поэзия, туралы ой толғайды. Ақынның көз тірісінде 3 аударма кітабы
(У. Уитмен, Шөп жапырақтары (1969); У. Шекспир, Сонеттер (1970); Д.
Алегерьи, Құдіретті комедиясының Тамұқ бөлімі (1971) ),8 жыр жинағы
(Ильич (1964), Армысыңдар, достар (1966), Қарлығашым, келдің бе?
(1968), Мавр (1970), Дариға-жүрек (1972), Аққулар ұйықтағанда (1974),
Шуағым менің (1975), Өмірдастан (1976) ) жарық көрді. У. Уитмен, У.
Шекспир,
Н. Тихонов, Р. Бернс, Ф. Ансари, А. Акопян, А. Исаакян, Е. Евтушенко, Ф.
Моргуннің бірнеше өлеңдерін аударды.
Ақын өз шығармашылығында әртүрлі тақырыптарда жаза білген. Мұқағали
Мақатаевтың өлеңдерін оқығанда, оларды былайша жіктеуге болады :
Махаббат туралы: Махаббатым өзімде, Махаббат диалогы, Ғашықпын,
Махаббат т.б.
Құмартасың жете алмай,
Қайғырасың сағынып.
Қыл көпірден өте алмай
Қиыласың табынып.
Жүрегіңді бос етіп,
Жүдеп жүріп сүйерсің.
Өзіңе өзің қас етіп,
Өз отыңа күйерсің.
Өзіңе бал,басқаға у,
Сезімдіге ең қымбат:
Қайғы, сүю, құмарту-
Ең бірінші махаббат.
Бұл өлең жолдары алғашқы махаббатқа арналған және бұл махаббаттың
сәтсіздікке ұшырағандығын көрсетеді.
Табиғат туралы: Қыстың күні, Көктем, Күзгі таң, Түнгі табиғат және
т.б.
Достық туралы: Достарға, Менің бір досым, Досым менің, Досыма хат
және т.б.
Ана туралы: Анама, Анашым, Сәби ана, Жас ана және т.б.
Отан туралы: Сүйемін, өскен отаным, Отаным, Туған жерім және т.б.
Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем,
Ағынды өзен, асқар тау, гүлін сүйем,
Мен оның қасиетті тілін сүйем,
Мен оның құдіретті үнін сүйем.
М.Мақатаев туралы көптеген ақындар,зиялы адамдар өз пікірлерімен
бөліскен. Бексұлтан Нұржекеұлы ақын туралы былай деп жазады: Ойын сиқырлы
сөзбен айта білу, тапқыр ойды өрнекті тілмен жеткізе білу – Мұқағали
өлеңдерінің негізгі құдіреті. Оның талай өлең жолы қанатты сөз боп халық
аузында жүр. Мақалға, мәтелге, үлгілі сөзге сұранып тұрған талайының әлі
тәлейі алда.Мұқағали- өлең түрін түрлендіруге де көп көңіл бөлген ақын. Ол
көне шығыс үлгілерін де, әр сөзі ой шегелеген өзіндік тәжірибелерін де
қазақ өлеңінің қанына сіңіріп кетіпті. Алатау, ассалаумағалейкум! деген
өлеңінде :
- Шаруа-ата секілденіп, өміріңді сарып қып,
Үлкен үйдің ошағындай дүниені қарық қып,
Аман – есен жатырмысың, айналайын жарықтық! - дейтін жан
тебіренісі бар. Осындағы жарықтық сөзінін кезінде жаман пиғыл көргендер
де болған. Алайда тауды қариядай әулиеге айналдырып тұрған да сол сөз ғой
[11;62].
Тұманбай Молдағалиев, Қазақстанның Халық жазушысы: Мұқағали Мақатаев –
адамдар арасындағы, өмірдегі, табиғаттағы жарастық пен келісімнің жаршысы.
Оның өлеңдері шын тебіреністен, шын шабыттан, шын қуаныштан туған [12;95].
Нағиман Батанқызы (Ақынның анасы) :
Қырық бес жасында қыршын кеткен оның күллі қазақтың баласы боларын,ардақты
ақыны атанарын,құдай ақы,туған шешесі мен де,өмірлік жары да,туған
бауырлары да білгеміз жоқ.Көпшілік ел де кезінде білмеген шығар...Енді
қарап отырсам,тыңдап отырсам,Мұқағалиымды аспанға көтеріп,өзі өлген соң
еліне танытқан құдайдың берген таланты,өлеңінің қуаты шығар.Бұған да
тәубе.Өзі тіршілігінде көрмеген құрмет пен қошаметті артында қалған біз-
отбасы,жары мен балалары,бауырлары болып көріп жатырмыз.Қайсыбірін
айтайын.Алатаудай айбарлымды ойласам,өзегім от болып жанады... [13;47].
Лашын Әзімжанова (Ақынның зайыбы):
Мұқағалидың тілі бай,халық тілі еді ғой.Ол халқын қалай сүйсе,халық та оны
солай сүйді.Оған-жырларына жазылып жатқан белгілі композиторлардың
да,әуесқой композиторлардың да әсем әндері,қолына қалам алған ақындардың
арнау өлеңдері,суретшілердің жасап жатқан бірінен-бірі өтетін Мұқағали
портреттері,тағы басқа да дүниелері бәрі-бәрі куә.Олардың қай-қайсысы да
халық сүйіспеншілігінің белгісі болса керек.Лауреаттықты „жоғарғы топ,"
мықты ағалары қимаса да,ел-жұрты ыстық ықыласына бөлеп,әлдеқашан шын
бағасын,зор құрметін беріп те қойған.Мұқаң халқына піріндей сенді [14;36].
Фариза Оңғарсынова, ақын:
Мұқағали-біздің заманымыздың поэзия дүниесіндегі құбылыс.
Егер ол құбылысты біз бірден байыбына барып,дөп басып,тани алмасақ,бұл-
өнердегі заңдылық.Ол-әсіре қызыл бояудың жылт етпе құбылуы емес,жақындаған
сайын алыстап,жақындаған сайын жан дүниеңді сан күйге бөлеп жүрек лүпілімен
сезім құдіретінен құйылған қанық бояуымен құпиялана түседі. Поэзияның әрі
таймас сұлулығы да,барған сайын ынтызарыңды құрта түсетін құдіреті де осы
болуы керек [15;394].
Нұрғиса Тілендиев, композитор:
1975-жылдың күзі.Ол кезде Мұқағали еш жерде жұмыс істемей,үйде шығарма
жазып жатқан.Неге екенін қайдам,інімді арнайы іздедім. Ақыры
таптым.Екеуара кең-мол әңгімелескен соң мен оған аға ретінде қолқа салдым:
-Мұқаш батыр!Мен сенің өлеңдеріңнің қуаттылығын енді ғана толық
түсініп, енді ғана танығандаймын.Әр сөзің халыққа жақын әрі
ұғынықты,қарапайым.Ендеше неге өз халқың аузынан тастамай айтып жүретін
әнге айналдырмасқа оны? Бұған қалай қарайсың.
Мен бұрын-соңды әннің сөзін жазған ақын емес едім,аға...Осының өзі
қалай болар екен...
Ол әжептәуір ойланып қалды.Мен қайталап қолқа салдым.Бұл жолы қарсылық
көрсеткен жоқ.Тек ауыр күрсінді.Сонда не ойлады екен?
Бұл күнде иісі қазақ аса жоғары бағалап, құрметпен
айтатын„Сарыжайлау,"„Сәлем берем Жетісуға,"Сөнбейді,әже,шырағың,"
„Есіңе мені алғайсың",„Болмасын соғыс,болмасын,"„Кел еркем,Алатауыма,"
„Домбыра-досым "және басқа да көптеген әндер әрі жедел әрі сәтті туған
дүниелер еді [16;74].
Ғасыр ақыны атанған Мұқағалидің барлық еңбегі тұтастай алғанда,
өткен ғасырдың екінші жартысындағы қазақ елінің рухани дүниесін, тұрмыс-
күйін, арман-мүддесін, тарихи тұрғыдағы ұлттық портретін шыншылдықпен
хаттаған асыл мұралар қатарына жатады. Өлеңмен де, өмірмен де бүкпесіз
қауышып, қалтарыссыз сүйген ақын жүрегі соңғы деміне дейін кіршіксіз сезім
өртінде өтті. Жүрегінің түбіне кір жасырмай айтып кетті, армансыз
ақтарылып кетті. Мұқағали Мақатаев- қазақтың қарапайым тілінің нәрі мен
мәнін Абай, Қасымдардан кейін түсініп жазып, түсіндіріп өткен ақын. Сөз
өнерін дертпен тең көрген парасатты қаламгер. Ақынның әр өлеңінде,әр
шумағында бүкпесіз, ақжарқын көңілмен сазды сыр төгіп отырғандай. Өлеңнің
ырғағынан да, тербелісінен де ақынның қимылын, дауысын, мәнерін естіп,
мінез-құлқын танимыз. Өйткені ,ол өлеңнен, өнерден сыр іріккен емес. Өлеңге
өз жан дүниесін ашты, өлеңнің сырлы құпияларын жария етті. Мұқағали
шығармашылығы әлі де терең зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
1.2. Мұқағали лирикасының өзіндік ерекшеліктері.
Бұл топ – негізін данышпан Абай қалаған жаңашыл поэзияның арда
дәстүрінен дәріс алып, дәуірден дәрмен, уақыттан араша іздемей-ақ,
керісінше, бір күндік жарық сәуленің (Мұқағали Мақатаев) жарқылынан
тұратын болмыс заңдылығынан тікелей сыр тартуға талпынған тарпаң мінез,
тағатсыз талпыныстарымен ерекшеленді. Түр-тұлғасы мен болмыс-бітімін
түсіндірмекке қарапайым пенденің тілі де, ділі де жете бермес тылсым
әлемнің тылсым сырына сана сәулесі, сөз сиқыры арқылы еркін енді, ерен
қимылдады. Сөз дауылын сүзгідей сүзіп, ерлікке пара-пар ғұмыр кешті.
Олардың есімдері бүгінде жұрт жадында, ел есінде, тасқа басылған жырлары
таңдайларда толастап, кітап беттерін өрнектеген өлеңдері көкейлерден қоныс
тауып, алпысыншы жылдардың алыптары деуге лайық дәрежеге жетті. Олар,
төрінде тал бесігі тербелген жыр отауының табалдырығын Жұмекенше – ойнай
алман, ойнай алман сөзбен мен! дейтін анттай ұстаныммен,Төлегенше – бір
тойым бар, әлі де болар менің дейтін үкілі үмітпен, Мұқағалиша – кең
дүние, төсіңді аш, мен келемін! дейтін адуынды арынмен, Қадыр ақынша –
боз далам, ием саған боз басымды дейтін тектілікпен аттаған абзал жанды
асылдар еді. Сондықтан да олардың аттары аңыздармен астасып, өлеңдері өрелі
биіктердің өңіріне шегенделіп, өнерлері баға жетпес ұлттық құндылықтардың
қатарынан орын алды. Олар, жыр керуенін Абай абыз бастаған алдыңғы толқын
арыстарының ақыл алдаспанымен, сөз семсерімен жыр жадысының жартасын жарып
көзін ашқан, тәттілігі таңдай қарыр тас тұмадан талмай сусындады. Олар,
айта білер алыптардың ғана тәлейіне жазылар ақыл таразысының безбенімен
өздеріне тұстас дәуірдің дәрменін салмақтап көрген, дәрегейін саралап
баққан, жұмыр басты пенденің тіршілікте барар жер, басар тауының бас
сардары – сол пенденің өзі екенін екшей білген ерендер еді. Сол дүрмектің
дүбірлі әлемінің әріне әр қосқан, биігіне білігімен билік айтқан, өлең
өнерінің өресі биік тұлғаларының бірі – Мұқағали Мақатаев болды. Поэзия –
жалын атқан жас жігіттің отты көзі, өрен ерлігі, тентек тегеуріні, аспан
мен жерді жалынды құшағына сидырмақ болған, өмірдің уы мен балын бір-ақ рет
сарқа сімірмек болған тойымсыз талабы(В.Белинский) десек, жүрегімізді
Мұқағали лирикасы тербейді.
Ығысыңдар,
Ей, таулар,
Ығысыңдар!
Орын сайла ортаңнан, жұмысым бар.
Ата болып, не маған ұрысыңдар,
Адам болып, немесе ұғысыңдар.
Ығысыңдар, ей, таулар ығысыңдар!
Ей, таулар,
Қойындарыңды ашып кірем,
Бар сырыңды айрандай шашып, білем.
...Жартастардың беттері сора-сора,
Жылапты, қарсыласпас жасық, білем.
Табиғат-анадан тамған ерлік, асқақтық рухы байқалады ақын бойынан. Нағыз
ақынға керек нәр де, ыстық лирикаға керек айбын да осы болмақ. Ақын
дегеніміз – өзі бәрін де қалайтын, өз қолындағысын елден аямайтын адам.
Жаман адамның ақын болуы мүмкін емес, – дейді бірде, ХХ ғасырдың аңыз
жырларының біріне айналған, атақты Гренаданың авторы Михаил Светлов. Бұл
дегеніңіз ақын бойынан адалдық, азаматтық, асқақтық атты киелі қасиеттердің
биік орын алу заңдылықтарына тікелей жүгіну, ақын аталудың астарын бүкпесіз
ашып беру деп ұғыныңыз. Өлеңдерін ой көзімен оқи отырсаңыз Мұқағали бойынан
да осынау ордалы қасиеттердің орамдарын байқайсыз. Ол үшін, тіптен
әншейінде мән беріле бермейтін ұсақ-түйекке тән құрылымдардың өзінде де,
қарабайыр, қарапайым еш нәрсе жоқ. Еш нәрсеге бей-жай қарамайды. Ол мынау
жарық дүниенің, мынау күллі ғаламның тағдырына жауапты жанның жан алып, жан
беріскен арпалысының арасында жүреді. Ол адам қолымен жасалар алалықтың,
ақыл айласымен астарланар шалалықтың тегін тектеп, теңін тергеп, қиямет-
қайымның қасірет жүгін арқалап, азапқа түседі. Аспан болып күрсінеді, жер
болып кезереді. Бұлт болып бусанып, құм болып шөлдейді.
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар сенде менің.
Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім,
Бура бұлттар – бусанып терлегенім.
Аспаныңдай кей сәтте күрсінемін,
Жас талыңдай жауқазын бүршік едім.
Кең дүние, керемет қалпыңменен,
Жүрек болып кеудеме кірші менің.
Байтақ ел, балуса тау, бозаң далам,
Секілді бәрі менен көз алмаған.
Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,
Шырылдаған сәбидей мазаңды алам [18;142].
Ақынның табиғат тінімен тікелей матасқан күллі тіршіліктің күмбірімен
үндестігі, туыстық тұтастығы дейтін сипаттаманы өлең тіліне аударсақ, онда
ол, осылай өрнектеледі екен.
Мұқағалидың басқа шеберлерден басым жатқан тағы бір ерекшелігі–
өлеңдеріндегі ұлттық болмыс бояу-түстерінің қанықтығы, су төгілмес жорғадай
суырыла жөнелетін қазақы түйсіктің түлеген тұрымтаймен ғана шендесетін
шешендік өнерін еркін меңгергендігі. Өйткені, Абай тағлымына бой ұрған
Мұқағали, қазақтың бай ауыз әдебиетінің айдынында еркін жүзіп, шешендік
өнердің шеберлік құпиясын, философиялық тереңдігін именбей игерген тұлға.
Ол, жыраулар поэзиясының өткірлік өлшемі мен өршіл рухын, сыршыл сипаты мен
сыралғы тәсілдерін де еркін меңгерген ақын. Яғни халық даналығының ғасырлар
сүзгісінен өтіп, заманалар талқысына түсіп, түмен жылдардың түрпісімен
өңделген, шеберлердің шешен тілімен тегістелген, мінсіз көркінен Күн
жасқанған інжу-маржандарын талмай жинады. Орыс әдебиетінің озық
үлгілерімен, әлем классиктерінің жалпы адамзатқа ортақ саналатын толағай
туындыларымен тосырқамай танысты, таңдаулылардың суреткерлік қабілет-
қарымдарынан, әдеби әдіс-тәсілдерінен үйренді. Ғаламдық деңгейге құлаш
ұрған танымдық түйсігін жетілдірді. Сөйтіп ол, өз дәуіріне сай мықты білім
қорымен қаруланды. Заманның адамға көрсетер өнегесі нендей екендігін, өнер
мен өмірдің өкпесін талдыратын өресіздіктің қайдан бастау алатындығын
ажырата білді. Жақсылық пен жамандықтың бәсекесі жалпыға бірдей ортақ
майдан екендігін, ол майданда жеңгеннің де, жеңілгеннің де желмен ұшып,
жерге кіріп кетпейтіндігін пайымдады. Соған сәйкес ащы шындығын да айта
алды. Шындықты айтудың қашанда қиын екендігін аңғарды.
Әлемдік поэзияның озық үлгілерінен үйрене, тағлым ала отырып, оны өз
шығармашылығына терең бойлата білген ақын, өлеңдерінде ұлттық мінез, ұлттық
сипат, ұлттық салт-дәстүр көріністерін көркем қиюластыра өрнектеу арқылы,
ол өзіне ғана тән ерекшеліктерін оқырман қауымға таныта алды. Поэзиядағы
классикалық дәстүрді өрімді өрнектермен қиюластыра білді. ұлттық салт-
дәстүрді, ұлттық болмысты жырға қосу кез келген ақынның шығармаларында
кездесетіні де рас. Алайда, Мұқағали шығармаларында бұл құбылыс ерекше
түрге енеді.
Ал, ақын ақтара гөр халқыңа сыр,
Бөле жырға, еліңнің даңқын асыр, –
деп жырлаған ақын қабырғалы халқынан, оның ойлы дәстүр, оюлы салтынан
ешқашан да қол үзген емес. Мүмкіндігіне орай қазаққа ғана тән ұлттық
болмысты, ұлттық психология мен салт-дәстүр, ұғым-түсінікті өлеңдерінде
арқау етіп, қастерлі қасиет ретінде бейнелеп отырғанына мысал жеткілікті.
Ұлттық тілден ұлттың болмыс-бітімін тани білген, көре білген ұлы ақын
Мағжан Жұмабаев ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінезі
айнадай айқын көрініп тұрады десе, Мұқағали өлеңдері дәл осы Мағжан айтқан
мазмұнның жанды жалғасы деуге келерлік. Қазақтың жері, елі туралы, абыз
қарттары мен әзиз аналары, абзал жанды азаматтары туралы толғаныстарынан,
ғасырлардан жеткен ғламат жырлардың жойқын лебін, Абай меңзеген адами
ұстанымдардың ұстынын, Махамбет жырларындағы мазмұнды мақамдардың мазасыз
толқындарынан тараған мәңгілік сарынды сезесіз.
Неменеңе жетістің, бала батыр?
Қариялар азайып бара жатыр.
Бірі мініп келместің кемесіне,
Бірі күтіп, әнеки, жағада тұр.
Ақыл айтып жүрмесе қасымызда,
Сонда орнайды жетімдік басымызға.
Жалаңашқа шекпенін шешіп беріп,
Бір күлшесін бөліскен ашымызға.
Қариялар... Бұл әулие ұғымымен астасып кеткен, киелі дала қарттарының
қасиетті есімі. Бұл есім – сонау есте жоқ ескі замандардан бастап күні
кешеге дейін қара қылды қақ жара үкім айтып, дау шешкен әділ билердің
тұлғасымен, сауыт құрсанып, сайман сілтеп, қамал бұзған қас батырлардың
қажыр-қайратымен үндесіп жатқан үрдісті есім. Сол қарттардың қатары
селдіреп барады екен! Жарайды, оны табиғи заңдылық, жаратылыс жарғысымен
үндескен үрдіс делік, ал, қарттармен бірге қайтпас қиянына, құрдым
құбырына бет алған ақыл арнасын, адами қасиеттердің киелі көздерінен нәр
алған кісілік кескіндер көмбесін қалай және қайтіп құтқаруға болады? Біздің
ойымызша, осынау мәңгілік үрдістің мән-мағынасына ақын түйсігімен алаңдап,
ақын жүрегімен жабырқай жауап іздеудің үздік нұсқаларының бірі, әлемдік
өлең өнерінде тек Мұқағалиға ғана тән айшықпен бедерленген. Осы жырдың өн
бойынан, ұлы Дала түйсігінің тілмен тініңді тілер текті қуатының, тебінгі
үзер тежеусіз тегеурінінің лебі еседі.
Біз қария болғанша,
Кім біледі,
Баламыз да шал болып үлгіреді.
Бір-бірінен екі шал асамын деп,
Кім біледі?..
Барлығын бүлдіреді.
Бүкпеміз шындықпен шегенделген қазақи мақалға (даналыққа деңіз) назар
аударыңыз – біреу – қазы боп қартаяды, біреу – қазымыр боп қартаяды. Ақын
жүрегі, қазымырлықтан қанат жаятын қасірет белдеуінің тынысын тарылта
түсудің өлеңдегі өрнегін іздейді, дөп басады, дәл табады. Бала ғұмырдың бал
дәуренін кешіп, азаматтық парыздың пәтуалы пәрменіне бойсынып, ұл өсіріп,
ағаш егіп, үй салудың үрдістерін атқарумен аяқталмайтын өмір ғой бұл, дейді
ақын. Жастықтың адасқаны – адасқаны, қарттықтың адасқаны – албастының
басқаны дейтін еді, бір өнерпаз досым. Жаратқан Иеміз жағыңыз түскенше
жаңылыс бастырмасын деген ақынның ақ тілегін алып-қосармен айғыздап,
бөліп-жарармен бүлдірудің қажеті қанша?!
Ақиқатты айқындап жариялар,
Бара жатыр азайып қариялар.
Дауыл тұрса бүлк етіп толқымайтын,
Бара жатыр сарқылып дариялар...
Бұл жолдар – түңілуден де, күңіренуден де аулақ жатқан, керісінше, кемелдік
кемерлерінің кернеу қуатын жіті көзбен бақылаған, адамзат болашағын
барымталайтын асау жүректердің алқынысын алақанымен аялап, сана қуатымен
сезген Ақын Адамның азаматтық философиясы, кең ұғымды, кемел әфсананы бір
шумақпен, үш ноқатқа шегендеген Мақатаев мектебінің шеберлік үлгісі, өрелі
санамен өрнектелген өсиеті. Азаматтық лириканың арда нұсқаларының бірі.
Тау дейтін алып жүрек Ана туған,
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Киіктің сүтін еміп ержеткенмін,
Қуат алып қыранның қанатынан.
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Бұлт бүркеніп, жай отын ала туғам.
Күн алғашқы сәулесін маған шашып,
Маған келіп түнейді қара тұман.
Тау ұлымын,
Тау – менің дәу бесігім,
Мен оның әуресімін, сәулесімін.
Асқар шыңдар тербейді бесігімді,
Бір орамын ағытып сәлдесінің.
Мен – таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Тау деген Ана туған, дара тұлғам.
...Тауға барып,
Көкке ұшып кетсем бе екен,
Ұстап алып қыранның қанатынан...
Бұл – жан дүниең мен рухыңды биіктерге жетелейтін, лаулаған жалынның өткір
тілін өпкен өктемдік шарпуының шарықтау шегіне құлаш ұрған, құдыретті
тұлғасы лириканың классикалық канондарындағы анықтамалармен қабыса
бермейтін дарабоз шумақтардың қазақ ұғымындағы шалқымасы. Өлеңнің өн
бойынан көкке шапшып тулаған асаудың арынындай асқақ мінез, тау төсінен
таласа тамып, екі өкпесін қолына ала тастан-тасқа секіре жөңкіген өр
бұлағындай өктем қимыл байқалады. Киіктің сүтін еміп ержеткенмін, қуат
алып қыранның қанатынан дейтін жолдарды Мұқағали Мақатаев жырларына тән
өрлік пен асқақтықтың үлгісі десек, асқар шыңдар тербейді бесігімді, бір
орамын ағытып сәлдесінің деп тізілген сөз маржандары Мұқағалидай асқақ
ақынның ғана оң жамбасына келетін көркемдік үлгісі. Бұл тіркестер Анатоль
Франстың: сөз сиқырынан асқан сиқыр жоқ деген тұжырымының дәлеліндей
десек, артық айтқандық емес. Тауға барып, көкке ұшып кетсем бе екен, ұстап
алып қыранның қанатынан, – деп аяқталады өлең өрнектері. Бұл, жүрегі шоқ,
көңілі мұзарт, сезімі телегей селге айналған ақынның алып ұшқан арманы мен
заманына айтқан назы да болар. Өйткені, Поэзия – сәбидің күнәсіз ажары,
жарқын жанары, күміс күлкісі, жанды қуанышы (В.Г.Белинский) [17;41] десек,
ақын өлеңдерінің басты ерекшелігі, сол сәби күлкісіндей пәктігі мен ару
дидарындай кіршіксіз тазалығында жатыр. Әрбір жыры ақынның соңғы жыры,
соңғы жырды жазуға жүрек керек дейтін ұстаныммен ғұмыр кешкен дархан
дарынның қаламынан туған әрбір жол, әрбір шумақ көз жасындай тұнық, қайың
сөліндей мөлдір. Соның бір мысалы ретінде, бұл күнде тек Мұқағали
Мақатаевтың ғана емес, жалпы қазақ өлеңі аталатын қара орманның шырайлы
шынарындай, желекті қайыңындай алыстан көз тартатын Өмір сүрейік алмасып
атты сөз інжуін тағы бір тарамдап көрейік:
Жапырақ-жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын.
Сен адам бола бастасаң,
Мен қайың бола бастайын.
Келісесің бе, жас қайың?
(Көрінер, мүмкін, кімге ерсі)
Өміріңді маған бір берші!
Дүрбелең мына дүниені,
Адам көзімен бір көрші.
Қайың боп мен де бағайын,
Орманнан орным табайын.
Беймәлім маған өмірге,
Қайың көзімен қарайын.
Бұл, өлең аталатын өрімді сөз өрнегінің кемел кеңістігінен шығандап ұшып
шыңға қонған, өзінен кейінгі жыр-сапарларға бағыт пен бағдар, өлшем мен
бағам сілтеп тұрған жыр эталоны. Ақылдыдан шыққан Сөздің талаптыға кез
болып бағы жанған баянды сәтінің, қағазға бедерленген бір бейнесі, естен
кетпес елесі. Тұңғиық ойдың тұма көзі мен адами армандардың тұнық
тылсымынан нәр алған түйсік телегейінің тілге толастаған толқыны, ғажайып
сезімдер тегін ежіктететін текті философиясы. Мұқағалидың күллі лирикасы –
өмірдің мәні мен мағынасы хақындағы орамы құнды ойларға, адамға ғана тән
адалдық өлшемдері жайындағы ақжелең сырларға тұнған, таныс та бейтаныс бір
әлем. Мұндай мөлдір лирикадан сусындағанда, өнбойыңызға пәктіліктің рухы
тарап, жан дүниеңіз кіршіксіз тазалықтың тал бесігінде тербеледі. Өмір
сүрудің мән-мағынасы атақ-мансап, бап-байлық та емес, Абай абыз айтатын
толық адам атын алу жолындағы жан алып, жан беріскен арпалыстар
ләззатында, мынау тірлік-дүние шапағат нұрының жылуына жылу қосуда екенін
түйсінесіз. Тіршілікте жіберген титімдей қателіктеріңіз үшін, пенделік
болмысыңыздың айтағына аптығып, жетегінде желіккен айыптарыңыз үшін
арыңызды алдыға тартып, тәуба қыласыз. Залымдық теориясының запыран
татыған тұнбасының тұнжыраған уытынан алдымен азап шегетін де Ақын-Адам.
Өйткені, мынау нөпір – өмірде, ақындардың бәрі жалғыз! Сондықтан да,
ақынның бір-бірінен алшақ жатқан екі әлемді (Фариза қыз бен ақ Қайың) тілге
тиек етіп, үміттің тігерге тұяқ қалмаған, қан-қамау сәтіндегі бір болмысты
танымдық өренің бүткіл категориясына, күллі өлшеміне жетімді түрде жеткізе
білген шеберлігіне сүйсінесіз, шерменде болған шерлі сәтіне мұңаясыз.
Өзіңіз үшін бір жаңалық ашасыз. Өйткені, ақынмен сырлас, дос болу – ең
үлкен абырой-атақ қана емес, ең үлкен жауапкершілік те екенін ұғынасыз...
Ұлттық колоритты ұғыну мен түйсінудің мән-мазмұнына ой жібергенде, оның
атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан ататектік негіздерінің
өлеңдегі көрінісі, сол тектік негіздердің өрлік пен ерлікке, кісесінде күн
ойнаған кісілік пен кірпігінде инабат нұры қонақтаған кішілікке баулу сипат-
тәсілдерінің өрнектелуі Мұқағали шығармаларында ерекше көрініс тапқанына
көз жеткізесіз. Ақын жырларының тәрбиелік мәні мен тәлімдік қасиеттерін,
ұрпақ ұғымының ұлағатты ұстанымдар биігінде қалыптасуына тигізе алатын
әлеуетті әсерін байыптағанда, оның өлеңдерінің ұлтжанды ұрпақтың
қалыптасуына, өнегелі өркеннің өсіп-жетілуіне негіз болып, жөн сілтей
алатындығы көрініп тұр.
Қаламгер тұстас дәуірінің шындығын шығарма арқауына айналдырып, ол арқауды
оқырман көңілінің күре тамырына кіріктіріп жалғай алса ғана мәңгілік өмір
сүрмек. Халық сеніміне тән сері мінездің қыбын тауып, оқырман аталатын
орманды жұрттың орайын бағып, айтқаныңа көнбейтін, айдағаныңа жүрмейтін,
жалынғаныңа жіпсіп, жылағаныңа жібімейтін уақыт атты тура биге тәуелді
қылып, туыстық тәсіл іздетпес, жады біткеннің жадуалына айналар тастүлек
жырлар жазып, келер ұрпақтың керегіне ғана емес, рухани тірегіне де жарай
алатын аманаттар қалдыру – сирек кездесетін бақыт. Осынау баянды бақытқа
жету жолдарының өресі мен өлшемін Мұқағали ақынның поэтикалық інжу-
маржандарынан талассыз танып, тамсанып үйренуге болады.
Қазақ елінің тәуелсіздік алған кезеңінде Мұқағали Мақатаев мұрасына
бұрынғыдан әлдеқайда басым, жаңаша көзқарас қалыптасты, ақын мұраларының
танымдық таралымының жаңа бір кезеңі басталды. Ақын шығармалары, өзі
дүниеден қайтқаннан кейін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығымен
марапатталды.
Мұқағали өлеңдері – ұлттық поэзияның жаңа бір биік белеске
көтерілгендігінің айқын айғағы деп айтылып та, жазылып та келеді. Оның
өлеңдеріне, елдігіміз бен өрлігіміздің тарих жадында қайта жаңғырған
әсемдік әлемінің бөлінбес бір парасы деп те қарауымыз керек. Сөз өнерінің
әлемдік деңгейіне тартып туған Мұқағали жырларын, ұзақ жылдар бойы дала
өркениетінің өрісін тарылтып келген, кертартпа да керенау евроцентристік
ағымға тойтарыс беру мүмкіндігін тудырған толайым табыс-дәлелдердің бірі
деп те бағалауымыз керек. Ол қазақ өлеңінің ұлттық бояуы мен рухани
сүрлеуін берік ұстанды, оны парасат пен шеберліктің түрлі-түсті өрнегімен
нақыштап, байытты. Сонау бір алыс жылдарда, Қарасаздың қалқан құлақ қара
домалағының көкейіне күпі киіп енген қазақтың қара өлеңі, сол кеудеден
иығына шекпен жауып шығып, уақыт пен замананың шеңбері кең шеруіне қосылды.
Жылқы мінезді ХХ ғасырдың өзі Мұқағали жырларын жатсынған жоқ, керісінше,
оның әр шумағынан өзінің шын бейнесін танып бәйек болды, керегін тауып мәз
болды. Оның сұлтан жырларының сымбатына ғашық болған оқырман қауымның
қарасы көбейіп, қара орман халыққа айналды.
Поэзиядағы көркемдік жүйенің жасалуы мен қалыптасуы – аз ғана уақыттың
еншісіне тиесілі құбылыс емес. Ол – сардар қауымның санасын сан ғасырлар
бойы сабылтқан ұлы мұраттардың тұғыр-нысанасы, мекен-мәресі. Түптеп
келгенде, өмір шындығын көркем түйіндермен айшықтауға тоғысатын тарихи-
мәдени, саяси-әлеуметтік болмысты болған қалпында жалаң баяндап қана
қоймай, оқиғаның хроникалық астарларының архитектоникасында жататын жасырын
қатпарларды ашып көрсетудің азапты сапары. Осынау сапарды ауыз әдебиеті қай
деңгейде игерді, қиын түйіннің шынайы шешімін жазба ақындар көркем сөздің
қай ендігінен екшей алды дейтін сауалдар туындайды. Біз жауапты – бар
жақсының басын қосқан көркемдік кеңістіктен іздейміз, халықтың жадында
жатталып, санасында сабылған сахи шумақтардың шуағынан шамалаймыз. Ұлы Абай
өзінен бұрынғылардың ұлты мен ұлысына, тілі мен діліне емес, оларды тірі
сөздері мен шұғылалы шумақтарына қарап, іштей бағалады, ілкіде кездесер
іскер түйсікпен бағамдай алды. Сондықтан да ол, өз өлеңдеріне мүлде жаңа
міндеттер жүктеді. Өйткені, Абай арманы, Абай аңсары тым асқақ, тым биік
мұрат – түзетпек едім заманды болатын. Дәл осындай концепцияларды өзінің
өлең-өмірінің өшпес ұстанымы еткен Мұқағали – Абай мектебінің тұғыры биік
түлегі еді. Ақын поэзиясындағы тақырып молдығы, көркемдік қуаттың
өзгешелігі, оның философиялық түйіндеулерінің тереңдігі мен образ жасау
шеберлігі жайында, бүгінде аз айтылып, аз жазылып жатқан жоқ. Дей
тұрғанмен, өзі өлсе де, өнері өшпес мұраға айналған, әр ұрпақпен үн
қатысып, әр буынмен сыр шертісе беретін Мұқағали поэзиясының тереңіне әлі
де бойлай түсу, оны әр қырынан ғылыми саралап, зерделеп, зерттей беру –
әдебиеттану саласындағы маңызды міндеттердің бірі деп білеміз.
Ақын шығармашылығын сараптау жайында сөз болғанда, ең алдымен ойға
оралатыны, сонау бір жылдары Ә.Тәжібаевтың жас дарынға сәт сапар тілеген,
ақ батадай алғашқы мақаласы болса керек. Одан кейінгі жылдарда да, Мұқағали
шығармашылығы әдеби сынның, әдеби талдаулардың назарынан ешқашан тыс қалып
көрген жоқ. Алайда, Мұқағали Мақатаевтың өмірі мен шығармашылығын арнайы
ғылыми тұрғыда зерттеу соңғы жиырма шақты жыл ауқымында ғана басталды,
біршама ғылыми-танымдық еңбектер жазылды. Айтақын Әбдіқаловтың
құрастыруымен жарық көріп, бас-аяғы 37 автордың мақала, зерттеулерін
қамтыған Мұқағали атты естеліктер мен 18 қаламгердің зерттеулері енген
Мұқағалидастан кітабы оқырман қолында. Тындырылған шаруалардың қатарына
оның туған күндері, әрі 50,60,70,80 жылдық мерейтойлары қарсаңындағы
жарияланып жатқан мақалаларды, ақын-жазушылардың, ізденушілердің,
әдебиеттанушы-ғалымдардың жүздеген ғылыми-танымдық материалдарын жатқызуға
болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz