Батыс европа елдеріндегі ғылыми білімнің жинақталуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ЕРТЕ ФЕОДАЛИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ ТЕХНИКА 9
1,1 Феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы және техникалық прогресстің бас
орталықтарын ауыстыру 9
1,2 Ауылшаруашылық техникасы. Тау-кен ісі, металлургия. Металлдар өңдеу 14
1,3 Тоқыма және қыш өндірісінің дамуы 21
1,4 Құрылыс,көлік және әскери техникасы 24
2 ҚОЛӨНЕРЛІК ДӘУІРДІҢ ҰЛЫ АШУЛАРЫ 32
2.1 Компас. Оқ дәрі мен оқ ату құралдары 32
2.2 Кітапбаспанасы.Қағаз шығару 34
2.3 Механикалық сағаттар. Диірмендер 37
2.4 Шойын қорыту өндірісінің бастамасы мен орта ғасырлық техникалық
тәжірибелер 39
3 ҒЫЛЫМ 41
3,1 Батыс европа елдеріндегі ғылыми білімнің жинақталуы 41
3,2 Батыс Европадағы білімнің дамуы мен университеттердің пайда болуы 46
4 V-XV ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДАҒЫ БАТЫС ЕВРОПАДАҒЫ ҒЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫҢ
ДАМУЫТАҚЫРЫБЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 51
4.1.Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері 51
Сабақ үлгісі. 57
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста V-XV ғасырда Батыс
Европадағы ғылым мен техниканың дамуының барысы, нәтижелері кешенді түрде
зерттеледі. Ғылым мен техника дамуының әлеуметтік-саяси салдарлары
сарапталады.
Тақырыптың өзектілігі. Мәселенің өзектілігі өскелең ұрпақты жаһандасу
жағдайында жаңа реалдықтарды ғылыми терең нәтижесінде игерілуі
қажеттілігімен түсіндіріледі. ХХІ ғасыр-техника ғасыры деп бекер
айтылмаған. Қазіргі таңда техника тез қарқынмен дамып келеді. Ал техниканың
дамуымен қатар ғылым да даму үстінде. Адамзаттың ғылыми-техникалық дамуы
біртұтас, іштей байланысатын процесс. Бұл дамудың заңдары обьективті
негізделген. Ғылым мен техника барлық уақытта қоғамдық қызығушылық тудырып
келеді. Тарихи дамудың әрбір кезеңіндегі тарихи құралдардың деңгейі адамның
табиғат заңдарын тану дәрежесі мен оларды практикада пайдалану үрдісіне
тәуелді. Дегенмен, адам табиғатты жалғыз өзі ғана емес, қоғамдық өндіріс
үдерісінде таниды. Сондықтан, техникалық даму сипаты, оның қарқыны мен
нәтижелері өндірістік тәсілдерге, яғни әлеуметтік-экономикалық формацияға
байланысты. Тарихи дамудың белгілі кезеңіндегі техниканың әртүрлі
салаларының жиынтығын уклад деп аталады. Ол алдымен өндірістік қатынастар
мен қоғамдық мәдениеттің ең жоғарғы мүмкіндіктерімен сипатталады. Нақты
тарихи кезенінің техникалық уклады өзі жататын техникалық дамудың сатысымен
анықталады және сонымен шектеледі. Техникалық құралдар олардың қолданылу
ауқымы тәрізді саналуан болып келеді. Осы ғылыми жұмыста техникалық
құралдардың шығу тарихы, қолдану ауқымы мен түрлерімен таныстырамыз.
Өндіріс құралдары мен саймандары-өндіруші күштердің маңызды құрамдас
бөлігі. Ғылым мен техниканың даму мәселесі Отандық тарих ғылымында арнайы
зерттеу нысаны болмаған. Қазақстанда және Шығыс елдерінің қоғамдық
пікірінде ғылым мен техниканың дамуы тек Батыс өркениетіне тән болды деп
келінді. Бұл белгілі дәрежеде түсінікті. Бірақ қалыптасқан стеоритиптерді
жеңуде Отандық тарих өз үлесін қосу керек. Көптеген ғылым мен техника
Шығыста шыққаны рас, бірақ неліктен ол Шығыста дамымай, Батыста кең өріс
алды. Бұл мәселеде өзекті болып келеді. Орта ғасырдың хронологиялық шегі
б.з. V-XV ғасырдың ортасы саналады. Әлеуметтік-экономикалық қатынаста орта
ғасырларға ерте және орта феодализм сәйкес келеді. Батыс Европада V-XV
ғасырда сан алуан әрі жарқын техникалық жетістіктер байқалады. Техниканың
барлық салалары бойынша ойлап табулар он жылдықтан он жылдықтарға ұлғая
түседі. Диплом жұмысында осы кезеңдегі Батыс Европадағы ғылым мен
техниканың дамуы қарастырылады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанды
индустрияландыру және модернизациялау тұжырымдамасын жариялағаны мәлім. Осы
тұрғыдан алғанда Батыс Европадағы ғылым мен техниканың даму тарихын ғылыми
негізде ой-елегінен өткізіп, тарихи сабақтарын бүгінгі тарих ғылымы үшін
өзектілігі күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Батыс Еуропадағы ғылым мен техниканың дамуына
қатысты отандық тарих ғылымында зерттелген емес.Тіпті, орыс кеңес тарих
ғылымында да арнайы зерттеу нысаны болған еңбектердіде аз кездестірдік.
Солардың бірі В.С.Виргинскийдің ғылым мен техниканың дамуы жөнінде көптеген
еңбектері бар. Оның История науки и техники атты еңбегінде алғашқы
қоғамнан басталып, жаңа заманның ғылымы мен тарихы жөнінде толыққанды
материал жинақтары бар. Осы аталған еңбекте V-XV ғасырдағы Батыс Европадағы
феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы, ауылшаруашылық техникасы, қолөнер
дәуірінің ұлы ашулары мен Батыс Европадағы білімнің дамуы кең түрде
қарастырылған [1]. В.С.Виргинскиймен бірігіп жазған В.Ф.Хотеенковтың
Очерки истории науки и техники с древнейших времен до середины XV века
деген атпен жарық көрген еңбегінде Батыс Европадағы тау-кен ісі,
металлургия және құрылыс техникасы түрлерінің қалыптасу тарихы, қолдану
ерекшелігі қамтылған [2]. Әскери техниканың тарихы туралы бірнеше құнды
еңбектер жазылған. Ағылшын ғалымы Д.Келлидің еңбегінде оқ дәрі мен оқ ату
құралдары туралы сөз қозғады[3].
Бұл бағыттағы шыққан кең көлемді зерттеулердің ішінде В.Бехаймның [4],
С.Жарковтың [5] еңбектерің атауға болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде
европалық қару-жарағы Батыс Европа халқының әскери ісі мәселелерінің
шеңберінде ғана қарастырылып, осыған орай олардың кейбір түрлерінің
қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған. Металлургия,
металлдар өңдеу жөнінже зерттеуге арналған Е.Черных [6], А.Кунаев,
С.Кожахметов, И.Онаев , А.Тонконогий [7] еңбектерінде металлургия саласын
зерттеліп, оның неше түрге бөлінетіні жөнінде айтылады. М.Е.Сергенконың [8]
еңбегінде ортағасырлық Италиядағы ауылшаруашылығы, техникасы мен оның
қолдану аясы туралы айтылған. Техника тарихы туралы А.Я.Авербухтың [9] ,
В.Н.Красновтың [10], Ф.Кедровтың [11], М.Н.Ишковтың [12], И.И.Исаченконың
[13] еңбектерін ерекше атап қету керек. Орта ғасыр тарихы жөніндегі кешенді
еңбектерде баршылық. Солардың ішінде Е.В.Агибалова, Г.М.Донскойдың [14],
М.Бойцов, Р.Шүкіровтың [15], М.Л.Абрамсон, А.А.Кириллова,
Н.Ф.Колесницкийдің [16] еңбектерін атап көрсетуге болады. Батыс Европаның V-
XV ғасырдағы ғылымы мен техникасының даму тарихы жөніндегі зерттеу
жұмыстарының жоқтын қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмыстың негізгі мақсаты-V-
XV ғасырдағы Батыс Еуропадағы ғылым мен техниканың шығу тарихы, техниканың
түрлері, қолдану аясы, дамуындағы ерекшіліктерді айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысында осы мақсаттан туындайтын келесі міндеттер алға қойылды:
– Батыс Еуропадағы феодализм дәуіріндегі техника мен ғылымның сипаттамасын
айқындау;
– ерте феодализм дәуіріндегі ғылым мен техника дамуының алғы шарртарын
талдау;
– қолөнер дәуірінің ұлы ашуларын саралау;
– ғылым мен техниканының дамуындағы Европа университтеттерінің орнын
көрсету;
ғылым мен техниканың дамуының әлеуметтік салдарларын бағамдау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. V-XV ғасырдағы Батыс Европадағы ғылым мен
техниканың дамуы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысы әр түрлі сипаттағы
деректемелерін, көп жылғы зерттеудің нәтижелері негізінде жазылды. Батыс
Европа ғылымы мен техникасының даму тарихы туралы кеңінен қолданылған
дереккөздері ретінде В.С.Виргискийдің, В.Ф.Хотеенковтың еңбектерін атауға
болады. Батыс Европадағы ғылымның дамуы жөнінде көп мәлімет беретін басты
дереккөзерінің бір тобы - арабтардың және басқа көршілес халықтардың халық
ауыз әдебиеті және фольклорлық материалдары. Неміс тарихшысы және этнограф
Фриц Гребнердің Метод в этнологии атты еңбегінде адамзат тарихындағы
техниканың рөлі жөнінде айтылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы тақырыпты тұңғыш рет кешенді түрде
зерттелуінде. Диплом жұмысында Батыс Европаның V-XV ғасырдағы техника мен
ғылымның шығу тарихы, оның қолдану аясы, сол қоғамдағы түрлі қызметі, ғылым
мен техника тығыз байланыста дамитындығын көрсету, түрлі өндірістің өзіндік
техникалық құралдарының пайда болуы қарастырылады. Ғылым мен техниканың
Шығыс елдерінде дамығаны рас, бірақ Батыс елдерінің жаңа заманды
өркениеттің алға шығуына ғылыми техникалық негіздері ашылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі тарихилық, жүйелік, салыстырмалық
және талдау сияқты ғылыми таным принциптеріне сүйеніп құрылған. Осы
әдістерге байланысты жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара
логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда ұсталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша
төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
-Батыс Европадағы техниканың дамуының капитализм қажеттерінен туындаған
өндірістік себептері болды;
-Европалық ғылым мен техниканың серпінінде араб өркениетінің даму рөлі
болды;
-Ғылым мен техника дамуында университеттер үлкен роль атқарды;
-Ғылым мен техника зайырлы білімнің діни сананы енсеруде үлкен роль
атқарды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕРТЕ ФЕОДАЛИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ ТЕХНИКА
1,1 Феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы және техникалық прогресстің бас
орталықтарын ауыстыру
Орта ғасырдың хронологиялық шегі б.з. V – XV ғасырдың ортасы саналады.
Әлеуметтік – экономикалық қатынаста орта ғасырларға ерте және орта
феодализм сәйкес келеді. Феодалдық қатынастардың туындауы әлеуметтік
күрестің шиеленіскен жағдайында жүрді, оның айрықша формалары
құлиеленушілік қатынастар ең жоғары дамыған – Рим империясында орын алды.
Тек Византияда ғана емес, сондай-ақ Азия мен Европаның негізгі ірі
елдерінде құлиеленушілік құрылыстан феодалдыққа өту жүзеге асты (б.з. III
– VII ғ.). Бұл процесс әртүрлі өтті. Құлиеленуші құрылыстан феодалдыққа
өтудің нақты жолдары әртүрлі елдерде өзіндік ерекшеліктерімен жүрді.
Феодализмге барлық халықтар құлиеленушілік құрылыс арқылы өткен жоқ.
Алғашқы қауымдық құрылыстан феодализмге өту жиі орын алды. Феодалдық
құрылыстар, өндірістік қатынастар негізі өндірістің басты құралдарға
феодалдардың жеке меншігі – жер мен жер өңдеушілердің мәжбүрлі еңбегін
реттеу мүмкіндігі болды. Шаруалардың жеке тәуелділігі, формасы мен
дәрежесі әртүрлі деңгейде болатын – толық басы байлы кіріптарлықтан
табиғи немесе ақшалай борыштылық төлем міндеттемелеріне дейін. Жердің
меншік иесі ретінде жеке феодал ғана емес, феодалдық шіркеу немесе
мемлекеттік ұйым жиі тіркелді. Кала еңбекшілері жеке феодал немесе
феодалдық мекеме болуына байланысты әртүрлі формалардан тұратын.
Феодалдық меншікпен қатар шаруа мен қолөнершінің өндіріс құралы және
өзінің жеке шаруашылығына жеке шаруа меншігі болды. Бұл меншік жеке
еңбекке негізделді. Өз жерлерінің көп бөлігін феодалдар осы үлестерде өз
шарушылығын жүргізетін шаруалардың немесе шаруа қауымының тұрақты
пайдалануына берді. Шаруалар жер үлесі мен еңбек құралдары арқылы меншік
шаруашылығынан күн көріс жасап, отбасыларына асырау мүмкіндігіне ие болар
еді [14, с.23]. Сондықтан, феодалдар шаруаларға қатысты зорлық-зомбылық
қолданып, олардың өз күнкөрістері үшін қосымша уақыт пен артық азық
-түлік қалдыруына жол бермеді. Кейде, тіпті аштыққа душар етіп,
қолдарында бар соңғы азығын тапсыруға мәжбүрледі. Ондық салық дегенді
желеу етіп шіркеу де шаруаларды қанады. Бұл табиғи шаруашылық пен қол
еңбегінде қолдануға негізделген техниканың дәстүрлі түрлерінің
үстемдігімен байланысты. Өндіріс өнімдері негізінен шаруа немесе
қолөнершінің өз қажетіліктер мен үстем тап талап етіп отырған феодалдық
рента төлемін қанағаттандыруға кететін. Бір жағынан жанама өндіруші үстем
тап өкілдеріне қажетті бәрін ал бір жағынан еңбекші халықтан жиналған
феодалдық рента ысырапшылдықпен оңды - солды жұмсалғандықтан, қор өте
баяу жинақталды.
Өндірістің негізгі саласы – ауыл шаруашылығы – үстем тап билікшілері
жерлері де шаруа үлестерінде қолданылатын дәстүрлі тәсілдер көмегімен
арнайы құрал-саймандармен өңделді. Ауылдық жерлерде көп уақыт бойы
қолөнер егіншілікпен бірге жүргізіп, тек қосымша роль атқарды. Шағын
немесе ірі феодалдық поместьелерде қолөнершілер саны жеткілікті
болғанымен, көпшілігі феодалға тәуелді саналды. Олар киім, аяқ киім, қару-
жарақ дайындау, ауылшаруашылық саймандарын жөндеумен айналысты. Цехтық
және басқа да корпоративті уйымдардың тар шеңбері өндірістік тәжірибені
кейіннен алмасуға кедергі келтірді. Егер антикалық дәуірде техникалық
және ғылыми прогресстің бас орталықтары осы кезеңнің соңында Рим
империясының құрамына енген Жерорта теңізі шегіндегі елдер болса, ендігі
жағдай өзгерді: Рим империясының құлдырауына сәйкес келген соңғы ғасырлар
мен оны жабайылардан басып алуы өндіруші күштерді күйретті, егіншілік
кері кетті, тұтынысы жоқ өнеркәсіп, сауда тоқтады немесе күштеп
мәжбүрленді, ауыл және қала халқы азайды [1, с.56]. Ерте феодализм
дәірінде Батыс Европа елдері бұл ахуалдан баяу шыға бастады. IX ғасырдан
бастап Батыс Европада даму қарқыны өсіп, әсіресе XIII – XV ғасырда сан
алуан әрі жарқын техникалық жетістіктер байқалады. Техниканың барлық
салалары бойынша ойлап табулар он жылдықтан он жылдықтарға ұлғая түседі.
Европа да білікті техникалық мамандар қалыптаса бастайды, тек шеберлер
ғана емес, сондай-ақ әскери, құрылыс, кеме, тау-кен инженерлері жұмыс
жүргізеді. Инженер деген сөз IX ғасырда пайда болып, Италия, Оңтүстік
Франция, Германия жерлерінде жиі қолданылып, ал Нидерландыда XII-XIV
ғасырда тарайды. Ерте феодалдық кезеңдегі мемлекеттер арасында өзгеше
материялдық және рухани мадениетімен Киев Русьі ерекшеленеді. XIII
ғасырда монғол-татар шапқыншылығына дейін ежелгі орыс мемлекеттерінің
материялдық мадениеті, ішінара қолөнершілік техникасы Батыс Европаның
жоғары дамыған елдерінің деңгеінде өркендеді.Киев Русьі Византиямен тығыз
мәдени байланыстар орнатты. Византиядағы феодалдық жүйенің дамуындағы
өзгеше ерекшелік антикалық уақыттан бері сақталаған. Қолөнер мен саудасы
жолға қойылған, ірі қала орталықтарының (Константинополь, Рессалоники,
Трапезунт) тағыда басқаларының болуында жатыр. Айтпақшы, ғылыми
техникалық прогресс мүмкіндіктері шығыс христиан ширкеуінің идеологиялық
ықпалымен күшті шектеулерге ұшырады. Осы кезеңдерде Таяу Шығыс Орта Азия
мен Қиыр Шығыс лидерлерінің ойлап тапқыштары маңызды роль атқарды. Онда,
кейіннен Батыс Европа мен орыс техникасында маңызды рольге ие болған
көптеген жаңалықтар дүниеге келді. Мұнда сөз, араб халықтары басқа да
этникалық топтармен бірге өмір сүріп жатқан елдер туралы болып отыр:
Арабия, Ирак, Сирия, Палестина, Египет, Солтүстік Африка. Сондай-ақ халқы
арабтар емес елдер де (түріктер, ирандар, тәжіктер) мұсылмадық діндер
ұстана отырып араб жазуын игерді. Жоғарыда аталған елдерде араб тілі
ресми жазу, дін мен әдебиеттер қандай роль атқарса, Батыс Европада латын
тілі сондай дәрежеде болды. Ерте феодалдық Қытайда Тан және Сум әулеті
кезінде көптеген ойлап табулар мен жаналықтар дүниеге келді [20, с.56].
Феодалдық құрылыстың ерекшеліктері – феодалдық құрылыстың негізгі
белгілері Батыс Еуропа елдерінде ІХ-Х ғасырларда қалыптасты. Оның ең
басты белгісі – жердің негізгі табыс пен байлық көзіне айналуы. Кімнің
жері көп болса, сол құдіретті де құрметті адам болды. Ақсүйек шонжарлар
мен корольдер, әскер қолбасшыларының қауым жерлерін, жаулап алынған
жерлерді өздерінің мұрагерлік меншігіне айналдырды. Ірі жер иелеріне
өздерінің жер иеліктерін ұлғайтуға мемлекет көмектесті. Шонжарлар тегін
жатқан орман-тоғайды, тау-тастар мен өзен-көлдерді де өз меншіктеріне
айналдырды. Жерге деген өз кұқықтарын олар заң жүзінде бекітіп алды.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамып, жетілуіне байланысты жерден, егін және
мал шаруашылытарынан түсетін табыс өсе түсті. Король мен ақсүйек
шонжарлар бірте-бірте ірі жер иеленушілерге айналды. Король, ақсүйектер
мен әскер қолбасшылары – мырзалар артық жерлерін өз қызметкерлеріне,
бағыныштыларына вассалдарына үлестіріп берді. Атқарған қызметі үшін әр
адамға сыйға берілетін жер үлесі феод деп, ал ол үлестің иесі феодал
деп аталды. Бір феодалдың жер үлесі ұлан-ғайыр көп болса, екінші
феодалдың жері аздау болды. Феодалдар жерді онда өмір сүретін жүздеген,
мыңдаған шаруаларымен қоса иемденді. Феодалдар өз жерлерінде ерікті
шаруалардың еңбегіне негізделген шаруашылық құрды. Осындай шаруашылық
феодалдық поместъе деп аталды. Поместьедегі шаруалар жер иелеріне тікелей
тәуелді еді. Кейбір шаруалардың шағын,дербес шаруашылықтары да болды.
Бірақ олар жерсіз күн көре алмағандықтан, поместьенің иесіне тәуелділікке
түсті. Феодалдар мемлекеттің көмегімен шаруаларды өздеріне кіріптарлыққа
салды. Шаруалар поместьедегі шаруашылык жұмыстарын өз еңбек құрал-
жабдықтарымен жүргізді. Олар неғұрлым көп өнім өндірсе, соғұрлым өзіне де
көп өнім қалатын. Сондықтан да шаруалар өз еңбегінің нәтижесіне мүдделі
болды. Сөйтіп феодалдық құрылыс алғашқы қауымдық және құлиеленушілік
құрылыстарға қарағанда озық құрылыс екендігін таныта бастады. Феодалдық
құрылыстың келесі бір белгісі - шаруашылықтың натуралды, яғни томаға-
тұйық сипаты. Феодалдың өміріне қажетті бұйымдар мен азық-түліктердің
бәрі оның натуралды шаруашылықтың белгілері. Натуралды шаруашылық сауда-
саттық пен экономикалық байланыстардың төмен дәрежеде болуы, қажетті азық-
түлік пен бұйымдар поместьенің өзінде өндірілді. Орталық мемлекеттік
билік әлсіз болды. Феодал поместьесіндегі шаруалар малдың жүнінен жіп
иіріп, мата тоқыды, одан киім-кешек тікті, үй жиһаздарын, ыдыс-аяқ пен
құрал-саймандарды өздері жасады.Шаруалар да, олардың қожайындары да еш
нәрсені сатып алмады, бәрі өзімізде бар деген үрдісте өмір сүрді. Тек
өздері өндірмейтін тұз бен темірді ғана олар азық-түлікке, малға
айырбастап алатын. XI ғасырға дейін ел ішіндегі сауда-саттық өте төмен
дәрежеде болды. VI-X ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде осындай натуралды
шаруашылық үстемдік құрды. Мұндай шаруашылық кезінде еш нәрсе сатылмады
және сатып алынбады. Натуралды шаруашылық жағдайында жеке феодалдық
иеліктер арасындағы экономикалық және саяси байланыстар өте мардымсыз
болды. Ірі феодалдық жер иеліктер онан әрі дамыды, ол иеліктерде күштеу
аппараты құрылды. Ірі феодалдық иеліктердің саяси және мәдени
орталықтарына айналған қалалар өсіп-жетілді. Феодалдық иеліктер өзінше
тәуелсіз мемлекет іспетті болды. Ірі феодалдар көршілерімен соғысу немесе
бітім жасау мәселелерін өздері шеше беретін. Күшейіп алған жекелеген
феодалдар өздерін корольмен тең санай бастады. Осының бәрі ІХ-Х
ғасырлардағы Батыс Еуропада феодалдық бытыраңқылықтың негізгі себептері
болды. Мырза мен бағыныштылар арасында келісімшарт жасалатын. Вассал
мырзаның алдында тізерлеп тұрып, адал қызмет етуге ант беретін. Мырза өз
бағыныштысына камқорлық жасап, қолдау көрсетуге уәде ететін. Уәдесін
бағыныштыға бір уыс топырақ пен ағаш бұтағын тапсырумен бекітті. Бұл
келісімдер ауызша, сөз жүзінде жасалғандықтан жиі-жиі бұзыла беретін.
Бағыныштылар бір-бірінің мырзаларының иеліктеріне шабуыл жасап тұрды. Бұл
кақтығыстар феодалдық өзара қырқысулар деп аталды. Олардың мақсаты -
шаруалар коныстанған жерлерді басып алу; бай көршісін тұтқындап, құн
талап ету; тонаушылықпен олжа табу болды. Феодалдар соғыс кезінде қорғану
үшін мықты қамалдар тұрғызды. Өзара қырқысулардан, әсіресе корғанатын
қамалы жок шаруалар көп зардап шекті. Бұл қырқысуды тоқтатуға шіркеу көп
күш жұмсады. Ол Христостың туған күні, пасха мейрамы кезінде соғысты күнә
деп жариялады. Өзара қырқысуларды тоқтатуға корольдер де мүдделі болды
[2, с.с.102-103].
Феодализм – ХVIII ғасырда Ұлы француз төңкерісі кезінде "Ескі тәртіп"
(шексіз монархия, дворяндар үстемдігін) білдіретін ұғым; марксизмде -
капитализмнің алдындағы әлеуметтік экономикалық формация. Қазіргі тарих
шымында феодализм Батыс және Орталық Еуропада орта ғасыр дәуірінде өмір
сүрген әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылады, алайда, феодализм әр
дәуірде әртүрлі елдерде кездесті. Феодализм негізіне - вассал мен сеньор,
азамат мен зереннің, шаруа мен ірі жер иеленушінің ара қатынастары
жатады. Феодализмге құқықпен бекітілген сословиелік, заңдық теңсіздік,
рыцарлық әскери ұйым тән. Феодализмнің идеологиялық және өнегелік негізі
ортағасырлық мәдениеттің мазмұнын анықтаған христиандық болды.
Феодализмнің қалыптасуы V-IX ғасырлар Рим империясын варварлар жаулап
алғанынан кейін жүрді. Феодализмнің гүлденген дәуірінде қалалар және
қалалық тұрғындар экономикалық және саяси нығая түседі, сословиелік,
өкілеттік жиналыстар құрылады, сословиелік монархияның ақсүйектердің ғана
емес, сословиелердің мүдделерімен де санасуына тура келеді. Қалалық
экономиканың дамуы аристократия үстемдігінің табиғи-шаруашылық негіздерін
шайқалтты, ал еркін ойлаудың таралуы дінге күпірлік етушілердің ХVI ғасыр
қайта өрлеуге өтуіне әкелді. Протестанттық өзінің жаңа этикасымен және
құндылықтар жүйесімен капиталистік сипаттағы кәсіпкерлік қызметтің
дамуына қолайлы жағдай туғызды. ХV-XVII ғасырлар төңкерістер негізінен
аяқталғанын белгіледі. Техниканың қолөнершілік сатысы құлиеленуші
қоғамда, сондай-ақ ғасырдың ортасына дейінгі ерте және дамыған феодализм
жағдайларында үстемдік етті. Осы жүйенің қорытынды кезеңінде шамамен –
ғасырлар мануфактуралық техника элементтері пайда болды. Ол ең алдымен
өндірістің феодалдық тәсілдерінде буржуазиялық қатынастар туындай
бастаған Батыс Европада белең алды. Қолөнершілік кезеңнің ұлы жаңалықтары
– компас, оқ-дәрі, кітап шығару, механикалық сағаттар – мануфактура
кезеңінде кең өрістеді. Алғашқы қоғам тарихының жүздеген мың жылдығында
ғылым туралы заманауи ұғымда айту қиын. Ол кезде табиғат құбылыстарын
төтенше пайдалану туралы, салт-дәстүр, сенімдер, тыйымдардың соқыр сенім
формасында көрініс алған практикалық тәжірибенің салалуан. Әлі де болса
фантастикалық ұсынулармен тығыз байланысты ғылыми білім элементтері
таптық қоғамның туындауымен бірге пайда болады. Ақыл-ой еңбегінің
физикалық еңбектен бөліну процесі кезінде үстем тап өкілдері ғылыммен
жүйелі айналасу мүмкіндігін алды. Қолөнершілік кезеңде ғылымның өндіріс
және техникамен байланысы біржақты болды : нақты және жаратылыстану
ғылымдарының пайда болуы мен дамуы ( ең алдымен астрономия, математика,
механика) бастапқыда өндіріске негізделді. Алайда, осы ғылымдардың
техникаға кері ықпалы болды, өйткені ол ғылым арқылы дәлелденген
тұжырымдама ғана емес, өндірістің әр саласында осы уақытқа дейін
жинақталған мол практикалық тәжірибеге сүйенді. Сол кездерде ауыл
шаруашылығы металлургия, тау-кен өндірісінде, көлікте қолданылып жүрген
дағдылар, тәсілдер, дәстүрлер қоры теориямен сирек қорытылатын, ал мұндай
қорытулар жасалса, онда олар бізге белгілі, өндірістік процестерге сәйкес
келетін ғылыми түсіндірмелерден мүлдем алшақ болатын [34, с.202]. Египет,
Қосөзен аралығы, Хетт державасы, Финикия, Сирия, Крит, Персия, Индия,
Қытай, Америка құрлығы, Греция мен Рим империясының ежелгі өркениеті
әртүрлі салаларда бірегей және жарқын ғылыми жетістіктерге қол жеткізді.
Ежелгі Греция ғылымда айрықша биіктерді бағындырды. Б.э.д. VI-III
ғасырлары табиғи құбылыстарды түсіндіруге ұмтылған шынайы философиялық
мектептер қалыптасты. Ежелгі ғылым, нақты және жаратылыстану ғылымдары
саласындағы таңқаларлық жеке жаңалықтарға қарамастан, біздің пікірімізше,
ішкі қарама-қайшылықтарға құрылған, үздік-үздік, жүйесіз дамыған,
фантастикалық қиялдармен ұштасып жатты. Бұл әсіресе Ежелгі Шығысқа
қатысты. Тәжирибеден алынған, дана техникалық кеңестер онда магиялық
дәстүрлермен шатыстырылды. Бұл жағдай ортағасырлық кезеңінде де сақталды.
Қолөнершілік өндіріс үстемдігі оның дәстүрлі, эмпирикалдық жетілдерілген
тәсілдерімен бәсекелестерден құпия ұсталды, халықты мәжбүрлеп еңбекке
жету техникадағы ғылыми білімді қолдануға кедергі болды. Ғылым діни
идеология ықпалы арқылы да практикадан алыстай берді. Бұл әсіресе Батыс
Европада белең алды: ғылым белгілі бір дәрежеде шіркеушілер мен ғалым –
схоластар қолына тап болды, олар табиғи құбылыстарды зерттеу
тәжірибелеріне емес, христиан діни ғылымына бейімделген. Әрине, бұл
кезеңдерде Индияда, Араб халифатында (Орта Азияны қосқанда), Қытайда,
содан кейін Батыс елдерінде маңызды ғылыми жаңалықтар болды, бірақ бұл
жетістіктер өндірісте кең қолданылған жоқ. Ғылым мен техника өзара қарым-
қатынасы жаңа типінің бастапқы жаршысы XV ғасырдың ортасы – қайта өрлеу
кезеңі мен капиталдың алғашқы жинақталу оқиғалары деугу болады.
Техникалық дамудың ерте кезеңдері туралы айтқанда, ал ол кезең жүздеген
мың жылдарға созылды, біз жаңа техниканы ойлап табушыларды нақты атай
алмаймыз. Алғашқы тарих жаңалықтар мен өнертапқыштардың нақты мерзімін
білмейді. Бастапқы мәдениетті жасаушылар кәдімгі қарапайым балта мен
балғаны, доңғалақ пен айырды, мата станогын ойлап тапты, металл балқытып,
одан әртүрлі бұйымдар жасады,жабайы бұқаны жер жыртуға үйретті. Мұндай
өнертапқыштық пен жаңалықтар біздің планетамыздың әр тараптарында сан рет
қайталанды, ұмытылып, содан соң қайта қалпына келтірілді, ақырысында
практикада бекітілді. Жер планетасында өмір сүріп жатқан халықтардың
барлығы шығармашылық қабілет пен өнертапқыштық қасиеттеріне ие. Алайда,
нақты-тарихи жағдайларға байланысты ана немесе мына кезеңдерге бір
халықтарда осы қабілеттерін көрсету үшін үлкен, ал басқаларында аз
мүмкіндіктер бар. Тарихи дамудағы теңсіздіктер ғылыми-техникалық
шығармашылық салаларында да табыстардың әртүрлі болуына ықпал етеді:
бірде Африка, бірде Азия, бірде Европа, бірде Америка алға шығып отырады.
Ғылым мен техника жаңашылдарының мәні мынада, яғни олар өз елінің шегінде
әрекет етіп, басқалардан бұрын өндірістің жаңа техникалық
қажеттіліктерін түсінді. Әрбір маңызды ғылыми жаңалық әртүрлі елдерлегі
көптеген өнертақыштардың шығармашылық ізденістерінің нәтижесі болып
табылады. Бірақ бұл нақты техникалық немесе ғылыми жетістіктерді жүзеге
асыруда шешуші роль атқарған өнертапқыштар мен ғалымдардың сіңірген
еңбегін төмендетпейді. Өздерінің алдындағы ғалымдардың тәжірибесіне
сүйене отырып, алға қойылған міндеттің толық және дұрыс шешімін тапты,
ғылыми- техникалық дамудың болашағына жол ашты [21, с.37].
1,2 Ауылшаруашылық техникасы. Тау-кен ісі, металлургия. Металлдар өңдеу
Феодализм дәуірінде материядық өндірістің негізгі ауқымы
ауылшарушылығы, ал салалардан егіншілік ерекше мәнге ие болатын.
Антикалық егіншіліктің көптеген жетістіктері, әсірісе қостанапты және
үштанапты егіс алаңын қолдану, сондай-ақ кейбір жетілдірілген
ауылшаруашылық құралдарын пайдалану ұмытылды. Рим империясының
қирандыларында құралаған Батыс Европалық мемлекеттер егіншіліктің арнайы
формаларына қайта оралды. Далалық аудандарда тыңайған, ал орманды
алқаптарда үстеп себу егіншілігі қолданылды. Феодалдық қоғамның өндіруші
күштері баяу өсті. Жерді пайдаланудың дамыған формаларын игеру біртіндеп
жүре бастады. Герман тайпалары ежелден-ақ Рейннен Эльбаға дейінгі
территорияны мекендеді. Германдар орман айналасындағы, өзендер мен
жылғалар маңындағы ашық жерлерді қоныстанды. Поселкелер бірнеше ауладан,
кейде тіпті қосымша мекен – жайлары бар бір усадьбадан құралатын. Оларда
бірнеше ата-ұрпақтан тоғысатын, рулас кісілерді қамтитын ірі семьялар
тұрды. Руластар бөренелерден лашық үйлер салып, олардың төбесін сабанмен
жабатын, ал жаудан сақтану үшін көбіне поселкіне айналдыра үйінді қорған
соғатын және ор қазып тастайтын. Кейін мұндай кіші-гірім поселкелер
деревняға айналып отырды. Германдар мал мен құс өсірді, аң және балық
аулады. Бірақ олардың негізгі кәсібі егіншілік болды. Руластар алқапты
тазарту үшін ағаштарды кесті, томарларды қопарды. Бұл жерге топырақ нәрі
таусылғанша егін екті. Екі-үш жылдан кейін ол алқапты тастап, жаңасын
тазартты. Германдар темірді таба және өңдей білді. Темірден еңбек
құралдары мен қару-жарақтар соқты. Жер енді кетпенмен емес, басқа
құралдармен де өңделетін болды. Көбіне оны жеңіл соқамен жыртып, онан соң
ағаш тырмамен қопсытты. Соқаға өгідер жекті. Германдар римдіктерді жаулап
алғаннан кейін олардан қос танапты егіншілікті үйренді. Бұл жағдайда
жыртылатын жер екі танапқа бөлінді : бір танапқа тұқым себілді, ал
екіншісі парға қалдырылды, яғни ол тынығып жатты. Егіске және парға
бөлінген танаптар жыл сайын алмастырылды. Қос танапқа көшу егін
шаруашылығында еңбек өнімділігін арттырды [35, с.47].
Ауылшаруашылық техникасы баяу дамығандықтан егін түсімі ұзақ уақыт
бойына өте аз болды. Шаруа өндіретін азық-түліктің көбін мырза иемденіп
отырды. Қалған азық-түлік шаруалардың күн көрінісіне әрең дегенде
жететін. Олардың сататын еш нәрсесі болмады. Міне, осы себепті де ХІ
ғасырға дейін Европада сауда нашар дамыды. Феодалдардың да, шаруалардың
да шаруашылығы натуралды болды. Өмірге қажеттің бәрі түгелдей дерлік
өндірілетін шаруашылықты натуралды шаруашылық деп атайды; мұндай
шаруашылықта азық-түлік пен бұйымдар сату үшін емес, өздерінің тұтынуы
үшін дайындалады. VIII ғасырдан бастап Батыс Европада үштанапты егіншілік
ең ірі феодалдық поместьелерінде қолға алынды. Русьта үштанапты XI – XII
ғасырларда пайда болады. Қостанапты және үштанапты егіншілік
тыңайтқыштарды жүйелі қолдану мен күрделі өңдеуді қажет етеді. Тыңайған
жер мен үстеп себуге тән қарапайым топырақтық қопсыту мен аударумен
ауыстырылды. Мұндай технология арам шөптермен көн-қоқырларды жою үшін
қажет болатын. Егістік өлшемділігі осындай өңдеу нәтижесінде 10-15 есе
жоғарылады. Ауыл шаруашылығында егіншіліктің жемістұқымдық жүйесі пайда
болды және ол кеңінен тарады. Дегенмен, қостанапты және үштанапты әдіс
егіншілікке үстем жүйеге айналды деп айтуға болмайды. Дәнді дақылдар
басты орынға шықты. Бидай және бұршақ тектес дақылдарды жаппай еге
бастады [38, с.64].
V – X ғасырдан бастап Батыс және Солтүстік Европаға славяндардан қара
бидай келді, арпа, сұлы егілді, оңтүстік аудандарда – жүгері себілді.
Күріш Қытай мен Оңтүстік Шығыс Азияның басқа да елдерінде
өсірілді.Америкалық үнділер жүгері, картоп, күріш екті. X – XII ғасырдан
бастап майлы және техникалық дақылдар ассортименті кеңейді : зәйтүн, грек
жаңғағы, зығыр, қара сора, вайда, вернель, крап тағыда басқалары. Сыра
қайнату қолға алынуына байланысты құлмақ кең тарады. Жүзім шаруашылық
қарқынды дамыды. Егіншілікті кеңейту өнімнің жоғарылануына ықпал етті.
Ормандағы ара шаруашылығы омарташылыққа өтті. Ауыл шаруашылық
құралдарынан Европа елдеріне доңғалақсыз жеңіл ағаш соқалар қолданысқа
енді. Доңғалақты ауыр темір соқаларды бұқалар мен аттарға жегу арқылы
жұмысқа пайдаланды. Атты ауыр жұмыстарға жегу X ғасырдан кейін іске асты.
Жер телімдерін қолмен өңдеу үшін күрек, кетпен, орақ, айыр, тырма
қолданылды. VIII – IX ғасырдан бастап ауылшаруашылығында қолданылатын
ағаштан жасалған құрал-саймандарды темірден жасалғандарға ауыстыра
бастады. Осы жаңалықтардың бәрі егінді терең әрі сапалы өңдеуге мүмкіндік
берді. Дәнді ұнтақтау үшін жануарлардан басқа да әр түрлі механикалық
қүрал – саймандар пайланылды. Ағаш темірден тіс қойылған тақтайдан
жасалды. Бұл соқаны екі бұқаға жегіп оның салмағын ауырлату үшін мал
айдаушы аяғының ұшымен тұрды. Plaustellum тістері кесетін доңғалаққа
ауыстырылды. Осы саймандардың екеуі де дән ұнтақтаудан басқа малдарға шөп
кесуге де пайдаланылды. Дәндерді ұнтақтау есек немесе ат жегу арқылы
қозғалысқа келтіретін диірмен көмегімен қолмен атқарылды. XII-IX
ғ.қарсаңында европалықтар 120-ға жуық бау-бақша және бақ өсімдіктерін
білді. Араб әлемі Батыс Европаны көптеген жаңа ауылшаруашылық өнімдерімен
таныстырды. Антикалық әлемнен белгілі қант ортағасырлық Европада әлі
қолданылмаған болатын. Оның орнына солод пен жүзім ашытқысы пайдаланылды.
Арабтар жүйелі түрде Батыс Европаға қант жеткізіп тұрды. Олар, сондай-ақ
Таяу Шығыс пен Оңтүстік Испанияға қант құрағы дақылын таратты. VIII
ғ.арабтар Оңтүстік Испанияға күріш егіп, гранат ағашын, құрма пальмасын
отырғызды. Жібек шаруашылығы мен мақта өсіруді енгізді. Европадағы
суармалы егіншілік те арабтар арқасында өріс алып, суды көтеру
техникасына үйретті, топырақты суландыру мен құрғату әдістері игерілді.
Арабтар Европада су болу үшін қоғамдық бақылау жүргізетін суландыратын
канал жүйесін таратты. Бұл жаңалық арабтарды Европадан ығыстырып шығарып
тастағаннан кейін де жалғасын тапты. Халықаралық сауданы дамыту
татымдылық, хош иіс, бояшы заттектер мен жеміс-жидек өндірісін кеңейтуге
ықпал етті [33, с.15]. Сол уақытта шай өсіру Қиыр Шығыспен шектелген
болатын. Дегенмен, шай плантациялары Жапонияда қолға алына бастаған. ХХ
ғасырдан XIV ғасыр аралығында оны өндіру ауданы кеңейді. Аттарды әскери
істе, сондай-ақ өндірістің әртүрлі салаларында көп пайдалануға байланысты
мал шаруашылығы, оның ішінде жылқы шаруашылығы кең өндіріс алды.
Ауылшаруашылығы жұмыстары мен тасымалдау үшін аттар және мүйізді ірі
қаралардан басқа Батыс Европада есектер мен қашарлар, ал шығыста түйелер
қолданылды. Кейбір елдерде, әсірісе Англия мен Фландрияда жүн мата
дайындау үшін шикі зат алынатын қой шарушылығы кең тарады. Үй
жанауарлардың тұқымын жақсарту үшін алыс елдерден сатып алу, әкелуді
жолға қойды. Қойлардың жаңа тұқымын өсіру мен ағылшындар арабтар
айналысты, мүйізді ірі қараны Фландрияда, сүттілерін Голландияда, ал
Бельгия мен Германияда шошқа өсірілді. Әсіресе жылқы тұқымы ерекше
жақсартылды. Ерте орта ғасырларға атақты араб-ағылшын тұқымдарын енгізу
жатады, бұл араб билігі кезеңінде Франция оңтүстігінде пайда болған
тәрізді. Францияның солтүстігі, Германия мен Данияда жылқының жақсы
тұқымдарының атағы жайылды. Мал шарушылығының дамуы XIV ғасырдың соңы –
XV ғасырдың басында жасанды шалғындардың пайда болуына ықпал етті. Орта
ғасырдағы ауылшарушылық техникасы жақсартудың маңызды көрсеткіші [8,
с.17].
Ауылшаруашылық өнімдерінің көпшілігі сол орында арнаулы өңдеуден
өткізуді қажет ететін. Бал өндіру және сыра қайнату, шарап жасау мен
зәйтүн басқа да өсімдік майларын алу, наубайхана, ет және сүт өнімдерін
дайындау, үй жануарлары терісін өңдеу, сондай-ақ олиф, желім, бояулар
тағыда басқа өндірісі орта ғасырлық деревнялардың әдеттегі кәсібі болды.
XIV ғасырдың сары май өндіру мен бірге Голландия және Фландрияның даңқы
шықты. Русьта бал арасын өсіру бастапқыда ормандағы ара шарушылығы
түрінде қолға алды. Бал мен балауыз шетелге шығарылды. Аңшылық қатты
дамыды, әсіресе орманды аудандарда. Мысалы, шығыстағы славяндар ежелгі
Русь мемлекеттері пайда болғанға дейін және одан кейін де бағалы аң
терісі үшін аңщылық атағы шыққан: ақ тиын, сусар, кәмшат, құндыз, түлкі,
бұлғын сондай-ақ, сол уақыттардағы орман байлықтары саналатын ірі аңдар :
бұғы, қабан, аю, қасқыр терілерін сатуға шығарды және кейімдер, бас
кейімдер тікті. Аңшылықтың негізгі қаруы Русьте садақ пен жебе, сүңгі,
қанжар, ай балта, найза болды. Саналуан жабайы құстарды үлкен торлар,
аулар көмегі мен ұстады. Арнаулы үйретілген тазылар, иттер мен бүркіттер
кең қолданылды. Ауылшарушылықтың маңызды саласы балық аулау болды. Балық
аулау үшін үлкен аулар конце тәріздес корзиналар мен басқа да құралдар
пайдаланылды. Батыс Европалық балық кәсібінде қолөнерші цехтарына ұқсас
корпорациялардың өте ерте пайда болғандығын байқаймыз. Мысалы, Италиядағы
равенндік балықшылардың цех статусы X ғасырға жатады. Цех кәсібі мен оның
техникасының жалпы сипаттамасы. Өндіруші және өңдеуші кәсіп техникасы мен
технологиясы дамытудағы маңызды роль қалалық өнеркәсіпке тиесілі, ол
цехтық ұйымды алды [8, с.56]. Бәрінен бұрын – өткен дәуірлер кезінде –
қолөнершілердің кәсіби корпорациялары Индияда пайда болды, онда олар
қоғамдық топ ретінде әрекет етті. Үнді феодалдық мемлекеттерінде VII –
XII ғасырда кәсіби қоғамдық топтар болды (мата тоқушылар, зергерлер, аяқ
киім, қару-жарақ, өндірушілер, ағаш оюшылар). Орта ғасырлық Қытайда
кәсіптік цехтар ерте пайда болды. Тан және Сун әулеттері кезеңінде цехтық
кәсіптік өндіріс жақсы дамыды. Қызметкерлерінің саны 100-ге дейінгі
мемлекеттік ірі шеберханалар кейбір салаларда ғана,мысалы металлургияда
болды. IX – X ғасырларда цехтар Византияда да құрылады. X ғасырдағы
құжаттардың бірі биліктің бақылауында 22 цехтық болғандығын растайды.
Цехтан тысқары ұйымдарда шеберхана ашу мүмкіндігі жоқ, сондықтан көшеде
жалғыз жұмыс жасауға мәжбүр шеберлер ғана қалады. Цехтар бірдей кәсіппен
айналысатын тұлғаларды біріктірді. Цехқа тиесілі болу мұрагерлікке
жатпайтын. Оған кірудіңде біршама қиындықтары болды, яғни ережеге сәйкес
бес кепілші тауып цехтың кейде мемлекеттік қазына пайдасына белгілі бір
мөлшерде кіру жарнасын төлеуі тиіс еді. Батыс Европада цехтар IX – X
ғасырда Италияда қалыптасады, содан соң XI – XII ғасырда Францияда, ал
XII – XIII ғасырда Англия мен Германияда құрылады. Цехтық ұйымдар Русьта,
XII - XIII ғасырда Закавказьеде, XIII ғасырда ертерек Орта Азияда,
сондай-ақ Иранда, Кіші Азия мен Алтын Орда иелігінде тіркеледі. Цехтар
бір мамандық немесе бірнеше кәсіппен айналысатын қала кәсіпшілерін
біріктірді. Цехтық ереже өндірісті реттеді. Бұл тәртіп жұмыс күнінің
ұзақтығын, шеберлер қарамағында болатын үйренуші шеберлер санын,
шығарылатын өнімдер көлемін,д айын өнімдер бағасын белгіледі. Мұнда ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан жұмыс тәсілдері мен амалдары, еңбек құралдары
барлық шеберлер үшін міндетті болды. Цехтық регламенттердің мақсаты –
шеберлердің бірінің басқаларына салыртарған ерекше басымдыққа ие болуының
алдын алу. Оған қоса бастапқы кезеңде цехтарда қиын жағдайға тап болған
цех мүшелеріне ұйымдасқан түрде қолдау көрсету қарастырылды. Дегенмен,
одан әрі цехтардың тиімсіз жақтары да көрініс бере бастады. Олар
кәсіпшілердің бастамаларын шырмап, өндірісті оңтайландыруға кедергі
келтірді. Кәсіптік өндірістің өсуі мен шеберліктің шыңдалуы жаңа
цехтардың ашылуына әкелді. Кез келген орта ғасырлық қалада олар ондап, ал
кейбір қаларда жүздеп саналды. Мысалы, Пуатье қаласында XIII ғасырдан
бастап диірменшілер, қасапшылар, балықшылар, етікшілер цехі болды. XIV
ғасырда оларға наубайшалар, шұға жасаушылар зергерлер цехі қосылады [44,
с.27].
ХІ ғасырға таман Батыс және Орталық Европада орманды жерлер азая
түсті. Шаруалар егінге жір әзірлеу үшін қалың ну ормандарды отап, олардың
томарларын қопарды. Көп жерлерде батпақтар құрғатылды. Бұрын қанырап бос
жатқан жерлерде жайқалып егін өсті. Жыртылатын жер ауданы едәуір кеңейді.
Қос танапты егіс үш танапты егіспен алмасты. Жыртылатын жер енді екіге
емес, үш танапқа бөлінетін болды; оның біреуіне күздігүні күздік
дақылдар, екіншісіне көктемде жаздық дақылдар себілді, ал үшіншісі бірі
ғана тынығатынболды. Ауыл шаруашылық техникасы, баяу болса да, жақсара
түсті. Шаруаларда темірден жасалған еңбек құралдары көбейе бастады. Жеңіл
соқамен қатар доңғалақты ауыр соқа кеңінен қолданылатын болды. Шаруа
ондай соқамен жерді терең жыртып, оны темір тісті тырмамен қопсытты.
Күздік егістік үшін жер екі-үш рет жыртылып отырды. Бау-бақша, жүзімдік
молая түсті. Егіншілік өнімдерінің түрлері көбейді, олардың шығымы артты.
Ұнды анағұрлым тез тартатын диірмендер көбейді. Шаруалар
шаруашылықтарында сиырдың, өгіздің, қойдың саны өсті. Оңтайлы қамыттың
ойлап шығарылуына байланысты жылқы соғыс ісіне ғана емес, сонымен бірге
жүк тасуға да пайдаланатын болды. Сөйтіп, феодалдық құрылыстың орнығуына
байланысты үлкен ілгері басушылық орын алды : егіншілік пен мал
шаруашылығы да, қолөнер де дами түсті. XIII ғасыр басталғанша Русьте 40-
тан жоғары кәсіптік мамандық иелері болса, XVI ғасырда олардың саны көп
өсті, мысалы Новгордта 237-ге жетті. Жұмыс станок және еңбек
құралдарымен, шағын шеберханада, шебер және оның үйренушілерінің қол
күшімен атқарылатын осы кезеңдерде тоқыма және металл өңдеу кәсіптері
жақсы дамыды. Ежелгі орыс кәсіптік өндірісіндегі маңызды салалардың бірі
қыш бұйымдар жасау болатын [42, с.83].
Орта ғасырлық Батыс Европада тау-кен ісі өңдеуші кәсіпшілігіндегі
тәрізді – цехтық принцип бойынша ұйымдастырылды. Тау-кен жұмыстарын
корпорациялар атқарған, яғни серіктестік мүшелері кенді қазу, оны қорыту
және балқыту бірлесіп жүргізді. Әрбір өзіне тиесілі үлесін алды. Темір
өндіру Европаның барлық аумақтарында жүрді: Штирия, Карантия, Тирол,
Вестфалия, Силезия, Чехия, Англия, Испания, Орталық Швеция, Оңтүтік және
Солтүстік Италия. Түрлі-түсті металл өте аз өндірілді, олар үнемі
жетіспейтін. Мысалы, Скандинавия, Германия, батыс славяндар аумағы,
Албания да қазылды. Испанияда темір мен сынап өндіріліп, алтынды
амальгамдауға пайдаланылды. Британия мен Италияда қолайы мен қорғасын
пайдаланылды. Металл қазбаларды өндіру қолмен атқарылды. Еңбек құраладары-
шот балға, сына, балға мен темір күрек. I-ші мыңжылдықтың соңына таман
оңай қазылатын қазбалар қоры таусылды, ал оған қажеттілік өсті. Шамамен
VIII ғасырдан бастап тереңде жатқан кен байлықтарын қазу жұмыстары қолға
алынып 10 мертге дейін игерілді. Шахтада жиналған суды айдаудың өзі
қолмен атқарылды. XIV ғасырдан бастап ол үшін баспалдақты доңғалақ,
сондай-ақ ат жетек пайдаланылды. Ағаштан тірек қойылған шахталарды
жарықшақ пайда болғанға дейін кенді қолмен қазып, содан соң оны қаптарға
салып, жоғарға шығарды. Кен іріктеуден өтіп, шайылып, қорытуға
жіберілетін. Қарастырылып отырған кезеңде тау-кен металлургиялық кәсіпте
Германия, Чехия, Венгрия, Австрия елдері біршама жетістіктерге жетті.
Мысалы, XII ғасырда Гарца кеншілері Гослар маңындағы тауда жарылыс жасау
үшін оқ-дәрі пайдаланғандығы туралы мәліметтер бар. Европада ең
жаңалықшыл саналатын саксондық кен казушыларды озық әдістерді үйрету үшін
Швеция мен Англия кен орындарына шақырды. XIV ғасырда осы жерлердегі кен
өндірісі күрделі механизмдерге негізделіп, жақсы ұйымдастырылған деңгейде
жүргізілді. Қазылып алынған кен көмір жағылып, қыздырылатын пештерге
қорытуға жіберіледі. Мұндай пештердің биіктігі 0,6 метр, диаметрі 0,35
метр, оны жерден қазылған шұңқыоларға орнатады. Үш сағат шамасында
балқытудан кейін темір қамыр тәріздес күйге айналады. Мұндай пешті тәулік
бойы пайдалану нәтижесінде 500 кг темір қорытылып оның 70-75 % қалдыққа
кетеді. Кеннен темір алудың осындай төмен дәрежесі мен кен өндірудің
аздығы металлға өскен жоғары сұранысты қанағаттандыра алмады. Сондықтан X
ғасырда биіктігі 1,5 метр, ені 0,5-0,6 метр, конустық формадағы шахтылық
пештер қолданыла бастады. Мұндай пештердің қабырғалары күйдірілген саздан
жасалып, беті ашық күйде қалдырылды. Бұл пеш кеннен 72% темір алуға
мүмкіндік берді. XIII ғасырда Штирияда штукофен деп аталатын, биіктігі
3,5 метр пешті пайдаланды. Осы ғасырдың соңында сол штукофенге ұқсас,
бірақ одан да биік домендік пештер пайда болды. Нәтижесінде кен толық
іске асырылды. Жетілдірілген пештердің пайда болуы болат пен болатты
темір өндірісін одан әрі дамыту үшін барлық қажетті жағдайларды жасады
[43, с.24]. Индия мен Қытайда, Араб халифатында кенінен тараған, Батыс
Европада дамасск атауына ие болған болат өзінің мықтылығымен ерекшеленді.
Оның қанша майысса да морт сынбайтын қасиетіне байланысты қылыш қарулар
жасауға пайланылды. Болат қылыштар өте жоғары бағаланды. Батыс европалық
және орыс шеберлері шығыс болатының дайындалу тәсілін білігісі
келегенмен, нәтижеге қол жетпеді. Ең жақсы болаттан жасалған қаруды тек
Шығыстан сатып алуға болатын. Жапония, Аравия, Сирия, Персия, Русьте
салмағы 600-700 г тартатын болат кесектер дайындалды. VI ғасырдан бастап
Шығыста (Индияда) металды химиятермикалық өңдеудер өткізу тәсілі –
цементтеу қолданыла бастады. XII – XIII ғасырда орыс шеберлері бұйымдарды
дәнекерленген болаттан дайындау тәсілін игерді. Сондай-ақ XIV ғасырдың
басында шойынды балқыту қолға алынды, бұл ұлы Болгария мен Поволжье
қалалары маңында жүргізілген қазу жұмыстары дәлел болады. Металл өңдеу
жұмыстары бірқатар кәсіптерді қамтыды. Ең алдымен бұған темірші ұсталарды
жатқызамыз. Олар ауылшаруашылық құралдарын (орақ,кетпен,күрек,айыр,тырма)
металл бөліктерінен дайындады. Темір өңдеумен сондай-ақ, қоңыраушылар,
қару-жарақ жасаушылар, сауыт жасаушылар, құлып жасаушылар айналысты. Орта
ғасырдағы ұсталар темірді механикалық және термикалық өңдеудің әртүрлі
күрделі тәсілдері мен әдістерін жақсы игерді. Нәтижесінде бұйымдардың
сапасы өте жоғары болды. Қару-жарақ дайындау сапасы айрықша бағаланды:
шлем, қылыш, қалқан, дулыға, айбалта, оқ, зеңбірек металлдан жасалып,
оларды әрлеу де назардан тыс қалмады. Орта ғасырдағы кәсіпшіліктің
маңызды саласы түрлі-түсті металлдарды өңдеу болып табылады. Қазан
жасаушылар, алтын-күміс зергерлері, эмальерлер мен басқа да мамандар әр
түрлі шаруашылық заттарын, сәндік бұйымдар, әшекейлер дайындады. Воск
үлгісі бойынша құю процессі кеңінен тарады. XIII ғасырдан бастап орыс
құюшылары төгу тәсілін қолдана бастады. Бұл тәсілдің мәні мынада, яғни
құю формасына жоғары саңылау арқылы балқытылған металл құйылады, оның
шағын бөлігі форма қабырғаларына тиген бойдан қатып, ал қалғаны төменгі
саңылау арқылы төгіледі. Әр түрлі әшекейлер дайындау үшін оймалау, алтын
жалату, бедер салу, филигрань әдістері қолданылды. Металл құю өнімнің
ерекше түрі ретінде одан әрі дамыды. V ғасырда Италия мен Францияда
алғашқы қоңыраулар пайда болды. VIII-IX ғасырларда ол бүкіл Батыс
Европаға тарады. Бастапқыда оны қоладан құйып, кейіннен темір мен тіпті
күміс қосатын болды. Маман құюшылар әмбебап әрі жан-жақты әрекет етті.
Батыс Европадағы қоңыраулар Русьте X ғасырда пайда болды. Дербес қоңырау
өндірісі Киевте XIII ғасырдың II жартысында іске қосылды.
Тау-кен ісі кен ісі – ғылым мен техниканың жер қойнауын игеру, пайдалы
қазылымдар өндіру жұмыстарын қамтитын саласы. Ол жер қыртысына
техногендік әсер етудің барлық түрін қамтиды.Тау-кен ісі негізінен жер
қойнауындағы пайдалы қазбаларға барлау жүргізу, құрамы мен сапасын
анықтау, өндіру жүйесін тағайындау, алынған пайдалы қазылымдарды алғашқы
өңдеуден өткізу және тау-кен технологиясы саласында ғылыми-зерттеуші
жұмыстарын жүргізумен айналысады. Содан кейін ғана кен қазу үшін дайындық
жұмыстары (кенді ашу, дайындық қазбалар жасау, жер астылық және жер
үстілік қажетті құрылыстар тұрғызу,) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 ЕРТЕ ФЕОДАЛИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ ТЕХНИКА 9
1,1 Феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы және техникалық прогресстің бас
орталықтарын ауыстыру 9
1,2 Ауылшаруашылық техникасы. Тау-кен ісі, металлургия. Металлдар өңдеу 14
1,3 Тоқыма және қыш өндірісінің дамуы 21
1,4 Құрылыс,көлік және әскери техникасы 24
2 ҚОЛӨНЕРЛІК ДӘУІРДІҢ ҰЛЫ АШУЛАРЫ 32
2.1 Компас. Оқ дәрі мен оқ ату құралдары 32
2.2 Кітапбаспанасы.Қағаз шығару 34
2.3 Механикалық сағаттар. Диірмендер 37
2.4 Шойын қорыту өндірісінің бастамасы мен орта ғасырлық техникалық
тәжірибелер 39
3 ҒЫЛЫМ 41
3,1 Батыс европа елдеріндегі ғылыми білімнің жинақталуы 41
3,2 Батыс Европадағы білімнің дамуы мен университеттердің пайда болуы 46
4 V-XV ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДАҒЫ БАТЫС ЕВРОПАДАҒЫ ҒЫЛЫМ МЕН ТЕХНИКАНЫҢ
ДАМУЫТАҚЫРЫБЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 51
4.1.Модульдік ойын технологиясының тиімділігі мен түрлері 51
Сабақ үлгісі. 57
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыста V-XV ғасырда Батыс
Европадағы ғылым мен техниканың дамуының барысы, нәтижелері кешенді түрде
зерттеледі. Ғылым мен техника дамуының әлеуметтік-саяси салдарлары
сарапталады.
Тақырыптың өзектілігі. Мәселенің өзектілігі өскелең ұрпақты жаһандасу
жағдайында жаңа реалдықтарды ғылыми терең нәтижесінде игерілуі
қажеттілігімен түсіндіріледі. ХХІ ғасыр-техника ғасыры деп бекер
айтылмаған. Қазіргі таңда техника тез қарқынмен дамып келеді. Ал техниканың
дамуымен қатар ғылым да даму үстінде. Адамзаттың ғылыми-техникалық дамуы
біртұтас, іштей байланысатын процесс. Бұл дамудың заңдары обьективті
негізделген. Ғылым мен техника барлық уақытта қоғамдық қызығушылық тудырып
келеді. Тарихи дамудың әрбір кезеңіндегі тарихи құралдардың деңгейі адамның
табиғат заңдарын тану дәрежесі мен оларды практикада пайдалану үрдісіне
тәуелді. Дегенмен, адам табиғатты жалғыз өзі ғана емес, қоғамдық өндіріс
үдерісінде таниды. Сондықтан, техникалық даму сипаты, оның қарқыны мен
нәтижелері өндірістік тәсілдерге, яғни әлеуметтік-экономикалық формацияға
байланысты. Тарихи дамудың белгілі кезеңіндегі техниканың әртүрлі
салаларының жиынтығын уклад деп аталады. Ол алдымен өндірістік қатынастар
мен қоғамдық мәдениеттің ең жоғарғы мүмкіндіктерімен сипатталады. Нақты
тарихи кезенінің техникалық уклады өзі жататын техникалық дамудың сатысымен
анықталады және сонымен шектеледі. Техникалық құралдар олардың қолданылу
ауқымы тәрізді саналуан болып келеді. Осы ғылыми жұмыста техникалық
құралдардың шығу тарихы, қолдану ауқымы мен түрлерімен таныстырамыз.
Өндіріс құралдары мен саймандары-өндіруші күштердің маңызды құрамдас
бөлігі. Ғылым мен техниканың даму мәселесі Отандық тарих ғылымында арнайы
зерттеу нысаны болмаған. Қазақстанда және Шығыс елдерінің қоғамдық
пікірінде ғылым мен техниканың дамуы тек Батыс өркениетіне тән болды деп
келінді. Бұл белгілі дәрежеде түсінікті. Бірақ қалыптасқан стеоритиптерді
жеңуде Отандық тарих өз үлесін қосу керек. Көптеген ғылым мен техника
Шығыста шыққаны рас, бірақ неліктен ол Шығыста дамымай, Батыста кең өріс
алды. Бұл мәселеде өзекті болып келеді. Орта ғасырдың хронологиялық шегі
б.з. V-XV ғасырдың ортасы саналады. Әлеуметтік-экономикалық қатынаста орта
ғасырларға ерте және орта феодализм сәйкес келеді. Батыс Европада V-XV
ғасырда сан алуан әрі жарқын техникалық жетістіктер байқалады. Техниканың
барлық салалары бойынша ойлап табулар он жылдықтан он жылдықтарға ұлғая
түседі. Диплом жұмысында осы кезеңдегі Батыс Европадағы ғылым мен
техниканың дамуы қарастырылады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанды
индустрияландыру және модернизациялау тұжырымдамасын жариялағаны мәлім. Осы
тұрғыдан алғанда Батыс Европадағы ғылым мен техниканың даму тарихын ғылыми
негізде ой-елегінен өткізіп, тарихи сабақтарын бүгінгі тарих ғылымы үшін
өзектілігі күмән тудырмайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Батыс Еуропадағы ғылым мен техниканың дамуына
қатысты отандық тарих ғылымында зерттелген емес.Тіпті, орыс кеңес тарих
ғылымында да арнайы зерттеу нысаны болған еңбектердіде аз кездестірдік.
Солардың бірі В.С.Виргинскийдің ғылым мен техниканың дамуы жөнінде көптеген
еңбектері бар. Оның История науки и техники атты еңбегінде алғашқы
қоғамнан басталып, жаңа заманның ғылымы мен тарихы жөнінде толыққанды
материал жинақтары бар. Осы аталған еңбекте V-XV ғасырдағы Батыс Европадағы
феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы, ауылшаруашылық техникасы, қолөнер
дәуірінің ұлы ашулары мен Батыс Европадағы білімнің дамуы кең түрде
қарастырылған [1]. В.С.Виргинскиймен бірігіп жазған В.Ф.Хотеенковтың
Очерки истории науки и техники с древнейших времен до середины XV века
деген атпен жарық көрген еңбегінде Батыс Европадағы тау-кен ісі,
металлургия және құрылыс техникасы түрлерінің қалыптасу тарихы, қолдану
ерекшелігі қамтылған [2]. Әскери техниканың тарихы туралы бірнеше құнды
еңбектер жазылған. Ағылшын ғалымы Д.Келлидің еңбегінде оқ дәрі мен оқ ату
құралдары туралы сөз қозғады[3].
Бұл бағыттағы шыққан кең көлемді зерттеулердің ішінде В.Бехаймның [4],
С.Жарковтың [5] еңбектерің атауға болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде
европалық қару-жарағы Батыс Европа халқының әскери ісі мәселелерінің
шеңберінде ғана қарастырылып, осыған орай олардың кейбір түрлерінің
қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған. Металлургия,
металлдар өңдеу жөнінже зерттеуге арналған Е.Черных [6], А.Кунаев,
С.Кожахметов, И.Онаев , А.Тонконогий [7] еңбектерінде металлургия саласын
зерттеліп, оның неше түрге бөлінетіні жөнінде айтылады. М.Е.Сергенконың [8]
еңбегінде ортағасырлық Италиядағы ауылшаруашылығы, техникасы мен оның
қолдану аясы туралы айтылған. Техника тарихы туралы А.Я.Авербухтың [9] ,
В.Н.Красновтың [10], Ф.Кедровтың [11], М.Н.Ишковтың [12], И.И.Исаченконың
[13] еңбектерін ерекше атап қету керек. Орта ғасыр тарихы жөніндегі кешенді
еңбектерде баршылық. Солардың ішінде Е.В.Агибалова, Г.М.Донскойдың [14],
М.Бойцов, Р.Шүкіровтың [15], М.Л.Абрамсон, А.А.Кириллова,
Н.Ф.Колесницкийдің [16] еңбектерін атап көрсетуге болады. Батыс Европаның V-
XV ғасырдағы ғылымы мен техникасының даму тарихы жөніндегі зерттеу
жұмыстарының жоқтын қасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмыстың негізгі мақсаты-V-
XV ғасырдағы Батыс Еуропадағы ғылым мен техниканың шығу тарихы, техниканың
түрлері, қолдану аясы, дамуындағы ерекшіліктерді айқындау болып табылады.
Зерттеу жұмысында осы мақсаттан туындайтын келесі міндеттер алға қойылды:
– Батыс Еуропадағы феодализм дәуіріндегі техника мен ғылымның сипаттамасын
айқындау;
– ерте феодализм дәуіріндегі ғылым мен техника дамуының алғы шарртарын
талдау;
– қолөнер дәуірінің ұлы ашуларын саралау;
– ғылым мен техниканының дамуындағы Европа университтеттерінің орнын
көрсету;
ғылым мен техниканың дамуының әлеуметтік салдарларын бағамдау.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны. V-XV ғасырдағы Батыс Европадағы ғылым мен
техниканың дамуы қарастырылады.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысы әр түрлі сипаттағы
деректемелерін, көп жылғы зерттеудің нәтижелері негізінде жазылды. Батыс
Европа ғылымы мен техникасының даму тарихы туралы кеңінен қолданылған
дереккөздері ретінде В.С.Виргискийдің, В.Ф.Хотеенковтың еңбектерін атауға
болады. Батыс Европадағы ғылымның дамуы жөнінде көп мәлімет беретін басты
дереккөзерінің бір тобы - арабтардың және басқа көршілес халықтардың халық
ауыз әдебиеті және фольклорлық материалдары. Неміс тарихшысы және этнограф
Фриц Гребнердің Метод в этнологии атты еңбегінде адамзат тарихындағы
техниканың рөлі жөнінде айтылған.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы тақырыпты тұңғыш рет кешенді түрде
зерттелуінде. Диплом жұмысында Батыс Европаның V-XV ғасырдағы техника мен
ғылымның шығу тарихы, оның қолдану аясы, сол қоғамдағы түрлі қызметі, ғылым
мен техника тығыз байланыста дамитындығын көрсету, түрлі өндірістің өзіндік
техникалық құралдарының пайда болуы қарастырылады. Ғылым мен техниканың
Шығыс елдерінде дамығаны рас, бірақ Батыс елдерінің жаңа заманды
өркениеттің алға шығуына ғылыми техникалық негіздері ашылды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі тарихилық, жүйелік, салыстырмалық
және талдау сияқты ғылыми таным принциптеріне сүйеніп құрылған. Осы
әдістерге байланысты жасалынған тұжырымдар мен қорытындылардың өзара
логикалық тұрғыда үйлесімді болуы басты назарда ұсталды.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Зерттеу нәтижесі бойынша
төмендегідей тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
-Батыс Европадағы техниканың дамуының капитализм қажеттерінен туындаған
өндірістік себептері болды;
-Европалық ғылым мен техниканың серпінінде араб өркениетінің даму рөлі
болды;
-Ғылым мен техника дамуында университеттер үлкен роль атқарды;
-Ғылым мен техника зайырлы білімнің діни сананы енсеруде үлкен роль
атқарды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, төрт тараудан,
қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕРТЕ ФЕОДАЛИЗМ ДӘУІРІНДЕГІ ТЕХНИКА
1,1 Феодалдық өндірістің жалпы сипаттамасы және техникалық прогресстің бас
орталықтарын ауыстыру
Орта ғасырдың хронологиялық шегі б.з. V – XV ғасырдың ортасы саналады.
Әлеуметтік – экономикалық қатынаста орта ғасырларға ерте және орта
феодализм сәйкес келеді. Феодалдық қатынастардың туындауы әлеуметтік
күрестің шиеленіскен жағдайында жүрді, оның айрықша формалары
құлиеленушілік қатынастар ең жоғары дамыған – Рим империясында орын алды.
Тек Византияда ғана емес, сондай-ақ Азия мен Европаның негізгі ірі
елдерінде құлиеленушілік құрылыстан феодалдыққа өту жүзеге асты (б.з. III
– VII ғ.). Бұл процесс әртүрлі өтті. Құлиеленуші құрылыстан феодалдыққа
өтудің нақты жолдары әртүрлі елдерде өзіндік ерекшеліктерімен жүрді.
Феодализмге барлық халықтар құлиеленушілік құрылыс арқылы өткен жоқ.
Алғашқы қауымдық құрылыстан феодализмге өту жиі орын алды. Феодалдық
құрылыстар, өндірістік қатынастар негізі өндірістің басты құралдарға
феодалдардың жеке меншігі – жер мен жер өңдеушілердің мәжбүрлі еңбегін
реттеу мүмкіндігі болды. Шаруалардың жеке тәуелділігі, формасы мен
дәрежесі әртүрлі деңгейде болатын – толық басы байлы кіріптарлықтан
табиғи немесе ақшалай борыштылық төлем міндеттемелеріне дейін. Жердің
меншік иесі ретінде жеке феодал ғана емес, феодалдық шіркеу немесе
мемлекеттік ұйым жиі тіркелді. Кала еңбекшілері жеке феодал немесе
феодалдық мекеме болуына байланысты әртүрлі формалардан тұратын.
Феодалдық меншікпен қатар шаруа мен қолөнершінің өндіріс құралы және
өзінің жеке шаруашылығына жеке шаруа меншігі болды. Бұл меншік жеке
еңбекке негізделді. Өз жерлерінің көп бөлігін феодалдар осы үлестерде өз
шарушылығын жүргізетін шаруалардың немесе шаруа қауымының тұрақты
пайдалануына берді. Шаруалар жер үлесі мен еңбек құралдары арқылы меншік
шаруашылығынан күн көріс жасап, отбасыларына асырау мүмкіндігіне ие болар
еді [14, с.23]. Сондықтан, феодалдар шаруаларға қатысты зорлық-зомбылық
қолданып, олардың өз күнкөрістері үшін қосымша уақыт пен артық азық
-түлік қалдыруына жол бермеді. Кейде, тіпті аштыққа душар етіп,
қолдарында бар соңғы азығын тапсыруға мәжбүрледі. Ондық салық дегенді
желеу етіп шіркеу де шаруаларды қанады. Бұл табиғи шаруашылық пен қол
еңбегінде қолдануға негізделген техниканың дәстүрлі түрлерінің
үстемдігімен байланысты. Өндіріс өнімдері негізінен шаруа немесе
қолөнершінің өз қажетіліктер мен үстем тап талап етіп отырған феодалдық
рента төлемін қанағаттандыруға кететін. Бір жағынан жанама өндіруші үстем
тап өкілдеріне қажетті бәрін ал бір жағынан еңбекші халықтан жиналған
феодалдық рента ысырапшылдықпен оңды - солды жұмсалғандықтан, қор өте
баяу жинақталды.
Өндірістің негізгі саласы – ауыл шаруашылығы – үстем тап билікшілері
жерлері де шаруа үлестерінде қолданылатын дәстүрлі тәсілдер көмегімен
арнайы құрал-саймандармен өңделді. Ауылдық жерлерде көп уақыт бойы
қолөнер егіншілікпен бірге жүргізіп, тек қосымша роль атқарды. Шағын
немесе ірі феодалдық поместьелерде қолөнершілер саны жеткілікті
болғанымен, көпшілігі феодалға тәуелді саналды. Олар киім, аяқ киім, қару-
жарақ дайындау, ауылшаруашылық саймандарын жөндеумен айналысты. Цехтық
және басқа да корпоративті уйымдардың тар шеңбері өндірістік тәжірибені
кейіннен алмасуға кедергі келтірді. Егер антикалық дәуірде техникалық
және ғылыми прогресстің бас орталықтары осы кезеңнің соңында Рим
империясының құрамына енген Жерорта теңізі шегіндегі елдер болса, ендігі
жағдай өзгерді: Рим империясының құлдырауына сәйкес келген соңғы ғасырлар
мен оны жабайылардан басып алуы өндіруші күштерді күйретті, егіншілік
кері кетті, тұтынысы жоқ өнеркәсіп, сауда тоқтады немесе күштеп
мәжбүрленді, ауыл және қала халқы азайды [1, с.56]. Ерте феодализм
дәірінде Батыс Европа елдері бұл ахуалдан баяу шыға бастады. IX ғасырдан
бастап Батыс Европада даму қарқыны өсіп, әсіресе XIII – XV ғасырда сан
алуан әрі жарқын техникалық жетістіктер байқалады. Техниканың барлық
салалары бойынша ойлап табулар он жылдықтан он жылдықтарға ұлғая түседі.
Европа да білікті техникалық мамандар қалыптаса бастайды, тек шеберлер
ғана емес, сондай-ақ әскери, құрылыс, кеме, тау-кен инженерлері жұмыс
жүргізеді. Инженер деген сөз IX ғасырда пайда болып, Италия, Оңтүстік
Франция, Германия жерлерінде жиі қолданылып, ал Нидерландыда XII-XIV
ғасырда тарайды. Ерте феодалдық кезеңдегі мемлекеттер арасында өзгеше
материялдық және рухани мадениетімен Киев Русьі ерекшеленеді. XIII
ғасырда монғол-татар шапқыншылығына дейін ежелгі орыс мемлекеттерінің
материялдық мадениеті, ішінара қолөнершілік техникасы Батыс Европаның
жоғары дамыған елдерінің деңгеінде өркендеді.Киев Русьі Византиямен тығыз
мәдени байланыстар орнатты. Византиядағы феодалдық жүйенің дамуындағы
өзгеше ерекшелік антикалық уақыттан бері сақталаған. Қолөнер мен саудасы
жолға қойылған, ірі қала орталықтарының (Константинополь, Рессалоники,
Трапезунт) тағыда басқаларының болуында жатыр. Айтпақшы, ғылыми
техникалық прогресс мүмкіндіктері шығыс христиан ширкеуінің идеологиялық
ықпалымен күшті шектеулерге ұшырады. Осы кезеңдерде Таяу Шығыс Орта Азия
мен Қиыр Шығыс лидерлерінің ойлап тапқыштары маңызды роль атқарды. Онда,
кейіннен Батыс Европа мен орыс техникасында маңызды рольге ие болған
көптеген жаңалықтар дүниеге келді. Мұнда сөз, араб халықтары басқа да
этникалық топтармен бірге өмір сүріп жатқан елдер туралы болып отыр:
Арабия, Ирак, Сирия, Палестина, Египет, Солтүстік Африка. Сондай-ақ халқы
арабтар емес елдер де (түріктер, ирандар, тәжіктер) мұсылмадық діндер
ұстана отырып араб жазуын игерді. Жоғарыда аталған елдерде араб тілі
ресми жазу, дін мен әдебиеттер қандай роль атқарса, Батыс Европада латын
тілі сондай дәрежеде болды. Ерте феодалдық Қытайда Тан және Сум әулеті
кезінде көптеген ойлап табулар мен жаналықтар дүниеге келді [20, с.56].
Феодалдық құрылыстың ерекшеліктері – феодалдық құрылыстың негізгі
белгілері Батыс Еуропа елдерінде ІХ-Х ғасырларда қалыптасты. Оның ең
басты белгісі – жердің негізгі табыс пен байлық көзіне айналуы. Кімнің
жері көп болса, сол құдіретті де құрметті адам болды. Ақсүйек шонжарлар
мен корольдер, әскер қолбасшыларының қауым жерлерін, жаулап алынған
жерлерді өздерінің мұрагерлік меншігіне айналдырды. Ірі жер иелеріне
өздерінің жер иеліктерін ұлғайтуға мемлекет көмектесті. Шонжарлар тегін
жатқан орман-тоғайды, тау-тастар мен өзен-көлдерді де өз меншіктеріне
айналдырды. Жерге деген өз кұқықтарын олар заң жүзінде бекітіп алды.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамып, жетілуіне байланысты жерден, егін және
мал шаруашылытарынан түсетін табыс өсе түсті. Король мен ақсүйек
шонжарлар бірте-бірте ірі жер иеленушілерге айналды. Король, ақсүйектер
мен әскер қолбасшылары – мырзалар артық жерлерін өз қызметкерлеріне,
бағыныштыларына вассалдарына үлестіріп берді. Атқарған қызметі үшін әр
адамға сыйға берілетін жер үлесі феод деп, ал ол үлестің иесі феодал
деп аталды. Бір феодалдың жер үлесі ұлан-ғайыр көп болса, екінші
феодалдың жері аздау болды. Феодалдар жерді онда өмір сүретін жүздеген,
мыңдаған шаруаларымен қоса иемденді. Феодалдар өз жерлерінде ерікті
шаруалардың еңбегіне негізделген шаруашылық құрды. Осындай шаруашылық
феодалдық поместъе деп аталды. Поместьедегі шаруалар жер иелеріне тікелей
тәуелді еді. Кейбір шаруалардың шағын,дербес шаруашылықтары да болды.
Бірақ олар жерсіз күн көре алмағандықтан, поместьенің иесіне тәуелділікке
түсті. Феодалдар мемлекеттің көмегімен шаруаларды өздеріне кіріптарлыққа
салды. Шаруалар поместьедегі шаруашылык жұмыстарын өз еңбек құрал-
жабдықтарымен жүргізді. Олар неғұрлым көп өнім өндірсе, соғұрлым өзіне де
көп өнім қалатын. Сондықтан да шаруалар өз еңбегінің нәтижесіне мүдделі
болды. Сөйтіп феодалдық құрылыс алғашқы қауымдық және құлиеленушілік
құрылыстарға қарағанда озық құрылыс екендігін таныта бастады. Феодалдық
құрылыстың келесі бір белгісі - шаруашылықтың натуралды, яғни томаға-
тұйық сипаты. Феодалдың өміріне қажетті бұйымдар мен азық-түліктердің
бәрі оның натуралды шаруашылықтың белгілері. Натуралды шаруашылық сауда-
саттық пен экономикалық байланыстардың төмен дәрежеде болуы, қажетті азық-
түлік пен бұйымдар поместьенің өзінде өндірілді. Орталық мемлекеттік
билік әлсіз болды. Феодал поместьесіндегі шаруалар малдың жүнінен жіп
иіріп, мата тоқыды, одан киім-кешек тікті, үй жиһаздарын, ыдыс-аяқ пен
құрал-саймандарды өздері жасады.Шаруалар да, олардың қожайындары да еш
нәрсені сатып алмады, бәрі өзімізде бар деген үрдісте өмір сүрді. Тек
өздері өндірмейтін тұз бен темірді ғана олар азық-түлікке, малға
айырбастап алатын. XI ғасырға дейін ел ішіндегі сауда-саттық өте төмен
дәрежеде болды. VI-X ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде осындай натуралды
шаруашылық үстемдік құрды. Мұндай шаруашылық кезінде еш нәрсе сатылмады
және сатып алынбады. Натуралды шаруашылық жағдайында жеке феодалдық
иеліктер арасындағы экономикалық және саяси байланыстар өте мардымсыз
болды. Ірі феодалдық жер иеліктер онан әрі дамыды, ол иеліктерде күштеу
аппараты құрылды. Ірі феодалдық иеліктердің саяси және мәдени
орталықтарына айналған қалалар өсіп-жетілді. Феодалдық иеліктер өзінше
тәуелсіз мемлекет іспетті болды. Ірі феодалдар көршілерімен соғысу немесе
бітім жасау мәселелерін өздері шеше беретін. Күшейіп алған жекелеген
феодалдар өздерін корольмен тең санай бастады. Осының бәрі ІХ-Х
ғасырлардағы Батыс Еуропада феодалдық бытыраңқылықтың негізгі себептері
болды. Мырза мен бағыныштылар арасында келісімшарт жасалатын. Вассал
мырзаның алдында тізерлеп тұрып, адал қызмет етуге ант беретін. Мырза өз
бағыныштысына камқорлық жасап, қолдау көрсетуге уәде ететін. Уәдесін
бағыныштыға бір уыс топырақ пен ағаш бұтағын тапсырумен бекітті. Бұл
келісімдер ауызша, сөз жүзінде жасалғандықтан жиі-жиі бұзыла беретін.
Бағыныштылар бір-бірінің мырзаларының иеліктеріне шабуыл жасап тұрды. Бұл
кақтығыстар феодалдық өзара қырқысулар деп аталды. Олардың мақсаты -
шаруалар коныстанған жерлерді басып алу; бай көршісін тұтқындап, құн
талап ету; тонаушылықпен олжа табу болды. Феодалдар соғыс кезінде қорғану
үшін мықты қамалдар тұрғызды. Өзара қырқысулардан, әсіресе корғанатын
қамалы жок шаруалар көп зардап шекті. Бұл қырқысуды тоқтатуға шіркеу көп
күш жұмсады. Ол Христостың туған күні, пасха мейрамы кезінде соғысты күнә
деп жариялады. Өзара қырқысуларды тоқтатуға корольдер де мүдделі болды
[2, с.с.102-103].
Феодализм – ХVIII ғасырда Ұлы француз төңкерісі кезінде "Ескі тәртіп"
(шексіз монархия, дворяндар үстемдігін) білдіретін ұғым; марксизмде -
капитализмнің алдындағы әлеуметтік экономикалық формация. Қазіргі тарих
шымында феодализм Батыс және Орталық Еуропада орта ғасыр дәуірінде өмір
сүрген әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылады, алайда, феодализм әр
дәуірде әртүрлі елдерде кездесті. Феодализм негізіне - вассал мен сеньор,
азамат мен зереннің, шаруа мен ірі жер иеленушінің ара қатынастары
жатады. Феодализмге құқықпен бекітілген сословиелік, заңдық теңсіздік,
рыцарлық әскери ұйым тән. Феодализмнің идеологиялық және өнегелік негізі
ортағасырлық мәдениеттің мазмұнын анықтаған христиандық болды.
Феодализмнің қалыптасуы V-IX ғасырлар Рим империясын варварлар жаулап
алғанынан кейін жүрді. Феодализмнің гүлденген дәуірінде қалалар және
қалалық тұрғындар экономикалық және саяси нығая түседі, сословиелік,
өкілеттік жиналыстар құрылады, сословиелік монархияның ақсүйектердің ғана
емес, сословиелердің мүдделерімен де санасуына тура келеді. Қалалық
экономиканың дамуы аристократия үстемдігінің табиғи-шаруашылық негіздерін
шайқалтты, ал еркін ойлаудың таралуы дінге күпірлік етушілердің ХVI ғасыр
қайта өрлеуге өтуіне әкелді. Протестанттық өзінің жаңа этикасымен және
құндылықтар жүйесімен капиталистік сипаттағы кәсіпкерлік қызметтің
дамуына қолайлы жағдай туғызды. ХV-XVII ғасырлар төңкерістер негізінен
аяқталғанын белгіледі. Техниканың қолөнершілік сатысы құлиеленуші
қоғамда, сондай-ақ ғасырдың ортасына дейінгі ерте және дамыған феодализм
жағдайларында үстемдік етті. Осы жүйенің қорытынды кезеңінде шамамен –
ғасырлар мануфактуралық техника элементтері пайда болды. Ол ең алдымен
өндірістің феодалдық тәсілдерінде буржуазиялық қатынастар туындай
бастаған Батыс Европада белең алды. Қолөнершілік кезеңнің ұлы жаңалықтары
– компас, оқ-дәрі, кітап шығару, механикалық сағаттар – мануфактура
кезеңінде кең өрістеді. Алғашқы қоғам тарихының жүздеген мың жылдығында
ғылым туралы заманауи ұғымда айту қиын. Ол кезде табиғат құбылыстарын
төтенше пайдалану туралы, салт-дәстүр, сенімдер, тыйымдардың соқыр сенім
формасында көрініс алған практикалық тәжірибенің салалуан. Әлі де болса
фантастикалық ұсынулармен тығыз байланысты ғылыми білім элементтері
таптық қоғамның туындауымен бірге пайда болады. Ақыл-ой еңбегінің
физикалық еңбектен бөліну процесі кезінде үстем тап өкілдері ғылыммен
жүйелі айналасу мүмкіндігін алды. Қолөнершілік кезеңде ғылымның өндіріс
және техникамен байланысы біржақты болды : нақты және жаратылыстану
ғылымдарының пайда болуы мен дамуы ( ең алдымен астрономия, математика,
механика) бастапқыда өндіріске негізделді. Алайда, осы ғылымдардың
техникаға кері ықпалы болды, өйткені ол ғылым арқылы дәлелденген
тұжырымдама ғана емес, өндірістің әр саласында осы уақытқа дейін
жинақталған мол практикалық тәжірибеге сүйенді. Сол кездерде ауыл
шаруашылығы металлургия, тау-кен өндірісінде, көлікте қолданылып жүрген
дағдылар, тәсілдер, дәстүрлер қоры теориямен сирек қорытылатын, ал мұндай
қорытулар жасалса, онда олар бізге белгілі, өндірістік процестерге сәйкес
келетін ғылыми түсіндірмелерден мүлдем алшақ болатын [34, с.202]. Египет,
Қосөзен аралығы, Хетт державасы, Финикия, Сирия, Крит, Персия, Индия,
Қытай, Америка құрлығы, Греция мен Рим империясының ежелгі өркениеті
әртүрлі салаларда бірегей және жарқын ғылыми жетістіктерге қол жеткізді.
Ежелгі Греция ғылымда айрықша биіктерді бағындырды. Б.э.д. VI-III
ғасырлары табиғи құбылыстарды түсіндіруге ұмтылған шынайы философиялық
мектептер қалыптасты. Ежелгі ғылым, нақты және жаратылыстану ғылымдары
саласындағы таңқаларлық жеке жаңалықтарға қарамастан, біздің пікірімізше,
ішкі қарама-қайшылықтарға құрылған, үздік-үздік, жүйесіз дамыған,
фантастикалық қиялдармен ұштасып жатты. Бұл әсіресе Ежелгі Шығысқа
қатысты. Тәжирибеден алынған, дана техникалық кеңестер онда магиялық
дәстүрлермен шатыстырылды. Бұл жағдай ортағасырлық кезеңінде де сақталды.
Қолөнершілік өндіріс үстемдігі оның дәстүрлі, эмпирикалдық жетілдерілген
тәсілдерімен бәсекелестерден құпия ұсталды, халықты мәжбүрлеп еңбекке
жету техникадағы ғылыми білімді қолдануға кедергі болды. Ғылым діни
идеология ықпалы арқылы да практикадан алыстай берді. Бұл әсіресе Батыс
Европада белең алды: ғылым белгілі бір дәрежеде шіркеушілер мен ғалым –
схоластар қолына тап болды, олар табиғи құбылыстарды зерттеу
тәжірибелеріне емес, христиан діни ғылымына бейімделген. Әрине, бұл
кезеңдерде Индияда, Араб халифатында (Орта Азияны қосқанда), Қытайда,
содан кейін Батыс елдерінде маңызды ғылыми жаңалықтар болды, бірақ бұл
жетістіктер өндірісте кең қолданылған жоқ. Ғылым мен техника өзара қарым-
қатынасы жаңа типінің бастапқы жаршысы XV ғасырдың ортасы – қайта өрлеу
кезеңі мен капиталдың алғашқы жинақталу оқиғалары деугу болады.
Техникалық дамудың ерте кезеңдері туралы айтқанда, ал ол кезең жүздеген
мың жылдарға созылды, біз жаңа техниканы ойлап табушыларды нақты атай
алмаймыз. Алғашқы тарих жаңалықтар мен өнертапқыштардың нақты мерзімін
білмейді. Бастапқы мәдениетті жасаушылар кәдімгі қарапайым балта мен
балғаны, доңғалақ пен айырды, мата станогын ойлап тапты, металл балқытып,
одан әртүрлі бұйымдар жасады,жабайы бұқаны жер жыртуға үйретті. Мұндай
өнертапқыштық пен жаңалықтар біздің планетамыздың әр тараптарында сан рет
қайталанды, ұмытылып, содан соң қайта қалпына келтірілді, ақырысында
практикада бекітілді. Жер планетасында өмір сүріп жатқан халықтардың
барлығы шығармашылық қабілет пен өнертапқыштық қасиеттеріне ие. Алайда,
нақты-тарихи жағдайларға байланысты ана немесе мына кезеңдерге бір
халықтарда осы қабілеттерін көрсету үшін үлкен, ал басқаларында аз
мүмкіндіктер бар. Тарихи дамудағы теңсіздіктер ғылыми-техникалық
шығармашылық салаларында да табыстардың әртүрлі болуына ықпал етеді:
бірде Африка, бірде Азия, бірде Европа, бірде Америка алға шығып отырады.
Ғылым мен техника жаңашылдарының мәні мынада, яғни олар өз елінің шегінде
әрекет етіп, басқалардан бұрын өндірістің жаңа техникалық
қажеттіліктерін түсінді. Әрбір маңызды ғылыми жаңалық әртүрлі елдерлегі
көптеген өнертақыштардың шығармашылық ізденістерінің нәтижесі болып
табылады. Бірақ бұл нақты техникалық немесе ғылыми жетістіктерді жүзеге
асыруда шешуші роль атқарған өнертапқыштар мен ғалымдардың сіңірген
еңбегін төмендетпейді. Өздерінің алдындағы ғалымдардың тәжірибесіне
сүйене отырып, алға қойылған міндеттің толық және дұрыс шешімін тапты,
ғылыми- техникалық дамудың болашағына жол ашты [21, с.37].
1,2 Ауылшаруашылық техникасы. Тау-кен ісі, металлургия. Металлдар өңдеу
Феодализм дәуірінде материядық өндірістің негізгі ауқымы
ауылшарушылығы, ал салалардан егіншілік ерекше мәнге ие болатын.
Антикалық егіншіліктің көптеген жетістіктері, әсірісе қостанапты және
үштанапты егіс алаңын қолдану, сондай-ақ кейбір жетілдірілген
ауылшаруашылық құралдарын пайдалану ұмытылды. Рим империясының
қирандыларында құралаған Батыс Европалық мемлекеттер егіншіліктің арнайы
формаларына қайта оралды. Далалық аудандарда тыңайған, ал орманды
алқаптарда үстеп себу егіншілігі қолданылды. Феодалдық қоғамның өндіруші
күштері баяу өсті. Жерді пайдаланудың дамыған формаларын игеру біртіндеп
жүре бастады. Герман тайпалары ежелден-ақ Рейннен Эльбаға дейінгі
территорияны мекендеді. Германдар орман айналасындағы, өзендер мен
жылғалар маңындағы ашық жерлерді қоныстанды. Поселкелер бірнеше ауладан,
кейде тіпті қосымша мекен – жайлары бар бір усадьбадан құралатын. Оларда
бірнеше ата-ұрпақтан тоғысатын, рулас кісілерді қамтитын ірі семьялар
тұрды. Руластар бөренелерден лашық үйлер салып, олардың төбесін сабанмен
жабатын, ал жаудан сақтану үшін көбіне поселкіне айналдыра үйінді қорған
соғатын және ор қазып тастайтын. Кейін мұндай кіші-гірім поселкелер
деревняға айналып отырды. Германдар мал мен құс өсірді, аң және балық
аулады. Бірақ олардың негізгі кәсібі егіншілік болды. Руластар алқапты
тазарту үшін ағаштарды кесті, томарларды қопарды. Бұл жерге топырақ нәрі
таусылғанша егін екті. Екі-үш жылдан кейін ол алқапты тастап, жаңасын
тазартты. Германдар темірді таба және өңдей білді. Темірден еңбек
құралдары мен қару-жарақтар соқты. Жер енді кетпенмен емес, басқа
құралдармен де өңделетін болды. Көбіне оны жеңіл соқамен жыртып, онан соң
ағаш тырмамен қопсытты. Соқаға өгідер жекті. Германдар римдіктерді жаулап
алғаннан кейін олардан қос танапты егіншілікті үйренді. Бұл жағдайда
жыртылатын жер екі танапқа бөлінді : бір танапқа тұқым себілді, ал
екіншісі парға қалдырылды, яғни ол тынығып жатты. Егіске және парға
бөлінген танаптар жыл сайын алмастырылды. Қос танапқа көшу егін
шаруашылығында еңбек өнімділігін арттырды [35, с.47].
Ауылшаруашылық техникасы баяу дамығандықтан егін түсімі ұзақ уақыт
бойына өте аз болды. Шаруа өндіретін азық-түліктің көбін мырза иемденіп
отырды. Қалған азық-түлік шаруалардың күн көрінісіне әрең дегенде
жететін. Олардың сататын еш нәрсесі болмады. Міне, осы себепті де ХІ
ғасырға дейін Европада сауда нашар дамыды. Феодалдардың да, шаруалардың
да шаруашылығы натуралды болды. Өмірге қажеттің бәрі түгелдей дерлік
өндірілетін шаруашылықты натуралды шаруашылық деп атайды; мұндай
шаруашылықта азық-түлік пен бұйымдар сату үшін емес, өздерінің тұтынуы
үшін дайындалады. VIII ғасырдан бастап Батыс Европада үштанапты егіншілік
ең ірі феодалдық поместьелерінде қолға алынды. Русьта үштанапты XI – XII
ғасырларда пайда болады. Қостанапты және үштанапты егіншілік
тыңайтқыштарды жүйелі қолдану мен күрделі өңдеуді қажет етеді. Тыңайған
жер мен үстеп себуге тән қарапайым топырақтық қопсыту мен аударумен
ауыстырылды. Мұндай технология арам шөптермен көн-қоқырларды жою үшін
қажет болатын. Егістік өлшемділігі осындай өңдеу нәтижесінде 10-15 есе
жоғарылады. Ауыл шаруашылығында егіншіліктің жемістұқымдық жүйесі пайда
болды және ол кеңінен тарады. Дегенмен, қостанапты және үштанапты әдіс
егіншілікке үстем жүйеге айналды деп айтуға болмайды. Дәнді дақылдар
басты орынға шықты. Бидай және бұршақ тектес дақылдарды жаппай еге
бастады [38, с.64].
V – X ғасырдан бастап Батыс және Солтүстік Европаға славяндардан қара
бидай келді, арпа, сұлы егілді, оңтүстік аудандарда – жүгері себілді.
Күріш Қытай мен Оңтүстік Шығыс Азияның басқа да елдерінде
өсірілді.Америкалық үнділер жүгері, картоп, күріш екті. X – XII ғасырдан
бастап майлы және техникалық дақылдар ассортименті кеңейді : зәйтүн, грек
жаңғағы, зығыр, қара сора, вайда, вернель, крап тағыда басқалары. Сыра
қайнату қолға алынуына байланысты құлмақ кең тарады. Жүзім шаруашылық
қарқынды дамыды. Егіншілікті кеңейту өнімнің жоғарылануына ықпал етті.
Ормандағы ара шаруашылығы омарташылыққа өтті. Ауыл шаруашылық
құралдарынан Европа елдеріне доңғалақсыз жеңіл ағаш соқалар қолданысқа
енді. Доңғалақты ауыр темір соқаларды бұқалар мен аттарға жегу арқылы
жұмысқа пайдаланды. Атты ауыр жұмыстарға жегу X ғасырдан кейін іске асты.
Жер телімдерін қолмен өңдеу үшін күрек, кетпен, орақ, айыр, тырма
қолданылды. VIII – IX ғасырдан бастап ауылшаруашылығында қолданылатын
ағаштан жасалған құрал-саймандарды темірден жасалғандарға ауыстыра
бастады. Осы жаңалықтардың бәрі егінді терең әрі сапалы өңдеуге мүмкіндік
берді. Дәнді ұнтақтау үшін жануарлардан басқа да әр түрлі механикалық
қүрал – саймандар пайланылды. Ағаш темірден тіс қойылған тақтайдан
жасалды. Бұл соқаны екі бұқаға жегіп оның салмағын ауырлату үшін мал
айдаушы аяғының ұшымен тұрды. Plaustellum тістері кесетін доңғалаққа
ауыстырылды. Осы саймандардың екеуі де дән ұнтақтаудан басқа малдарға шөп
кесуге де пайдаланылды. Дәндерді ұнтақтау есек немесе ат жегу арқылы
қозғалысқа келтіретін диірмен көмегімен қолмен атқарылды. XII-IX
ғ.қарсаңында европалықтар 120-ға жуық бау-бақша және бақ өсімдіктерін
білді. Араб әлемі Батыс Европаны көптеген жаңа ауылшаруашылық өнімдерімен
таныстырды. Антикалық әлемнен белгілі қант ортағасырлық Европада әлі
қолданылмаған болатын. Оның орнына солод пен жүзім ашытқысы пайдаланылды.
Арабтар жүйелі түрде Батыс Европаға қант жеткізіп тұрды. Олар, сондай-ақ
Таяу Шығыс пен Оңтүстік Испанияға қант құрағы дақылын таратты. VIII
ғ.арабтар Оңтүстік Испанияға күріш егіп, гранат ағашын, құрма пальмасын
отырғызды. Жібек шаруашылығы мен мақта өсіруді енгізді. Европадағы
суармалы егіншілік те арабтар арқасында өріс алып, суды көтеру
техникасына үйретті, топырақты суландыру мен құрғату әдістері игерілді.
Арабтар Европада су болу үшін қоғамдық бақылау жүргізетін суландыратын
канал жүйесін таратты. Бұл жаңалық арабтарды Европадан ығыстырып шығарып
тастағаннан кейін де жалғасын тапты. Халықаралық сауданы дамыту
татымдылық, хош иіс, бояшы заттектер мен жеміс-жидек өндірісін кеңейтуге
ықпал етті [33, с.15]. Сол уақытта шай өсіру Қиыр Шығыспен шектелген
болатын. Дегенмен, шай плантациялары Жапонияда қолға алына бастаған. ХХ
ғасырдан XIV ғасыр аралығында оны өндіру ауданы кеңейді. Аттарды әскери
істе, сондай-ақ өндірістің әртүрлі салаларында көп пайдалануға байланысты
мал шаруашылығы, оның ішінде жылқы шаруашылығы кең өндіріс алды.
Ауылшаруашылығы жұмыстары мен тасымалдау үшін аттар және мүйізді ірі
қаралардан басқа Батыс Европада есектер мен қашарлар, ал шығыста түйелер
қолданылды. Кейбір елдерде, әсірісе Англия мен Фландрияда жүн мата
дайындау үшін шикі зат алынатын қой шарушылығы кең тарады. Үй
жанауарлардың тұқымын жақсарту үшін алыс елдерден сатып алу, әкелуді
жолға қойды. Қойлардың жаңа тұқымын өсіру мен ағылшындар арабтар
айналысты, мүйізді ірі қараны Фландрияда, сүттілерін Голландияда, ал
Бельгия мен Германияда шошқа өсірілді. Әсіресе жылқы тұқымы ерекше
жақсартылды. Ерте орта ғасырларға атақты араб-ағылшын тұқымдарын енгізу
жатады, бұл араб билігі кезеңінде Франция оңтүстігінде пайда болған
тәрізді. Францияның солтүстігі, Германия мен Данияда жылқының жақсы
тұқымдарының атағы жайылды. Мал шарушылығының дамуы XIV ғасырдың соңы –
XV ғасырдың басында жасанды шалғындардың пайда болуына ықпал етті. Орта
ғасырдағы ауылшарушылық техникасы жақсартудың маңызды көрсеткіші [8,
с.17].
Ауылшаруашылық өнімдерінің көпшілігі сол орында арнаулы өңдеуден
өткізуді қажет ететін. Бал өндіру және сыра қайнату, шарап жасау мен
зәйтүн басқа да өсімдік майларын алу, наубайхана, ет және сүт өнімдерін
дайындау, үй жануарлары терісін өңдеу, сондай-ақ олиф, желім, бояулар
тағыда басқа өндірісі орта ғасырлық деревнялардың әдеттегі кәсібі болды.
XIV ғасырдың сары май өндіру мен бірге Голландия және Фландрияның даңқы
шықты. Русьта бал арасын өсіру бастапқыда ормандағы ара шарушылығы
түрінде қолға алды. Бал мен балауыз шетелге шығарылды. Аңшылық қатты
дамыды, әсіресе орманды аудандарда. Мысалы, шығыстағы славяндар ежелгі
Русь мемлекеттері пайда болғанға дейін және одан кейін де бағалы аң
терісі үшін аңщылық атағы шыққан: ақ тиын, сусар, кәмшат, құндыз, түлкі,
бұлғын сондай-ақ, сол уақыттардағы орман байлықтары саналатын ірі аңдар :
бұғы, қабан, аю, қасқыр терілерін сатуға шығарды және кейімдер, бас
кейімдер тікті. Аңшылықтың негізгі қаруы Русьте садақ пен жебе, сүңгі,
қанжар, ай балта, найза болды. Саналуан жабайы құстарды үлкен торлар,
аулар көмегі мен ұстады. Арнаулы үйретілген тазылар, иттер мен бүркіттер
кең қолданылды. Ауылшарушылықтың маңызды саласы балық аулау болды. Балық
аулау үшін үлкен аулар конце тәріздес корзиналар мен басқа да құралдар
пайдаланылды. Батыс Европалық балық кәсібінде қолөнерші цехтарына ұқсас
корпорациялардың өте ерте пайда болғандығын байқаймыз. Мысалы, Италиядағы
равенндік балықшылардың цех статусы X ғасырға жатады. Цех кәсібі мен оның
техникасының жалпы сипаттамасы. Өндіруші және өңдеуші кәсіп техникасы мен
технологиясы дамытудағы маңызды роль қалалық өнеркәсіпке тиесілі, ол
цехтық ұйымды алды [8, с.56]. Бәрінен бұрын – өткен дәуірлер кезінде –
қолөнершілердің кәсіби корпорациялары Индияда пайда болды, онда олар
қоғамдық топ ретінде әрекет етті. Үнді феодалдық мемлекеттерінде VII –
XII ғасырда кәсіби қоғамдық топтар болды (мата тоқушылар, зергерлер, аяқ
киім, қару-жарақ, өндірушілер, ағаш оюшылар). Орта ғасырлық Қытайда
кәсіптік цехтар ерте пайда болды. Тан және Сун әулеттері кезеңінде цехтық
кәсіптік өндіріс жақсы дамыды. Қызметкерлерінің саны 100-ге дейінгі
мемлекеттік ірі шеберханалар кейбір салаларда ғана,мысалы металлургияда
болды. IX – X ғасырларда цехтар Византияда да құрылады. X ғасырдағы
құжаттардың бірі биліктің бақылауында 22 цехтық болғандығын растайды.
Цехтан тысқары ұйымдарда шеберхана ашу мүмкіндігі жоқ, сондықтан көшеде
жалғыз жұмыс жасауға мәжбүр шеберлер ғана қалады. Цехтар бірдей кәсіппен
айналысатын тұлғаларды біріктірді. Цехқа тиесілі болу мұрагерлікке
жатпайтын. Оған кірудіңде біршама қиындықтары болды, яғни ережеге сәйкес
бес кепілші тауып цехтың кейде мемлекеттік қазына пайдасына белгілі бір
мөлшерде кіру жарнасын төлеуі тиіс еді. Батыс Европада цехтар IX – X
ғасырда Италияда қалыптасады, содан соң XI – XII ғасырда Францияда, ал
XII – XIII ғасырда Англия мен Германияда құрылады. Цехтық ұйымдар Русьта,
XII - XIII ғасырда Закавказьеде, XIII ғасырда ертерек Орта Азияда,
сондай-ақ Иранда, Кіші Азия мен Алтын Орда иелігінде тіркеледі. Цехтар
бір мамандық немесе бірнеше кәсіппен айналысатын қала кәсіпшілерін
біріктірді. Цехтық ереже өндірісті реттеді. Бұл тәртіп жұмыс күнінің
ұзақтығын, шеберлер қарамағында болатын үйренуші шеберлер санын,
шығарылатын өнімдер көлемін,д айын өнімдер бағасын белгіледі. Мұнда ұзақ
жылдар бойы қалыптасқан жұмыс тәсілдері мен амалдары, еңбек құралдары
барлық шеберлер үшін міндетті болды. Цехтық регламенттердің мақсаты –
шеберлердің бірінің басқаларына салыртарған ерекше басымдыққа ие болуының
алдын алу. Оған қоса бастапқы кезеңде цехтарда қиын жағдайға тап болған
цех мүшелеріне ұйымдасқан түрде қолдау көрсету қарастырылды. Дегенмен,
одан әрі цехтардың тиімсіз жақтары да көрініс бере бастады. Олар
кәсіпшілердің бастамаларын шырмап, өндірісті оңтайландыруға кедергі
келтірді. Кәсіптік өндірістің өсуі мен шеберліктің шыңдалуы жаңа
цехтардың ашылуына әкелді. Кез келген орта ғасырлық қалада олар ондап, ал
кейбір қаларда жүздеп саналды. Мысалы, Пуатье қаласында XIII ғасырдан
бастап диірменшілер, қасапшылар, балықшылар, етікшілер цехі болды. XIV
ғасырда оларға наубайшалар, шұға жасаушылар зергерлер цехі қосылады [44,
с.27].
ХІ ғасырға таман Батыс және Орталық Европада орманды жерлер азая
түсті. Шаруалар егінге жір әзірлеу үшін қалың ну ормандарды отап, олардың
томарларын қопарды. Көп жерлерде батпақтар құрғатылды. Бұрын қанырап бос
жатқан жерлерде жайқалып егін өсті. Жыртылатын жер ауданы едәуір кеңейді.
Қос танапты егіс үш танапты егіспен алмасты. Жыртылатын жер енді екіге
емес, үш танапқа бөлінетін болды; оның біреуіне күздігүні күздік
дақылдар, екіншісіне көктемде жаздық дақылдар себілді, ал үшіншісі бірі
ғана тынығатынболды. Ауыл шаруашылық техникасы, баяу болса да, жақсара
түсті. Шаруаларда темірден жасалған еңбек құралдары көбейе бастады. Жеңіл
соқамен қатар доңғалақты ауыр соқа кеңінен қолданылатын болды. Шаруа
ондай соқамен жерді терең жыртып, оны темір тісті тырмамен қопсытты.
Күздік егістік үшін жер екі-үш рет жыртылып отырды. Бау-бақша, жүзімдік
молая түсті. Егіншілік өнімдерінің түрлері көбейді, олардың шығымы артты.
Ұнды анағұрлым тез тартатын диірмендер көбейді. Шаруалар
шаруашылықтарында сиырдың, өгіздің, қойдың саны өсті. Оңтайлы қамыттың
ойлап шығарылуына байланысты жылқы соғыс ісіне ғана емес, сонымен бірге
жүк тасуға да пайдаланатын болды. Сөйтіп, феодалдық құрылыстың орнығуына
байланысты үлкен ілгері басушылық орын алды : егіншілік пен мал
шаруашылығы да, қолөнер де дами түсті. XIII ғасыр басталғанша Русьте 40-
тан жоғары кәсіптік мамандық иелері болса, XVI ғасырда олардың саны көп
өсті, мысалы Новгордта 237-ге жетті. Жұмыс станок және еңбек
құралдарымен, шағын шеберханада, шебер және оның үйренушілерінің қол
күшімен атқарылатын осы кезеңдерде тоқыма және металл өңдеу кәсіптері
жақсы дамыды. Ежелгі орыс кәсіптік өндірісіндегі маңызды салалардың бірі
қыш бұйымдар жасау болатын [42, с.83].
Орта ғасырлық Батыс Европада тау-кен ісі өңдеуші кәсіпшілігіндегі
тәрізді – цехтық принцип бойынша ұйымдастырылды. Тау-кен жұмыстарын
корпорациялар атқарған, яғни серіктестік мүшелері кенді қазу, оны қорыту
және балқыту бірлесіп жүргізді. Әрбір өзіне тиесілі үлесін алды. Темір
өндіру Европаның барлық аумақтарында жүрді: Штирия, Карантия, Тирол,
Вестфалия, Силезия, Чехия, Англия, Испания, Орталық Швеция, Оңтүтік және
Солтүстік Италия. Түрлі-түсті металл өте аз өндірілді, олар үнемі
жетіспейтін. Мысалы, Скандинавия, Германия, батыс славяндар аумағы,
Албания да қазылды. Испанияда темір мен сынап өндіріліп, алтынды
амальгамдауға пайдаланылды. Британия мен Италияда қолайы мен қорғасын
пайдаланылды. Металл қазбаларды өндіру қолмен атқарылды. Еңбек құраладары-
шот балға, сына, балға мен темір күрек. I-ші мыңжылдықтың соңына таман
оңай қазылатын қазбалар қоры таусылды, ал оған қажеттілік өсті. Шамамен
VIII ғасырдан бастап тереңде жатқан кен байлықтарын қазу жұмыстары қолға
алынып 10 мертге дейін игерілді. Шахтада жиналған суды айдаудың өзі
қолмен атқарылды. XIV ғасырдан бастап ол үшін баспалдақты доңғалақ,
сондай-ақ ат жетек пайдаланылды. Ағаштан тірек қойылған шахталарды
жарықшақ пайда болғанға дейін кенді қолмен қазып, содан соң оны қаптарға
салып, жоғарға шығарды. Кен іріктеуден өтіп, шайылып, қорытуға
жіберілетін. Қарастырылып отырған кезеңде тау-кен металлургиялық кәсіпте
Германия, Чехия, Венгрия, Австрия елдері біршама жетістіктерге жетті.
Мысалы, XII ғасырда Гарца кеншілері Гослар маңындағы тауда жарылыс жасау
үшін оқ-дәрі пайдаланғандығы туралы мәліметтер бар. Европада ең
жаңалықшыл саналатын саксондық кен казушыларды озық әдістерді үйрету үшін
Швеция мен Англия кен орындарына шақырды. XIV ғасырда осы жерлердегі кен
өндірісі күрделі механизмдерге негізделіп, жақсы ұйымдастырылған деңгейде
жүргізілді. Қазылып алынған кен көмір жағылып, қыздырылатын пештерге
қорытуға жіберіледі. Мұндай пештердің биіктігі 0,6 метр, диаметрі 0,35
метр, оны жерден қазылған шұңқыоларға орнатады. Үш сағат шамасында
балқытудан кейін темір қамыр тәріздес күйге айналады. Мұндай пешті тәулік
бойы пайдалану нәтижесінде 500 кг темір қорытылып оның 70-75 % қалдыққа
кетеді. Кеннен темір алудың осындай төмен дәрежесі мен кен өндірудің
аздығы металлға өскен жоғары сұранысты қанағаттандыра алмады. Сондықтан X
ғасырда биіктігі 1,5 метр, ені 0,5-0,6 метр, конустық формадағы шахтылық
пештер қолданыла бастады. Мұндай пештердің қабырғалары күйдірілген саздан
жасалып, беті ашық күйде қалдырылды. Бұл пеш кеннен 72% темір алуға
мүмкіндік берді. XIII ғасырда Штирияда штукофен деп аталатын, биіктігі
3,5 метр пешті пайдаланды. Осы ғасырдың соңында сол штукофенге ұқсас,
бірақ одан да биік домендік пештер пайда болды. Нәтижесінде кен толық
іске асырылды. Жетілдірілген пештердің пайда болуы болат пен болатты
темір өндірісін одан әрі дамыту үшін барлық қажетті жағдайларды жасады
[43, с.24]. Индия мен Қытайда, Араб халифатында кенінен тараған, Батыс
Европада дамасск атауына ие болған болат өзінің мықтылығымен ерекшеленді.
Оның қанша майысса да морт сынбайтын қасиетіне байланысты қылыш қарулар
жасауға пайланылды. Болат қылыштар өте жоғары бағаланды. Батыс европалық
және орыс шеберлері шығыс болатының дайындалу тәсілін білігісі
келегенмен, нәтижеге қол жетпеді. Ең жақсы болаттан жасалған қаруды тек
Шығыстан сатып алуға болатын. Жапония, Аравия, Сирия, Персия, Русьте
салмағы 600-700 г тартатын болат кесектер дайындалды. VI ғасырдан бастап
Шығыста (Индияда) металды химиятермикалық өңдеудер өткізу тәсілі –
цементтеу қолданыла бастады. XII – XIII ғасырда орыс шеберлері бұйымдарды
дәнекерленген болаттан дайындау тәсілін игерді. Сондай-ақ XIV ғасырдың
басында шойынды балқыту қолға алынды, бұл ұлы Болгария мен Поволжье
қалалары маңында жүргізілген қазу жұмыстары дәлел болады. Металл өңдеу
жұмыстары бірқатар кәсіптерді қамтыды. Ең алдымен бұған темірші ұсталарды
жатқызамыз. Олар ауылшаруашылық құралдарын (орақ,кетпен,күрек,айыр,тырма)
металл бөліктерінен дайындады. Темір өңдеумен сондай-ақ, қоңыраушылар,
қару-жарақ жасаушылар, сауыт жасаушылар, құлып жасаушылар айналысты. Орта
ғасырдағы ұсталар темірді механикалық және термикалық өңдеудің әртүрлі
күрделі тәсілдері мен әдістерін жақсы игерді. Нәтижесінде бұйымдардың
сапасы өте жоғары болды. Қару-жарақ дайындау сапасы айрықша бағаланды:
шлем, қылыш, қалқан, дулыға, айбалта, оқ, зеңбірек металлдан жасалып,
оларды әрлеу де назардан тыс қалмады. Орта ғасырдағы кәсіпшіліктің
маңызды саласы түрлі-түсті металлдарды өңдеу болып табылады. Қазан
жасаушылар, алтын-күміс зергерлері, эмальерлер мен басқа да мамандар әр
түрлі шаруашылық заттарын, сәндік бұйымдар, әшекейлер дайындады. Воск
үлгісі бойынша құю процессі кеңінен тарады. XIII ғасырдан бастап орыс
құюшылары төгу тәсілін қолдана бастады. Бұл тәсілдің мәні мынада, яғни
құю формасына жоғары саңылау арқылы балқытылған металл құйылады, оның
шағын бөлігі форма қабырғаларына тиген бойдан қатып, ал қалғаны төменгі
саңылау арқылы төгіледі. Әр түрлі әшекейлер дайындау үшін оймалау, алтын
жалату, бедер салу, филигрань әдістері қолданылды. Металл құю өнімнің
ерекше түрі ретінде одан әрі дамыды. V ғасырда Италия мен Францияда
алғашқы қоңыраулар пайда болды. VIII-IX ғасырларда ол бүкіл Батыс
Европаға тарады. Бастапқыда оны қоладан құйып, кейіннен темір мен тіпті
күміс қосатын болды. Маман құюшылар әмбебап әрі жан-жақты әрекет етті.
Батыс Европадағы қоңыраулар Русьте X ғасырда пайда болды. Дербес қоңырау
өндірісі Киевте XIII ғасырдың II жартысында іске қосылды.
Тау-кен ісі кен ісі – ғылым мен техниканың жер қойнауын игеру, пайдалы
қазылымдар өндіру жұмыстарын қамтитын саласы. Ол жер қыртысына
техногендік әсер етудің барлық түрін қамтиды.Тау-кен ісі негізінен жер
қойнауындағы пайдалы қазбаларға барлау жүргізу, құрамы мен сапасын
анықтау, өндіру жүйесін тағайындау, алынған пайдалы қазылымдарды алғашқы
өңдеуден өткізу және тау-кен технологиясы саласында ғылыми-зерттеуші
жұмыстарын жүргізумен айналысады. Содан кейін ғана кен қазу үшін дайындық
жұмыстары (кенді ашу, дайындық қазбалар жасау, жер астылық және жер
үстілік қажетті құрылыстар тұрғызу,) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz