Еңбек өнімділігін экономикалық ынталандыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІ-НІҢ НЕГІЗІ
1.1 Еңбек өнімділігінің мәні
1.2 Еңбек өнімділігін талдау
1.3 Еңбек өнімділігін экономикалық ынталандыру
II. САТПАЕВ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЫЛУМЕН – СУМЕН ЖАБДЫҚТАУ КӘСІПОРЫНЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕНБЕК ӨНІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның сипаттамасы
2.2 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау
2.3 Сәтбаев қалалық жылумен – сумен жабдықтау кәсіпорынының кадрлық
потенциалын талдау
III. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ЕҢБЕК ӨНІМДІ-ЛІГІНІҢ ӨСУІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыста қарастырған мәселем нарық қатынастарын дамыту
жағдайындағы еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру. Дипломдық
жұмысымның зерттелу объектісі ретінде Сәтбаев қалалық жылумен-сумен
жабдықтау кәсіпорын таңдадым. Жұмыстың басты мақсаты постиндустриалық
қоғамдағы өндіріс тиімділігін ынталандыруды зерттеу, өнеркәсіп
кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық ынталандырудың негізгі
бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
• қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан өндіріс тиімділігін арттыруды
ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
• экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен, материалдық
мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара байланысын анықтау;
• экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі өндіріс тиімділігін
арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
• постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін
құрудың негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
• экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро-, мезо- және
микродеңгейлерде талдау;
• постиндустриалық қоғамға өтуде өндіріс тиімділігін арттырудың келешегі
бар ынталандырмаларын айқындау;
• постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-
экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау
кәсіпорыны алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере
алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік
аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі
интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-
ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси
алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция,
талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми
әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп,
экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін
қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу институттарының
салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, сондай-ақ СЖСЖК
ЖШС-нің жылдық статистикалық есептері құрады.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту
кезеңіндегі өндіріс тиімділігін арттырудың шешуші факторы - экономикалық
ынталандыру мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық
ұсыныстарды атауға болады. Диссертациялық зерттеу барысында ғылыми жаңалық
ретінде келесі нәтижелер қорытындыланды:
• нарықтық қатынастардың тереңдеп даму жағдайында экономикалық ынталандыру
ұдайы өндірістің басым факторы ретінде қарастырылған, оның мазмұны мен
табиғаты интеграциялық көзқарас тұрғысынан жаңаша зерделенген;
• дамып келе жатқан постиндустриалдық парадигманың талаптарына сай
экономикалық ынталандырудың жіктемесі нақтыланған;
• постиндустриалды қоғам дамуының жаңа заңдылықтары мен үрдістері
негізінде экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін қалыптастырудың
негізгі әдістемелік принциптері айқындалған;
• еңбек белсенділігі мен экономикалық өсімді қамтамасыз ететін, еңбек
өнімділігінің негізгі тетіктері бағдарланған;
• экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі ұсынылған;
• шаруашылықтарды бірге жүргізу сияқты уәждемелер, еңбекке экономикалық
ынталандыру арқылы капитал мен еңбектің тиімді байланысына бағытталған
кешенді шаралар ұсынылған, яғни жұмыскердің басқару ісіне, шешім
қабылдауға және еңбек қауіпсіздігіне, біліктілікті арттыру жайлары
талданылған.
Жұмысты қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
- экономикалық ынталандыруды зерттеу түрлі теориялық-әдістемелік
принциптерге бағдарланып, интеграциялық қатынастарға негізделген болуы
керек;
- экономикалық ынталандыру әдістемесінде жұмыскерлер экономикалық адам
қалпында қарастырылады. Бұл жағдайда олардың еңбекті ынталандырудың
материалды емес түрлеріне де белсенді қатысу қажеттілігі туындайды:
кәсіпорындарды басқару, еңбекті ізгілендіру, өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік алуы, т.б.;
- сапалы экономикалық өсуге қол жеткізу еңбекке ынталандыру жүйесін
күшейтуді мына түрде қарастыруды қажет етеді: еңбек белсенділігін
арттыруда жалақының рөлін көтеру; шарттарды бірге жүргізу уәждемесін
ынталандырма ретінде дамыту; еңбекті сапалық жағынан түрлендіру;
- өндірістің тиімділігін макродеңгейде қамтамасыз етудің негізгі бағыты -
өнімнің жаңа сапасын экономикалық ынталандыру, бұл өз кезегінде ғылыми-
техникалық прогреске, адам капиталына, инвестициялық, ақпараттық және
прогресшіл технологиялардың басымдылығына негізделеді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін. Дипломдық зерттеудің жекелеген қағидалары
Экономикалық теория, Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді
басқару, Қазақстанның экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке
жарайды.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге,
халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге
қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға
бағытталуы қажет.
Өз жұмысымда сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорын
мәселелерін толық анықтауға, зерттеген тақырыбымды толық ашуға тырыстым.
I. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІНІҢ НЕГІЗІ
1. Еңбек өнімділігінің мәні
Еңбек ресурстарының тиімді пайдалануын сипаттайтын көрсеткіш еңбек
өнімділігі. Ол өндірілетін өнімнің құндық көлемін орташа жылдық (жылдық
еңбек өнімділігі) немесе атқарылған адам-сағат санына (еңбектің сағаттық
өнімділігі) бөлу арқылы анықталады.
Еө = q Ж орт
Мұндағы:
Еө – еңбек өнімділігі
q – өндірілген өнімнің табиғи ортада өндірілген көлемі
Ж орт – жұмысшылардың орташа тізімі
Бұл экономикалық тиімділіктің ең әйгілі көрстекіші болғанымен оған
белгілі шектеулер тән. Тұтас қоғамдық өндірістің және экономикалық
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі туралы толық мағлұмат тек қана
көрстекіштер жүйесі (еңбек өнімділігі, капитал қайтарымы, материал
сыйымдылығы) арқылы анықталады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі мен динамикасын анықтайтын фактор –
капитал жинақтау қарқынымен сипаты және еңбектің капиталмен жарақтану
серпіні, ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізу қарқынымен
бағыттылығы, еңбекті ұйымдастыру және ынталандыру тәсілдері, сонымен қатар
өндірісті басқару тәсілдерінің дамуы, еңбек ресурстарының сандық және
сапалық мінездемесіндегі қозғалыстар, әлеуметтік сипаттағы факторлар болып
табылады.
Еңбек ресурстарын тимімді пайдаланудың еңбек өнімділігіне тигізетін
әсері мол. Еңбек өнімділігі дегеніміз – кәсіпорында жұмысшылардың нақты
еңбегі мен қабілетінің нәтижесінде, белгілі бір жұмыс уақытында саны мен
сапасы жоғарғы өнімді өндіру деңгейін сипаттайтын маңызды экономикалық
категория.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарының тиімді қолданылуы еңбек өнімділігімен
сипатталады. Ол жұмыс уақытының бірлігінде көрсетілген қызмет қызмет
санымен, өндірілген өнім санымен және өндірілген өнім бірлігіне еңбек
шығынымен анықталады. Оның екі көрсеткіші бар: 1. Өнім шығару. 2. Еңбек
сыйымдылығы.
Осы көрсеткіштер келесі формуламен анықталады:
В=qЧсп
Тр=Тq
q – натуралды өлшемде өндірілген өнім көлемі.
Чст – жұмыскерлердің орташа тізімдік саны.
Тр – еңбек сыйымдылығы.
Т – уақыт .
Өнеркәсіптік кәсіпорында өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты 3
әдісті ерекшелейді. 1.Натуралды жұмыс уақыты. 2.Құндық. 3.Нормаланған
Еңбек сиымдылығын шығарған өнімдер мен қызметтердің барлық
номенклатурасы бойынша натуралды өлшемдегі өнім бірлігін жасаудағы жұмыс
уақыты оның өнім шығаруға қарағанда бірнеше артықшылықтары бар:
1. Өнім көлемі мен еңбек шығыны арасында тура байланысты көрсетеді.
2. Еңбек өнімділігін өлшеу мәселесін оны өсіру факторларымен
резервтерді байланыстыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның әр түрлі цехтары мен учаскілерінде бірдей ұйымдастыруға,
еңбек шығынын сәйкестеуге мүмкіндік береді. Кәсіпорынның еңбек өнімділігіне
әсер ететін факторлар:
1. Өндірістің техникалық деңгейі.
2. Басқарудың өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру.
3. Өндіріс көлемі мен құрылымын өзгерту.
Кәсіпорында еңбек процесін дұрыс ұйымдастыру үшін қадай да бір жұмысты
орындау үшін қанша еңбек көлемі керек екенін білу үшін еңбек нормасын
анықтау қажет. Еңбекті нормалау – белгілі бір кәсіпорында өндіріс саласында
белгілі бір жұмысты немесе операцияны орындауға кеткен ең жоғарғы уақыт
мөлшерін анықтау. Еңбекті нормалаудың екі әдісі бар.
1. Тәжірбиелік – статистикалық әдісі бойынша кәсіпорынның іс-жағдайын
салыстырылады.
2. Талдау әдісі кеңінен қоланылады және оған мына операциялар жатады:
• еңбек процесін зерттеу;
• еңбек процесін элементтерге бөлу;
• еңбек шығындарына әсер ететін факторларды анықтау;
• жұмыс орынын жақсартатын шаралар жүргізу;
• жұмысты орындауға кеткен уақытты есептеу;
• нормаларды өндіріске өндіріске енгізу.
Талдау әдісі хронометраждан, жұмыс күнін суретке түсіруден тұрады.
Хронометраж - өндіріс процесіндегі және операцияның ұзақтығын айқындау,
бақылау, өлшеу арқылы уақыт шығындарын есептеу әдісі. Оның негізгі
кезеңдері:
1. Бақылауға дайындау. Мұнда жұмысшы мен оның жұмыс орынымен танысу.
Жұмысты орындау жағдайымен элементтерін анықтау.
2. Бақылау және барлық уақыт шығындарын жазып отыру.
3. Бақылау қорытындыларын талдау, мұнда уақыт шығындарын топтау еңбек
еңбек балансын құру және жұмысшылардың категориясына уақыт шығынын талдау.
4. Қорытынды шаралар, мұнда жұмыс уақытын дұрыс пайдалануды
жақсартудың шараларын жасау, жұмыс уақытының номативтік балансын жобалау
және еңбек өнімділігін артыру жолдарын қарастыру.
Жұмыс күнін суретке түсіру әдісі белгілі бір уақыт аралығында жұмыс
уақытын бақылап, ұзақтығын өлшеу арқылы еңбек уақытын анықтау, яғни жұмыс
орынын дайындау уақыты, жұмысты бастау және аяқтау уақыты және үзіліс
уақытын өлшеу. Осы әдістің қорытындылары уақыт шығынын азайтуға өндіріс
озаттарының жұмысын зертеуге, құрал-жабдықтардың қызмет ету нормасын
анықтауға және жұмыс орынына қызмет ету, дайындау, аяқтау уақытын және
демалыс уақытын нормалауға жағдай жасау.
Кәсіпорындағы еңбек өнімділігін артырудың резервтеріне мыналар
жатады.
1.Өндірістік техникалық деңгейін жоғарлату: өндірістік
механикаландыру және автоматтандыру, құрал жабдықтардың жаңа түрін қолдану,
жаңа технологиялық процестерді қолдану, өнімнің конструкторлық қасиетін
жақсарту, шикізаттың және басқа жаңа конструкторлық материялдардың сапасын
арттыру.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту: қызымет ету көлемін
және нормалар ұлғайту, нормаларды орындамайтын жұмысшылардың санын азайту,
есеп және есептеу жұмыстарын толық механикаландырудың деңгейін арттыру және
басқару құрылымын жақсарту.
3. Өндірістегі құрылымдық өзгерістер: өнімнің жеке түрінің көлемі мен
деңгейін өзгерту өндірістік бағдарламаның еңбек сыйымдылығын өзгерту,
жартылай дайын өнімдермен қосалқы бөлшектердің көлемін өзгерту.
Кәсіпорын резервтеріне техника мен жұмыс күшін тиімді қолдану және
дамыту, жұмыс уақытын азайту, шикізат пен материалдарды үнемдеу және құрал
жабдықтарды дұрыс қолдану.
Еңбек өнімділігі кәсіпорын жұмысынынң маңызды сапалы көрсеткіштерінің
бірі, еңбек өнімділігінің тиімділік көрсеткіші.
Еңбек өнімділігінің деңгейі өндірілген өнім көлемі немесе орындалған
жұмыс уақытынынң шығынына қатынасымен сипатталады.
Өнеркәсіптік өндірістің жылдамдығын еңбек өнімділігі деңгейімен
анықтаймыз.
Еңбек өнімділігінің жоғарлату жолы еңбекті механикаландыру және
автоматтандыру, жаңа технологияларды енгізу шексіз маңызды болып табылады.
Сондықтан да еңбек өнімділігін талдау мақсаты және оның әрі қарайғы еңбек
өнімділігін ұлғайту еңбек өнімділігімен байланысты.
Аталған мақстаттарға сәйкес кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің
статистикалық зерттеудің келесідей міндеті ерекшелінеді.
1. еңбек өнімділігі деңгейін өлшеу
2. еңбек өнімділігі динамикасын, жоспарды орндауды зерттеу
3. орындалған норманың деңгейін анықтау
4. еңбек өнімділігінің деңгейіне және динамикасына анализ жасау –
еңбек өнімділігінің факторын зерттеу және оның әрі қарай
жоғарлауының резертвтерін анықтау
5. еңбек өнімділігін басқа да экономикалық көрстекіштермен салыстыру
Аталған мәселелерді жүзеге асыру, кәсіпорын жеткен жетістіктермен,
кемшіліктерін анықтауға мүмкіндік береді, кәсіпорын басшыларына жұмыстағы
жетістіктерді бағалауға және бар кемшіліктерді жоюға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігі негізгі экономикалық көрстекіш болып табылады, ол
жұмыскерлердің еңбегінің сапалылығын бағалауға қызмет етеді – қоғамның
еңбасты өнімділік күші. Оны қолдану жеке жұмысты және қоғамдық жұмысты
бағалауға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігі тиімділікті, еңбек шығынының шамасын және өндірілген
өнім көлемінің жұмыс уақытының бірлік өнімге немесе орындалған жұмыспен,
кеткен шығынның бірлік өндірілген өнім көлемі арқылы анықталады.
Қоғамдық еңбек өнімділігі ұлттық табысының өсуі, материалды өндіріс
сферасындағы еңбектің өсуінің арақатынасымен анықталады.
Қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуі, тірі еңбектің өндірген өнімін
талдау мен және өткен жыл үлесінің өсуімен бейнеленеді. Солай бола тұра
жалпы еңбек шығынының бірлік өнімділікке тәуелділігі сақталады. Бұл
тәуелділікті К. Маркс еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық маңызы деп
атады.
Жеке еңбек өнімділігі, уақыттың үнемділігін бейнелейді, ол уақыт,
бірлік өнімді шығаруға, немесе қосымша тауар көлемін арттыруға мүмкіндік
береді.
2. Еңбек өнімділігін талдау
Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты
және мамандар жатады.
Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін
мамандар – қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар
әртүрлі қабілеттегі, ынатадағы және талаптағы адамдар.
Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың біраз бөлігі, еңбекке жарамды ,
күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірбиесі
мол адамдарды айтады.
Халықтың еңбекке жарамдылығы деген ұғым өндірістің шешуші факторы
ретіндегі жұмыс күшін қолдану үрдісінде адамның қолданатын күш – қуатын
және инеттілік қабілеттердің жиынтығын білдіреді. Оның үстіне жұмыс күші
тікелей адамның белгілі бір көлемдегі және сападағы жұмысты орындауына
мүмкіндік беретін білімі мен қабілетін құрайды.
Белгілі уақыттағы еңбек ресурстарнының тізімдегі құрамы – мамандардың
және жұмысшылардың санын құрайды. Тізімдегі құрамға 1. Негізгі, 2. Негізгі
емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар
саны кіреді.
Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы,
іс-сапрадағы, ауыруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы
қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.
Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан
айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.
Орта тізімдегі санды – бір ай ішіндегі істеген жұмысшылар санын, бір
айдағы күндерді қосып ( демалыс, мейрам, күндерін қоса) қосындыны ай
ішіндегі күндерге бөлу арқылы анықтайды. Осы тәсілмен сол сияқты, тоқсан,
жылдық орташа тізімдегі жұмысшылар санын шығарады.
Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына
қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:
а) өнеркәсіп – өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет
етушілер);
б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді. Өнеркәсіп
– өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне
байланысты екі топқа бөлінеді:
а) жұмысшылар және
б) қызметкерлер болып
Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында
бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады.
Негізгі жұмысшылардың сандық коэффицентін төмендегі формуламен
анықтаймыз:
Кнж = 1- Жқж Жж,
мұнда Кнж - негізгі жұмысшылардың сандық коэффиценті;
Жқж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі қосымша жұмысшылар
саны, адам;
Жж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі барлық жұмысшылар
саны, адам;
Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі
категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына
қатынасын айтамыз.
Мамандардың құрамын талдау жасап анықтағанда жұмысшылар саны (КЖі)
кәсіпорындағы жалпы орта тізімдегі жұмысшылар (Жж) санына салыстыру арқылы
анықталады.
КЖі = Жі Жж, немесе КЖ =(Жі * 100) Жж
Мұнда Жі – орта тізімдегі жұмысшылар сандары ( і –категориядағы),
адам.
Еңбек ұжымы сан, құрамы жағынан, маманданған деңгейі жұмысшы әр
уақытта тұрақты көлемде болмайды. Олар өзгеріп отырады: кейбір жұмысы
жұмысын өзгертеді, оның орнына басқа жұмысшы қабылданады. Осындай
мамандардың өзгеріп отыруын – мамандардың ауысуы дейміз.
Кәсіпорында мамандардың осындай жағдайын бірнеше көрсеткіштер
көмегімен анықтап отырады:
1. Мамандардың (жұмысшылардың ) ауысу (кету) коэффиценті (Каж) –
белгілі бір уақытта түрлі жағдаймен жұмыстан шығарылған
жұмысшылардың санының (Жжш) – дәл сол уақыттағы жалпы орта
тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықтайды:
Каж = Жжш Жж * 100%
2. Мамандарды (жұмысшыларды ) қабылдау коэффиценті ( Кқж ) – белгілі
бір уақытта қабылданған жұмысшылар санының (Жж) – дәл сол уақыттағы
орта тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықталады:
Ққж = Жж * 100%
3. Мамандардың тұрақсыздық коэффиценті (Ктзж) – белгілі мерзімде (Жжш) –
жалпы жұмысшылар арасында еңбек тәртібін бұзып немесе өз арызымен жұмыстан
шыққан жұмысшылар санының ( цехтағы, бөлімшелердегі ) кәсіпорынның сол
мезгілдегі орта тізімдегі жұмысшылар санына бөлу арқылы анықталады.
Қтзж = (Жжш Жж) * 100%
Кәсіпорында еңбекті ұйымдастыруды дұрыс жүргізуде және жоспардағы
белгіленген жұмыс көлемін орындау үшін, әрбір жұмысшының еңбек етіп отырған
саласындағы жұмысын анықтау мақсатымен мөлшерленуі тиіс.
Еңбекті мөлшерлеу – өндіріс жағдайында белгілі бір нақты жұмысты
орындауға жұмсалатын уақыттың жоғарғы деңгейін анықтау ( белгіленген сағат,
алмасу уақыт бірлігінде жоғарғы көрсеткіште өнім өндіру).
Еңбекті мөлшерлеу тәжірбие статистикалық және талдау әдістері арқылы
іске асырылады. Мұның ішінде талдпу әдісі прогрессивті деуге болады, мұнда
мөлшерлеудің қалыптасуы ғылыми тұрғыда болғандықтан өндірісте кең
қолданылады. Ал тәжірбие статистикалық әдісте, кәсіпорындағы қалыптасқан
мәлімет бойынша жоспардағы мезгіл мен өткендегі мерзімдер мәліметін
салыстыру арқылы жүргізіледі.
Талдау әдісі – жан-жақты бірнеше опреацияларды талдаудан өткізіп
қарап өтеді:
- өндіріс үрдісін зерттеуде өндіріс құарамындағы элементтерді
бөлшектеп зерттеу арқылы;
- еңбек шығынына әсер ететін барлық факторларды зерттеу арқылы;
- операция құрамын жаңалаудағы шараларды жобалау және оның орындалу
әдісін белгілеу арқылы;
- жұмыс орнын жақсарту шараларын жасау арқылы;
- жұмысты орындауға уақыт есебін анықтау арқылы;
- өндіріске еңбек мөлшерін ендіру арқылы.
Талдау әдісінде жіктелген талдау, есептеу әдісін қолдануы мүмкін.
Мұнда күні бұрын дайындалған мөлшерлерді қолдану негізінде жүргізіледі.
Сонымен бірге, талдау – зерттеу жүргізу арқылы, жұмысшылардың жұмыс уақытын
хронометраж, суретке түсіру тәсілдерін қолдану арқылы жұмыс уақытын
жоғалтуын зерттеуге болады. Еңбекті мөлшерлеу адам – сағат немесе адам –
минут уақытымен белгіленеді.
Сонымен, өнім бірлігінде уақыт мөлшерінің құрамын немесе қолмен
атқаратын жұмыс және машина – қол, машинамен атқаратын жұмыстардағы шығын
элементтерін төмендегі формуламен анықтаймыз:
Тмөл = Тнег + Тқос + Тжод + Тдк + Түз + Ттуз
мұнда - Тмөл – мөлшерлеу уақыты;
Тнег – негізгі уақыт;
Тқос – қосымша уақыт;
Тжод – жұмыс орынын дайындау уақыты;
Тдк – дайындық қорытынды уақыты;
Түз – үзіліс, демалу т.б керекті үзіліс уақыты;
Ттуз - қалпына келтіре алмайтын уақыт ( техникалық т.б үрдістердің
әсерінен)
Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімге кеткен еңбек шығынын еңбек
үрдісінің қорытындысы мен салыстыру арқалы анықтайды.
Еңбектің көп саладағы жұмсалған алуан түрлі шығындардын екі топқа
бөлуге болады:
а) Жанды еңбек шығыны – нақты өнімді өндіру мен тікелей айналысатын
жұмысшылар категориясының жұмыс уақыты;
б) Мүлікткенген немесе затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек
шығыны. Бұл затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек шығыны. Бұл затқа
айналған еңбекте өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс құралдарын жасуға кеткен
еңбек шығындары, яғни шикізат, материалдарды, жабдықтарды т.б. өнеркәсіп
салаларындағы өнім өндіруде қолданылатын құралдарға кеткен, өткен
мезгілдегі еңбек шығындары.
Осыған орай еңбек өнімділігі жанды еңбек өнімділігі және қоғамдағы
еңбек өнімділігі болып бөлінеді.
Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек шығыны мен өткендегі
еңбек шығындарын қосып есепке алса, жанды еңбек шығыны тек кәсіпорындағы
өнімге кеткен шығынды қамтиды.
Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс
бұйымдарындағы – бригада, цехтардан бастап салаға дейінгі еңбек
өнімділігінің тиімділігін сипттайды. Тек жанды еңбек – өнімді тікелей
дайындайды.
Затқа айналған еңбек шығыны – өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
еңбектеніп, жанды еңбектің материалды жағдайын көтеруге қызмет атқарып,
жанды еңбек өнімділігіне қатыспайды.
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытынды, тиімділікті
анықтағанда жанды және затқа айналған жалпы еңбек шығындары бірге
есептелінеді.
Еңбек шығынын азайтып, еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің
өзіндік құнын арзандатуға болады. Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын,
өнімнің өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.
Еңбек өнімділігі – бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат, күн, ай,
тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру
бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.
Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда – өнімді өндірге кеткен уақыт
бірлігінде, екінші жағдайда – еңбек сиымдылығы – дайындалған өнім
бірлігінде есептелінеді.
Еңбек өнімділігі төмендегі формуламен анықталады:
Еө = ӨкЕ
мұнда Еө – еңбек өнімділігі;
Өк – өндірілген өнім көлемі;
Е – өнімді өндіруге жұмслаған еңбек шығыны;
немеме Ес = ЕӨк
мұнда Ес – еңбек сиымдылығы.
Еңбек сиымдылығы дегеніміз – өнімді өндіруге жұмсалған еңбек
мөлшерінің өндірілген өнім көлеміне қатынасын айтамыз. Еңбек шығындары оның
құрамына ендіруге байланысты технологиялық еңбек сиымдылығы, және өндірісті
басқару еңбек сиымдылығы болып бөлінеді. Осы аталған сыйымдылықтардың
негізгісіне тоқталсақ:
Өндірістегі еңбек сиымдылығы (Ө е.с) негізгі және көмекші
жұмысшылардың еңбек шығындарын қамтиды, оны мына формуламаен анықтауға
болады:
Ө е.с = Т ех.ес + Е қыз,
мұнда – Ө е.с өндірістегі еңбек сыйымдылығы;
Т ех.ес – технологиялық еңбек сыйымдылығы, оған барлық негізгі
жұмысшылардың кесімді және мерзімді еңбек шығындары жатады.
Е қыз – өндірісте қызмет атқаратын көмекші жұмысшылардың еңбек
шығындары.
Толық еңбек сиымдылығы ( Т е.с ) барлық категориядағы өнеркәсіп –
өндіріс қызыметкерлерінің еңбек шығындары, оны мына формуламаен анықтайды:
Т е.с = Т ех.ес. + Е қыз + Т бас,
мұнда Т бас – өндірісті басқаруға маманданған инженрерлік – механикалық
джұмыс істеушілер, қызметкерлер, кіші қымет етуші қызметшілер.
Сонымен, өнім бірлігіндегі толық еңбек ақы сыйымдылығы (Те.с) – өнім
бірлігін жасуға кеткен барлық жанды еңбек шығынының сомасы. Ол адам –
сағатпен өлшенеді.
Т е.с. = жұмсалған уақыт саны,адам – сағат өндірілген өнім көлемі
Бұл әдістер өнеокәсіп салаларында әртүрлі техникамен жабдықталуына
сәйкес, әртүрлі деңгейдегі өлшем болуына байланысты тәжірбиеде пайдалануы
белгілі қиындықтарды туғызады. Сондықтан, өнеркәсіпте бұл әдіс кейбір
салаларда еңбек еңбек өнімділігін болмаса, өндірісте сирек қолданылады.
Еңбек өнімділігі. Еңбек өнімділігін арттыруда ең бастапқы мәселе –
ірі индустияны материалдық негізде қамтамасыз ету, өндіріске ғылыми –
техникалық жетістіктерді ендіру, жұмысшылардың білімін көтеру, мәдени –
техникалық деңгейін арттыру, еңбек тәртібін реттеу және оны ұйымдастыруды
жақсарту.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын тимді пайдалану еңбек өнімділігінің
өзгерумен көрсетіледі. Еңбек өнімділігі жұмыстың жақс жағын да, орын алатын
кемшілігін де сипатттайтын кәсіпорын жұмысының нәтижелеріне баға береді.
Еңбек өнімділігі, материалдық өндірістегі еңбек шығындарының
тиімділігін сиптаттай отырып, белгілі бір уақыттағы өндірілетін өнім
көлемін немесе өнім бірлігіне кеттін еңбек шығынымен анықталады. Өнімділік
нақты еңбектің және қоғамдық еңбектің жиынтық өнімділігі болып бөлінеді.
Нақты еңбек өнімділігі – берілген өндірістегі, берілген кәсіпорындағы
жұмыс уақытының шығынымен, ал қоғамдық еңбек өнімділігі – нақты және
қоғамдық еңбектің шығынымен анықталады.
Ғылыми – техникалық прогрестің шамасына, өндірістің жетілдірілуне
қарай қоғамдық еңбектің шығындарының үлесі ұлғаяды, өйткені жұмыскерді жаңа
еңбек құралдарымен қамтамассыз ету өседі ( қарапайым машинадан бастап,
электронды кешендерге дейін). Бірақ, қазіргі таңда нақты еңбектің де,
қоғамдық еңбектің де шығындарының өнім бірлігін шығарудағы үлесі азаю
бағыты бой алып отыр. Қоғамдық еңбектің өнімділігін арттырудың мәні осында.
Еңбек өнімділігінің деңгейі екі көрсеткішпен сипатталады:
- уақыт бірлігіндегі өнімнің өндірілуімен ( тура көрсеткіш);
- шығарылған өнімнің еңбек сиымдылығымен ( кері көрсеткіш)
Бұл көрстекіштер келесі формулалар бойынша көрсетілуі мүмкін:
Өу=Ө Е; Ес = Е Ө
Өу – уақыт бірлігіндегі өндірілген өнім;
Ес – шығарылған өнімнің еңбек сыйымдылығы;
Ө – өндірілген өнімнің көлемі, теңге;
Е – өндірілген өнімге кеткен нақты еңбек шығыны, теңге.
Өнімнің өндірілуі – еңбек өнімділігінің кеңінен таралған, универсал
шамасы. Шығарылатын өнімнің кеңінен өлшем бірлігіне қарай натуралды түрдегі
және жұмыс уақытының нормаланған шамасы көрсеткіштермен анықталады.
Еңбек өнімділігін көрнекті түрде, өнімнің натуралды түрдегі шамасы
ашып көрсетеді. Бұл тонна, метр, дана т.б. сияқты шамалар. Мұндай өлшем
бірліктерін біртекті өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады.
Егер кәсіпорын немесе цех біртекті өнімнің бірнеше түрлерін немесе
маркасын шығарса, онда өнімнің өндірілуі шартты бірлікпен анықталады.
Мысалы, ақ нанның шартты көлемі, цеметтің шартты көлемі т.с.с.
Өндірілген өнімнің ақшалай түрдегі шамасы, әр текті өнімді шығаратын
кәсіпорындағы еңбек өнімділігін анықтау үшін қолданылады.
Нормаланған жұмыс уақытын қолдануда өнімнің өндірілуі норма-сағатпен
анықталады, негізінен жұмыс орындарында, бригадаларда, учаскелерде сонымен
қатар әртекті өнім өндіретін және ақшалай, натуралды түрде өлшеуге
болмайтын цехтарда қолданылады.
Өнімнің өндірілу көрсеткіштері жұмыс уақытын өлшеу бірліктеріне қарай
ажыратылады. Өнімнің өндірілуі істеліп біткен бір адам-сағатпен (сағатты
өнімділік), істеліп біткен күн (күндік өнімділік), орта тізімдік
жұмыскердің (жылдық, тоқсандық немесе айлық өнімділіктер).
Еңбек сыйымдылығы – жұмыс уақытының өнім бірлігін шығаруға кеткен
шығынын көрсетеді. Ол барлық номенклатура бойынша көрсетілген бұйымдар мен
қызметтер бойынша натуралды түрдегі өнім бірлігінде анықталады;
кәсіпорындағы өнім ассортиментінің көп болған жағдайында бір түрдегі
бұйымдар бойынша анықталады. Өнімнің өндірілу шамасынан айырмашылығы, бұл
шаманың бірқатар артықшылығы бар: тәуекелділікті орнатады, кәсіпорынның әр
түрлі цехтарының шығаратын ұқсас бұйымдарының шығындарын салыстыруға
мүмкіндік береді.
Құрамаға кіргізілетін еңбек шығындарына қарай еңбек сыйымдылығы
келесі түрлерге ажыратылады:
- технологиялық еңбек сыйымдылығы – негізгі, кесімді, мерзімді
жұмысшылардың барлық шығындарын қамтиды, Ес.тех
- өндіріске қызмет көрсету еңбек сыйымдылығы – көмекші жұмысшылырдың
еңбегінің шығындарын қамтиды. Ес.қыз
- өндірістік еңбек сыйымдылығы – негізгі де, көмекші де жұмысшылардың
шығындарын қамтиды, Ес.тех+Ес.қыз;
- өндірісті басқару еңбек сыйымдылығы – инженерлі техникалық
жұмыскерлердің, қызметкерлердің, қызымет көрстеу қызметкерлерінің және
күзетшілердің еңбек шығындарын қамтиды, Ес.бас
- толық еңбек сыйымдылығы – өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерледің барлық
сатыларындағы еңбек шығындарын көрсетеді, Ес.тол.
Ес.тол = Ес.тех + Ес.қыз + Ес.бас.
Кәсіпорындағы талдау жұмыстарың маңызды сатысы еңбек өнімділігінің
резервтерін іздеу, сол резервтерді жүзеге асырудың ұйымдастыру-техникалық
шараларын қарастыру мен сол шараларды енгізу болып табылады.
Еңбек өнімділігінің өсу резервтері деп жүзеге асырылытын нақты және
затты еңбектің үнемделу мүмкіндікерін айтады. Ішкі өндірістік резервтерге
техника мен жұмысшы күнін жетілдіру мен тиімді пайдалануды, жұмыс уаақытын
қысқартуды, шикізат пен материалды үнемдеуді, қондырғыларды тиімді
пайдалануды жатқызамыз. Ішкі өндірістік резервтерге еңбек сыйымдылығын
төмендету, кадрлар құрылымын жетілдіру резервтері, еңбек құралдарын үнемдеу
резервтері жатады.
Отандық тәжірбиеде еңбек өнімділігін жоғарлату резервтерінің келесі
классификациясы кеңінен таралған.
1. Өндірістің техникалық деңгейін жоғарлату:
- өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру;
- қондырғылардың жаңа түрлерін енгізу;
- жаңа технологиялық процестерді енгізу;
- бұйымдардың конструкциялық қаситетін жақсарту;
- шикізат сапасы мен жаңа конструкциялық матреиалдардың сапасын жоғарлату.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту:
- нормаларды және қызмет ету аумағын жоғарлату;
- норманы орындай алмайтын жұмысшылардың санын азайту;
- басқару құрылымын ықшамдау;
- есептеу мен еспетегіш жұмыстарын механикаландыру;
- жұмыс уақытын өзгерту;
- өндірістің мамандану деңгейін жоғарлату.
3. Сыртқы, табиғи жағдайларын өзгерту:
- көмірді, мұнайды, руданы өндірудің жағдайын өзгерту;
- пайдалы заттар құрамын өзгерту.
4. Өндірістегі құрылымдық өзгерістер:
- өнімнің жеке түрлерінің үлестік салмағын өзгерту;
- өндірістік бағдарламаның еңбек сыйымдылығын өзгерту;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосалқы бұйымдардың үлесін
өзгерту.
Өндіріс көлемінің өсуі мен жұмыскерлердің санының өзгеруі нәтижесіндегі
еңбек өнімділігінің артуы келесі формула бойынша анықталады:
дЕо = 100д Ө + дЖ 100-дЖ
дӨ – берілген уақыттағы өндірілетін өнімнің арту пайызы;
дЖ – кәсіпорын жұмыскерлерінің өзгеру пайызы.
Өнімді бірлесіп қамсыздандыру үлесінің жоғарлауы арқасында
жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі келесі формуламен анықталады:
дЕо = Үб1 – Ү б0 100 – Үб1
Үб1 – Үб0 бірлесіп қамсыздандыру мен жалпы өнімнің бастпақы және жоспарлы
уақыттағы үлестік салмағы %.
Жұмыс уақыты қоының дұрыс пайдалану нәтижесінде еңбек өнімділігінің
өсуі келесі формула бойынша анықталады:
дЕө = Қу.т.1 – Қу.т.о Қу.т.о * 100%
Қу.т.1 , Қу.т.о – бастапқы және жоспарлы жылдардағы бір жұмысшының тиімді
жылдық уақыт қоры.
Атап кету керек, еңбек өнімділігінің шектеулі көрсеткіші өндіріс
факторлары мен еспете бар еңбек нарығына тәуелді.
Жеке алынған кәсіпорын, өзіне қажетті жалданатын жұмысшылардың санын
азайта отырып, еңбекке деген сұраныстың бағасын, еңбекақының деңгейн
анықтауы керек. Өндіріс факторларының бағасы кәсіпорындағы еңбек
өнімділігінің шектеулі көрстекіштеріне тікелей байланысты.
Еңбек өнімділігінің шектеулігі – басқа факотрлардың бір қалыпты
болған жағдайындағы қосымша еңбек бірлігін қолдана отырып, өндірілетін
өнімнің көлемін өсіру деген мағынаны білдіреді. Бұл көрсеткішті қосымша
еңбек бірлігін жалдау негізінде өндірілген өнімнің өсуі деп түсіну керек.
Сондықтан, кәсіпорын басшылары, қолданылытын ресурстарды тиімді
пайдалануды есепке ала отырып, еңбектің өнімділігінің шектеулігін анықтау
керек; осы жерде қосымша еңбек бірлігін жалдау немесе артық еңбек бірлігін
алып тастау мәселесі шешіледі. Өйткені, бұл шараларды қолданбаған жағдайда,
бәсекелестік ортада кәсіпорынның өз алдына қойған мақстанына жете алмау
қауіпі туындайды.
Осы тұрғыда артық жұмысшы күші, жұмыссыздық проблемасы туындайды.
Жұмысшы күшін тиімді пайдалану проблемасы кәсіпорын басшылыры – жұмыс
берушілер үшін де, мемлекеттік басқару органдары уақыша жұмыссыз болып
қалаған адамдарды әлеуметтік тұрғыда қамсыздандыру, қорғау мәселелерін
шешеді.
1.3 Еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру
Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне
қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі
себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген
кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті
ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың
дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер
дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас
тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, өндіріс
тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды,
өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде
іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық
қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру
жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның
қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып,
материалдық және бейматериалдық ынталандыру жүйесіне көшуді қолдайды.
Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға
тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек
нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке
ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және капиталдың
арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу
тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің
жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В.,
Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В.,
Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі
пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек мәселесінің ғылыми базасын
жасауда мынадай ғалымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг
А., Саймон Г., Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина Ю.П., Ржаницина Л.С.,
Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э., Яковлев Р.А., т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және
уәждеменің түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін, материалды
мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын
негіздеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х.,
Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден
О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс
тапқан.
Бірақ та, өндіріс тиімділігін арттырудың қазіргі экономикалық
ынталандыру шаралары, олардың экономикалық өнімге ықпалы әлі де болса толық
зерделенбей отыр. Зерттелген жұмыстарда еңбекке ынталандырудың табиғатын
айқындау кешенді түрде жүргізілмей, дара-дара қарастырылған.
Постиндустриалық парадигманың даму үдерісінде экономикалық ынталандырмалар
мен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми жолмен шешу қажет. Осылайша,
мәселенің аз зерттелуі және өндіріс тиімділігін арттырудағы экономикалық
ынталандыру мәселесінің практикалық мәні осы диссертациялық зерттеудің
тақырыбын анықтап берді.
Өндіріс тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген
ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында.
Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер,
өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін
ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер,
ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын
болып табылады.
Еліміздің қазіргі және орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық
ұстаным – экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-
инновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін
еңбек уәжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты
жолдары анықталуы қажет.
Алайда, экономикалық әдебиетте еңбекке ынталандыру мәнін анықтауда
ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер,
қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уәж, уәжділік
сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мәні мен функционалдық мағынасы
да бірқатар шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі
түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын
нақтылауда бүгінгі заманға тән интеграциялық тәсілге сүйенуді, зерттеу
шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, әлеуметтік-мәдени,
құқықтық және саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын
экономистерді қолдаймыз.
Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек,
ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке
талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру
дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың
күшті құралы.
Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең
мағыналы категория. Экономикалық ынталандыру – адамдарды өнімді әрі табысты
еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың әртүрлі
үрдістері мен әдістерін қамтиды. Сонымен, экономикалық ынталандыру
дегеніміз өндірістік қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен
пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық және әлеуметтік
жауапкршіліктерін нықтайтын материалдық және материалдық емес тетіктердің
жиынтығы.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің
ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын
қарастырады, олар әкімшілік және либералды болып жіктеледі.
Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық
бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму
барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс. Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік әлеуетті
дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі – жұмыскерлердің іскерлік
қабілеті мен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің әлдеқайда
жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар
жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін
ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уәждерімен,
әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық
ынталандыруда әлеуметтік фактордың ролі арта түседі.
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ өндірістің
өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену)
процесі әсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері:
бұрынғы және жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың
ерекше көрінісі – бой көтере бастаған және ескірген экономикалық
механизмдер мен тетіктердің арасындағы сәйкессіздіктер, тұрақсыздық.
Трансформациялық жағдайдың кері әсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық
және өндірістік күрделі өзгерістерге тәуелді болса, екінші жағынан, өз
ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен
тікелей байланысты.
Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде әкімшіл-әміршіл жоспарлы
жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған
байланысты, өндіріс тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың
объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, өндіріс тиімділігінің
төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері әсерін тигізген
құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға
негізделген концепцияның болмауы өндірістің құлдырауын, экономикалық өсім
шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар әлі
ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға және меншікті өз пайдаларына
қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, өндіріс табыс табатын құрал
ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады. Осының барлығы,
өндіріс тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нәтижесінде,
пайда болған меншіктік құрылым және меншікті іске қосудың тиімді, заң
шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру
механизмінің мүмкіндігін әлсіретеді.
Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде
ғана емес, жеке меншікке негізделген өндірістік қатынастарды қалыптастыру.
Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі өндіріс көлемін ұлғайтудың
негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы
құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кәсіпкерлікті жедел дамыту
есебінен нақты іске асырылады. Кәсіпкерлік, дербес, ізденімпаз әрекетке
дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін
қамтамасыз етеді.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге,
халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге
қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға
бағытталуы қажет.
Біздің ойымызша, өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыруды
мынандай белгілермен сипаттауға болады:
• экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
• өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты
бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;
• халықтың материалдық жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;
• жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің
күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;
• басқару тиімділігін арттыру нәтижесінде өндірістік ресурстарды
пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
II. САТПАЕВ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЫЛУМЕН – СУМЕН ЖАБДЫҚТАУ КӘСІПОРЫНЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕНБЕК ӨНІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның сипаттамасы
Сатапаев қалалық жылу мен сумен жабдықтау кәсіпорыны 1982 жылдың
қыркүйек айынан бастап АҚ Жезказганцветтің бұйрығымен № -- ---- 1982 ж.
бастап қазіргі уақытқа дейін жұмыс істеп келе жатыр. Қазір Қазақмыс
Корпорациясы-ның Жезқазған металлургия комбинатының (ЖКМК) цехтар мен
үлескілер құрамына кіреді.
1. Су құбыры және канализация цехы (С ж К);
2. Жылу жүйесі цехы (ЖС);
3. Жөндеу және құрылыс цехы;
4. Инженерлік жүйелерді жөндеу цехы;
5. Дәнекерлеу зерттханасы;
6. Бес тұрғын – үй – коммуналдық цехтары (ЖКЦ);
7. Монша комплексі (БПК);
8. Көлік цехы;
9. Бас энергетика қызметі;
10. Бас механика қызметі;
11. Бөлімдер:
1. Өндірістік;
2. Техникалық;
3. Еңбек және еңбекақы;
4. Жоспарлы – экономикалық;
5. Абонеттік;
12. Бухгалтерлік есе бюросы;
13. Техникалық жабдықтау бөлімі (Т ж Б)
14. Көгалдандыру цехы
15. Қоғамдық ұйымдар: кәсіподақ, жастар одағы, Отан партиясы.
ЖСЖ кәсіпорны бастапқыда Жезқазған поселкісінің (Рудник пос.) және
Сатпаев қаласының (Никольский пос.және қаласы) инфроқұрылымының дамуына
байланысты ЖСЖ цехтарының базасында құрылады.
Рудник поселкісінің ЖСЖ кәсіпорыны 1954 жылы құрылған және Жезқазған
мыс комбинатының Қуат басқару, қазіргі ЖТМК-нің құрамына кіреді.
Никольский поселкісінің ЖСЖ цехы 1954 жылы поселкісінің құрылысымен
бірге құрылды.
- №3 21 кварталда, қазіргі уақытта Құсаинова көшесі бойында ТП-1;
- Ұлытау көшесі бойында, Өндірістік алаңында 58 үйге қарама-қарсы
ЖСЖ цехының ағаш өңдеу цехы;
- №1 Жылу орталығы Ұлытау көшесі, Комарова көшесіндегі үйге қарсы
ПТЭ-ң 2 тоқ цехы.
Рудник поселкісінің ЖСЖ цехы 1958 жылы тау-кен кәсіпорындарының
өндірістік жылу орталығын, поселкінің тұрғын жылу орталықтарын, сыртқы
инженерлік жүйелерді және ішке кіргізілген сантехниканы, соның ішінде:
Су құбырының, канализацияның, жылу жүйелерінің, шахты
комплекторларының сыртқы жүйелерін
1. Шахтыдағы бу-жылу орталығы
2. 51 шахтадағы бу-жылу орталығы;
3. 44 шахтадағы бу-жылу орталығы;
4. Весовая поселкісіндегі бу-жылу орталығы және су жылыту
қазандықтары;
5. Тұрғын жылу орталықтары:
5.1 54-56 үйлердің районындағы (Асанова Ж.) Советская көшесі
бойындағы №9 тұрғын-үй жылу орталығы;
5.2 (№2 Жылу пункті) 1-ші Садовый қиылысындағы тұрғын-үй жылу
орталықтары;
5.3 (№2 Жылу пункті) 1-ші Садовый қиылысы № 31-ші тұрғын-үй
жылу орталығы;
5.4 (Хим.Лабораторияның жанындағы тау-кен-технологиялық
автоматизациялау цехы) Жамбыл көшесі бойындағы № 32 тұрғын-үй жылу
орталығы;
5.5. (ЖКЦ 5 мехцехы-ресторанының қасында) Жамбыл көшесі бойында № 27
тұрғын-үй жылу орталығы;
5.6. Строитель поселкісінде, сосын Комсомольский поселкісіндегі тұрғын-
үй жылу орталығы;
5.7. (Жылу пункті) Крестовский поселкісінде тұрғын-үй жылу орталығы;
5.8. Жеке жылу орталықтары:
1) Калинин көшесі АбиеваБ.-байланыс цехы;
2) 41-ші шахтының аймағындағы тау-кен асханасы.
1953 жылдан бастап цех құрамына Жанай аыз сумен жабдықтау орталығы
қосылды. Осындай құрамда 1965 жылға дейін, Никольский аудандық жылу
орталығы (№1 жылу станциясы ПТЭ) іске қосылғанға дейін жұмыс істеді.
1972 жылы Весовая поселкісінде су жылыту орталығының соңғы бөлімі
жабылды.1985 жылы Оңт. Батыс жылу орталығы (ТС-2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІ-НІҢ НЕГІЗІ
1.1 Еңбек өнімділігінің мәні
1.2 Еңбек өнімділігін талдау
1.3 Еңбек өнімділігін экономикалық ынталандыру
II. САТПАЕВ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЫЛУМЕН – СУМЕН ЖАБДЫҚТАУ КӘСІПОРЫНЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕНБЕК ӨНІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның сипаттамасы
2.2 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау
2.3 Сәтбаев қалалық жылумен – сумен жабдықтау кәсіпорынының кадрлық
потенциалын талдау
III. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ ЖАҒДАЙЫНДЫҒЫ ЕҢБЕК ӨНІМДІ-ЛІГІНІҢ ӨСУІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыста қарастырған мәселем нарық қатынастарын дамыту
жағдайындағы еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру. Дипломдық
жұмысымның зерттелу объектісі ретінде Сәтбаев қалалық жылумен-сумен
жабдықтау кәсіпорын таңдадым. Жұмыстың басты мақсаты постиндустриалық
қоғамдағы өндіріс тиімділігін ынталандыруды зерттеу, өнеркәсіп
кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық ынталандырудың негізгі
бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
• қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан өндіріс тиімділігін арттыруды
ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
• экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен, материалдық
мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара байланысын анықтау;
• экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі өндіріс тиімділігін
арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
• постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін
құрудың негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
• экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро-, мезо- және
микродеңгейлерде талдау;
• постиндустриалық қоғамға өтуде өндіріс тиімділігін арттырудың келешегі
бар ынталандырмаларын айқындау;
• постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-
экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау
кәсіпорыны алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере
алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік
аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі
интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-
ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси
алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция,
талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми
әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп,
экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін
қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру
мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері,
мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың
материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан
Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар
пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасының
статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу институттарының
салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар, сондай-ақ СЖСЖК
ЖШС-нің жылдық статистикалық есептері құрады.
Зерттеу барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту
кезеңіндегі өндіріс тиімділігін арттырудың шешуші факторы - экономикалық
ынталандыру мәселесін шешуге бағытталған теориялық және практикалық
ұсыныстарды атауға болады. Диссертациялық зерттеу барысында ғылыми жаңалық
ретінде келесі нәтижелер қорытындыланды:
• нарықтық қатынастардың тереңдеп даму жағдайында экономикалық ынталандыру
ұдайы өндірістің басым факторы ретінде қарастырылған, оның мазмұны мен
табиғаты интеграциялық көзқарас тұрғысынан жаңаша зерделенген;
• дамып келе жатқан постиндустриалдық парадигманың талаптарына сай
экономикалық ынталандырудың жіктемесі нақтыланған;
• постиндустриалды қоғам дамуының жаңа заңдылықтары мен үрдістері
негізінде экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін қалыптастырудың
негізгі әдістемелік принциптері айқындалған;
• еңбек белсенділігі мен экономикалық өсімді қамтамасыз ететін, еңбек
өнімділігінің негізгі тетіктері бағдарланған;
• экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі ұсынылған;
• шаруашылықтарды бірге жүргізу сияқты уәждемелер, еңбекке экономикалық
ынталандыру арқылы капитал мен еңбектің тиімді байланысына бағытталған
кешенді шаралар ұсынылған, яғни жұмыскердің басқару ісіне, шешім
қабылдауға және еңбек қауіпсіздігіне, біліктілікті арттыру жайлары
талданылған.
Жұмысты қорғауға ұсынатын негізгі тұжырымдары:
- экономикалық ынталандыруды зерттеу түрлі теориялық-әдістемелік
принциптерге бағдарланып, интеграциялық қатынастарға негізделген болуы
керек;
- экономикалық ынталандыру әдістемесінде жұмыскерлер экономикалық адам
қалпында қарастырылады. Бұл жағдайда олардың еңбекті ынталандырудың
материалды емес түрлеріне де белсенді қатысу қажеттілігі туындайды:
кәсіпорындарды басқару, еңбекті ізгілендіру, өзін-өзі жетілдіруіне
мүмкіндік алуы, т.б.;
- сапалы экономикалық өсуге қол жеткізу еңбекке ынталандыру жүйесін
күшейтуді мына түрде қарастыруды қажет етеді: еңбек белсенділігін
арттыруда жалақының рөлін көтеру; шарттарды бірге жүргізу уәждемесін
ынталандырма ретінде дамыту; еңбекті сапалық жағынан түрлендіру;
- өндірістің тиімділігін макродеңгейде қамтамасыз етудің негізгі бағыты -
өнімнің жаңа сапасын экономикалық ынталандыру, бұл өз кезегінде ғылыми-
техникалық прогреске, адам капиталына, инвестициялық, ақпараттық және
прогресшіл технологиялардың басымдылығына негізделеді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер, теориялық зерттемелер және практикалық ұсыныстар экономика
ғылымында өндіріс тиімділігін арттыруы экономикалық ынталандырудың
теориялық және әдістемелік жақтарын кеңейтумен қатар, аталған мәселелерге
қатысты салалық және республикалық экономикалық бағдарламалардың негізін
жасауға қолданылуы мүмкін. Дипломдық зерттеудің жекелеген қағидалары
Экономикалық теория, Фирма экономикасы, Менеджмент, Қызметкерді
басқару, Қазақстанның экономикалық реформалары курстары бойынша қажетке
жарайды.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге,
халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге
қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға
бағытталуы қажет.
Өз жұмысымда сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорын
мәселелерін толық анықтауға, зерттеген тақырыбымды толық ашуға тырыстым.
I. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕК ӨНІМДІЛІГІНІҢ НЕГІЗІ
1. Еңбек өнімділігінің мәні
Еңбек ресурстарының тиімді пайдалануын сипаттайтын көрсеткіш еңбек
өнімділігі. Ол өндірілетін өнімнің құндық көлемін орташа жылдық (жылдық
еңбек өнімділігі) немесе атқарылған адам-сағат санына (еңбектің сағаттық
өнімділігі) бөлу арқылы анықталады.
Еө = q Ж орт
Мұндағы:
Еө – еңбек өнімділігі
q – өндірілген өнімнің табиғи ортада өндірілген көлемі
Ж орт – жұмысшылардың орташа тізімі
Бұл экономикалық тиімділіктің ең әйгілі көрстекіші болғанымен оған
белгілі шектеулер тән. Тұтас қоғамдық өндірістің және экономикалық
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі туралы толық мағлұмат тек қана
көрстекіштер жүйесі (еңбек өнімділігі, капитал қайтарымы, материал
сыйымдылығы) арқылы анықталады.
Еңбек өнімділігінің деңгейі мен динамикасын анықтайтын фактор –
капитал жинақтау қарқынымен сипаты және еңбектің капиталмен жарақтану
серпіні, ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске енгізу қарқынымен
бағыттылығы, еңбекті ұйымдастыру және ынталандыру тәсілдері, сонымен қатар
өндірісті басқару тәсілдерінің дамуы, еңбек ресурстарының сандық және
сапалық мінездемесіндегі қозғалыстар, әлеуметтік сипаттағы факторлар болып
табылады.
Еңбек ресурстарын тимімді пайдаланудың еңбек өнімділігіне тигізетін
әсері мол. Еңбек өнімділігі дегеніміз – кәсіпорында жұмысшылардың нақты
еңбегі мен қабілетінің нәтижесінде, белгілі бір жұмыс уақытында саны мен
сапасы жоғарғы өнімді өндіру деңгейін сипаттайтын маңызды экономикалық
категория.
Кәсіпорынның еңбек ресурстарының тиімді қолданылуы еңбек өнімділігімен
сипатталады. Ол жұмыс уақытының бірлігінде көрсетілген қызмет қызмет
санымен, өндірілген өнім санымен және өндірілген өнім бірлігіне еңбек
шығынымен анықталады. Оның екі көрсеткіші бар: 1. Өнім шығару. 2. Еңбек
сыйымдылығы.
Осы көрсеткіштер келесі формуламен анықталады:
В=qЧсп
Тр=Тq
q – натуралды өлшемде өндірілген өнім көлемі.
Чст – жұмыскерлердің орташа тізімдік саны.
Тр – еңбек сыйымдылығы.
Т – уақыт .
Өнеркәсіптік кәсіпорында өнім көлемінің өлшем бірлігіне байланысты 3
әдісті ерекшелейді. 1.Натуралды жұмыс уақыты. 2.Құндық. 3.Нормаланған
Еңбек сиымдылығын шығарған өнімдер мен қызметтердің барлық
номенклатурасы бойынша натуралды өлшемдегі өнім бірлігін жасаудағы жұмыс
уақыты оның өнім шығаруға қарағанда бірнеше артықшылықтары бар:
1. Өнім көлемі мен еңбек шығыны арасында тура байланысты көрсетеді.
2. Еңбек өнімділігін өлшеу мәселесін оны өсіру факторларымен
резервтерді байланыстыруға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның әр түрлі цехтары мен учаскілерінде бірдей ұйымдастыруға,
еңбек шығынын сәйкестеуге мүмкіндік береді. Кәсіпорынның еңбек өнімділігіне
әсер ететін факторлар:
1. Өндірістің техникалық деңгейі.
2. Басқарудың өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру.
3. Өндіріс көлемі мен құрылымын өзгерту.
Кәсіпорында еңбек процесін дұрыс ұйымдастыру үшін қадай да бір жұмысты
орындау үшін қанша еңбек көлемі керек екенін білу үшін еңбек нормасын
анықтау қажет. Еңбекті нормалау – белгілі бір кәсіпорында өндіріс саласында
белгілі бір жұмысты немесе операцияны орындауға кеткен ең жоғарғы уақыт
мөлшерін анықтау. Еңбекті нормалаудың екі әдісі бар.
1. Тәжірбиелік – статистикалық әдісі бойынша кәсіпорынның іс-жағдайын
салыстырылады.
2. Талдау әдісі кеңінен қоланылады және оған мына операциялар жатады:
• еңбек процесін зерттеу;
• еңбек процесін элементтерге бөлу;
• еңбек шығындарына әсер ететін факторларды анықтау;
• жұмыс орынын жақсартатын шаралар жүргізу;
• жұмысты орындауға кеткен уақытты есептеу;
• нормаларды өндіріске өндіріске енгізу.
Талдау әдісі хронометраждан, жұмыс күнін суретке түсіруден тұрады.
Хронометраж - өндіріс процесіндегі және операцияның ұзақтығын айқындау,
бақылау, өлшеу арқылы уақыт шығындарын есептеу әдісі. Оның негізгі
кезеңдері:
1. Бақылауға дайындау. Мұнда жұмысшы мен оның жұмыс орынымен танысу.
Жұмысты орындау жағдайымен элементтерін анықтау.
2. Бақылау және барлық уақыт шығындарын жазып отыру.
3. Бақылау қорытындыларын талдау, мұнда уақыт шығындарын топтау еңбек
еңбек балансын құру және жұмысшылардың категориясына уақыт шығынын талдау.
4. Қорытынды шаралар, мұнда жұмыс уақытын дұрыс пайдалануды
жақсартудың шараларын жасау, жұмыс уақытының номативтік балансын жобалау
және еңбек өнімділігін артыру жолдарын қарастыру.
Жұмыс күнін суретке түсіру әдісі белгілі бір уақыт аралығында жұмыс
уақытын бақылап, ұзақтығын өлшеу арқылы еңбек уақытын анықтау, яғни жұмыс
орынын дайындау уақыты, жұмысты бастау және аяқтау уақыты және үзіліс
уақытын өлшеу. Осы әдістің қорытындылары уақыт шығынын азайтуға өндіріс
озаттарының жұмысын зертеуге, құрал-жабдықтардың қызмет ету нормасын
анықтауға және жұмыс орынына қызмет ету, дайындау, аяқтау уақытын және
демалыс уақытын нормалауға жағдай жасау.
Кәсіпорындағы еңбек өнімділігін артырудың резервтеріне мыналар
жатады.
1.Өндірістік техникалық деңгейін жоғарлату: өндірістік
механикаландыру және автоматтандыру, құрал жабдықтардың жаңа түрін қолдану,
жаңа технологиялық процестерді қолдану, өнімнің конструкторлық қасиетін
жақсарту, шикізаттың және басқа жаңа конструкторлық материялдардың сапасын
арттыру.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту: қызымет ету көлемін
және нормалар ұлғайту, нормаларды орындамайтын жұмысшылардың санын азайту,
есеп және есептеу жұмыстарын толық механикаландырудың деңгейін арттыру және
басқару құрылымын жақсарту.
3. Өндірістегі құрылымдық өзгерістер: өнімнің жеке түрінің көлемі мен
деңгейін өзгерту өндірістік бағдарламаның еңбек сыйымдылығын өзгерту,
жартылай дайын өнімдермен қосалқы бөлшектердің көлемін өзгерту.
Кәсіпорын резервтеріне техника мен жұмыс күшін тиімді қолдану және
дамыту, жұмыс уақытын азайту, шикізат пен материалдарды үнемдеу және құрал
жабдықтарды дұрыс қолдану.
Еңбек өнімділігі кәсіпорын жұмысынынң маңызды сапалы көрсеткіштерінің
бірі, еңбек өнімділігінің тиімділік көрсеткіші.
Еңбек өнімділігінің деңгейі өндірілген өнім көлемі немесе орындалған
жұмыс уақытынынң шығынына қатынасымен сипатталады.
Өнеркәсіптік өндірістің жылдамдығын еңбек өнімділігі деңгейімен
анықтаймыз.
Еңбек өнімділігінің жоғарлату жолы еңбекті механикаландыру және
автоматтандыру, жаңа технологияларды енгізу шексіз маңызды болып табылады.
Сондықтан да еңбек өнімділігін талдау мақсаты және оның әрі қарайғы еңбек
өнімділігін ұлғайту еңбек өнімділігімен байланысты.
Аталған мақстаттарға сәйкес кәсіпорындағы еңбек өнімділігінің
статистикалық зерттеудің келесідей міндеті ерекшелінеді.
1. еңбек өнімділігі деңгейін өлшеу
2. еңбек өнімділігі динамикасын, жоспарды орндауды зерттеу
3. орындалған норманың деңгейін анықтау
4. еңбек өнімділігінің деңгейіне және динамикасына анализ жасау –
еңбек өнімділігінің факторын зерттеу және оның әрі қарай
жоғарлауының резертвтерін анықтау
5. еңбек өнімділігін басқа да экономикалық көрстекіштермен салыстыру
Аталған мәселелерді жүзеге асыру, кәсіпорын жеткен жетістіктермен,
кемшіліктерін анықтауға мүмкіндік береді, кәсіпорын басшыларына жұмыстағы
жетістіктерді бағалауға және бар кемшіліктерді жоюға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігі негізгі экономикалық көрстекіш болып табылады, ол
жұмыскерлердің еңбегінің сапалылығын бағалауға қызмет етеді – қоғамның
еңбасты өнімділік күші. Оны қолдану жеке жұмысты және қоғамдық жұмысты
бағалауға мүмкіндік береді.
Еңбек өнімділігі тиімділікті, еңбек шығынының шамасын және өндірілген
өнім көлемінің жұмыс уақытының бірлік өнімге немесе орындалған жұмыспен,
кеткен шығынның бірлік өндірілген өнім көлемі арқылы анықталады.
Қоғамдық еңбек өнімділігі ұлттық табысының өсуі, материалды өндіріс
сферасындағы еңбектің өсуінің арақатынасымен анықталады.
Қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуі, тірі еңбектің өндірген өнімін
талдау мен және өткен жыл үлесінің өсуімен бейнеленеді. Солай бола тұра
жалпы еңбек шығынының бірлік өнімділікке тәуелділігі сақталады. Бұл
тәуелділікті К. Маркс еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық маңызы деп
атады.
Жеке еңбек өнімділігі, уақыттың үнемділігін бейнелейді, ол уақыт,
бірлік өнімді шығаруға, немесе қосымша тауар көлемін арттыруға мүмкіндік
береді.
2. Еңбек өнімділігін талдау
Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты
және мамандар жатады.
Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін
мамандар – қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар
әртүрлі қабілеттегі, ынатадағы және талаптағы адамдар.
Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың біраз бөлігі, еңбекке жарамды ,
күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірбиесі
мол адамдарды айтады.
Халықтың еңбекке жарамдылығы деген ұғым өндірістің шешуші факторы
ретіндегі жұмыс күшін қолдану үрдісінде адамның қолданатын күш – қуатын
және инеттілік қабілеттердің жиынтығын білдіреді. Оның үстіне жұмыс күші
тікелей адамның белгілі бір көлемдегі және сападағы жұмысты орындауына
мүмкіндік беретін білімі мен қабілетін құрайды.
Белгілі уақыттағы еңбек ресурстарнының тізімдегі құрамы – мамандардың
және жұмысшылардың санын құрайды. Тізімдегі құрамға 1. Негізгі, 2. Негізгі
емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар
саны кіреді.
Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы,
іс-сапрадағы, ауыруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы
қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.
Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан
айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.
Орта тізімдегі санды – бір ай ішіндегі істеген жұмысшылар санын, бір
айдағы күндерді қосып ( демалыс, мейрам, күндерін қоса) қосындыны ай
ішіндегі күндерге бөлу арқылы анықтайды. Осы тәсілмен сол сияқты, тоқсан,
жылдық орташа тізімдегі жұмысшылар санын шығарады.
Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына
қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:
а) өнеркәсіп – өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет
етушілер);
б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді. Өнеркәсіп
– өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне
байланысты екі топқа бөлінеді:
а) жұмысшылар және
б) қызметкерлер болып
Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында
бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады.
Негізгі жұмысшылардың сандық коэффицентін төмендегі формуламен
анықтаймыз:
Кнж = 1- Жқж Жж,
мұнда Кнж - негізгі жұмысшылардың сандық коэффиценті;
Жқж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі қосымша жұмысшылар
саны, адам;
Жж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі барлық жұмысшылар
саны, адам;
Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі
категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына
қатынасын айтамыз.
Мамандардың құрамын талдау жасап анықтағанда жұмысшылар саны (КЖі)
кәсіпорындағы жалпы орта тізімдегі жұмысшылар (Жж) санына салыстыру арқылы
анықталады.
КЖі = Жі Жж, немесе КЖ =(Жі * 100) Жж
Мұнда Жі – орта тізімдегі жұмысшылар сандары ( і –категориядағы),
адам.
Еңбек ұжымы сан, құрамы жағынан, маманданған деңгейі жұмысшы әр
уақытта тұрақты көлемде болмайды. Олар өзгеріп отырады: кейбір жұмысы
жұмысын өзгертеді, оның орнына басқа жұмысшы қабылданады. Осындай
мамандардың өзгеріп отыруын – мамандардың ауысуы дейміз.
Кәсіпорында мамандардың осындай жағдайын бірнеше көрсеткіштер
көмегімен анықтап отырады:
1. Мамандардың (жұмысшылардың ) ауысу (кету) коэффиценті (Каж) –
белгілі бір уақытта түрлі жағдаймен жұмыстан шығарылған
жұмысшылардың санының (Жжш) – дәл сол уақыттағы жалпы орта
тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықтайды:
Каж = Жжш Жж * 100%
2. Мамандарды (жұмысшыларды ) қабылдау коэффиценті ( Кқж ) – белгілі
бір уақытта қабылданған жұмысшылар санының (Жж) – дәл сол уақыттағы
орта тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықталады:
Ққж = Жж * 100%
3. Мамандардың тұрақсыздық коэффиценті (Ктзж) – белгілі мерзімде (Жжш) –
жалпы жұмысшылар арасында еңбек тәртібін бұзып немесе өз арызымен жұмыстан
шыққан жұмысшылар санының ( цехтағы, бөлімшелердегі ) кәсіпорынның сол
мезгілдегі орта тізімдегі жұмысшылар санына бөлу арқылы анықталады.
Қтзж = (Жжш Жж) * 100%
Кәсіпорында еңбекті ұйымдастыруды дұрыс жүргізуде және жоспардағы
белгіленген жұмыс көлемін орындау үшін, әрбір жұмысшының еңбек етіп отырған
саласындағы жұмысын анықтау мақсатымен мөлшерленуі тиіс.
Еңбекті мөлшерлеу – өндіріс жағдайында белгілі бір нақты жұмысты
орындауға жұмсалатын уақыттың жоғарғы деңгейін анықтау ( белгіленген сағат,
алмасу уақыт бірлігінде жоғарғы көрсеткіште өнім өндіру).
Еңбекті мөлшерлеу тәжірбие статистикалық және талдау әдістері арқылы
іске асырылады. Мұның ішінде талдпу әдісі прогрессивті деуге болады, мұнда
мөлшерлеудің қалыптасуы ғылыми тұрғыда болғандықтан өндірісте кең
қолданылады. Ал тәжірбие статистикалық әдісте, кәсіпорындағы қалыптасқан
мәлімет бойынша жоспардағы мезгіл мен өткендегі мерзімдер мәліметін
салыстыру арқылы жүргізіледі.
Талдау әдісі – жан-жақты бірнеше опреацияларды талдаудан өткізіп
қарап өтеді:
- өндіріс үрдісін зерттеуде өндіріс құарамындағы элементтерді
бөлшектеп зерттеу арқылы;
- еңбек шығынына әсер ететін барлық факторларды зерттеу арқылы;
- операция құрамын жаңалаудағы шараларды жобалау және оның орындалу
әдісін белгілеу арқылы;
- жұмыс орнын жақсарту шараларын жасау арқылы;
- жұмысты орындауға уақыт есебін анықтау арқылы;
- өндіріске еңбек мөлшерін ендіру арқылы.
Талдау әдісінде жіктелген талдау, есептеу әдісін қолдануы мүмкін.
Мұнда күні бұрын дайындалған мөлшерлерді қолдану негізінде жүргізіледі.
Сонымен бірге, талдау – зерттеу жүргізу арқылы, жұмысшылардың жұмыс уақытын
хронометраж, суретке түсіру тәсілдерін қолдану арқылы жұмыс уақытын
жоғалтуын зерттеуге болады. Еңбекті мөлшерлеу адам – сағат немесе адам –
минут уақытымен белгіленеді.
Сонымен, өнім бірлігінде уақыт мөлшерінің құрамын немесе қолмен
атқаратын жұмыс және машина – қол, машинамен атқаратын жұмыстардағы шығын
элементтерін төмендегі формуламен анықтаймыз:
Тмөл = Тнег + Тқос + Тжод + Тдк + Түз + Ттуз
мұнда - Тмөл – мөлшерлеу уақыты;
Тнег – негізгі уақыт;
Тқос – қосымша уақыт;
Тжод – жұмыс орынын дайындау уақыты;
Тдк – дайындық қорытынды уақыты;
Түз – үзіліс, демалу т.б керекті үзіліс уақыты;
Ттуз - қалпына келтіре алмайтын уақыт ( техникалық т.б үрдістердің
әсерінен)
Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімге кеткен еңбек шығынын еңбек
үрдісінің қорытындысы мен салыстыру арқалы анықтайды.
Еңбектің көп саладағы жұмсалған алуан түрлі шығындардын екі топқа
бөлуге болады:
а) Жанды еңбек шығыны – нақты өнімді өндіру мен тікелей айналысатын
жұмысшылар категориясының жұмыс уақыты;
б) Мүлікткенген немесе затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек
шығыны. Бұл затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек шығыны. Бұл затқа
айналған еңбекте өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс құралдарын жасуға кеткен
еңбек шығындары, яғни шикізат, материалдарды, жабдықтарды т.б. өнеркәсіп
салаларындағы өнім өндіруде қолданылатын құралдарға кеткен, өткен
мезгілдегі еңбек шығындары.
Осыған орай еңбек өнімділігі жанды еңбек өнімділігі және қоғамдағы
еңбек өнімділігі болып бөлінеді.
Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек шығыны мен өткендегі
еңбек шығындарын қосып есепке алса, жанды еңбек шығыны тек кәсіпорындағы
өнімге кеткен шығынды қамтиды.
Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс
бұйымдарындағы – бригада, цехтардан бастап салаға дейінгі еңбек
өнімділігінің тиімділігін сипттайды. Тек жанды еңбек – өнімді тікелей
дайындайды.
Затқа айналған еңбек шығыны – өндірістің бастапқы кезеңінде жанды
еңбектеніп, жанды еңбектің материалды жағдайын көтеруге қызмет атқарып,
жанды еңбек өнімділігіне қатыспайды.
Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытынды, тиімділікті
анықтағанда жанды және затқа айналған жалпы еңбек шығындары бірге
есептелінеді.
Еңбек шығынын азайтып, еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің
өзіндік құнын арзандатуға болады. Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын,
өнімнің өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.
Еңбек өнімділігі – бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат, күн, ай,
тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру
бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.
Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда – өнімді өндірге кеткен уақыт
бірлігінде, екінші жағдайда – еңбек сиымдылығы – дайындалған өнім
бірлігінде есептелінеді.
Еңбек өнімділігі төмендегі формуламен анықталады:
Еө = ӨкЕ
мұнда Еө – еңбек өнімділігі;
Өк – өндірілген өнім көлемі;
Е – өнімді өндіруге жұмслаған еңбек шығыны;
немеме Ес = ЕӨк
мұнда Ес – еңбек сиымдылығы.
Еңбек сиымдылығы дегеніміз – өнімді өндіруге жұмсалған еңбек
мөлшерінің өндірілген өнім көлеміне қатынасын айтамыз. Еңбек шығындары оның
құрамына ендіруге байланысты технологиялық еңбек сиымдылығы, және өндірісті
басқару еңбек сиымдылығы болып бөлінеді. Осы аталған сыйымдылықтардың
негізгісіне тоқталсақ:
Өндірістегі еңбек сиымдылығы (Ө е.с) негізгі және көмекші
жұмысшылардың еңбек шығындарын қамтиды, оны мына формуламаен анықтауға
болады:
Ө е.с = Т ех.ес + Е қыз,
мұнда – Ө е.с өндірістегі еңбек сыйымдылығы;
Т ех.ес – технологиялық еңбек сыйымдылығы, оған барлық негізгі
жұмысшылардың кесімді және мерзімді еңбек шығындары жатады.
Е қыз – өндірісте қызмет атқаратын көмекші жұмысшылардың еңбек
шығындары.
Толық еңбек сиымдылығы ( Т е.с ) барлық категориядағы өнеркәсіп –
өндіріс қызыметкерлерінің еңбек шығындары, оны мына формуламаен анықтайды:
Т е.с = Т ех.ес. + Е қыз + Т бас,
мұнда Т бас – өндірісті басқаруға маманданған инженрерлік – механикалық
джұмыс істеушілер, қызметкерлер, кіші қымет етуші қызметшілер.
Сонымен, өнім бірлігіндегі толық еңбек ақы сыйымдылығы (Те.с) – өнім
бірлігін жасуға кеткен барлық жанды еңбек шығынының сомасы. Ол адам –
сағатпен өлшенеді.
Т е.с. = жұмсалған уақыт саны,адам – сағат өндірілген өнім көлемі
Бұл әдістер өнеокәсіп салаларында әртүрлі техникамен жабдықталуына
сәйкес, әртүрлі деңгейдегі өлшем болуына байланысты тәжірбиеде пайдалануы
белгілі қиындықтарды туғызады. Сондықтан, өнеркәсіпте бұл әдіс кейбір
салаларда еңбек еңбек өнімділігін болмаса, өндірісте сирек қолданылады.
Еңбек өнімділігі. Еңбек өнімділігін арттыруда ең бастапқы мәселе –
ірі индустияны материалдық негізде қамтамасыз ету, өндіріске ғылыми –
техникалық жетістіктерді ендіру, жұмысшылардың білімін көтеру, мәдени –
техникалық деңгейін арттыру, еңбек тәртібін реттеу және оны ұйымдастыруды
жақсарту.
Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын тимді пайдалану еңбек өнімділігінің
өзгерумен көрсетіледі. Еңбек өнімділігі жұмыстың жақс жағын да, орын алатын
кемшілігін де сипатттайтын кәсіпорын жұмысының нәтижелеріне баға береді.
Еңбек өнімділігі, материалдық өндірістегі еңбек шығындарының
тиімділігін сиптаттай отырып, белгілі бір уақыттағы өндірілетін өнім
көлемін немесе өнім бірлігіне кеттін еңбек шығынымен анықталады. Өнімділік
нақты еңбектің және қоғамдық еңбектің жиынтық өнімділігі болып бөлінеді.
Нақты еңбек өнімділігі – берілген өндірістегі, берілген кәсіпорындағы
жұмыс уақытының шығынымен, ал қоғамдық еңбек өнімділігі – нақты және
қоғамдық еңбектің шығынымен анықталады.
Ғылыми – техникалық прогрестің шамасына, өндірістің жетілдірілуне
қарай қоғамдық еңбектің шығындарының үлесі ұлғаяды, өйткені жұмыскерді жаңа
еңбек құралдарымен қамтамассыз ету өседі ( қарапайым машинадан бастап,
электронды кешендерге дейін). Бірақ, қазіргі таңда нақты еңбектің де,
қоғамдық еңбектің де шығындарының өнім бірлігін шығарудағы үлесі азаю
бағыты бой алып отыр. Қоғамдық еңбектің өнімділігін арттырудың мәні осында.
Еңбек өнімділігінің деңгейі екі көрсеткішпен сипатталады:
- уақыт бірлігіндегі өнімнің өндірілуімен ( тура көрсеткіш);
- шығарылған өнімнің еңбек сиымдылығымен ( кері көрсеткіш)
Бұл көрстекіштер келесі формулалар бойынша көрсетілуі мүмкін:
Өу=Ө Е; Ес = Е Ө
Өу – уақыт бірлігіндегі өндірілген өнім;
Ес – шығарылған өнімнің еңбек сыйымдылығы;
Ө – өндірілген өнімнің көлемі, теңге;
Е – өндірілген өнімге кеткен нақты еңбек шығыны, теңге.
Өнімнің өндірілуі – еңбек өнімділігінің кеңінен таралған, универсал
шамасы. Шығарылатын өнімнің кеңінен өлшем бірлігіне қарай натуралды түрдегі
және жұмыс уақытының нормаланған шамасы көрсеткіштермен анықталады.
Еңбек өнімділігін көрнекті түрде, өнімнің натуралды түрдегі шамасы
ашып көрсетеді. Бұл тонна, метр, дана т.б. сияқты шамалар. Мұндай өлшем
бірліктерін біртекті өнім шығаратын кәсіпорындарда қолданылады.
Егер кәсіпорын немесе цех біртекті өнімнің бірнеше түрлерін немесе
маркасын шығарса, онда өнімнің өндірілуі шартты бірлікпен анықталады.
Мысалы, ақ нанның шартты көлемі, цеметтің шартты көлемі т.с.с.
Өндірілген өнімнің ақшалай түрдегі шамасы, әр текті өнімді шығаратын
кәсіпорындағы еңбек өнімділігін анықтау үшін қолданылады.
Нормаланған жұмыс уақытын қолдануда өнімнің өндірілуі норма-сағатпен
анықталады, негізінен жұмыс орындарында, бригадаларда, учаскелерде сонымен
қатар әртекті өнім өндіретін және ақшалай, натуралды түрде өлшеуге
болмайтын цехтарда қолданылады.
Өнімнің өндірілу көрсеткіштері жұмыс уақытын өлшеу бірліктеріне қарай
ажыратылады. Өнімнің өндірілуі істеліп біткен бір адам-сағатпен (сағатты
өнімділік), істеліп біткен күн (күндік өнімділік), орта тізімдік
жұмыскердің (жылдық, тоқсандық немесе айлық өнімділіктер).
Еңбек сыйымдылығы – жұмыс уақытының өнім бірлігін шығаруға кеткен
шығынын көрсетеді. Ол барлық номенклатура бойынша көрсетілген бұйымдар мен
қызметтер бойынша натуралды түрдегі өнім бірлігінде анықталады;
кәсіпорындағы өнім ассортиментінің көп болған жағдайында бір түрдегі
бұйымдар бойынша анықталады. Өнімнің өндірілу шамасынан айырмашылығы, бұл
шаманың бірқатар артықшылығы бар: тәуекелділікті орнатады, кәсіпорынның әр
түрлі цехтарының шығаратын ұқсас бұйымдарының шығындарын салыстыруға
мүмкіндік береді.
Құрамаға кіргізілетін еңбек шығындарына қарай еңбек сыйымдылығы
келесі түрлерге ажыратылады:
- технологиялық еңбек сыйымдылығы – негізгі, кесімді, мерзімді
жұмысшылардың барлық шығындарын қамтиды, Ес.тех
- өндіріске қызмет көрсету еңбек сыйымдылығы – көмекші жұмысшылырдың
еңбегінің шығындарын қамтиды. Ес.қыз
- өндірістік еңбек сыйымдылығы – негізгі де, көмекші де жұмысшылардың
шығындарын қамтиды, Ес.тех+Ес.қыз;
- өндірісті басқару еңбек сыйымдылығы – инженерлі техникалық
жұмыскерлердің, қызметкерлердің, қызымет көрстеу қызметкерлерінің және
күзетшілердің еңбек шығындарын қамтиды, Ес.бас
- толық еңбек сыйымдылығы – өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерледің барлық
сатыларындағы еңбек шығындарын көрсетеді, Ес.тол.
Ес.тол = Ес.тех + Ес.қыз + Ес.бас.
Кәсіпорындағы талдау жұмыстарың маңызды сатысы еңбек өнімділігінің
резервтерін іздеу, сол резервтерді жүзеге асырудың ұйымдастыру-техникалық
шараларын қарастыру мен сол шараларды енгізу болып табылады.
Еңбек өнімділігінің өсу резервтері деп жүзеге асырылытын нақты және
затты еңбектің үнемделу мүмкіндікерін айтады. Ішкі өндірістік резервтерге
техника мен жұмысшы күнін жетілдіру мен тиімді пайдалануды, жұмыс уаақытын
қысқартуды, шикізат пен материалды үнемдеуді, қондырғыларды тиімді
пайдалануды жатқызамыз. Ішкі өндірістік резервтерге еңбек сыйымдылығын
төмендету, кадрлар құрылымын жетілдіру резервтері, еңбек құралдарын үнемдеу
резервтері жатады.
Отандық тәжірбиеде еңбек өнімділігін жоғарлату резервтерінің келесі
классификациясы кеңінен таралған.
1. Өндірістің техникалық деңгейін жоғарлату:
- өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру;
- қондырғылардың жаңа түрлерін енгізу;
- жаңа технологиялық процестерді енгізу;
- бұйымдардың конструкциялық қаситетін жақсарту;
- шикізат сапасы мен жаңа конструкциялық матреиалдардың сапасын жоғарлату.
2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту:
- нормаларды және қызмет ету аумағын жоғарлату;
- норманы орындай алмайтын жұмысшылардың санын азайту;
- басқару құрылымын ықшамдау;
- есептеу мен еспетегіш жұмыстарын механикаландыру;
- жұмыс уақытын өзгерту;
- өндірістің мамандану деңгейін жоғарлату.
3. Сыртқы, табиғи жағдайларын өзгерту:
- көмірді, мұнайды, руданы өндірудің жағдайын өзгерту;
- пайдалы заттар құрамын өзгерту.
4. Өндірістегі құрылымдық өзгерістер:
- өнімнің жеке түрлерінің үлестік салмағын өзгерту;
- өндірістік бағдарламаның еңбек сыйымдылығын өзгерту;
- сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосалқы бұйымдардың үлесін
өзгерту.
Өндіріс көлемінің өсуі мен жұмыскерлердің санының өзгеруі нәтижесіндегі
еңбек өнімділігінің артуы келесі формула бойынша анықталады:
дЕо = 100д Ө + дЖ 100-дЖ
дӨ – берілген уақыттағы өндірілетін өнімнің арту пайызы;
дЖ – кәсіпорын жұмыскерлерінің өзгеру пайызы.
Өнімді бірлесіп қамсыздандыру үлесінің жоғарлауы арқасында
жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі келесі формуламен анықталады:
дЕо = Үб1 – Ү б0 100 – Үб1
Үб1 – Үб0 бірлесіп қамсыздандыру мен жалпы өнімнің бастпақы және жоспарлы
уақыттағы үлестік салмағы %.
Жұмыс уақыты қоының дұрыс пайдалану нәтижесінде еңбек өнімділігінің
өсуі келесі формула бойынша анықталады:
дЕө = Қу.т.1 – Қу.т.о Қу.т.о * 100%
Қу.т.1 , Қу.т.о – бастапқы және жоспарлы жылдардағы бір жұмысшының тиімді
жылдық уақыт қоры.
Атап кету керек, еңбек өнімділігінің шектеулі көрсеткіші өндіріс
факторлары мен еспете бар еңбек нарығына тәуелді.
Жеке алынған кәсіпорын, өзіне қажетті жалданатын жұмысшылардың санын
азайта отырып, еңбекке деген сұраныстың бағасын, еңбекақының деңгейн
анықтауы керек. Өндіріс факторларының бағасы кәсіпорындағы еңбек
өнімділігінің шектеулі көрстекіштеріне тікелей байланысты.
Еңбек өнімділігінің шектеулігі – басқа факотрлардың бір қалыпты
болған жағдайындағы қосымша еңбек бірлігін қолдана отырып, өндірілетін
өнімнің көлемін өсіру деген мағынаны білдіреді. Бұл көрсеткішті қосымша
еңбек бірлігін жалдау негізінде өндірілген өнімнің өсуі деп түсіну керек.
Сондықтан, кәсіпорын басшылары, қолданылытын ресурстарды тиімді
пайдалануды есепке ала отырып, еңбектің өнімділігінің шектеулігін анықтау
керек; осы жерде қосымша еңбек бірлігін жалдау немесе артық еңбек бірлігін
алып тастау мәселесі шешіледі. Өйткені, бұл шараларды қолданбаған жағдайда,
бәсекелестік ортада кәсіпорынның өз алдына қойған мақстанына жете алмау
қауіпі туындайды.
Осы тұрғыда артық жұмысшы күші, жұмыссыздық проблемасы туындайды.
Жұмысшы күшін тиімді пайдалану проблемасы кәсіпорын басшылыры – жұмыс
берушілер үшін де, мемлекеттік басқару органдары уақыша жұмыссыз болып
қалаған адамдарды әлеуметтік тұрғыда қамсыздандыру, қорғау мәселелерін
шешеді.
1.3 Еңбек өнімділігінің өсуін экономикалық ынталандыру
Отандық ғылымда өндіріс тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне
қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі
себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген
кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті
ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың
дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер
дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас
тұрғысынан зерттеді.
Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың өндіріс
құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, өндіріс
тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды,
өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде
іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық
қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру
жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның
қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып,
материалдық және бейматериалдық ынталандыру жүйесіне көшуді қолдайды.
Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға
тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек
нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, өндірістік
қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке
ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек және капиталдың
арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу
тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің
жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В.,
Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В.,
Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі
пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек мәселесінің ғылыми базасын
жасауда мынадай ғалымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг
А., Саймон Г., Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина Ю.П., Ржаницина Л.С.,
Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э., Яковлев Р.А., т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және
уәждеменің түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін, материалды
мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын
негіздеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х.,
Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден
О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс
тапқан.
Бірақ та, өндіріс тиімділігін арттырудың қазіргі экономикалық
ынталандыру шаралары, олардың экономикалық өнімге ықпалы әлі де болса толық
зерделенбей отыр. Зерттелген жұмыстарда еңбекке ынталандырудың табиғатын
айқындау кешенді түрде жүргізілмей, дара-дара қарастырылған.
Постиндустриалық парадигманың даму үдерісінде экономикалық ынталандырмалар
мен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми жолмен шешу қажет. Осылайша,
мәселенің аз зерттелуі және өндіріс тиімділігін арттырудағы экономикалық
ынталандыру мәселесінің практикалық мәні осы диссертациялық зерттеудің
тақырыбын анықтап берді.
Өндіріс тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген
ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында.
Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер,
өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін
ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер,
ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын
болып табылады.
Еліміздің қазіргі және орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық
ұстаным – экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-
инновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін
еңбек уәжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты
жолдары анықталуы қажет.
Алайда, экономикалық әдебиетте еңбекке ынталандыру мәнін анықтауда
ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер,
қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уәж, уәжділік
сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мәні мен функционалдық мағынасы
да бірқатар шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі
түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын
нақтылауда бүгінгі заманға тән интеграциялық тәсілге сүйенуді, зерттеу
шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, әлеуметтік-мәдени,
құқықтық және саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын
экономистерді қолдаймыз.
Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек,
ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке
талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру
дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың
күшті құралы.
Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең
мағыналы категория. Экономикалық ынталандыру – адамдарды өнімді әрі табысты
еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың әртүрлі
үрдістері мен әдістерін қамтиды. Сонымен, экономикалық ынталандыру
дегеніміз өндірістік қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен
пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық және әлеуметтік
жауапкршіліктерін нықтайтын материалдық және материалдық емес тетіктердің
жиынтығы.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің
ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын
қарастырады, олар әкімшілік және либералды болып жіктеледі.
Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық
бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму
барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс. Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік әлеуетті
дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі – жұмыскерлердің іскерлік
қабілеті мен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің әлдеқайда
жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар
жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін
ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уәждерімен,
әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық
ынталандыруда әлеуметтік фактордың ролі арта түседі.
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ өндірістің
өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену)
процесі әсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері:
бұрынғы және жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың
ерекше көрінісі – бой көтере бастаған және ескірген экономикалық
механизмдер мен тетіктердің арасындағы сәйкессіздіктер, тұрақсыздық.
Трансформациялық жағдайдың кері әсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық
және өндірістік күрделі өзгерістерге тәуелді болса, екінші жағынан, өз
ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен
тікелей байланысты.
Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде әкімшіл-әміршіл жоспарлы
жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған
байланысты, өндіріс тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың
объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, өндіріс тиімділігінің
төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері әсерін тигізген
құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға
негізделген концепцияның болмауы өндірістің құлдырауын, экономикалық өсім
шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар әлі
ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға және меншікті өз пайдаларына
қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, өндіріс табыс табатын құрал
ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады. Осының барлығы,
өндіріс тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нәтижесінде,
пайда болған меншіктік құрылым және меншікті іске қосудың тиімді, заң
шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру
механизмінің мүмкіндігін әлсіретеді.
Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде
ғана емес, жеке меншікке негізделген өндірістік қатынастарды қалыптастыру.
Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі өндіріс көлемін ұлғайтудың
негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы
құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кәсіпкерлікті жедел дамыту
есебінен нақты іске асырылады. Кәсіпкерлік, дербес, ізденімпаз әрекетке
дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін
қамтамасыз етеді.
Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге,
халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге
қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға
бағытталуы қажет.
Біздің ойымызша, өндіріс тиімділігін экономикалық ынталандыруды
мынандай белгілермен сипаттауға болады:
• экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
• өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты
бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;
• халықтың материалдық жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;
• жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің
күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;
• басқару тиімділігін арттыру нәтижесінде өндірістік ресурстарды
пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
II. САТПАЕВ ҚАЛАСЫНЫҢ ЖЫЛУМЕН – СУМЕН ЖАБДЫҚТАУ КӘСІПОРЫНЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ
ЕНБЕК ӨНІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Сәтбаев қалалық жылумен-сумен жабдықтау кәсіпорынның сипаттамасы
Сатапаев қалалық жылу мен сумен жабдықтау кәсіпорыны 1982 жылдың
қыркүйек айынан бастап АҚ Жезказганцветтің бұйрығымен № -- ---- 1982 ж.
бастап қазіргі уақытқа дейін жұмыс істеп келе жатыр. Қазір Қазақмыс
Корпорациясы-ның Жезқазған металлургия комбинатының (ЖКМК) цехтар мен
үлескілер құрамына кіреді.
1. Су құбыры және канализация цехы (С ж К);
2. Жылу жүйесі цехы (ЖС);
3. Жөндеу және құрылыс цехы;
4. Инженерлік жүйелерді жөндеу цехы;
5. Дәнекерлеу зерттханасы;
6. Бес тұрғын – үй – коммуналдық цехтары (ЖКЦ);
7. Монша комплексі (БПК);
8. Көлік цехы;
9. Бас энергетика қызметі;
10. Бас механика қызметі;
11. Бөлімдер:
1. Өндірістік;
2. Техникалық;
3. Еңбек және еңбекақы;
4. Жоспарлы – экономикалық;
5. Абонеттік;
12. Бухгалтерлік есе бюросы;
13. Техникалық жабдықтау бөлімі (Т ж Б)
14. Көгалдандыру цехы
15. Қоғамдық ұйымдар: кәсіподақ, жастар одағы, Отан партиясы.
ЖСЖ кәсіпорны бастапқыда Жезқазған поселкісінің (Рудник пос.) және
Сатпаев қаласының (Никольский пос.және қаласы) инфроқұрылымының дамуына
байланысты ЖСЖ цехтарының базасында құрылады.
Рудник поселкісінің ЖСЖ кәсіпорыны 1954 жылы құрылған және Жезқазған
мыс комбинатының Қуат басқару, қазіргі ЖТМК-нің құрамына кіреді.
Никольский поселкісінің ЖСЖ цехы 1954 жылы поселкісінің құрылысымен
бірге құрылды.
- №3 21 кварталда, қазіргі уақытта Құсаинова көшесі бойында ТП-1;
- Ұлытау көшесі бойында, Өндірістік алаңында 58 үйге қарама-қарсы
ЖСЖ цехының ағаш өңдеу цехы;
- №1 Жылу орталығы Ұлытау көшесі, Комарова көшесіндегі үйге қарсы
ПТЭ-ң 2 тоқ цехы.
Рудник поселкісінің ЖСЖ цехы 1958 жылы тау-кен кәсіпорындарының
өндірістік жылу орталығын, поселкінің тұрғын жылу орталықтарын, сыртқы
инженерлік жүйелерді және ішке кіргізілген сантехниканы, соның ішінде:
Су құбырының, канализацияның, жылу жүйелерінің, шахты
комплекторларының сыртқы жүйелерін
1. Шахтыдағы бу-жылу орталығы
2. 51 шахтадағы бу-жылу орталығы;
3. 44 шахтадағы бу-жылу орталығы;
4. Весовая поселкісіндегі бу-жылу орталығы және су жылыту
қазандықтары;
5. Тұрғын жылу орталықтары:
5.1 54-56 үйлердің районындағы (Асанова Ж.) Советская көшесі
бойындағы №9 тұрғын-үй жылу орталығы;
5.2 (№2 Жылу пункті) 1-ші Садовый қиылысындағы тұрғын-үй жылу
орталықтары;
5.3 (№2 Жылу пункті) 1-ші Садовый қиылысы № 31-ші тұрғын-үй
жылу орталығы;
5.4 (Хим.Лабораторияның жанындағы тау-кен-технологиялық
автоматизациялау цехы) Жамбыл көшесі бойындағы № 32 тұрғын-үй жылу
орталығы;
5.5. (ЖКЦ 5 мехцехы-ресторанының қасында) Жамбыл көшесі бойында № 27
тұрғын-үй жылу орталығы;
5.6. Строитель поселкісінде, сосын Комсомольский поселкісіндегі тұрғын-
үй жылу орталығы;
5.7. (Жылу пункті) Крестовский поселкісінде тұрғын-үй жылу орталығы;
5.8. Жеке жылу орталықтары:
1) Калинин көшесі АбиеваБ.-байланыс цехы;
2) 41-ші шахтының аймағындағы тау-кен асханасы.
1953 жылдан бастап цех құрамына Жанай аыз сумен жабдықтау орталығы
қосылды. Осындай құрамда 1965 жылға дейін, Никольский аудандық жылу
орталығы (№1 жылу станциясы ПТЭ) іске қосылғанға дейін жұмыс істеді.
1972 жылы Весовая поселкісінде су жылыту орталығының соңғы бөлімі
жабылды.1985 жылы Оңт. Батыс жылу орталығы (ТС-2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz