Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1 Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Ұйымдарда өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 20
1.2 Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұны мен жіктемесі ... ...
1.3 Шығындар есебінің әдісі және оларды қолдану саласы
... ... ... ... ... ... 44
56
2 Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2.1 Ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайы және есеп саясаты ... ...
2.2 Ұйымдағы тікелей шығындардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Үстеме шығындарды есептеу және оларды бөлуді жетілдіру ... ... ... .. 66
2.4 Жалпы және әкімшілік шығындардың есебі 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Өндіріс шығындарының аудиті және оларды талдау 74
3.1 Өндіріс шығындарына аудит жүргізудің әдістемесі 89
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Өндірістегі тікелей және үстеме шығындарды талдау 92
... ... ... ... ... ... ...
94
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында ауқымды сипатқа ие болып отырған,
өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру мәселелерін шешудің қажеттілігі мен
оның өткірлігі республиканың барлық экономикалық субъектілерінің басты
мәселесі болып табылатына ешбір күмән жоқ. Осы тұрғыдан алғанда, өндірістік-
шаруашылық жүйесіндегі өндіріс шығындарының есебі мен оның талдауына
басқарудың басты құралы ретінде айрықша орын беріліп отыр. Себебі, қатаң
бәсекелестік күрісте табыс пен ұйымның қызмет етуін сақтап қалудың басты
факторы болып өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін өндіріс шығындары мен
өнімнің өзіндік құны туралы дер кезінде және сенімді ақпараттар қажет
болады. Ал, бұл өз алдына өнімнің сапасы мен өндірістің тиімділігін, сондай-
ақ оны одан әрі жетілдіру жолдарын іздестіруге, өнімнің өзіндік құнын
төмендету резервтерін анықтауға толық мүмкіндіктер береді.
Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған
бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы
мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты тұтынушысы ретінде мемлекет
статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер
мен ведомствалар арқылы танылды. Қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі,
азаматтық – құқықтық ортаның өзгеруі бухгалтерлік есепті сәйкесінше
трансформациялаудың қажеттілігін айқындады. Бухгалтерлік есептің жаңа
жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің әзірленіп жатқан жаңа
ережелері мен нормалары ақпараттардың шынайылығы мен сенімділігін бақылау
құралы ретінде инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды
тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін
құруы тиіс.
Өндіріске жұмсалған шығындар мен өткізу шығындарының құрамын және
олардың есебін дұрыс қалыптастырудың маңызды екендігі белгілі. Өнімдерді
өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын
шығындардың негізгі бөлігін құрайтын материалдық, еңбек және қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалануға тек алынатын табыстың мөлшері ғана емес,
сондай – ақ табысқа салынатын салық, ұйымның нарықтық белсенділігі және
басқа да аспектілер тәуелді болып табылады.
Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономика қоғамды
ресурстармен оңтайлы қамтамасыз етудегі маңызды шарт - бәсеке саясатын
жүргізуді негізге алады. Бәсекеге қабілетті ұйымға өзінің өндірістік
ресурстарын экономикалық тұрғыдан қолайлы пайдаланатын, әрі одан пайда ала
білетін ұйым жатқызылады.
Бүгінгі күні отандық өндірістік есептің нарықтық экономиканың
талаптарына, ұйымды басқарудың экономикалық әдістерінің талаптарына
біртіндеп бейімделуі жүріп жатыр, бірақ оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
ұйымдастыру және әдістемелік тұрғыдан тыңғылықты дайындалу талап етіледі.
Сондықтан, экономиканың әрбір саласында (өнеркәсіп, қызмет көрсету,
құрылыс, тамақ өндірісі және т.б.) қызмет жасайтын ұйымдар үшін шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оны жоспарлау жүйесін
анықтайтын бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында нақты
ұйымдағы өнім өндірісі шығындарының есебі мен оның талдауын ұйымдастыру
мәселелерін зерттеу, шығындарға әсер ететуші факторларды анықтап, өндіріс
шығындар есебін жетілдіруге байланысты нақты ұсыныстар беру болып саналады.
Жоғарыда аталған мәселелер зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттер шешімін табуға
тиісті:
- өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнын анықтау;
- өнімнің өзіндік құны ұғымын танып білу және мәнін ашу және өндіріс
шығындарының жіктелуін қарастыру;
- ұйымда тікелей және үстеме шығындарды есептеу және оларды бөлуді
жетілдіру жолдарын ұсыну;
- өндіріс шығындарына аудит және талдау жүргізіп, өнімнің өзіндік
құнын төмендету жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық талдау, салыстыру,
айырмашылықтарды табу, мәліметтерді кестелік өңдеу әдістері қолданылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Промстрой-Энерго ЖШС-нің 2009-
2010 жж. есеп мәліметтері, сондай – ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік – құқықтық ақпараттары, отандық
және шетелдік бухгалтерлік есеп, экономикалық әдебиеттері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Ұйымдарда өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
Нарықтық қатынастар жағдайында өндіріс шығындарын, жұмыстар пен
қызметтердің өзіндік құндарын және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін
қалыптастыру тәртіптері бухгалтерлік есеп тәжірибесі мен әдістемесінің
маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.
Нарықтық экономикадағы бәсекелестік пен баға саясатының еркін даму
мүмкіндіктеріне қарай, табыс деңгейіне әсер етуші факторы ретінде және
басқарудың негізгі құралы ретінде өзіндік құнның рөлі арта түсуде.
Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін
сипаттайтын негізгі экономикалық көрсеткіштердің бірі бола отырып,
кәсіпорын табысының қалыптасуына, қорлар мен резервтердің жасақталу
деңгейіне ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге бағаның қалыптасуына да
әсер ететіні сөзсіз анық (1, 7 б(. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
мақсатында ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды
анықтаудың маңыздылығы өте жоғары. Себебі, осы уақытқа дейін экономикалық
әдебиеттерде шығындар жөніндегі бірыңғай пікірлердің жоқтығынан отандық
тәжірибеде шығындар, шығыстар және өндіріс шығындары, өндіріске
жұмсалынған шығындар бірдей ұғымда пайдаланылып келді.
Ұзақ уақыт бойы шығындар қазандық деп аталатын тәсілмен анықталып,
ол кәсіпорынға өндірістегі шығынның бағыты, пайда болу орындары және
шығарылатын өнімнің түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. Сондықтан, шығындардың сыныпталуын
қарастырмас бұрын отандық және шетелдік авторлардың шығындарды жіктеу
тәртіптеріне және оларға берген анықтамаларға назар аударып, авторлық
пікірді берген жөн.
Сонымен, отандық авторлардың ішінде В.К. Радостовец (2(,
Қ.К. Кеулімжаев (3(, К.Ш. Дюсембаев (4(, К.Т. Тайғашинова
Өндіріс шығындары – бұл өнім өндіруге, жұмыстар мен қызметтерді
орындауға және оларды сатуға кәсіпорынның нақты жұмсаған және затқа
айналдырылған еңбек шығындары деп түсінік береді.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындары деп - ұйымның өнім өндіру, жұмыстар
мен қызметтер орындау кезінде жұмсаған заттай және еңбек шығындарының
жиынтығы деп түсінеміз, яғни бұл шығындарды біз өндіріске жұмсалған
шығындар деп айта аламыз. Демек, өнімге жұмсалған шығындар өнімнің
өндірістік өзіндік құны болып саналады.
В.Э. Керимовтің тұжырымдамасы бойынша ... шығындар мен шығыстар
түсініктердің барлығы да бір мағынаны білдіреді – кәсіпорын шығындары
белгілі бір операцияларды орындаумен байланысты деп түсіндіріледі (5(. Бұл
автордың пікірімен толықтай келісе алмаймыз, өйткені өндіріске жұмсалынған
шығындар бұл өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің белгілі бір түрін өндіру
немесе орындаумен тікелей байланысты ақшалай, материалдық, еңбек және тағы
да басқа да шығындардың жұмсалуын айтуға болады. Ал шығыстар деп - бұл
ұйымның пайда алумен байланысты міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде
активтерінің азаюын айтамыз.
К.К. Кеулімжаев Өндіріс шығындары - деп өнімдер мен тауар өндіруге
(жұмыстар мен қызметтер көрсетуге) жұмсалынатын тірі және заттай
еңбектердің шығындарын мойындаған дұрыс,- деп көрсетеді. Демек, өнімнің
(жұмыстар мен қызметтердің) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы,
экономикалық маңызы, өндірістегі орны және өнімнің өзіндік құнына қосылу
тәртіптері бойынша бірдей емес деп түсіндіреді (3(. Бұл автордың өндіріс
шығындарына берілген анықтамысын талдай отырып, біз өндіріс шығындары
экономикалық мазмұны, өндіріс көлеміне қатысы, өзіндік құнға қосылу
тәртіптері, пайда болу мерзімі, тиімділігі, жоспарды қамту дәрежесіне
байланысты әртүрлі болып бөлінетінін атай отырып, олардың шығыстардан
айтарлықтай айырмашылығы бар екенін толық дәлелдеуге мүмкіндіктер бар.
А.Н. Кашаев өз еңбегінде ... өндіріс шығындары – бұл өнім өндірісіне
жұмсалған және оның құнын құрайтын қоғамдық еңбек шығындарының жиынтығы
деп түсіндіреді (6(. Автордың бұл тұжырымынан, біз өндіріс шығындары
өндірістік шығыстардан тек тәжірибелік жағынан ғана емес, сонымен қатар
теориялық жағынан да айырмашылығы бар екендігі жөнінде қорытынды шығарып
отырғанын байқаймыз.
Г.М. Лисович және И.Ю Ткаченко шығыстар, шығындар және өндіріс
шығындарына әртүрлі анықтамалар бере отырып, ... өндіріс шығындары өнім
(жұмыстар мен қызметтер) өндірісіне және оларды сатуға байланысты тірі және
заттай еңбектердің шығындары деп түсіндіреді. Ал шығындар – болашақта
кіріс алып келетін мүмкіндігі бар, кәсіпорынның балансында ағымдағы актив
ретінде көрсетілетін ресурстарды сатып алуға байланысты жұмсалған
қаражаттары деп анықтама береді. Сонымен қатар, бұл авторлар шығыстарды
кәсіпорынның табыс алу мақсатында жұмсаған шығындарының бөлігі, яғни есепті
мерзім ішінде кәсіпорын қызметінің нәтижесі ретінде көрінетін капитал
сомасының азайғаны ретінде түсінген жөн деп көрсетеді (7(.
Дегенмен де, бұл авторлардың пікірімен толықтай келісуге болмайды,
себебі тәжірибеде бұл анықтамалардың бір-біріне қарама-қайшы келетін
тұстары да кездеседі, яғни өндіріспен байланысты шығыстарды сипаттау үшін
өндіріске жұмсалған шығындар терминін де қолдануға болады. Сондықтан,
өндіріске жұмсалған шығындар есепті мерзімнің соңында пайданы анықтау
кезінде ағымдағы шығыстар мен қорлар арасында бөлінеді. Яғни, (бұл шығындар
өнім сатылған кезде ғана сатылған өнімнің өзіндік құны ретінде шығыстарға
айналады. Ал, сатылмаған тауарлар қорлар ретінде ұйымның балансында актив
болып көрсетіледі. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда бұл бап өндіріс процесінің
барлық сатысын көрсететін бірнеше баптарға бөлініп жазылады яғни негізгі
материалдардың қорлары, аяқталмаған өндірістің қорлары және дайын өнім
қорлары.
С.А. Николаеваның тұжырымдамасына сүйенетін болсақ, онда оның
зерттеулерінде шығыстар мен шығындар әртүрлі категория ретінде
қарастырылған. Шығыстар – есепті мерзім ішінде ұйымның активтерінің азаюы
және оларды пайдаланудың нәтижесінде экономикалық тиімділіктің өзгеруі
немесе капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің көбеюі деп түсіндіреді.
Ал, шығындар деп автор ұйымның шаруашылық қызметі барысында есепті мерзім
бойы материалдық, еңбек, қаржылық және басқа да ресурстарды пайдалану
бойынша операцияларды түсіндіреді (8(.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулерінен байқағанымыз олардың
анықтамалары мен тұжырымдамаларында барынша ұқсастық болмағанымен,
негізінен ресурстарды сатып алуға, тауарлар мен қызметтерді төлеуге
жұмсалған, соның нәтижесінде ұйым активтерінің азаюына әкелетін
қаражаттардың қозғалысы деген ұғымның бар екенін байқап отырмыз.
Демек, біздің ойымызша шығындар – бұл өнім (жұмыстар мен қызметтер)
өндірісі кезінде тұтынылатын материалдық, еңбек және ақшалай ресурстардың
және ұйымның балансында көрсетілетін, болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар
активтердің (запастардың немесе қорлардың) құны. Бұдан шығатын қорытынды
шығыcтар ұғымы өндіріске жұмсалған шығындар ұғымынан кең екендігін
анықтауға болады. Сонымен, өндіріске жұмсалған шығындар - өнімді
(жұмыстар мен қызметтерді) өндіру кезінде тұтынылатын ресурстардың бөлігі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қаржылық есепке қатысты
нормативтік құжаттарда шығындар мен шығыстар түсінігі арасында ешқандай
шектеу қоймайды. Мәселен, №2 Қаржылық есептің халықаралық стандартында
(ҚЕХС) тек шығыстар терминіне түсініктеме берілген, яғни шығыстар – бұл
акционерлік капиталдың құрылтайшылары арасында капиталды бөлумен байланысты
емес есепті мерзімнің ішінде активтердің ағымы немесе олардың тозуы және
міндеттемелердің жоғарылауы салдарынан капиталдың азаюына әкелетін
экономикалық пайданың төмендеуі (9(.
Қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар деп - қатысушылардың
шешімі бойынша салымдардың азаюын қоспағанда ұйым капиталының төмендеуіне
әкелетін активтердің (ақша қаражаттары мен басқа да мүліктердің) шығуы
немесе міндеттемелердің пайда болуы деп түсініктеме берілген (10(. Демек,
қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар түсінігіне берілген
анықтама ҚЕХС-дағы анықтаманың ұстанымымен толықтай сәйкесті болып отыр.
Ал, біздің пікірімізше шығыстар – бұл шаруашылықтың есепті мерзім бойы
табыс алумен байланысты ұйым активтерінің төмендеуі, яғни шығыстарға
өнімнің өзіндік құнына енбейтін басқа да шығындар жатады.
М.Б. Байдаулетов өзінің ғылыми еңбегінде ... өндіріске жұмсалынған
шығындар алдыменен материалдандырылып, актив ретінде нақты өзіндік құн
бойынша тіркеліп, дайын өнім (жұмыс пен қызмет) түрінде болашақта табыс
әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалынған шығындардың табыс әкелу
қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды - деп көрсеткен. Яғни,
өндіріске жұмсалынған шығынның түпкілікті мақсаты – бұл табыс әкелу. Соған
байланысты шығындар өндіріске жұмсалған шығындар мен сату шығындарының
жиынтығын білдіре отырып, сатылатын өнімнің, орындалатын жұмыстың және
көрсетілетін қызметтің ең төменгі құнын қалыптастырады (7(.
Сонымен, отандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің шығындар
туралы еңбектерін талдаудың нәтижесінде, біз шығарылған өнімнің, орындалған
жұмыстар мен қызметтердің құндарына апарылатын шығындардың бір бөлігі
олардың өндірістік өзіндік құны болып саналатынын айта аламыз.
Ал кезең шығындары болып табылатын әкімшілік шығындар, өнімді сату мен
қызметтерді көрсету шығындары, пайыздар бойынша шығындар өнімнің өзіндік
құнына қосылмай, есепті мерзімнің соңында ұйымның қаржылық нәтижесіне
апарылады.
Болашақ мерзімде табыс алумен байланысты жұмсалынған шығындар активке
апарылады. Оларға болашақ мерзім шығындары, аяқталмаған өндіріске шығындар
және материалдық қорлар жатқызылады.
Сонымен, ұйымның шығыстарына оның негізгі қызметінде активтерді
пайдалану мен оларды есептен шығаруға байланысты табыстың кемуінің
нәтижесінде капиталдың азаюына және міндеттемелердің көбеюіне, сондай-ақ
зиян шегуге әкелетін басқа да шығындар жатады деп тұжырым жасаймыз.
Кез-келген өндіріс саласында шығындар есебіне объективті сипаттама
беру үшін ғылыми негізделген шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды дұрыс ұйымдастыру қажет. Ал, өндіріс шығындарын жоспарлау
немесе мөлшерлеу ғылыми негізделген шығындардың жіктемесінсіз жүзеге
асырылуы мүмкін емес. Демек, өндіріс шығындарын қандай да бір белгілеріне
қарай жіктеу өндірістік шығындар есебі мен талдаудың, сонымен бірге өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың негізіне жатады. Сонымен қатар, шығындардың
экономикалық негізделген жіктемесі арқылы өзіндік құнды анықтау мен
талдауға және соның негізінде тиімді басқарушылық шешімдер қабылдауға толық
мүмкіндіктер пайда болады. Өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру және оны
жетілдіру отандық және шетелдік есеп пен талдау тәжірибесінде кеңінен
зерттелініп келеді.
Дегенмен де, есеп тәжірибесінде ғалымдар мен экономистер өндіріс
шығындарын олардың қандай-да бір белгілері бойынша жіктеу және сол
жіктеулердің өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға, қаржылық нәтижені
бағалауға, соның нәтижесінде басқарушылық шешім қабылдауға қалай әсер
ететіні туралы бір тұжырымға келе алмай отыр.
Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары және №2 Қорлар қаржылық
есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес ұйымдарды өндіріс шығындарының
есебі шығын баптары бойынша ұйымдастырылады. Шығындарды бұлай жіктеу
олардың әрбір түрлері бойынша және жұмсалған жерлері бойынша бақылау үшін
және талдау үшін қажет. Сонымен қатар, шығындардың баптары бойынша есепті
ұйымдастыру (еңбекке ақы төлеу, жем-шөп, жанар-жағар май, автокөлік
қызметтері және т.б.) осы шығындардың әрбір құрылымдық бөлімшелердегі
өнімнің өзіндік құнының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтауға, сондай-ақ
өзіндік құнды төмендетудің резервтерін шығаруға және оны нақты іс жүзінде
қолдануға мүмкіндік береді.
Енді шығындардың калькуляциялық баптарына жеке тоқталатын болсақ,
онда:
Материалдар шығын баптары бойынша өткен жылы шаруашылықтың өзі
өндірген және дайындаған шикізаттар мен материалдары өнімнің өзіндік құнына
баланста көрсетілген құны бойынша, ал есепті жылы шаруашылықтың өзі
өндірген немесе дайындаған материалдары мен шикізаттары өзіндік құнға нақты
өзіндік құнмен қосылып, отырылады.
Сатып алынған отын, мұнай өнімдері, ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа да материалдар сатып алу бағалары мен осыларды
шаруашылықтың қоймаларына дейін жеткізу шығындарының негізінде есепке
алынады. Жанар-жағар май оларды сатып алу бағалары мен сақтау орындарына
дейінгі жеткізу шығындары негізінде есепке алынады.
Өнім өндірісіне тікелей қажетті электр энергиясы, су және жылу
шығындары, егер шаруашылықтың өзінде өндіріліп пайдаланылатын болса, онда
оны өндіру мен жеткізуге жұмсалған барлық шығындардың негізінде есепке
алынады да, ал басқа жақтан сатып алынатын болса, онда олардың сатып алу
бағалары мен жеткізу шығындарының мөлшерінде есепке алынады.
Еңбек ақы шығындары бабы бойынша өндірістік жұмысшылардың еңбек
ақысы және одан аударымдар құрамына мыналар кіреді: өндірген өнім (жұмыс
пен қызмет) көлемі үшін немесе жұмыс істеген уақыты үшін тарифтік баға мен
қызмет ақысы бойынша есептелген жалақы; өнім сапасын арттырғаны, өндірісте
ақау болдырмағаны, сондай-ақ көп жылғы еңбегі үшін төленетін қосымша ақы;
өндірістік цех меңгерушілерінің негізгі және қосымша еңбек ақылары; басқа
да қызмет көрсетуші мамандардың еңбек ақылары есепке алынады.
Еңбек ақыдан аударымдар бабында ҚР Салық Кодексіне сәйкес еңбек ақы
қорынан есептелінетін әлеуметтік салық пен міндетті әлеуметтік аударымдар
(шығын бағыттары) бойынша көрсетіледі.
Жалпы өндірістік (үстеме) шығын бабына жоғарыда айтылған шығындардан
басқа өнім өндірісімен тікелей айналысатын жұмысшыларды техникалық
қауіпсіздендіру, оларға тұрмыстық қызмет көрсету, өндіріс жұмысшыларының
көп жылғы еңбегі үшін сыйақылар, кадрларды дайындау және қайта дайындау
шығындары, жұмысшыларды жұмысқа шақыру мен оларды жұмыс орындарына
тасымалдау шығындары, күзет қызметтері және негізгі шығындар құрамында
көрсетілмейтін басқа да материалдардың (сым, жіп, құрал-саймандардың)
құндарын, өндірістегі кідірістерден жоғалтулар, материалдардың
жетіспеушілігі (кінәлі тұлға жоқ болса), белгіленген стандарттар мен
талаптарға сәйкес келмейтін алынған ақау өнімдері құны есепке алынады.
Сонымен, шығындарды баптарына қарай жіктеу қаржылық есеп беруді
дайындау кезінде бухгалтерлік балансқа тіркелетін қосымшаларда есепті
мерзім ішіндегі жалпы шаруашылық бойынша шығындардың қандай өнім өндіруге
және қай жерде жұмсалғанына байланыссыз олардың мөлшерін (көлемін) көрсету
мақсатында қолданылады. Шығындарды баптарына қарай жіктеудің бірқатар
артықшылықтары бола тұра, шаруашылықтың құрылымдық бөлімшелеріндегі
өндірілген өнімдердің түрлері бойынша өзіндік құнды және шығындардың
деңгейін нақты анықтауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, бұл мәселелерді
шешу үшін, сонымен қатар шығындарды жедел бақылап, шаруашылықтың сапалы
қызмет көрсеткіштерін анықтап, өндіріс шығындарының талдамалық есебін
тиімді ұйымдастыру үшін шығындарды калькуляция баптары бойынша жіктеген
дұрыс.
1.2 Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұны мен жіктемесі
Өндіріс шығындарының экономикалық мәнін ғылыми тұрғыдан терең, әрі жан-
жақты түсіну үшін, алдыменен шығындардың жіктемесін қарастырып алған дұрыс.
Өндірістік шығындарды топтастырудың қажеттілігі шығындардың құрамы мен
экономикалық мазмұны бойынша өнімді дайындау, жұмыстарды орындау мен
қызметтерді көрсету кезінде олардың технологиялық процесі кезіндегі алатын
орнына қарай, шығындар есебінің бағыты мен мақсаты, сондай-ақ өзіндік құнға
қосылу тәртіптеріне байланысты біртекті еместігінен пайда болып отыр.
Сонымен қатар, өндірістік шығындарды экономикалық маңызы мен рөліне қарай
топтастыру арқылы өндіріс процесін тиімді және ұтымды ұйымдастырып, тиімді
басқару шешімдерін қабылдауға толық мүмкіндіктер болады.
Біздің ойымызша, өндірістік салада шығындардың жіктемесін беру үшін,
алдыменен мына жағдайларға жете назар аудару қажет деп санаймыз:
- өнім өндірісінің технологиялық-ұйымдық ерекшелігіне;
- саладағы өндіріс шығындары есебінің ұйымдастырылу жағдайына;
- әртүрлі меншік нысанында ішкі шаруашылық байланыстар мен шаруашылық
субъектісін басқарудағы ұйымдық-құқықтық құрылымға.
Тек жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып, нақты өндіріс
саласындағы ұйымдарда өндіріс шығындарын, олардың әртүрлі белгілеріне қарай
толықтай жіктемесін беруге болады деп есептейміз.
Осы күнге дейін отандық және шетелдік ғалым-экономистер өндіріске
жұмсалатын шығындарды есептік, талдамалық, соның ішінде ең маңыздысы
басқару міндеттері үшін арнайы ерекшеленетін топтаманың қандай түрі бойынша
жіктеуге болатыны туралы бірауызды тұжырымға келе алмай отыр. Осы
мәселелер туралы біршама ізденушілердің, яғни шығындар жіктемесінің
белгілері қаншалықты көп болса, оларды тиісті өнімнің өзіндік құнына апару
анағұрлым дәйекті болады деген пікірлеріне қосылуға болады.
Н.З. Пизенгольцтің (11( пікірі бойынша шығындарды өндіріс процесіне
қатысы бойынша бөлу өте маңызды болып табылады, өйткені өндіріс сатысының
айналымындағы шығындар бұл - өндіріс процесіндегі шығындар болып
есептелінеді. Бірақ, бұл - шығындардың барлығы өндіріс процесіне бірдей
қатынаста болады дегенді білдірмейді. Олардың бірі - өндіріс процесін
жүзеге асырумен тікелей байланыста болатын болса, яғни негізгі шығындар
болып саналса, басқалары ұйымдастыру және басқарумен байланысты болады,
яғни олар өндірісті ұйымдастыру және оған қызмет көрсету шығындары болып
табылады. Өндіріс саласында өнім өндіру технологиясымен тікелей байланысты
негізгі шығындарға өндіріс жұмысшыларының еңбек ақыларын, негізгі
материалдар мен шикізат шығындарын жатқызады. Шығындардың бұл түрі
зерттеліп отырған ұйымда өнімнің өзіндік құн құрамындағы 55-60 % құрайды.
Сондықтан, бұл шығындар өндіріс технологиясына қатысы бойынша, сонымен
қатар өндірілетін өнімнің өзіндік құн құрамындағы үлес салмағы бойынша да
негізгі шығындар болып саналады.
Үстеме шығындар деп - өндірісті басқару, ұйымдастыру және қызмет
көрсетумен байланысты, кешенді сипатқа ие және құрамында шығын
элементтерінің барлық түрлері көрініс алатын шығынның түрін айтамыз. Үстеме
шығындар өндіріске немесе жалпы салаға ортақ қатысы бар және өндіріс
түрлері мен есеп объектілері арасында жанама бөлінуге жататын шығындарды
білдіреді.
Өндіріс шығындарын негізгі және үстемеге бөлу өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыруда маңызды орын алады. Сондықтан, негізгі шығындарды тек
белгілі-бір өндіріс технологиясына байланысты нормалар жасау арқылы
үнемдеуге болады. Ал, үстеме шығындарды өндірісті басқару мен ұйымдастыруды
жақсарта отырып үнемдеуге болатынын айтып өткен жөн.
Өнімнің өзіндік құнына қосылу тәсілі бойынша М.З. Пизенгольц (11(,
Г.М. Лисович, И.Ю. Ткаченко (12( тікелей және жанамаға бөледі. Арнайы есеп
объектілері бойынша есепке алуға мүмкін болмайтын шығындарды жанама
шығындар деп атайды. Бұл шығындарды өнімнің өзіндік құнына қосу үшін,
оларды алдыменен бөлек өндіріс объектілеріне бөлу қажет. Сондықтан, оларды
тәжірибеде бөлінетін шығындар деп те атайды (13(.
Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өнімнің белгілі-бір түрін
өндіруге тікелей қатысты болатын және оның өзіндік құнына бірден апарылатын
шығындардың, яғни өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары, азық, малдарды
қорғау құралдары және т.б., сонымен қатар бір уақытта бірнеше өндіріс
объектісіне қатысты, яғни белгілі бір өнімнің өзіндік құнына тікелей
қосылмайтын, жанама бөлінетін шығындардың бар болуына байланысты. Әсіресе,
бұл өнеркәсіп саласында көп кездеседі, өйткені өнеркісптік сала бірнеше
өндірістік бөлімшелерден және әртүрлі шығындар есебінің объектілерінен
құрылады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде, сонымен қатар нақты тәжірибеде де
өндіріс шығындарын тікелей және жанамаға бөлуді, шығындарды негізгі және
үстемеге бөлу жіктемесімен байланыстырып жатады яғни тікелей шығындарды
негізгі шығындармен, үстеме шығыстарды жанама шығыстармен байланыстырады.
Мұндай жіктеуді біз шығындар есебі мен калькуляция объектісі бір-біріне
сәйкес келетін өнеркәсіп өндірісінде қолдануға мүмкін болатыны, ал шығындар
есебі мен калькуляциялау объектісі бірдей болмайтын ауыл шаруашылығында
қолдануға болмайтыны жөнінде қорытынды шығарамыз.
Өндіріс көлеміне қатысы бойынша шығындар өзгермелі және тұрақты болып
бөлінеді. Өзгермелі шығындар өнім көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар болатын болса, ал тұрақты шығындар
өндіріс көлемінің өзгерісі кезінде өзгермейтін немесе маңызсыз өзгеретін
шығындар болып табылады (14(. Дегенмен де, көптеген ғалымдармен
шығындардың бұл жіктемесі мойындалғанымен, бірқатар авторлар шығындардың
мұндай белгілері бойынша жіктемесіне өз келіспеушіліктерін де білдіреді.
В.Б. Ивашкевич өзінің зерттеулерінде шығындарды тұрақты және
өзгермеліге жіктеу шартты сипатқа ие, сондықтан олардың өндіріс көлемімен
байланысын сипаттау үшін шығындарды нақты дәлдікпен өзгермелі және
тұрақтыға бөлудің қажеттілігі жоқ, демек шығындардың бөлігін өзгермелі,
шартты-өзгермелі және тұрақтыға бөліп көрсетеді (15(.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындарын тұрақты және өзгермеліге жіктеу -
өндіріс көлемінің өзгерісіне шығындардың әрқалай әсер ететіндігімен
түсіндіруге болады. Кейбір шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеретін болса, кейбір шығындар әртүрлі өзгереді, ал кейбір
шығындар өндіріс көлеміне байланысты кейбір жағдайларда өзгеріссіз қалады,
ал кейде маңызсыз өзгереді.
Қандай да бір өндіріс процесін жүзеге асыру барысында белгілі бір
шығын мөлшері жұмсалады, яғни шығындар арқылы өндірілетін өнімнің,
орындалатын жұмыстар мен қызметтердің құндары қалыптасады (1(. Демек,
зерттеу жұмысы жүргізілген Промстрой-Энерго ЖШС-де шығындардың
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыруға осы саладағы өндіріс
шығындарының дұрыс қалыптасуы мен жіктелуі маңызды әсер етеді. Сондықтан,
өндіріс саласында шығындар есебін ұйымдастыру барысында орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің түрлерін және олардың
технологиясымен қатар, өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктерін ескеру қажет.
Өндіріс шығындары дегеніміз – өндірістің қызмет бағытына қарай өнім
өндіру, жұмыстар мен қызметтерді жүзеге асыруға жұмсалған өндірістік
шығындардың ақшалай жиынтығы.
Өндіріс шығындары өзінің экономикалық мазмұнына қарай төмендегідей
бағыттар бойынша жіктеледі:
- өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай шығындар:
а) негізгі – өндіріс пен қызмет көрсетуге тікелей қатысы бар шығындар
(еңбекақы шығындары, материалдардың құндары, отын, энергия және басқа да
шығындар);
ә) үстеме –ұйым мен оның бөлімшелерін басқаруға және оларға қызмет
көрсетуге байланысты шығындар;
- өнімнің, жұмыс пен қызметтердің өзіндік құндарына қосу тәсілдеріне
қарай шығындар:
а) тікелей, яғни өнім өндірісіне байланысты оларды дайын өнімнің
өзіндік құнына тікелей қосуға болады (материалдар мен тетіктердің құндары,
жұмысшылардың негізгі еңбекақылары, құрылыс машиналары мен механизмдерін
пайдалану бойынша шығындар);
ә) жанама, яғни өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға байланысты
шығындарды (жылу мен жарық шығындары, майлау материалдары және т.б.) нақты
құрылыс объектісінің өзіндік құнына тікелей қосуға болмайтын шығындар;
- пайда болу жиілігіне қарай шығындар:
а) ағымдағы, яғни өндіріске үздіксіз жұмсалатын шығындар
(материалдар, еңбекақы, техниканы пайдалану шығындары);
ә) біржолғы, яғни кезеңімен жұмсалатын шығындар (өндірісті дайындау,
ұйымдастыру, игеру шығындары);
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша:
а) тұрақты – есепті мерзім ішінде өзгеріссіз қалатын шығындар (негізгі
құралдардың пайдалану мерзіміне байланысты тозу сомалары, материалдық емес
активтердің тозуы, негізгі құралдарды жалдау ақылары және т.б.);
ә) айнымалы – өндірілген өнімнің немесе орындалған жұмыстар мен
қызметтердің көлемінің өсуіне немесе төмендеуіне байланысты өзгеріп
отыратын шығындар;
- құрамына қарай шығындар:
а) бір элементті, яғни, құрамдас бөліктерге бөлуге келмейтін шығындар
(негізгі және көмекші материалдар, негізгі өндіріс жұмысшыларының
еңбекақылары);
ә) кешенді, яғни, бірнеше экономикалық элементтерден тұратын шығындар
(жалпы өндірістік және әкімшілік шығындар);
- шығындарды жұмсау саласына қарай:
а) өндірістік, яғни, өнім өндірісіне тікелей байланысты шығындар;
ә) өндірістік емес, яғни, дайын өнімдер мен орындалған жұмыстарды және
қызметтерді өткізуге байланысты шығындар;
- өндіріс процесіндегі рөліне қарай:
а) өндірімді – өнім өндіру үшін мақсатты жұмсауға болатын шығындар;
ә) өндірімсіз – өндірісті ұйымдастыру мен технологияның жетіспеу-
шілігіне байланысты шығындар (өндірістегі ақау, кідіріс пен артық орындаған
жұмыс уақыты үшін төлемдер және т.б);
- пайда болу уақыты мен өндіріске шығарылуына қарай шығындар:
а) ағымдағы шығындар, яғни, осы есепті кезеңде өндіріс және өткізуге
байланысты шығындар;
ә) болашақ кезең шығындары – осы есепті мерзімде пайда болған, бірақ
құрылыс объектісінің өзіндік құнына нормативтік кезең ішінде апарылатын
шығындар (өндірісті дайындау мен игеруге байланысты шығындар);
- жоспарды қамту деңгейі бойынша шығындар:
а) жоспарланған, яғни өнім өнідірісі үшін алдын ала жоспар, сметамен
көрсетілген шығындар;
ә) жоспарланбаған, яғни өндіріс процесі кезінде белгілі бір
жағдайларға байланысты немесе өндіріс технологиясының өзгерісіне байланысты
пайда болып отыратын қосымша шығындар;
- бақылау мүмкіндігіне қарай:
а) бақыланатын, яғни құрылыс жұмыстары кезінде жауапты тұлға жағынан
бақылауға болатын шығындар (негізгі және қосымша материалдар шығындары,
құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану шығындары және т.б.);
ә) бақыланбайтын, яғни жауапты тұлға тарапынан бақылауға немесе
реттеуге жатпайтын шығындар (жалдау ақыларының, еңбекақының және басқа да
төлемдердің өзгерісіне байланысты шығындар).
Нарықтық экономика жағдайындағы бәсекелестіктің, еркін бағалар
жүйесінің дамуымен бірге, ұйымның табысына әсер ететін басты фактор ретінде
өзіндік құнның да рөлі өсе түспек.
Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік және қаржылық қызметінің бүкіл
аспектілерін, атап айтқанда, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды
пайдалану тиімділігін, жұмыс сапасын көрсететін маңызды сапалық көрсеткіш.
Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын, оның құрамын зерттеу өндірісті
дамыту резервтерін анықтауда, жоспарлау, баға белгілеу және ұйымның
қызметін басқару әдістерін жетілдіруде үлкен экономикалық және тәжірибелік
мәнге ие.
Қазіргі кезде өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын сапалы есептеуге
көп көңіл бөлінуде, бұл ұйым басқармасының мұқтаждығынан туып отырған
қажеттілік. Осы мәселе өзіндік құнға оның экономикалық мәні мен жаратылысы
тұрғысынан қарауды талап етеді. Соңғы екеуі өндірістік шығындар мен өзіндік
құнды есептеуге қатысатын шығындардың құрамын дәл анықтауға мүмкіндік
береді. Сондықтан өзіндік құн ұғымының мәнін ашу өте маңызды. Тек
осылайша, өнімнің өзіндік құнын жоспарлау (смета), калькуляциялау және
шығындарды есепке алу жүйесін оңтайлы ұйымдастыру негізіне жататын алғы
шарттарды ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге болады.
Экономикалық теорияда өзіндік құнға қоғамдық өндірістік шығын, яғни
заттай және жанды еңбек шығыны деп түсінік беріледі. Басқаша айтқанда,
өзіндік құн – бұл өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға жұмсалған
ақшалай шығындар.
Бухгалтерлік есеп пен талдау әдебиеттерінде, өзіндік құн өнімді өндіру
және өткізумен байланысты нақты шығындарды ақшалай өлшемде көрсететін ұйым
қызметінің маңызды синтетикалық көрсеткіші ретінде түсіндіріледі.
Осы сұраққа жауап іздеген экономист – ғалымдардың өзіндік құн
ұғымына берген сан алуан түсініктері өзіндік құнның мәнінің, оның құрамдас
элементтерінің, нақты деңгейінің, құрылымы мен есептеу әдістемесінің
бұрмалануына әкеледі.
Қазақстанда 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есептің
халықаралық стандартына көшкенге дейін қолданылып келген №2 Қорлар
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты бойынша, тауарлы- материалдық
қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу шығындарынан, көліктік – дайындау
шығындарынан, өнімдерді өңдеуге (жұмыстарды орындауға) жұмсалған
шығындардан құралады.
Өндірістің технологиясына және ұйымдастырылуына сәйкес, өндіріс
процесінде тұтынылатын табиғи ресурстардың құнын, шикізаттардың,
материалдардың, отын және энергияның құнын, еңбек ақы шығындарын, негізгі
құралдардың тозу сомасын, сондай – ақ өнім (жұмыс, қызмет) өндірісінің
бірлігімен тікелей байланысты өзгедей шығындарды қамтитын тауарлы –
материалдық қорларды өңдеуге (жұмыстарды орындауға) жұмсалған шығындар
өндірістік өзіндік құн ретінде танылады.
Алайда, берілген түсініктеменің халықаралық есеп стандартына қарама –
қайшы тұстары да бар. Қаржылық есептің халықаралық стандартына сүйенсек,
өндірістік өзіндік құнға тек өндірістік шығындар: тікелей еңбек шығындары,
тікелей материалдық шығындар және жалпы өндірістік шығындар енгізілуі тиіс.
Ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құннан, өткізу және әкімшілік
(жалпы шаруашылық) шығындарынан құралады.
Біздің ойымызша, жоғарыдағы стандартта берілген өзіндік құн ұғымы
осы экономикалық категорияны сипаттайтын барлық аспектілерді толық ашып
көрсетеді.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындары өнім өндірісіне және оны сатуға
жұмсалған жиынтық шығындар, бұл шығындар сатылатын өнімнің құнын құрайды,
ал өнімнің өзіндік құны өндіріс процесінде пайдаланылған құралдардың, еңбек
заттарының, еңбек ақының және басқадай ресурстардың құндық бағасын
білдіреді, яғни өзіндік құн өнімді өндіру және сату ұйымға қаншаға
түсетінін көрсетеді.
Өндіріс шығындары өнім өндіру, жұмысты орындау және қызмет көрсету
шығындары мен сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым, алдымен
өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырылып актив ретінде нақты өзіндік
құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс
әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған шығындар
мен сату шығындарының жиынтығын білдіретін түпкілікті мақсатқа жетелейтін
өндіріс және сату үрдісінің шығындарының жиынтық көрсеткішіне айналып,
сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың) құны қалыптасады (2(.
Өзіндік құн өнімді өндіруге жұмсалған өндіріс құралдары мен еңбек ақы
шығындарын сипаттай отырып, ұдайы өндіріс процесін жалғастыру үшін осы
шығындардың қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Ұдайы өндіріс шарты әрбір ұйымға өнімді өндіру және өткізуге жұмсаған
барлық ақшалай қаражаттарын үнемі анықтап отыру қажеттілігін тудырады.
Өзіндік құн нарықтық экономика жағдайында ұдайы өндірісті кеңейтудің шешуші
факторы болып табылады, өйткені өндірісті дамыту үшін кез келген ұйым
өнімнің өзіндік құнын өтеуі тиіс, басқаша айтқанда, бұрынғы өндіріс ауқымын
қамтамасыз етіп, содан кейін ғана табыс есебінен өндірісті кеңейте алады.
Өндірістік есепті ұйымдастыру өндірістік шығындардың дұрыс
сыныпталуына тәуелді, өйткені ол тек шығындарды оңтайлы жоспарлау мен
есепке алуға ғана емес, сонымен бірге оларға дәлірек талдау жасауға,
шығындардың жекелеген түрлерінің арасындағы нақты ара қатынасты және
олардың өзіндік құн мен өндіріс рентабельдігінің денгейіне әсер ету
дәрежесін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Өндірістік шығындарды сыныптау ұйымдардың өнім өндіруге жұмсаған
барлық шығындарын анықтаудағы ең басты жүйе. Оның ғылыми негізділігі
өндіріс шығындарының қалыптасуын басқаруды ұтымды ұйымдастыру және
оның бүкіл қызметтерінің біртұтастығын қамтамасыз ету үшін аса үлкен
маңызға ие. Шығындарды сыныптаудың қажеттілігі олардың құрамы, экономикалық
мазмұны, өнімнің өзіндік құнына енгізілу тәсілі және өндіріс көлеміне
қарай әртекті болып келетіндігімен анықталады. Бұл мәселе шетелдік және
отандық есеп пен талдау теориясында терең зерттелген. Алайда отандық,
сондай - ақ шетелдік экономикалық әдебиеттерде шығындардың жіктемелік
топтары және оларды белгілеу үшін қолданылатын ұғымдар туралы бірегей
пікірлер жоқтың қасы (3(.
Біздің ойымызша, шығындар есебін оңтайлы ұйымдастыру үшін нақты бір
саланың өнімінің өзіндік құнын дұрыс есептеуде айтарлықтай маңызға ие
белгілерді қолдануға ұмтылу керек.
Айта кететін жайт, іс жүзінде қолдану тұрғысынан алып қарағанда,
шығындарды сыныптау, оның негізделген белгілерін таңдау мәселелері өте
күрделі екендігі ақиқат, өйткені сыныптаудың өзі өзара байланысты және
өзара негізделген топтасырулардың жүйесі екендігі белгілі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым - қатынастар жағдайында
өндіріс шығындарын топтастыру ең алдымен мыналарға тәуелді:
қабылданған есеп саясатына сәйкес, ұйымда шығындарды есепке алу мен бақылау
жүйесін қолдану;
ұйымды басқаруға, сондай – ақ сыртқы тұтынушыларға қажетті ақпараттарға
мұқтаждық;
экономика салаларының ерекшеліктері және әр ұйымның өзгешеліктері.
Отандық кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған шығындарды топтас-тырудың
ең маңызды түрі шығындарды экономикалық элементтері бойынша және
калькуляция баптары бойынша топтастыру болып табылады. Экономиканың бүкіл
салаларына арналған шығындардың біртұтас жіктемесі осы кезге дейін отандық
есептің мұндай бірегей жіктемесі жоқ батыстық есептің алдындағы елеулі
артықшылығы болып келді.
Өнімнің өндірісімен байланысты шығындар жұмыстың өзіндік құнына
олардың пайда болу уақытына қарай енгізіледі. Осыған сәйкес, өнім
өндірісіне жұмсалған шығындар ағымдағы және біржолғы деп бөлінеді. Ағымдағы
шығындарға тұрақты орны бар және жұмыстарды орындау процесімен тікелей
байланысты шығындар жатқызылады. Ұйымның есепті кезеңде жұмсалған, бірақ
алдағы кезеңге қатысты шығындарын біржолғы шығындарға жатқызады. Мұндай
шығындар Болашақ кезеңдердің шығындары шотында есептеледі.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын анықтау және ұйымның
қаржылық нәтижелерін бағалау үшін шығындарды енетін және аяқталған
шығындарға топтастырады. Енетін шығындар - бұл сатып алынған және нақты
қолда бар, болашақта табыс әкелуі күтілген ресурстар, мұндай шығындар
баланста Айналымдағы активтер бөлімінде көрсетіледі. Аяқталған шығындар –
бұл есепті кезеңде табыс алуға жұмсалынған ресурстар, мұндай шығындар
табыстар мен шығыстар туралы есептілікте Өткізілген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құны бабында көрсетіледі. Біздің пікірімізше, аяқталған
шығындар, өндіріс барысында жұмсалған шығындардың өнімнің нақты өзіндік
құнына айналған жиынтығының көрінісі. Шығындарды енетін және аяқталған
шығындарға дұрыс бөлу ұйымның табысы мен зиянын есептеп, активтерін бағалау
кезінде маңызды рөл атқарады.
Өндірісте ағымдағы есепті жүргізу үшін шығындарды, норманың
көлеміндегі және нормадан ауытқыған шығындарға бөледі. Ол учаскелердің,
бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігін бағалау үшін нақты шығындарды
нормаланған шығындармен немесе нақты өзіндік құнды оның нормада көрсетілген
деңгейімен салыстыру үшін қажет.
Демек, өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнына қарай берілген
жіктелуін төмендегі 1- кестемен қорытындылауға болады.
1 кесте – Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнына қарай жіктелуі
Шығын элементтері бойынша Калькуляция баптары бойынша
Экономикалық элементі бой-ыншаКалькуляция баптары бойынша шығындар –
шығындар – ұйымның негізгі пайдалану бағыты мен пайда болу жерлеріне
қызметіне байланысты алғашқы қарай, яғни, тікелей өндіріс процесінде,
біртекті шығын түрлерін өндіріске қызмет көрсетуде, ұйымды
білдіреді. басқаруда біріктіріледі.
Экономикалық элементіне қарай Калькуляция баптарына қарай шығын-дар:
шығындардың топтамасы кіріс - шикізаттар мен материалдар;
бағыты бойынша шығындардың - сатып алынған жартылай фабрикаттар;
экономикалық мазмұнын - қайтарылған қалдықтар (-);
біріктіреді. - технологиялық мақсаттарға отын мен
энергия;
Олар: - жұмысшылардың еңбекақысы;
- материалдық шығындар; - еңбекақыдан аударымдар;
- еңбекақы шығындары; - өндірісті игеру және дайындау шығын-дары;
- еңбекақыдан аударымдар;
- негізгі құралдардың тозуы; - жалпы әкімшілік шығындар;
- басқа да шығындар - жалпы шаруашылық шығындар;
- ақаудан жоғалтулар.
1-кестенің жалғасы
Экономикалық элементіне қарай Калькуляция баптары бойынша шығындар өнім
шығындар пайда болу жерлері мен жұмыстардың бір өлшемінің өзіндік құнын
бойынша өндіріс шығындарының анықтауға, шығындарды өнімдер мен
үлестерін анықтауға жұмыстардың түрлеріне қарай бөлуге,
пайдаланылады. жұмыстың әрбір түрлері, өндіріс бөлімшелері
мен басқару аппараттары бойынша шығындардың
көлемін анықтауға және шығындарды төмендету
резервтерін шығаруға мүмкіндік береді.
Ескерту – кесте 17 әдебиеттің негізінде дайындалынды
Тәжірибеде қолданылатын шығындардың жіктемесі өзіндік құнды жедел
басқару ұстамына бағытталады, яғни өзіндік құнның өзгерісін талдау және
зерттеу, шығын мен табыс арасындағы байланыстарды анықтау, сараптау
мәселелерін қамтуға тиісті. Ұсынып отырған шығындар топтамасы өндірістік
есептің маңызды тұжырымдамасы ретінде қатыса отырып, құрылыс-монтаж
жұмыстары кезінде өзіндік құнды қалыптастыратын шығындардың көлемін дұрыс,
әрі толық анықтауға, сараптау жүргізуге мүмкіндіктер береді. Сол арқылы
өндірісті ұйымдастыру және басқару бойынша ұтымды шешімдер қабылдап,
өндірістік шығындарды үнемдеу жолдарын қарастырып, үздіксіз өндіріс
процесін қалыптастыруға жағдайлар жасалады.
1.3 Шығындар есебінің әдісі және оларды қолдану саласы
Өнімнің өзіндік құн есебі көпшілік жағдайда өндіріс технологиясы мен
оның ұйымдастырылуына, өндірілетін өнімнің әртүрлігі мен өндіру жиелігіне
байланысты болады.
Өндірісті ұйымдастыру – белгіленген мерзімде, бекітілген ккөлемде және
сапамен ақшалай, материалдық және еңбек ресурстарын үнемді жұмсауды
қамтамасыз ететін өндіріс процесінің құраушы элементтерінің өзара байланысы
және жалғасы деп түсінуге болады. Өндірісті ұйымдастыру өзіне мыналарды
енгізеді:
- еңбекті ұйымдастыру, яғни жұмыс күшін орналастыру;
- материалдарды ен жартылай фабрикаттардың қозғалысы, олардың көлемін
анықтау;
- жедел жоспарлау;
- техникалық бақылау;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
- өндіріс барысын жедел реттеу.
Жалпы өндірісті ұйымдастыру алғашқы құжаттармен рәсімделеді.
Өндіріс шығындарының есебініе сонымен қатар, өндіріс технологиясы әсер
етеді. Өндіріс технолгиясы дегеніміз - өнімді өндірудің нақты тәсілдерін
айтамыз. Өнім өндіру тәсілдерін, олардың әртүрлігіне өнеркәсіп өндірісінде
қарамастан екі үлкен топқа бөледі: өндіруші және өңдеуші. Өндірушіге: кен,
көмір, мұнай, газ, балық, орман дайындау және т.б. Бұларды шикізат пен
негізгі материалдар шығыны болмайды. Яғни, өндірілген бір өлшем өнімнің
өзіндік құнын жұмсалған шығындар мөлшерін алынған дайын өнімінің көлеміне
бөлу арқылы анықтайды. Тек көмір өндірісінде жердің бетіне шығыарылған
көмірдің өзіндік құны анықталады.
Өңдеуші салаға ауылшаруашылығы шикізаттары мен өңдеуді қажет ететін
өнеркәсіп саласын жатқызуға болады. Оларға метеллургия, машина құрылысы,
химия, текстиль, тамақ және т.б. кәсіпорындарын жатқызуға болады.
Өңдеуші өнеркәсіптерде өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру күрделі
процесс болып саналады. Себебі, мұнда өнім брнеше технологиялық сатылар
арқылы өтіп, жартылай фабрикатттар ретінде бір сатыдан екінші сатыға
беріледі. Мніе осы кезде әрбір сатыдан өткен жартылай фабрикаттардың немесе
дайын өнімнің өзіндік құнны анықтау қажет болады. Міне, мұның өзін
шығындардың бухгалтерлік есебін әрбір сатыда жартылай өндірілетін өнімдер
бойынша жүргізуді қажет етеді.
Технологиялық процестердің күрделігіне байланысты өндіріст күрделі
және жәй деп екіге бөлінеді.
Күрделі өндіріске өндірілетін өнім бірнеше күрделі технологиялық
сатылардан немесе фазалардан өтетін металлургия, текстиль, аяқ киім, машина
құрылысы, балық өңдеу, ет өңдеу өнеркісіптері жатады. Күрделі өндірісте,
міндетті түрде аяқталмаған өндіріс қалады.
Жәй өндіріс бір ғана технологиялық сатыдан тұратын өнім өндіріс
жатады, мысалы: көмір, энергия, жылу өндіру, яғни бұл өнімдер қысқа
мерзімнің ішінде өндірілгендіктен мұнда аяқталмаған өндіріс болмайды.
Шығындардың аналитикалық есебін ұйымдастыруға сонымен қатар, ұйымның
мамандануы, яғни қызмет бағыты,өндірілетін өнімнің жиелігі мен көлемі, оның
жие қайталануы сияқты факторлар әсер етеді. Сондықтан осыған байланысты
өндірісті массалық, сериялық және жеке деп бөледі.
Жеке өндіріс – бұл арнайы тұтынушылардың тапсырысы бойынша жеке
данамен өндірілетін өнім өндірісі. Бұған, кеме өндірісін, ауыр машина
құрылысын, жөндеу жұмыстарын жатқызуға болады.
Сериялық өндіріс – жие аяқталатын және қайтадан басталатын біртипті
бұйымдар мен бөлшектерді өндіру өндірісі. Өндірілетні бұйымдар мен
бөлшектердің көлеміне байланысты олар ірі және кіші сериялық болып
бөлінеді. Оларға станок, құрылғы, тігін өнеркәсіптері жатады.
Массалық өндіріс – ұзақ мерзім бойы үздіксіз өндірілетін өнім
өндірісін айтады, оған, отын шығару, метталургия, машина құрылысының кейбір
саласы, текстильдік өндіріс, нан өндіріс, балық өндіруді жатқызады.
Өнеркәсіп өнідірісіндегі өнімнің рөліне байланысты негізгі және
көмекші деп бөледі.
№2 Қорлар ҚЕХС сәйкес ұйымдар өнімнің өзіндік құнына енетін
шығындардың құрамын анықтайды. Өндірістік өзіндік құнға жалпы және
әкәмшәләк шығындар, дайын өнімді сату бойынша шығындар, сыйақы төлеу
шығындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1 Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері 7
1.1 Ұйымдарда өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 20
1.2 Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұны мен жіктемесі ... ...
1.3 Шығындар есебінің әдісі және оларды қолдану саласы
... ... ... ... ... ... 44
56
2 Өндіріс шығындарының есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері
2.1 Ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайы және есеп саясаты ... ...
2.2 Ұйымдағы тікелей шығындардың есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
2.3 Үстеме шығындарды есептеу және оларды бөлуді жетілдіру ... ... ... .. 66
2.4 Жалпы және әкімшілік шығындардың есебі 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3 Өндіріс шығындарының аудиті және оларды талдау 74
3.1 Өндіріс шығындарына аудит жүргізудің әдістемесі 89
... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Өндірістегі тікелей және үстеме шығындарды талдау 92
... ... ... ... ... ... ...
94
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастар жағдайында ауқымды сипатқа ие болып отырған,
өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру мәселелерін шешудің қажеттілігі мен
оның өткірлігі республиканың барлық экономикалық субъектілерінің басты
мәселесі болып табылатына ешбір күмән жоқ. Осы тұрғыдан алғанда, өндірістік-
шаруашылық жүйесіндегі өндіріс шығындарының есебі мен оның талдауына
басқарудың басты құралы ретінде айрықша орын беріліп отыр. Себебі, қатаң
бәсекелестік күрісте табыс пен ұйымның қызмет етуін сақтап қалудың басты
факторы болып өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін өндіріс шығындары мен
өнімнің өзіндік құны туралы дер кезінде және сенімді ақпараттар қажет
болады. Ал, бұл өз алдына өнімнің сапасы мен өндірістің тиімділігін, сондай-
ақ оны одан әрі жетілдіру жолдарын іздестіруге, өнімнің өзіндік құнын
төмендету резервтерін анықтауға толық мүмкіндіктер береді.
Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған
бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы
мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты тұтынушысы ретінде мемлекет
статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер
мен ведомствалар арқылы танылды. Қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі,
азаматтық – құқықтық ортаның өзгеруі бухгалтерлік есепті сәйкесінше
трансформациялаудың қажеттілігін айқындады. Бухгалтерлік есептің жаңа
жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің әзірленіп жатқан жаңа
ережелері мен нормалары ақпараттардың шынайылығы мен сенімділігін бақылау
құралы ретінде инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды
тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін
құруы тиіс.
Өндіріске жұмсалған шығындар мен өткізу шығындарының құрамын және
олардың есебін дұрыс қалыптастырудың маңызды екендігі белгілі. Өнімдерді
өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын
шығындардың негізгі бөлігін құрайтын материалдық, еңбек және қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалануға тек алынатын табыстың мөлшері ғана емес,
сондай – ақ табысқа салынатын салық, ұйымның нарықтық белсенділігі және
басқа да аспектілер тәуелді болып табылады.
Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономика қоғамды
ресурстармен оңтайлы қамтамасыз етудегі маңызды шарт - бәсеке саясатын
жүргізуді негізге алады. Бәсекеге қабілетті ұйымға өзінің өндірістік
ресурстарын экономикалық тұрғыдан қолайлы пайдаланатын, әрі одан пайда ала
білетін ұйым жатқызылады.
Бүгінгі күні отандық өндірістік есептің нарықтық экономиканың
талаптарына, ұйымды басқарудың экономикалық әдістерінің талаптарына
біртіндеп бейімделуі жүріп жатыр, бірақ оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
ұйымдастыру және әдістемелік тұрғыдан тыңғылықты дайындалу талап етіледі.
Сондықтан, экономиканың әрбір саласында (өнеркәсіп, қызмет көрсету,
құрылыс, тамақ өндірісі және т.б.) қызмет жасайтын ұйымдар үшін шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және оны жоспарлау жүйесін
анықтайтын бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтық экономика жағдайында нақты
ұйымдағы өнім өндірісі шығындарының есебі мен оның талдауын ұйымдастыру
мәселелерін зерттеу, шығындарға әсер ететуші факторларды анықтап, өндіріс
шығындар есебін жетілдіруге байланысты нақты ұсыныстар беру болып саналады.
Жоғарыда аталған мәселелер зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін
анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегі міндеттер шешімін табуға
тиісті:
- өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнын анықтау;
- өнімнің өзіндік құны ұғымын танып білу және мәнін ашу және өндіріс
шығындарының жіктелуін қарастыру;
- ұйымда тікелей және үстеме шығындарды есептеу және оларды бөлуді
жетілдіру жолдарын ұсыну;
- өндіріс шығындарына аудит және талдау жүргізіп, өнімнің өзіндік
құнын төмендету жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық талдау, салыстыру,
айырмашылықтарды табу, мәліметтерді кестелік өңдеу әдістері қолданылды.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Промстрой-Энерго ЖШС-нің 2009-
2010 жж. есеп мәліметтері, сондай – ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік – құқықтық ақпараттары, отандық
және шетелдік бухгалтерлік есеп, экономикалық әдебиеттері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Ұйымдарда өндіріс шығындары есебін ұйымдастырудың теориялық
негіздері
Нарықтық қатынастар жағдайында өндіріс шығындарын, жұмыстар пен
қызметтердің өзіндік құндарын және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін
қалыптастыру тәртіптері бухгалтерлік есеп тәжірибесі мен әдістемесінің
маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.
Нарықтық экономикадағы бәсекелестік пен баға саясатының еркін даму
мүмкіндіктеріне қарай, табыс деңгейіне әсер етуші факторы ретінде және
басқарудың негізгі құралы ретінде өзіндік құнның рөлі арта түсуде.
Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін
сипаттайтын негізгі экономикалық көрсеткіштердің бірі бола отырып,
кәсіпорын табысының қалыптасуына, қорлар мен резервтердің жасақталу
деңгейіне ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге бағаның қалыптасуына да
әсер ететіні сөзсіз анық (1, 7 б(. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
мақсатында ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды
анықтаудың маңыздылығы өте жоғары. Себебі, осы уақытқа дейін экономикалық
әдебиеттерде шығындар жөніндегі бірыңғай пікірлердің жоқтығынан отандық
тәжірибеде шығындар, шығыстар және өндіріс шығындары, өндіріске
жұмсалынған шығындар бірдей ұғымда пайдаланылып келді.
Ұзақ уақыт бойы шығындар қазандық деп аталатын тәсілмен анықталып,
ол кәсіпорынға өндірістегі шығынның бағыты, пайда болу орындары және
шығарылатын өнімнің түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. Сондықтан, шығындардың сыныпталуын
қарастырмас бұрын отандық және шетелдік авторлардың шығындарды жіктеу
тәртіптеріне және оларға берген анықтамаларға назар аударып, авторлық
пікірді берген жөн.
Сонымен, отандық авторлардың ішінде В.К. Радостовец (2(,
Қ.К. Кеулімжаев (3(, К.Ш. Дюсембаев (4(, К.Т. Тайғашинова
Өндіріс шығындары – бұл өнім өндіруге, жұмыстар мен қызметтерді
орындауға және оларды сатуға кәсіпорынның нақты жұмсаған және затқа
айналдырылған еңбек шығындары деп түсінік береді.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындары деп - ұйымның өнім өндіру, жұмыстар
мен қызметтер орындау кезінде жұмсаған заттай және еңбек шығындарының
жиынтығы деп түсінеміз, яғни бұл шығындарды біз өндіріске жұмсалған
шығындар деп айта аламыз. Демек, өнімге жұмсалған шығындар өнімнің
өндірістік өзіндік құны болып саналады.
В.Э. Керимовтің тұжырымдамасы бойынша ... шығындар мен шығыстар
түсініктердің барлығы да бір мағынаны білдіреді – кәсіпорын шығындары
белгілі бір операцияларды орындаумен байланысты деп түсіндіріледі (5(. Бұл
автордың пікірімен толықтай келісе алмаймыз, өйткені өндіріске жұмсалынған
шығындар бұл өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің белгілі бір түрін өндіру
немесе орындаумен тікелей байланысты ақшалай, материалдық, еңбек және тағы
да басқа да шығындардың жұмсалуын айтуға болады. Ал шығыстар деп - бұл
ұйымның пайда алумен байланысты міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде
активтерінің азаюын айтамыз.
К.К. Кеулімжаев Өндіріс шығындары - деп өнімдер мен тауар өндіруге
(жұмыстар мен қызметтер көрсетуге) жұмсалынатын тірі және заттай
еңбектердің шығындарын мойындаған дұрыс,- деп көрсетеді. Демек, өнімнің
(жұмыстар мен қызметтердің) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы,
экономикалық маңызы, өндірістегі орны және өнімнің өзіндік құнына қосылу
тәртіптері бойынша бірдей емес деп түсіндіреді (3(. Бұл автордың өндіріс
шығындарына берілген анықтамысын талдай отырып, біз өндіріс шығындары
экономикалық мазмұны, өндіріс көлеміне қатысы, өзіндік құнға қосылу
тәртіптері, пайда болу мерзімі, тиімділігі, жоспарды қамту дәрежесіне
байланысты әртүрлі болып бөлінетінін атай отырып, олардың шығыстардан
айтарлықтай айырмашылығы бар екенін толық дәлелдеуге мүмкіндіктер бар.
А.Н. Кашаев өз еңбегінде ... өндіріс шығындары – бұл өнім өндірісіне
жұмсалған және оның құнын құрайтын қоғамдық еңбек шығындарының жиынтығы
деп түсіндіреді (6(. Автордың бұл тұжырымынан, біз өндіріс шығындары
өндірістік шығыстардан тек тәжірибелік жағынан ғана емес, сонымен қатар
теориялық жағынан да айырмашылығы бар екендігі жөнінде қорытынды шығарып
отырғанын байқаймыз.
Г.М. Лисович және И.Ю Ткаченко шығыстар, шығындар және өндіріс
шығындарына әртүрлі анықтамалар бере отырып, ... өндіріс шығындары өнім
(жұмыстар мен қызметтер) өндірісіне және оларды сатуға байланысты тірі және
заттай еңбектердің шығындары деп түсіндіреді. Ал шығындар – болашақта
кіріс алып келетін мүмкіндігі бар, кәсіпорынның балансында ағымдағы актив
ретінде көрсетілетін ресурстарды сатып алуға байланысты жұмсалған
қаражаттары деп анықтама береді. Сонымен қатар, бұл авторлар шығыстарды
кәсіпорынның табыс алу мақсатында жұмсаған шығындарының бөлігі, яғни есепті
мерзім ішінде кәсіпорын қызметінің нәтижесі ретінде көрінетін капитал
сомасының азайғаны ретінде түсінген жөн деп көрсетеді (7(.
Дегенмен де, бұл авторлардың пікірімен толықтай келісуге болмайды,
себебі тәжірибеде бұл анықтамалардың бір-біріне қарама-қайшы келетін
тұстары да кездеседі, яғни өндіріспен байланысты шығыстарды сипаттау үшін
өндіріске жұмсалған шығындар терминін де қолдануға болады. Сондықтан,
өндіріске жұмсалған шығындар есепті мерзімнің соңында пайданы анықтау
кезінде ағымдағы шығыстар мен қорлар арасында бөлінеді. Яғни, (бұл шығындар
өнім сатылған кезде ғана сатылған өнімнің өзіндік құны ретінде шығыстарға
айналады. Ал, сатылмаған тауарлар қорлар ретінде ұйымның балансында актив
болып көрсетіледі. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда бұл бап өндіріс процесінің
барлық сатысын көрсететін бірнеше баптарға бөлініп жазылады яғни негізгі
материалдардың қорлары, аяқталмаған өндірістің қорлары және дайын өнім
қорлары.
С.А. Николаеваның тұжырымдамасына сүйенетін болсақ, онда оның
зерттеулерінде шығыстар мен шығындар әртүрлі категория ретінде
қарастырылған. Шығыстар – есепті мерзім ішінде ұйымның активтерінің азаюы
және оларды пайдаланудың нәтижесінде экономикалық тиімділіктің өзгеруі
немесе капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің көбеюі деп түсіндіреді.
Ал, шығындар деп автор ұйымның шаруашылық қызметі барысында есепті мерзім
бойы материалдық, еңбек, қаржылық және басқа да ресурстарды пайдалану
бойынша операцияларды түсіндіреді (8(.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулерінен байқағанымыз олардың
анықтамалары мен тұжырымдамаларында барынша ұқсастық болмағанымен,
негізінен ресурстарды сатып алуға, тауарлар мен қызметтерді төлеуге
жұмсалған, соның нәтижесінде ұйым активтерінің азаюына әкелетін
қаражаттардың қозғалысы деген ұғымның бар екенін байқап отырмыз.
Демек, біздің ойымызша шығындар – бұл өнім (жұмыстар мен қызметтер)
өндірісі кезінде тұтынылатын материалдық, еңбек және ақшалай ресурстардың
және ұйымның балансында көрсетілетін, болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар
активтердің (запастардың немесе қорлардың) құны. Бұдан шығатын қорытынды
шығыcтар ұғымы өндіріске жұмсалған шығындар ұғымынан кең екендігін
анықтауға болады. Сонымен, өндіріске жұмсалған шығындар - өнімді
(жұмыстар мен қызметтерді) өндіру кезінде тұтынылатын ресурстардың бөлігі.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қаржылық есепке қатысты
нормативтік құжаттарда шығындар мен шығыстар түсінігі арасында ешқандай
шектеу қоймайды. Мәселен, №2 Қаржылық есептің халықаралық стандартында
(ҚЕХС) тек шығыстар терминіне түсініктеме берілген, яғни шығыстар – бұл
акционерлік капиталдың құрылтайшылары арасында капиталды бөлумен байланысты
емес есепті мерзімнің ішінде активтердің ағымы немесе олардың тозуы және
міндеттемелердің жоғарылауы салдарынан капиталдың азаюына әкелетін
экономикалық пайданың төмендеуі (9(.
Қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар деп - қатысушылардың
шешімі бойынша салымдардың азаюын қоспағанда ұйым капиталының төмендеуіне
әкелетін активтердің (ақша қаражаттары мен басқа да мүліктердің) шығуы
немесе міндеттемелердің пайда болуы деп түсініктеме берілген (10(. Демек,
қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар түсінігіне берілген
анықтама ҚЕХС-дағы анықтаманың ұстанымымен толықтай сәйкесті болып отыр.
Ал, біздің пікірімізше шығыстар – бұл шаруашылықтың есепті мерзім бойы
табыс алумен байланысты ұйым активтерінің төмендеуі, яғни шығыстарға
өнімнің өзіндік құнына енбейтін басқа да шығындар жатады.
М.Б. Байдаулетов өзінің ғылыми еңбегінде ... өндіріске жұмсалынған
шығындар алдыменен материалдандырылып, актив ретінде нақты өзіндік құн
бойынша тіркеліп, дайын өнім (жұмыс пен қызмет) түрінде болашақта табыс
әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалынған шығындардың табыс әкелу
қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды - деп көрсеткен. Яғни,
өндіріске жұмсалынған шығынның түпкілікті мақсаты – бұл табыс әкелу. Соған
байланысты шығындар өндіріске жұмсалған шығындар мен сату шығындарының
жиынтығын білдіре отырып, сатылатын өнімнің, орындалатын жұмыстың және
көрсетілетін қызметтің ең төменгі құнын қалыптастырады (7(.
Сонымен, отандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің шығындар
туралы еңбектерін талдаудың нәтижесінде, біз шығарылған өнімнің, орындалған
жұмыстар мен қызметтердің құндарына апарылатын шығындардың бір бөлігі
олардың өндірістік өзіндік құны болып саналатынын айта аламыз.
Ал кезең шығындары болып табылатын әкімшілік шығындар, өнімді сату мен
қызметтерді көрсету шығындары, пайыздар бойынша шығындар өнімнің өзіндік
құнына қосылмай, есепті мерзімнің соңында ұйымның қаржылық нәтижесіне
апарылады.
Болашақ мерзімде табыс алумен байланысты жұмсалынған шығындар активке
апарылады. Оларға болашақ мерзім шығындары, аяқталмаған өндіріске шығындар
және материалдық қорлар жатқызылады.
Сонымен, ұйымның шығыстарына оның негізгі қызметінде активтерді
пайдалану мен оларды есептен шығаруға байланысты табыстың кемуінің
нәтижесінде капиталдың азаюына және міндеттемелердің көбеюіне, сондай-ақ
зиян шегуге әкелетін басқа да шығындар жатады деп тұжырым жасаймыз.
Кез-келген өндіріс саласында шығындар есебіне объективті сипаттама
беру үшін ғылыми негізделген шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды дұрыс ұйымдастыру қажет. Ал, өндіріс шығындарын жоспарлау
немесе мөлшерлеу ғылыми негізделген шығындардың жіктемесінсіз жүзеге
асырылуы мүмкін емес. Демек, өндіріс шығындарын қандай да бір белгілеріне
қарай жіктеу өндірістік шығындар есебі мен талдаудың, сонымен бірге өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың негізіне жатады. Сонымен қатар, шығындардың
экономикалық негізделген жіктемесі арқылы өзіндік құнды анықтау мен
талдауға және соның негізінде тиімді басқарушылық шешімдер қабылдауға толық
мүмкіндіктер пайда болады. Өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру және оны
жетілдіру отандық және шетелдік есеп пен талдау тәжірибесінде кеңінен
зерттелініп келеді.
Дегенмен де, есеп тәжірибесінде ғалымдар мен экономистер өндіріс
шығындарын олардың қандай-да бір белгілері бойынша жіктеу және сол
жіктеулердің өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға, қаржылық нәтижені
бағалауға, соның нәтижесінде басқарушылық шешім қабылдауға қалай әсер
ететіні туралы бір тұжырымға келе алмай отыр.
Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттары және №2 Қорлар қаржылық
есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес ұйымдарды өндіріс шығындарының
есебі шығын баптары бойынша ұйымдастырылады. Шығындарды бұлай жіктеу
олардың әрбір түрлері бойынша және жұмсалған жерлері бойынша бақылау үшін
және талдау үшін қажет. Сонымен қатар, шығындардың баптары бойынша есепті
ұйымдастыру (еңбекке ақы төлеу, жем-шөп, жанар-жағар май, автокөлік
қызметтері және т.б.) осы шығындардың әрбір құрылымдық бөлімшелердегі
өнімнің өзіндік құнының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтауға, сондай-ақ
өзіндік құнды төмендетудің резервтерін шығаруға және оны нақты іс жүзінде
қолдануға мүмкіндік береді.
Енді шығындардың калькуляциялық баптарына жеке тоқталатын болсақ,
онда:
Материалдар шығын баптары бойынша өткен жылы шаруашылықтың өзі
өндірген және дайындаған шикізаттар мен материалдары өнімнің өзіндік құнына
баланста көрсетілген құны бойынша, ал есепті жылы шаруашылықтың өзі
өндірген немесе дайындаған материалдары мен шикізаттары өзіндік құнға нақты
өзіндік құнмен қосылып, отырылады.
Сатып алынған отын, мұнай өнімдері, ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа да материалдар сатып алу бағалары мен осыларды
шаруашылықтың қоймаларына дейін жеткізу шығындарының негізінде есепке
алынады. Жанар-жағар май оларды сатып алу бағалары мен сақтау орындарына
дейінгі жеткізу шығындары негізінде есепке алынады.
Өнім өндірісіне тікелей қажетті электр энергиясы, су және жылу
шығындары, егер шаруашылықтың өзінде өндіріліп пайдаланылатын болса, онда
оны өндіру мен жеткізуге жұмсалған барлық шығындардың негізінде есепке
алынады да, ал басқа жақтан сатып алынатын болса, онда олардың сатып алу
бағалары мен жеткізу шығындарының мөлшерінде есепке алынады.
Еңбек ақы шығындары бабы бойынша өндірістік жұмысшылардың еңбек
ақысы және одан аударымдар құрамына мыналар кіреді: өндірген өнім (жұмыс
пен қызмет) көлемі үшін немесе жұмыс істеген уақыты үшін тарифтік баға мен
қызмет ақысы бойынша есептелген жалақы; өнім сапасын арттырғаны, өндірісте
ақау болдырмағаны, сондай-ақ көп жылғы еңбегі үшін төленетін қосымша ақы;
өндірістік цех меңгерушілерінің негізгі және қосымша еңбек ақылары; басқа
да қызмет көрсетуші мамандардың еңбек ақылары есепке алынады.
Еңбек ақыдан аударымдар бабында ҚР Салық Кодексіне сәйкес еңбек ақы
қорынан есептелінетін әлеуметтік салық пен міндетті әлеуметтік аударымдар
(шығын бағыттары) бойынша көрсетіледі.
Жалпы өндірістік (үстеме) шығын бабына жоғарыда айтылған шығындардан
басқа өнім өндірісімен тікелей айналысатын жұмысшыларды техникалық
қауіпсіздендіру, оларға тұрмыстық қызмет көрсету, өндіріс жұмысшыларының
көп жылғы еңбегі үшін сыйақылар, кадрларды дайындау және қайта дайындау
шығындары, жұмысшыларды жұмысқа шақыру мен оларды жұмыс орындарына
тасымалдау шығындары, күзет қызметтері және негізгі шығындар құрамында
көрсетілмейтін басқа да материалдардың (сым, жіп, құрал-саймандардың)
құндарын, өндірістегі кідірістерден жоғалтулар, материалдардың
жетіспеушілігі (кінәлі тұлға жоқ болса), белгіленген стандарттар мен
талаптарға сәйкес келмейтін алынған ақау өнімдері құны есепке алынады.
Сонымен, шығындарды баптарына қарай жіктеу қаржылық есеп беруді
дайындау кезінде бухгалтерлік балансқа тіркелетін қосымшаларда есепті
мерзім ішіндегі жалпы шаруашылық бойынша шығындардың қандай өнім өндіруге
және қай жерде жұмсалғанына байланыссыз олардың мөлшерін (көлемін) көрсету
мақсатында қолданылады. Шығындарды баптарына қарай жіктеудің бірқатар
артықшылықтары бола тұра, шаруашылықтың құрылымдық бөлімшелеріндегі
өндірілген өнімдердің түрлері бойынша өзіндік құнды және шығындардың
деңгейін нақты анықтауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, бұл мәселелерді
шешу үшін, сонымен қатар шығындарды жедел бақылап, шаруашылықтың сапалы
қызмет көрсеткіштерін анықтап, өндіріс шығындарының талдамалық есебін
тиімді ұйымдастыру үшін шығындарды калькуляция баптары бойынша жіктеген
дұрыс.
1.2 Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұны мен жіктемесі
Өндіріс шығындарының экономикалық мәнін ғылыми тұрғыдан терең, әрі жан-
жақты түсіну үшін, алдыменен шығындардың жіктемесін қарастырып алған дұрыс.
Өндірістік шығындарды топтастырудың қажеттілігі шығындардың құрамы мен
экономикалық мазмұны бойынша өнімді дайындау, жұмыстарды орындау мен
қызметтерді көрсету кезінде олардың технологиялық процесі кезіндегі алатын
орнына қарай, шығындар есебінің бағыты мен мақсаты, сондай-ақ өзіндік құнға
қосылу тәртіптеріне байланысты біртекті еместігінен пайда болып отыр.
Сонымен қатар, өндірістік шығындарды экономикалық маңызы мен рөліне қарай
топтастыру арқылы өндіріс процесін тиімді және ұтымды ұйымдастырып, тиімді
басқару шешімдерін қабылдауға толық мүмкіндіктер болады.
Біздің ойымызша, өндірістік салада шығындардың жіктемесін беру үшін,
алдыменен мына жағдайларға жете назар аудару қажет деп санаймыз:
- өнім өндірісінің технологиялық-ұйымдық ерекшелігіне;
- саладағы өндіріс шығындары есебінің ұйымдастырылу жағдайына;
- әртүрлі меншік нысанында ішкі шаруашылық байланыстар мен шаруашылық
субъектісін басқарудағы ұйымдық-құқықтық құрылымға.
Тек жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып, нақты өндіріс
саласындағы ұйымдарда өндіріс шығындарын, олардың әртүрлі белгілеріне қарай
толықтай жіктемесін беруге болады деп есептейміз.
Осы күнге дейін отандық және шетелдік ғалым-экономистер өндіріске
жұмсалатын шығындарды есептік, талдамалық, соның ішінде ең маңыздысы
басқару міндеттері үшін арнайы ерекшеленетін топтаманың қандай түрі бойынша
жіктеуге болатыны туралы бірауызды тұжырымға келе алмай отыр. Осы
мәселелер туралы біршама ізденушілердің, яғни шығындар жіктемесінің
белгілері қаншалықты көп болса, оларды тиісті өнімнің өзіндік құнына апару
анағұрлым дәйекті болады деген пікірлеріне қосылуға болады.
Н.З. Пизенгольцтің (11( пікірі бойынша шығындарды өндіріс процесіне
қатысы бойынша бөлу өте маңызды болып табылады, өйткені өндіріс сатысының
айналымындағы шығындар бұл - өндіріс процесіндегі шығындар болып
есептелінеді. Бірақ, бұл - шығындардың барлығы өндіріс процесіне бірдей
қатынаста болады дегенді білдірмейді. Олардың бірі - өндіріс процесін
жүзеге асырумен тікелей байланыста болатын болса, яғни негізгі шығындар
болып саналса, басқалары ұйымдастыру және басқарумен байланысты болады,
яғни олар өндірісті ұйымдастыру және оған қызмет көрсету шығындары болып
табылады. Өндіріс саласында өнім өндіру технологиясымен тікелей байланысты
негізгі шығындарға өндіріс жұмысшыларының еңбек ақыларын, негізгі
материалдар мен шикізат шығындарын жатқызады. Шығындардың бұл түрі
зерттеліп отырған ұйымда өнімнің өзіндік құн құрамындағы 55-60 % құрайды.
Сондықтан, бұл шығындар өндіріс технологиясына қатысы бойынша, сонымен
қатар өндірілетін өнімнің өзіндік құн құрамындағы үлес салмағы бойынша да
негізгі шығындар болып саналады.
Үстеме шығындар деп - өндірісті басқару, ұйымдастыру және қызмет
көрсетумен байланысты, кешенді сипатқа ие және құрамында шығын
элементтерінің барлық түрлері көрініс алатын шығынның түрін айтамыз. Үстеме
шығындар өндіріске немесе жалпы салаға ортақ қатысы бар және өндіріс
түрлері мен есеп объектілері арасында жанама бөлінуге жататын шығындарды
білдіреді.
Өндіріс шығындарын негізгі және үстемеге бөлу өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыруда маңызды орын алады. Сондықтан, негізгі шығындарды тек
белгілі-бір өндіріс технологиясына байланысты нормалар жасау арқылы
үнемдеуге болады. Ал, үстеме шығындарды өндірісті басқару мен ұйымдастыруды
жақсарта отырып үнемдеуге болатынын айтып өткен жөн.
Өнімнің өзіндік құнына қосылу тәсілі бойынша М.З. Пизенгольц (11(,
Г.М. Лисович, И.Ю. Ткаченко (12( тікелей және жанамаға бөледі. Арнайы есеп
объектілері бойынша есепке алуға мүмкін болмайтын шығындарды жанама
шығындар деп атайды. Бұл шығындарды өнімнің өзіндік құнына қосу үшін,
оларды алдыменен бөлек өндіріс объектілеріне бөлу қажет. Сондықтан, оларды
тәжірибеде бөлінетін шығындар деп те атайды (13(.
Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өнімнің белгілі-бір түрін
өндіруге тікелей қатысты болатын және оның өзіндік құнына бірден апарылатын
шығындардың, яғни өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары, азық, малдарды
қорғау құралдары және т.б., сонымен қатар бір уақытта бірнеше өндіріс
объектісіне қатысты, яғни белгілі бір өнімнің өзіндік құнына тікелей
қосылмайтын, жанама бөлінетін шығындардың бар болуына байланысты. Әсіресе,
бұл өнеркәсіп саласында көп кездеседі, өйткені өнеркісптік сала бірнеше
өндірістік бөлімшелерден және әртүрлі шығындар есебінің объектілерінен
құрылады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде, сонымен қатар нақты тәжірибеде де
өндіріс шығындарын тікелей және жанамаға бөлуді, шығындарды негізгі және
үстемеге бөлу жіктемесімен байланыстырып жатады яғни тікелей шығындарды
негізгі шығындармен, үстеме шығыстарды жанама шығыстармен байланыстырады.
Мұндай жіктеуді біз шығындар есебі мен калькуляция объектісі бір-біріне
сәйкес келетін өнеркәсіп өндірісінде қолдануға мүмкін болатыны, ал шығындар
есебі мен калькуляциялау объектісі бірдей болмайтын ауыл шаруашылығында
қолдануға болмайтыны жөнінде қорытынды шығарамыз.
Өндіріс көлеміне қатысы бойынша шығындар өзгермелі және тұрақты болып
бөлінеді. Өзгермелі шығындар өнім көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар болатын болса, ал тұрақты шығындар
өндіріс көлемінің өзгерісі кезінде өзгермейтін немесе маңызсыз өзгеретін
шығындар болып табылады (14(. Дегенмен де, көптеген ғалымдармен
шығындардың бұл жіктемесі мойындалғанымен, бірқатар авторлар шығындардың
мұндай белгілері бойынша жіктемесіне өз келіспеушіліктерін де білдіреді.
В.Б. Ивашкевич өзінің зерттеулерінде шығындарды тұрақты және
өзгермеліге жіктеу шартты сипатқа ие, сондықтан олардың өндіріс көлемімен
байланысын сипаттау үшін шығындарды нақты дәлдікпен өзгермелі және
тұрақтыға бөлудің қажеттілігі жоқ, демек шығындардың бөлігін өзгермелі,
шартты-өзгермелі және тұрақтыға бөліп көрсетеді (15(.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындарын тұрақты және өзгермеліге жіктеу -
өндіріс көлемінің өзгерісіне шығындардың әрқалай әсер ететіндігімен
түсіндіруге болады. Кейбір шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеретін болса, кейбір шығындар әртүрлі өзгереді, ал кейбір
шығындар өндіріс көлеміне байланысты кейбір жағдайларда өзгеріссіз қалады,
ал кейде маңызсыз өзгереді.
Қандай да бір өндіріс процесін жүзеге асыру барысында белгілі бір
шығын мөлшері жұмсалады, яғни шығындар арқылы өндірілетін өнімнің,
орындалатын жұмыстар мен қызметтердің құндары қалыптасады (1(. Демек,
зерттеу жұмысы жүргізілген Промстрой-Энерго ЖШС-де шығындардың
аналитикалық және синтетикалық есебін ұйымдастыруға осы саладағы өндіріс
шығындарының дұрыс қалыптасуы мен жіктелуі маңызды әсер етеді. Сондықтан,
өндіріс саласында шығындар есебін ұйымдастыру барысында орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің түрлерін және олардың
технологиясымен қатар, өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктерін ескеру қажет.
Өндіріс шығындары дегеніміз – өндірістің қызмет бағытына қарай өнім
өндіру, жұмыстар мен қызметтерді жүзеге асыруға жұмсалған өндірістік
шығындардың ақшалай жиынтығы.
Өндіріс шығындары өзінің экономикалық мазмұнына қарай төмендегідей
бағыттар бойынша жіктеледі:
- өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай шығындар:
а) негізгі – өндіріс пен қызмет көрсетуге тікелей қатысы бар шығындар
(еңбекақы шығындары, материалдардың құндары, отын, энергия және басқа да
шығындар);
ә) үстеме –ұйым мен оның бөлімшелерін басқаруға және оларға қызмет
көрсетуге байланысты шығындар;
- өнімнің, жұмыс пен қызметтердің өзіндік құндарына қосу тәсілдеріне
қарай шығындар:
а) тікелей, яғни өнім өндірісіне байланысты оларды дайын өнімнің
өзіндік құнына тікелей қосуға болады (материалдар мен тетіктердің құндары,
жұмысшылардың негізгі еңбекақылары, құрылыс машиналары мен механизмдерін
пайдалану бойынша шығындар);
ә) жанама, яғни өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға байланысты
шығындарды (жылу мен жарық шығындары, майлау материалдары және т.б.) нақты
құрылыс объектісінің өзіндік құнына тікелей қосуға болмайтын шығындар;
- пайда болу жиілігіне қарай шығындар:
а) ағымдағы, яғни өндіріске үздіксіз жұмсалатын шығындар
(материалдар, еңбекақы, техниканы пайдалану шығындары);
ә) біржолғы, яғни кезеңімен жұмсалатын шығындар (өндірісті дайындау,
ұйымдастыру, игеру шығындары);
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша:
а) тұрақты – есепті мерзім ішінде өзгеріссіз қалатын шығындар (негізгі
құралдардың пайдалану мерзіміне байланысты тозу сомалары, материалдық емес
активтердің тозуы, негізгі құралдарды жалдау ақылары және т.б.);
ә) айнымалы – өндірілген өнімнің немесе орындалған жұмыстар мен
қызметтердің көлемінің өсуіне немесе төмендеуіне байланысты өзгеріп
отыратын шығындар;
- құрамына қарай шығындар:
а) бір элементті, яғни, құрамдас бөліктерге бөлуге келмейтін шығындар
(негізгі және көмекші материалдар, негізгі өндіріс жұмысшыларының
еңбекақылары);
ә) кешенді, яғни, бірнеше экономикалық элементтерден тұратын шығындар
(жалпы өндірістік және әкімшілік шығындар);
- шығындарды жұмсау саласына қарай:
а) өндірістік, яғни, өнім өндірісіне тікелей байланысты шығындар;
ә) өндірістік емес, яғни, дайын өнімдер мен орындалған жұмыстарды және
қызметтерді өткізуге байланысты шығындар;
- өндіріс процесіндегі рөліне қарай:
а) өндірімді – өнім өндіру үшін мақсатты жұмсауға болатын шығындар;
ә) өндірімсіз – өндірісті ұйымдастыру мен технологияның жетіспеу-
шілігіне байланысты шығындар (өндірістегі ақау, кідіріс пен артық орындаған
жұмыс уақыты үшін төлемдер және т.б);
- пайда болу уақыты мен өндіріске шығарылуына қарай шығындар:
а) ағымдағы шығындар, яғни, осы есепті кезеңде өндіріс және өткізуге
байланысты шығындар;
ә) болашақ кезең шығындары – осы есепті мерзімде пайда болған, бірақ
құрылыс объектісінің өзіндік құнына нормативтік кезең ішінде апарылатын
шығындар (өндірісті дайындау мен игеруге байланысты шығындар);
- жоспарды қамту деңгейі бойынша шығындар:
а) жоспарланған, яғни өнім өнідірісі үшін алдын ала жоспар, сметамен
көрсетілген шығындар;
ә) жоспарланбаған, яғни өндіріс процесі кезінде белгілі бір
жағдайларға байланысты немесе өндіріс технологиясының өзгерісіне байланысты
пайда болып отыратын қосымша шығындар;
- бақылау мүмкіндігіне қарай:
а) бақыланатын, яғни құрылыс жұмыстары кезінде жауапты тұлға жағынан
бақылауға болатын шығындар (негізгі және қосымша материалдар шығындары,
құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану шығындары және т.б.);
ә) бақыланбайтын, яғни жауапты тұлға тарапынан бақылауға немесе
реттеуге жатпайтын шығындар (жалдау ақыларының, еңбекақының және басқа да
төлемдердің өзгерісіне байланысты шығындар).
Нарықтық экономика жағдайындағы бәсекелестіктің, еркін бағалар
жүйесінің дамуымен бірге, ұйымның табысына әсер ететін басты фактор ретінде
өзіндік құнның да рөлі өсе түспек.
Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік және қаржылық қызметінің бүкіл
аспектілерін, атап айтқанда, материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды
пайдалану тиімділігін, жұмыс сапасын көрсететін маңызды сапалық көрсеткіш.
Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын, оның құрамын зерттеу өндірісті
дамыту резервтерін анықтауда, жоспарлау, баға белгілеу және ұйымның
қызметін басқару әдістерін жетілдіруде үлкен экономикалық және тәжірибелік
мәнге ие.
Қазіргі кезде өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын сапалы есептеуге
көп көңіл бөлінуде, бұл ұйым басқармасының мұқтаждығынан туып отырған
қажеттілік. Осы мәселе өзіндік құнға оның экономикалық мәні мен жаратылысы
тұрғысынан қарауды талап етеді. Соңғы екеуі өндірістік шығындар мен өзіндік
құнды есептеуге қатысатын шығындардың құрамын дәл анықтауға мүмкіндік
береді. Сондықтан өзіндік құн ұғымының мәнін ашу өте маңызды. Тек
осылайша, өнімнің өзіндік құнын жоспарлау (смета), калькуляциялау және
шығындарды есепке алу жүйесін оңтайлы ұйымдастыру негізіне жататын алғы
шарттарды ғылыми тұрғыдан дәлелдеуге болады.
Экономикалық теорияда өзіндік құнға қоғамдық өндірістік шығын, яғни
заттай және жанды еңбек шығыны деп түсінік беріледі. Басқаша айтқанда,
өзіндік құн – бұл өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға жұмсалған
ақшалай шығындар.
Бухгалтерлік есеп пен талдау әдебиеттерінде, өзіндік құн өнімді өндіру
және өткізумен байланысты нақты шығындарды ақшалай өлшемде көрсететін ұйым
қызметінің маңызды синтетикалық көрсеткіші ретінде түсіндіріледі.
Осы сұраққа жауап іздеген экономист – ғалымдардың өзіндік құн
ұғымына берген сан алуан түсініктері өзіндік құнның мәнінің, оның құрамдас
элементтерінің, нақты деңгейінің, құрылымы мен есептеу әдістемесінің
бұрмалануына әкеледі.
Қазақстанда 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржылық есептің
халықаралық стандартына көшкенге дейін қолданылып келген №2 Қорлар
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты бойынша, тауарлы- материалдық
қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу шығындарынан, көліктік – дайындау
шығындарынан, өнімдерді өңдеуге (жұмыстарды орындауға) жұмсалған
шығындардан құралады.
Өндірістің технологиясына және ұйымдастырылуына сәйкес, өндіріс
процесінде тұтынылатын табиғи ресурстардың құнын, шикізаттардың,
материалдардың, отын және энергияның құнын, еңбек ақы шығындарын, негізгі
құралдардың тозу сомасын, сондай – ақ өнім (жұмыс, қызмет) өндірісінің
бірлігімен тікелей байланысты өзгедей шығындарды қамтитын тауарлы –
материалдық қорларды өңдеуге (жұмыстарды орындауға) жұмсалған шығындар
өндірістік өзіндік құн ретінде танылады.
Алайда, берілген түсініктеменің халықаралық есеп стандартына қарама –
қайшы тұстары да бар. Қаржылық есептің халықаралық стандартына сүйенсек,
өндірістік өзіндік құнға тек өндірістік шығындар: тікелей еңбек шығындары,
тікелей материалдық шығындар және жалпы өндірістік шығындар енгізілуі тиіс.
Ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құннан, өткізу және әкімшілік
(жалпы шаруашылық) шығындарынан құралады.
Біздің ойымызша, жоғарыдағы стандартта берілген өзіндік құн ұғымы
осы экономикалық категорияны сипаттайтын барлық аспектілерді толық ашып
көрсетеді.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындары өнім өндірісіне және оны сатуға
жұмсалған жиынтық шығындар, бұл шығындар сатылатын өнімнің құнын құрайды,
ал өнімнің өзіндік құны өндіріс процесінде пайдаланылған құралдардың, еңбек
заттарының, еңбек ақының және басқадай ресурстардың құндық бағасын
білдіреді, яғни өзіндік құн өнімді өндіру және сату ұйымға қаншаға
түсетінін көрсетеді.
Өндіріс шығындары өнім өндіру, жұмысты орындау және қызмет көрсету
шығындары мен сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым, алдымен
өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырылып актив ретінде нақты өзіндік
құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта табыс
әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған шығындар
мен сату шығындарының жиынтығын білдіретін түпкілікті мақсатқа жетелейтін
өндіріс және сату үрдісінің шығындарының жиынтық көрсеткішіне айналып,
сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың) құны қалыптасады (2(.
Өзіндік құн өнімді өндіруге жұмсалған өндіріс құралдары мен еңбек ақы
шығындарын сипаттай отырып, ұдайы өндіріс процесін жалғастыру үшін осы
шығындардың қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Ұдайы өндіріс шарты әрбір ұйымға өнімді өндіру және өткізуге жұмсаған
барлық ақшалай қаражаттарын үнемі анықтап отыру қажеттілігін тудырады.
Өзіндік құн нарықтық экономика жағдайында ұдайы өндірісті кеңейтудің шешуші
факторы болып табылады, өйткені өндірісті дамыту үшін кез келген ұйым
өнімнің өзіндік құнын өтеуі тиіс, басқаша айтқанда, бұрынғы өндіріс ауқымын
қамтамасыз етіп, содан кейін ғана табыс есебінен өндірісті кеңейте алады.
Өндірістік есепті ұйымдастыру өндірістік шығындардың дұрыс
сыныпталуына тәуелді, өйткені ол тек шығындарды оңтайлы жоспарлау мен
есепке алуға ғана емес, сонымен бірге оларға дәлірек талдау жасауға,
шығындардың жекелеген түрлерінің арасындағы нақты ара қатынасты және
олардың өзіндік құн мен өндіріс рентабельдігінің денгейіне әсер ету
дәрежесін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Өндірістік шығындарды сыныптау ұйымдардың өнім өндіруге жұмсаған
барлық шығындарын анықтаудағы ең басты жүйе. Оның ғылыми негізділігі
өндіріс шығындарының қалыптасуын басқаруды ұтымды ұйымдастыру және
оның бүкіл қызметтерінің біртұтастығын қамтамасыз ету үшін аса үлкен
маңызға ие. Шығындарды сыныптаудың қажеттілігі олардың құрамы, экономикалық
мазмұны, өнімнің өзіндік құнына енгізілу тәсілі және өндіріс көлеміне
қарай әртекті болып келетіндігімен анықталады. Бұл мәселе шетелдік және
отандық есеп пен талдау теориясында терең зерттелген. Алайда отандық,
сондай - ақ шетелдік экономикалық әдебиеттерде шығындардың жіктемелік
топтары және оларды белгілеу үшін қолданылатын ұғымдар туралы бірегей
пікірлер жоқтың қасы (3(.
Біздің ойымызша, шығындар есебін оңтайлы ұйымдастыру үшін нақты бір
саланың өнімінің өзіндік құнын дұрыс есептеуде айтарлықтай маңызға ие
белгілерді қолдануға ұмтылу керек.
Айта кететін жайт, іс жүзінде қолдану тұрғысынан алып қарағанда,
шығындарды сыныптау, оның негізделген белгілерін таңдау мәселелері өте
күрделі екендігі ақиқат, өйткені сыныптаудың өзі өзара байланысты және
өзара негізделген топтасырулардың жүйесі екендігі белгілі.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық қарым - қатынастар жағдайында
өндіріс шығындарын топтастыру ең алдымен мыналарға тәуелді:
қабылданған есеп саясатына сәйкес, ұйымда шығындарды есепке алу мен бақылау
жүйесін қолдану;
ұйымды басқаруға, сондай – ақ сыртқы тұтынушыларға қажетті ақпараттарға
мұқтаждық;
экономика салаларының ерекшеліктері және әр ұйымның өзгешеліктері.
Отандық кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған шығындарды топтас-тырудың
ең маңызды түрі шығындарды экономикалық элементтері бойынша және
калькуляция баптары бойынша топтастыру болып табылады. Экономиканың бүкіл
салаларына арналған шығындардың біртұтас жіктемесі осы кезге дейін отандық
есептің мұндай бірегей жіктемесі жоқ батыстық есептің алдындағы елеулі
артықшылығы болып келді.
Өнімнің өндірісімен байланысты шығындар жұмыстың өзіндік құнына
олардың пайда болу уақытына қарай енгізіледі. Осыған сәйкес, өнім
өндірісіне жұмсалған шығындар ағымдағы және біржолғы деп бөлінеді. Ағымдағы
шығындарға тұрақты орны бар және жұмыстарды орындау процесімен тікелей
байланысты шығындар жатқызылады. Ұйымның есепті кезеңде жұмсалған, бірақ
алдағы кезеңге қатысты шығындарын біржолғы шығындарға жатқызады. Мұндай
шығындар Болашақ кезеңдердің шығындары шотында есептеледі.
Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын анықтау және ұйымның
қаржылық нәтижелерін бағалау үшін шығындарды енетін және аяқталған
шығындарға топтастырады. Енетін шығындар - бұл сатып алынған және нақты
қолда бар, болашақта табыс әкелуі күтілген ресурстар, мұндай шығындар
баланста Айналымдағы активтер бөлімінде көрсетіледі. Аяқталған шығындар –
бұл есепті кезеңде табыс алуға жұмсалынған ресурстар, мұндай шығындар
табыстар мен шығыстар туралы есептілікте Өткізілген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құны бабында көрсетіледі. Біздің пікірімізше, аяқталған
шығындар, өндіріс барысында жұмсалған шығындардың өнімнің нақты өзіндік
құнына айналған жиынтығының көрінісі. Шығындарды енетін және аяқталған
шығындарға дұрыс бөлу ұйымның табысы мен зиянын есептеп, активтерін бағалау
кезінде маңызды рөл атқарады.
Өндірісте ағымдағы есепті жүргізу үшін шығындарды, норманың
көлеміндегі және нормадан ауытқыған шығындарға бөледі. Ол учаскелердің,
бөлімшелердің жұмыстарының тиімділігін бағалау үшін нақты шығындарды
нормаланған шығындармен немесе нақты өзіндік құнды оның нормада көрсетілген
деңгейімен салыстыру үшін қажет.
Демек, өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнына қарай берілген
жіктелуін төмендегі 1- кестемен қорытындылауға болады.
1 кесте – Өндіріс шығындарының экономикалық мазмұнына қарай жіктелуі
Шығын элементтері бойынша Калькуляция баптары бойынша
Экономикалық элементі бой-ыншаКалькуляция баптары бойынша шығындар –
шығындар – ұйымның негізгі пайдалану бағыты мен пайда болу жерлеріне
қызметіне байланысты алғашқы қарай, яғни, тікелей өндіріс процесінде,
біртекті шығын түрлерін өндіріске қызмет көрсетуде, ұйымды
білдіреді. басқаруда біріктіріледі.
Экономикалық элементіне қарай Калькуляция баптарына қарай шығын-дар:
шығындардың топтамасы кіріс - шикізаттар мен материалдар;
бағыты бойынша шығындардың - сатып алынған жартылай фабрикаттар;
экономикалық мазмұнын - қайтарылған қалдықтар (-);
біріктіреді. - технологиялық мақсаттарға отын мен
энергия;
Олар: - жұмысшылардың еңбекақысы;
- материалдық шығындар; - еңбекақыдан аударымдар;
- еңбекақы шығындары; - өндірісті игеру және дайындау шығын-дары;
- еңбекақыдан аударымдар;
- негізгі құралдардың тозуы; - жалпы әкімшілік шығындар;
- басқа да шығындар - жалпы шаруашылық шығындар;
- ақаудан жоғалтулар.
1-кестенің жалғасы
Экономикалық элементіне қарай Калькуляция баптары бойынша шығындар өнім
шығындар пайда болу жерлері мен жұмыстардың бір өлшемінің өзіндік құнын
бойынша өндіріс шығындарының анықтауға, шығындарды өнімдер мен
үлестерін анықтауға жұмыстардың түрлеріне қарай бөлуге,
пайдаланылады. жұмыстың әрбір түрлері, өндіріс бөлімшелері
мен басқару аппараттары бойынша шығындардың
көлемін анықтауға және шығындарды төмендету
резервтерін шығаруға мүмкіндік береді.
Ескерту – кесте 17 әдебиеттің негізінде дайындалынды
Тәжірибеде қолданылатын шығындардың жіктемесі өзіндік құнды жедел
басқару ұстамына бағытталады, яғни өзіндік құнның өзгерісін талдау және
зерттеу, шығын мен табыс арасындағы байланыстарды анықтау, сараптау
мәселелерін қамтуға тиісті. Ұсынып отырған шығындар топтамасы өндірістік
есептің маңызды тұжырымдамасы ретінде қатыса отырып, құрылыс-монтаж
жұмыстары кезінде өзіндік құнды қалыптастыратын шығындардың көлемін дұрыс,
әрі толық анықтауға, сараптау жүргізуге мүмкіндіктер береді. Сол арқылы
өндірісті ұйымдастыру және басқару бойынша ұтымды шешімдер қабылдап,
өндірістік шығындарды үнемдеу жолдарын қарастырып, үздіксіз өндіріс
процесін қалыптастыруға жағдайлар жасалады.
1.3 Шығындар есебінің әдісі және оларды қолдану саласы
Өнімнің өзіндік құн есебі көпшілік жағдайда өндіріс технологиясы мен
оның ұйымдастырылуына, өндірілетін өнімнің әртүрлігі мен өндіру жиелігіне
байланысты болады.
Өндірісті ұйымдастыру – белгіленген мерзімде, бекітілген ккөлемде және
сапамен ақшалай, материалдық және еңбек ресурстарын үнемді жұмсауды
қамтамасыз ететін өндіріс процесінің құраушы элементтерінің өзара байланысы
және жалғасы деп түсінуге болады. Өндірісті ұйымдастыру өзіне мыналарды
енгізеді:
- еңбекті ұйымдастыру, яғни жұмыс күшін орналастыру;
- материалдарды ен жартылай фабрикаттардың қозғалысы, олардың көлемін
анықтау;
- жедел жоспарлау;
- техникалық бақылау;
- қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
- өндіріс барысын жедел реттеу.
Жалпы өндірісті ұйымдастыру алғашқы құжаттармен рәсімделеді.
Өндіріс шығындарының есебініе сонымен қатар, өндіріс технологиясы әсер
етеді. Өндіріс технолгиясы дегеніміз - өнімді өндірудің нақты тәсілдерін
айтамыз. Өнім өндіру тәсілдерін, олардың әртүрлігіне өнеркәсіп өндірісінде
қарамастан екі үлкен топқа бөледі: өндіруші және өңдеуші. Өндірушіге: кен,
көмір, мұнай, газ, балық, орман дайындау және т.б. Бұларды шикізат пен
негізгі материалдар шығыны болмайды. Яғни, өндірілген бір өлшем өнімнің
өзіндік құнын жұмсалған шығындар мөлшерін алынған дайын өнімінің көлеміне
бөлу арқылы анықтайды. Тек көмір өндірісінде жердің бетіне шығыарылған
көмірдің өзіндік құны анықталады.
Өңдеуші салаға ауылшаруашылығы шикізаттары мен өңдеуді қажет ететін
өнеркәсіп саласын жатқызуға болады. Оларға метеллургия, машина құрылысы,
химия, текстиль, тамақ және т.б. кәсіпорындарын жатқызуға болады.
Өңдеуші өнеркәсіптерде өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру күрделі
процесс болып саналады. Себебі, мұнда өнім брнеше технологиялық сатылар
арқылы өтіп, жартылай фабрикатттар ретінде бір сатыдан екінші сатыға
беріледі. Мніе осы кезде әрбір сатыдан өткен жартылай фабрикаттардың немесе
дайын өнімнің өзіндік құнны анықтау қажет болады. Міне, мұның өзін
шығындардың бухгалтерлік есебін әрбір сатыда жартылай өндірілетін өнімдер
бойынша жүргізуді қажет етеді.
Технологиялық процестердің күрделігіне байланысты өндіріст күрделі
және жәй деп екіге бөлінеді.
Күрделі өндіріске өндірілетін өнім бірнеше күрделі технологиялық
сатылардан немесе фазалардан өтетін металлургия, текстиль, аяқ киім, машина
құрылысы, балық өңдеу, ет өңдеу өнеркісіптері жатады. Күрделі өндірісте,
міндетті түрде аяқталмаған өндіріс қалады.
Жәй өндіріс бір ғана технологиялық сатыдан тұратын өнім өндіріс
жатады, мысалы: көмір, энергия, жылу өндіру, яғни бұл өнімдер қысқа
мерзімнің ішінде өндірілгендіктен мұнда аяқталмаған өндіріс болмайды.
Шығындардың аналитикалық есебін ұйымдастыруға сонымен қатар, ұйымның
мамандануы, яғни қызмет бағыты,өндірілетін өнімнің жиелігі мен көлемі, оның
жие қайталануы сияқты факторлар әсер етеді. Сондықтан осыған байланысты
өндірісті массалық, сериялық және жеке деп бөледі.
Жеке өндіріс – бұл арнайы тұтынушылардың тапсырысы бойынша жеке
данамен өндірілетін өнім өндірісі. Бұған, кеме өндірісін, ауыр машина
құрылысын, жөндеу жұмыстарын жатқызуға болады.
Сериялық өндіріс – жие аяқталатын және қайтадан басталатын біртипті
бұйымдар мен бөлшектерді өндіру өндірісі. Өндірілетні бұйымдар мен
бөлшектердің көлеміне байланысты олар ірі және кіші сериялық болып
бөлінеді. Оларға станок, құрылғы, тігін өнеркәсіптері жатады.
Массалық өндіріс – ұзақ мерзім бойы үздіксіз өндірілетін өнім
өндірісін айтады, оған, отын шығару, метталургия, машина құрылысының кейбір
саласы, текстильдік өндіріс, нан өндіріс, балық өндіруді жатқызады.
Өнеркәсіп өнідірісіндегі өнімнің рөліне байланысты негізгі және
көмекші деп бөледі.
№2 Қорлар ҚЕХС сәйкес ұйымдар өнімнің өзіндік құнына енетін
шығындардың құрамын анықтайды. Өндірістік өзіндік құнға жалпы және
әкәмшәләк шығындар, дайын өнімді сату бойынша шығындар, сыйақы төлеу
шығындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz