ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРРОРИЗММЕН КҮРЕСТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ТЕРРОРИЗМНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ 7
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Терроризм - әлеуметтiк саяси құбылыс және құқықтық 7
категория ... ... ...
1.2 Терроризмнiң 11
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.3 Терроризмнің себептері мен таралу 15
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қазіргі терроризмді зерттеудің теориялық 19
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ТЕРРОРИЗМДІ САРАЛАУ ... ... ... .. 26
2.1 Терроризмнiң объективтi және субъективтi 26
белгiлерi ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Терроризмнiң ұқсас қылмыстардан 29
айырмашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРРОРИЗММЕН КҮРЕСТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
3.1 Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы күрестің заңдылығы ... .33
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық көмек бойынша Конвенциялар мен
халықаралық 36
келіссөздері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.3 Терроризмге қарсы күрестің жаңа кезеңдері және 51
ерекшеліктері ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көптеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық
елдері сияқты Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейінгі
өтпелі кезеңде жалпыға бірдей бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету
барысында мемлекеттердіңөзара іс-қимыл әрекеті жасампаздық үрдістермен
бірге келеңсіз үрдістерге толы болды.
Қазіргі әлемде терроризм идеясының пайда болуы және оның таралуы бірден-
бір қатер. Бұл идея мемлекеттің іргетасын шайқалтуға, түптеп келгенде,
әртүрлі елдердің мәртебесін өзгертуге, қорқыныш туғызуға, саясатты күштеу
әдістерімен өзгертуге бағытталған. Бүгінгі таңда қауіпті ауқымда қатерлі
салдар тудыратын деңгейге жеткен терроризм саяси-құқықтық құбылыс ретінде
ғаламдық күрмеуі қиын мәселеге айналды. Адамзат оған екі ғасырдың
ттоғысында кезікті.Көлемді террорлық әрекеттен тыс қалар кепілдік бүгінде
бірде-бір елде, соның ішінде Қазақстанда жоқ. Қазақстан Республикасында
терроризмге қарсы күресте құқықтық тәртіпті реттеудің танымдық аясын ашады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жыл
сайынғы дәстүрлі жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына арналған 7 басымдықтардың
бірі-Лаңкестікке, ұйымдасқан қылмысқа, заңсыз қару-жараққа, есірткі
саудасы мен басқа да осындай қатерлерге қарсы күрестегі халықаралық
ынтымақтастарды нығайту және кеңейту деп атап көрсеткен болатын[1].
Халықаралық қылмыстың құқықтық негіздері мен нормалары тұлғалардың өз
қолымен, өз еркімен жауапсыз іске асуда. Сондықтан жер бетінде бейбітшілік
пен қауіпсіздікті және құқықтық тәртіпті орнату үшін мұндай тұлғалар
жасаған ауыр және аса ауыр қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы
тиіс. Әділ жазадан ешкім де ешқашан құтыла алмайды.
Бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін халықаралық терроризмге
қарсы күресте дүниежүзі мемлекеттерінің халықаралық ынтымақтастығы мен
бірлігі қажет. Осы орайда адамзат баласының бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін
қорғайтын халықаралық қылмыстық құқықтың маңызы зор. Себебі халықаралық
қылмыстық құқық негізінде ғана дүниежүзілік терроризмге төтеп беру
мүмкіндігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы күрделі проблемада көптеген
ғалымдардың ой-пікірлері қажет етеді. Соның ішінде құқық ғылымының рөлі
зор. Құқық –бұл саладағы туындаған қоғамдық қатнастарды реттеп, олардың
дамуын қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде көптеген ғалымдар терроризм кімге
пайда, кімге зиян екенін зерттеу үсінде. Терроризм-қылмыстық заңның бабына
сәйкес белгіленетін әдеттегі жазаланатын қылмыстық істің бір түрі болып
табылатын саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырылады. Алайда,
терроризмнің кездейсоқ болатын әдеттегі қылмыстан өзгешелігі оның
реттелетін қылмыстық саяси үрдіс болуында.Осыған байланысты терроризмнің
қылмыстық іс ретіндегі негізгі мәнді сипаттарын анықтау қажет.
Зерттеу жұмысында терроризмге қарсы күреске арналған Қазақстандық
ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылады. Олар:К.М.Сарсембаевтың,
А.Н.Ағыбаевтың, Д.А.Сатпаевтың М.Бұлұтайдың, Р.Әбсаттаровтың,
С.Б.Тілеубергеновтің, С.Абдулпаттаевтың, және т.б.
Сонымен қатармынадай Ресей ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылды:
Ю.М.Колосов, А.Г.Богатырев, В.Е.Сидоров, С.В.Кузьмин.
Зерттеу пәні.Бұл ғылыми зерттеу еңбегінің мақсаты бейбітшілік пен
қауіпсіздікке қарсы халықаралық және мемлекеттік қылмыстардың, атап
айтқанда терроризмнің ұғымы, себептері мен таралу жолдарына оның алдын алу
проблемаларына жан-жақты талдау жасап, бұл бағыттағы барлық нормативтік
актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп,олардың қажеттілігі мен маңыздылығы сонша
ол Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күресте құқық тәртібін
реттеудің танымдық аясын ашу болып табылады. Зерттеу базасын қазіргі
кездегі ғаламдық проблеманы анықтайтын Қазақстан Республикаксының
нормативтік актілері, халықаралық шарттар мен конвенциялар құрайды.Сонымен
бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында заңгер,тарих ғалымдардың, құқық
теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар назарға алынды.
Жұмыста ғылымдық танымның әдістері және салыстырмалы-құқықтық талдау,
жүйелі және тарихи амалдар арнайы ғылыми және т.б. қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының
терроризмнің мағынасы мен түрлерін,терроризмнің субъективтік және
объективтік белгілерін қарастыру, қазіргі кездегі терроризмді теориялық
негізде зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі заңдарда
кездесетін кемшіліктерді, қарама-қайшылықтарды анықтау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.Бұл зерттеу жұмысының міндеті
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қарсы халықаралық және мемлекеттік
қылмыстардың, атап айтқанда терроршылдық іс-әрекет үшін қылмыстық
жауаптылық проблемасына жан-жақты талдау жасау.
Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегі мәселелер қаралған:
-терроризммен күресті реттейтін құқықтық құжаттарды оқып, зерделеу;
-Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес қызметі;
-терроризмдік іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылық;
-қылмыстық құқық бойынша терроризмді саралау;
-Қазақстан Республикасында халықаралық терроризмге қарсы күрестің
құқықтық негіздерін сараптау, саяси-құқықтық құбылыс және құқықтық
категория екенін, оның белгілері мен нышандарын анықтау,терроризмге көмекке
келетін көлеңкелі экономиканың проблемалары, сонымен бірге Қазақстан
Республикасында бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін терроризммен
күрестегі әлемдік қауымдастықпен ынтымақ үрдістері.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде жалпы диалектикалы, танымдық әдістер мен қатар,
нақты тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер құрайды Зерттеудің
теориялық негізін заңгер ғалымдардың терроризм әлеуметтік саяси құбылыс
және құқықтық категория туралы ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары,
нормативтік құқықтық актілер мен халықаралық құжаттар, конвенциялар,
келісім шарттар, жапы құқық теориясы бойынша шетелдік ғалымдардың теориялық
тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды.Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған тероризмге қарсы күрес туралы құқықтық актілері,
мақалалар мен материалдар да назарға алынды.
Зерттеудің нормативтік базасы. Зерттеу жұмысының базасын Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күрес заңы,Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі, халықаралық
конвенциялар, келісім-шарттар, Президенттің жарлықтары, Қазақстан
Үкіметінің қаулылары, сонымен қатар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
мемлекеттерінің нормативтік-құқықтық актілері және бірқатар шетелдік заң
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыста терроризмнің ұғымы мен түрлері, терроризмнің
себептері мен таралу жолдары, терроризмді ұқсас қылмыстардан айырмашылығы,
объективтік және субъективтік белгілері көрсетіледі. Сонымен бірге
Қазақстан Республикасында халықаралық терроризммен күресті құқықтық
реттеудің мәні ашылып көрсетіледі. Нормативтік актілердің мазмұндарына,
құрылымымен мәніне, жүйесіне талдау жасау, олардың тиімділігін арттырудың
бағыттары айқындалады.
Жұмыстың теориялық маңызы.
Дипломдық жұмыста зерттеудің теориялық маңыздылығы мынада, XXI ғасырда
терроризм жаңа айналысқа шықты. Оның объектілері: ядролық энергетика, әуе
жолдары, компьютерлер, халық көп жиналатын бұқаралық объектілер. Олар
жаппай қыру қаруларын қолданудың: биологиялық, психотроптық, химиялық және
ядролық қаруларды игерудің және қолданудың алдында тұр. Сол себепті
халықаралық терроризмді ауыздықтаудың тиімді халықаралық саясатын жасау
үшін алдымен мұсылман елдеріндегі терроризм тамырларын, себептерін, даму
жолдары мен каналдары зерттеудің маңызы арта түседі. Осыған орай Қазақстан
терроризмге қарсы бірлесіп әрекет ету мақсатында 12 мемлекетпен келісім
жасасты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден,үш тараудан, сегіз тармақшадан,қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТЕРРОРИЗМНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Терроризм - әлеуметтiк саяси құбылыс және құқықтық категория
Әлемдiк тәжiрибеде көлемi мен қатыгездiгi жөнiнен теңдесi жоқ қарулы
шабуылдар, террорлық актiлер, диверсиялар қоғамда көптеген наразылық
тудырып отырғаны сөзсiз. Олар мемлекеттiң мүддесiне орасан зор нұқсан
келтiредi. Дегенмен, аталған қылмыстардың iшiндегi аса қауiптiсi-
терроризм.
Соңғы уақыттары терроризмнiң нашар жағына қарай дамуы анықталып отыр.
Сонымен қатар терроризм сапалық жағынан да қолайсыз өзгерiстерге ұшыраған.
Атап айтатын болсақ, материалдық объектiлерге қол сұғушылық азайып,
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қол сұғушылық ұлғаюда; аса зор адам өлiмi
тән терроризмнiң масштабтарының өсуi; терроршылардың iс-әрекеттерiнiң
қатыгездiгiнiң күшеюi.
Жеке мемлекеттерде сияқты халықаралық масштабта да террористiк ұйымдар
мен топтардың өзара ақпараттық, тактикалық, ресурстық байланыстары мен
өзара көмегi кеңейiп келедi. Экстремистiк сипаттағы құрылымдардың
ұлтшылдық, дiни-сектанттық, фундаменталистiк және басқа да ұйымдармен
бiрiгуi және ынтымақтасуы нәтижесiнде саяси және қылмыстық терроризм етек
алып жатыр. Терроризм қауiптi дерт секiлдi таралуда.
Терроризм мәселесi өз болмысында жаңа құбылыс емес. Оның тарихы
ғасырлар тереңiне тамыр салған. Сол кездерi сарай төңкерiстерi мен
басқарушыларды тақтан құлатуларды ешкiм де террористiк акт деп санамаған.
Мемлекет институты пайда болып, басқарушы элитаның арасында әлеуметтiк-
саяси келiспеушiлiктердiң шығуына байланысты терроризм саяси күрес әдiсi
ретiнде кеңiнен қолданыла бастады. ХІХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап
терроризм қоғамдық өмiрдiң тұрақты факторына айналды.
Жасалу ниетiне қарамастан (ал олар тек саяси емес, сонымен қатар жеке
мақсатта да болуы мүмкiн. Мысалы, көлiк құралдарын шетелге қашып шығу үшiн
пайдалану, кек алу, сыбайластарын түрмеден шығарып алу мақсатында адамдарды
кепiлге алу, терроршылардың алдына қойған мақсаттарын көпшiлiкке жеткiзу
т.б.) кез-келген террорлық акт халықаралық сипаттағы аса қауiптi қылмыс.
Бұл әлеуметтiк-құқықтық құбылыстың ұғымдық сипатын жасауда оны көп
жағдайда терроризмге қолайлы жағдай тудыратын ұқсас құбылыстардан айыра
бiлу қажет.
Бiздiң ойымызша, терроризм пайдакүнемдiк, кек алу, экономикалық
бәсекелесiк, жүйке ауруына ұшырағандардың терiс әрекеттерi сияқты ниеттегi
iс-әрекеттердi де қамтиды. Терроризмдi дәстүрлi саяси ниетпен ғана
түсiндiру оның нағыз масштабтарын анықтау мен онымен күресi үшiн тиiмдi
бағдарлама жасауға өз кедергiсiн тигiзедi.
Терроризм, оның жағдайлары мен пайда болу себептерi, түрлерi мен
нысандарын түсiнбей терроризммен күресу мүмкiн емес. Кез-келген террорлық
акт терроршы, оның құрбаны (шабуыл жасау объектiсi) және әсер ету объектiсi
болып табылатын тұлғалар сияқты элементтерден тұрады. Соңғы жылдары
халықаралық қауымдастық терроризмнiң қарқындап келетiн қысымын сезiнiп
отыр. Дегенмен, тек 2001 жылғы 11 қыркүйектегi АҚШ-тағы террористiк актiден
кейiн ғана оған баса назар аударылып, онымен күрестiң жаңа кезеңi басталды.
Бүгiнгi таңда ауқымды қауiп-қатер тудыратын деңгейге жеткен терроризм саяси-
құқықтық құбылыс ретiнде ғаламдық деңгейде шешiмiн таба алмай жатқан қиын
мәселеге айналып отыр. Мәселенiң мәнiн қарастыруға кiрiспестен бұрын
терроризм ұғымын анықтап алған жөн. Терроризм - өзiнiң жалпы ұғымын және
ерекше белгiлерiн анықтауда субъективтi тұрғыдан қиындық туғызады. Себебi,
терроризм құбылыс ретiнде философиялық, саяси, тарихи, психологиялық,
құқықтық және басқа да тұрғылардан зерттелiп келдi және әрбiр зерттеушi
терроризмге өз көзқарасымен анықтама бердi. Терроризм - көбiне коммунистiк
және ұлт-азаттық қозғалыстары деп немесе империалистiк мемлекеттер мен
олардың арнайы қызметтерiнiң зиянкестiк әрекеттерi деп түсiндiрiлiп келдi.
Терроризмдi - саяси-құқықтық құбылыс ретiнде қарастыру алдымен
''террор'' мәтiнiнiң өзiн анықтаумен тығыз байланысты. ''Террор'' ұғымы
латын тiлiнен аударғанда ''қорқыныш, үрей'' мағынасын бiлдiредi. ''Террор''
ұғымы бұқараны белгiлi бiр тәртiпке салу мақсатында қолындағы шексiз
билiкке сүйенген қоғамдық-саяси құрылымның жүзеге асырар әралуан
идеологиялық күш көрсету шарасы.
Терроризмге, бiрiншiден, жалпы қауiп-қатер төндiру; екiншiден, әрекеттi
көпшiлiк алдында жүзеге асыру; үшiншiден, әлеуметтiк деңгейде саналы түрде
шиеленiстi, үрейлi жағдайды қалыптастыру; төртiншiден, қандай да бiр
талаптарды қанағаттандыру мақсатында белгiлi бiр адамдарға ықпал ету тән.
Демек, терроризм- қылмыстық заңның 233-бабына сәйкес белгiленетiн әдеттегi
жазаланатын қылмыстық iстiң бiр түрi болып табылатын саяси-құқықтық
құбылыс.
Сонымен терроризм дегенiмiз не? ''Терроризмге қарсы күрес туралы''
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес терроризм дегенiмiз – мемлекеттiң
стратегиялық және өмiрлiк маңызы бар объектiлерi мен коммуникацияларын,
халықтың тiршiлiгiн қамтамасыз ету жүйесiн, мүлiктi және басқа материалдық
объектiлердi жою немесе жоюға қатер төндiру;
Мемлекет немесе қоғам қайраткерiнiң мемлекеттiк немесе өзге де саяси
қызметiн тоқтату не осындай қызметi үшiн кек алу үшiн өмiрiне қауiп
төндiру; шет мемлекеттiң өкiлiне немесе халықаралық ұйымның халықаралық
қорғауды пайдаланатын қызметкерiне, сондай-ақ халықаралық қорғауды
пайдаланатын адамның қызметтiк үй-жайларына не көлiк құралдарына шабуыл
жасау;
жеке адамдарға зорлық жасау немесе зорлық жасау қаупiн туғызу;
адамды кепiл ретiнде алу немесе ұстау; [2, 3б.]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiне және терроризмге қарсы
күреске бағытталған жалпы жұрт таныған халықаралық құқықтық актiлерге
сәйкес ''террорлық'' ұғымына жататын өзге де әрекеттер жасау жолдарымен
мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiру, мемлекеттiк органдардың шешiм
қабылдауына ықпал ету және өзге де террористiк мақсаттарға қол жеткiзу үшiн
жасалған құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет Терроризм -
қарсыласты қорқыту, күш көрсету саясаты немесе зорлықпен, қуғын-сүргiнмен
қоқан-лоққы жасау, олардың мақсаты қорқыныш, үрей туғызу және террорлық
бағытқа қажеттi әрекетке мәжбүр ету немесе әрекеттен бас тарттыру.
Әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi терроризм мынадай сипаттаушы
элементтерден тұрады: iс-әрекеттердiң мақсаты, ниетi, мазмұны, көзделетiн
және нақты салдары. Террорлық iс-әрекеттер сериясын немесе бiр реттiк
әрекет жасауды, ғаламдық немесе жергiлiктi жүзеге асыруды мақсат етуi
мүмкiн. Ол мемлекеттiң саяси құрылымын өзгерту, басшылығын тақтан тайдыру,
аумақтық бiрлiгiн өзгерту, тұтқындалған өзге терроршыларды босатуды талап
ету, мемлекеттiң тұрақтылығын шайқалту, қоғамда үрейлi жағдай қалыптастыру,
халықаралық қатынастарды бұзуға бағытталуы мүмкiн.
Қорқыныш, үрей туғызу- барлық дерлiк террористiк актiлердiң маңызды
элементi. Терроризмнiң көптеген анықтамаларында iс-әрекет саяси ниетпен
жасалса ғана террористiк акт болып есептеледi делiнген. Терроризмнiң ниетi
саяси сипатта ғана болуы мiндеттi емес. Ол сан-алуан болуы ықтимал, мысалы,
сектанттық, дiни, ұлттық, әлеуметтiк фанатизм, өз-өзiнiң атын шығару, кек
алу және т.б. Бiрақ бұл аталғандарды оппозициялық қызметпен, саяси құрылым
мен билiк органдарына ықпал етумен байланысты саяси ниеттермен байланыстыра
қарастыру қажет. Терроризмнiң ниетiн анықтау террористiк iс-әрекеттердi дер
кезiнде және тиiмдi тойтаруға оң ықпалын тигiзедi.
Терроризмдi әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiнде сипаттаушы элементтерi
iс-әрекеттердiң мазмұны мен салдары жөнiнде айтар болсақ, мұнда әдетте
қарулы болып табылатын және қоғамды дүр сiлкiндiретiн, халықтың немесе оның
белгiлi бiр
тобының психологиясында терең iз қалдыратын, қауiпсiздiктi шайқалтатын,
халықтың терроршылардың алдында әлсiздiгi сезiмiн орнататын нақты күш
қолдану мен оны қолдану қаупiнiң болуы.
Терроризм қазiргi ғылыммен үш бағытта қарастырылады: 1) қылмыстық iс-
әрекет ретiнде; 2) террорлық топтар (ұйымдар) ретiнде; 3) террорлық
доктрина ретiнде.
Қылмыстық iс-әрекет ретiндегi террорлық iс-әрекет – бұл террорлық
сипаттағы қылмыстарды жасауға бағытталған және төменде аталған iс-
әрекеттердiң кез-келгенiн қамтитын iс-әрекет:
• терроризм идеологиясын тарату;
• террорлық акцияларды ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау;
• террорлық акцияларды жасауға айдап салу, террорлық мақсатта зорлық-
зомбылық жасауға шақыру;
• террорлық акцияларға терроршыларды тарту, қаруландыру немесе пайдалану,
сондай-ақ оларды террорлық дағдыларға үйрету;
• террорлық ұйымдарды немесе террористтердi қаржыландыру;
• террорлық әрекеттi дайындау мен жасауға жәрдемдесу.
Террорлық топ немесе ұйым дегенiмiз- террорлық акцияны жасау үшiн екi
немесе одан да көп адамның тұрақты бiрiгуi. Осы бағыттардың iшiндегi ең
негiзгiсi қылмыстық iс-әрекет ретiндегi террорлық iс-әрекет. Себебi iс-
әрекет ретiнде терроризмдi қалай түсiнсек, қандай топтар мен қандай
доктриналарды террорлық деп тануымыз қажет екендiгiн түсiнуге болады.
Қазiргi уақыттағы терроризм дiни қабықшаға оранған саяси терроризм
болып отыр және ол үнемi алға басып дамуда.
Атақты ресей психологы С.Л.Рубенштейн айтуы бойынша: ''Терроризм зиялы
топтың саяси оқшаулануы, басқарушы топтардың репрессияларға қатысуы және
халықтың саяси жағдайларға еш мән бермей қарауы бар жерде орнығады. Сонымен
қатар терроризмның тағы бiр пайда болу себебi реформалық қозғалыстың
құлдырауы. Бұл жағдайда халық арасынан шыққан топтар жедел iс-әрекеттерге
көшедi''[3, 4б.].
Көп жағдайда терроршылардың артында өз саясатын жүзеге асыру мақсатында
террорлық топтарды пайдаланатын тұтас мемлекеттер тұрады. Терроршылар
халықаралық инциденттердi жасау, қарсылас мемлекетте үрей туғызу, сол
мемлекетте моральдық әлсiздiк тудыру үшiн қолданылады. Үкiметтер мұндай
мақсаттар үшiн әрекет етiп жатқан террорлық топтарды немесе жаңадан өздерi
құрған террорлық топтарды қолдануы ықтимал. Терроризмге әдеттегi соғыс
жүргiзуден гөрi аз шығын жұмсалатыны анық. Бұл әрине, өте қолайлы.
Терроризмнiң әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi жалпы сипаттамасын
анықтау, оны құқықтық реттеудiң, ұйымдастырушылық негiздерiнiң,
терроризммен күресу стратегиясын белгiлеу үшiн қажет болып табылады.
Терроризмнiң ұғымын ашуда қылмыстық-құқықтық саласындағы проблемалы
сәттердi заң шығарушылық және құқық қолданушылық деп екi аспектiге бөлiп
қарауға болады. Бұл жерде ''терроризм'' және '' террорлық акт'' деген
қылмыстық заңнаманың терминдерiнiң арақатынасы арасындағы қиыншылықтарды
ескеру қажет. Терроризм әлеуметтiк-құқықтық құбылыс бола отырып, нақты
террорлық актiлерге қатысты топтық ұғым болып табылады.
Заң шығарушылық деңгейдегi тағы бiр мәселе: терроризммен күресу туралы
қылмыстық-құқықтық нормаларды кешендi заңдарға қосуға болады ма деген
сұрақ. Қылмыстық-құқықтық реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру мәселесiмен
террорлық iс-әрекеттер туралы iстер бойынша iс жүргiзу өндiрiсi
ерекшелiктерi мәселесi туындайды. Мысалы, құпия ақпараттың жария болуына
қарсы қосымша кепiлдер бөлiгi бойынша.
Қорғаушыларды терроршыларға жiберу процедурасымен айналысатын мамандар,
iске қатысатын тұлғалардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуде, террорлық
топтарды қаржыландыру көздерiн тексеру бойынша заңдарға негiзделген шешiм
күтуде. Бұл аталған мәселелермен қоса терроршылардың ұсталуы мен жазасын
өтеу ерекшелiктерiне байланысты мәселелер де кешендi қаралуы тиiс.
Террорлық iс-әрекеттердi бұлтартпау кезiндегi орынды тәуекел мәселесi
қылмыстық-құқықтық тұрғыда зерттелудi қажет етедi. Мұндай мәселелердi шешу
терроризмнiң әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi жалпы сипаттамасын ашуға
ықпал етедi.
1.2 Терроризмнiң түрлерi
Терроризм- қазiргi дәуiрдегi ең қауiптi қылмыс түрi болып табылады. ХХІ
ғасырда адамзат бетпе-бет келген терроризм өзiнiң ауқымымен, келтiрер зияны
жағынан күштi қатерге айналды.
Террорлық актiлердi жүзеге асыру әдiстерi де күннен–күнге жетiлiп,
барған сайын қатыгездене түсуде. Террорлық әрекеттер әртүрлi болуы мүмкiн.,
бiрақ оның бәрiн бiрiктiретiн екi түрлi элемент бар. Оның бiрiншiсi-
терроризм- мемлекеттiк өкiмет билiгiн күйретуге бағытталған; екiншiсi-
терроризмдi жүзеге асыру арқылы, яғни терроршылардың ұйымдасқан қатыгездiк
әрекеттерi арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезiмiн туғызу
болып табылады.
Терроризмнiң негiзгi екi түрi бар екенi белгiлi. Ол- iшкi терроризм
және сыртқы терроризм. Ішкi терроризмдi мемлекеттiк терроризм, ал сыртқы
терроризмдi халықаралық терроризм деп атайды.
Мемлекеттiк терроризм дегенiмiз- адамдардың қаза болуы, елеулi мүлiктiк
зиян келтiру не қоғамға қауiптi басқа да зардаптардың болу қаупiн
төндiретiн жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де iс-әрекеттер жасау, егер
осы iс-әрекеттер қоғамдық қауiпсiздiктi бұзу, халықты қорқыту не
мемлекеттiк органдардың шешiм қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса,
сондай-ақ аталған iс-әрекеттердi дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту.
Терроризм түрлерi iшiнде мемлекеттiң iшiндегi терроризмнiң аса қауiптiлiгiн
атап өткен жөн. Қазiргi уақытта әрекет етiп жатқан түрлi экстремистiк
топтар қандай да бiр мемлекеттерге болсын күрделi мәселе болып отырғаны
анық. Олар мемлекеттiң iшкi тұрақтылығын шайқалтады, аумақтық тұтастығын
бұзуға бағытталады. Мысалы, 2000 жылы Шығыс Қазақстан облысында көршi
мемлекеттен келген экстремистiк топ осы облысты егемен мемлекеттiң
аумағынан бөлiп алуға әрекет жасады. Бiрақ, құқық қорғау органдарының
белсендi әрекеттерi нәтижесiнде бұл iс-әрекет тойтарылды.
Нағыз экстремистiк топтардың тауқыметiн батыс елдерi көруде. Соңғы
жылдары АҚШ, Еуропа елдерiнде қаптап кеткен христиан фундаменталистiк
ұйымдары мен түрлi-түрлi секталар салдарынан мыңдаған адамдар аянышты халде
қаза тапты. Бұл секталардың мүшелерi өз-өздерiн өртеп, атып және тағы да
басқа жолдармен жан тапсырып жатады. Мұның барлығы халықты идеологиялық
адастырушылыққа әкеледi. Мемлекет тарапынан мұндай әрекеттер тойтарылуы
тиiс.
Мемлекет iшiндегi iс-әрекет жасайтын терроршылар сырттан
қаржыландырылып, жабдықталып, сол мемлекеттiң iшiнде жасалса да оның
халықаралық зардаптары болары анық.
ХХ ғасырда терроризм мемлекеттiк деңгейге жеттi. Оны қолдану себептерi
көбейдi. Билiктi тартып алу терроризмнiң құмарлық мақсатына айналды,
мұндайда ‘’қоғам игiлiгi’’ дегендi ауызға алуға да болмайды. Мұндай
лаңкестiкке Ресейдегi ‘’қызыл террор’’ мен фашистiк Германиядағы ұлтшылдық
террор мысал бола алады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн террорлық
қызметтiң түр-түрi артты: олар барынша ұлттық, дiни, этникалық
шиеленiстермен және азаматтық қозғалыстармен байланыстырылды. Бүгiнде
терроризм өмiр сүрiп тұрған саяси жүйелер мен қатынастарға үлкен қатер
төндiрiп, күн өткен сайын мейлiнше етек алып барады.
Адамзаттың бейбiтшiлiгi мен қауiпсiздiгiне қарсы бағытталған қылмыстар
халықаралық әскери трибуналдың Жарғысымен анықталған. Олар бiрнеше топтан
құралған. Бiрiншi топты бейбiтшiлiкке қарсы қылмыстар құрайды. Мысалы,
халықаралық шарттарға қайшы келетiн агрессиялық соғыстарды жоспарлау,
дайындау немесе жүргiзу. Екiншi топқа соғыс әдетi мен заңдарын бұзатын
әскери қылмыстар жатқызылады. Мысалы, әскери тұтқындарды өлтiру, кепiлге
алынған тұлғаларды өлтiру, қалалар мен ауылдарды мақсатсыз қирату және т.б.
Үшiншi топты адамзатқа қарсы қылмыстар құрайды. Олар: азаматтық тұрғындарға
қатысты кiсi өлтiру, жойып жiберу, саяси, нәсiлдiк немесе дiни сенiм наным
ниетiмен қуғынға ұшырату және терроризм. Терроризм халықаралық қылмыстардың
iшiнде мемлекеттер мен халықаралық қауымдастыққа үлкен қатер төндiрiп отыр.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында террорлық қызметтiң көтерiлiстерiнiң
жиынтығын ''халықаралық терроризм'' деп атауға келiсiлдi. Халықаралық
терроризм- адамдардың маңызсыз өлiмiн, мемлекеттер мен олардың өкiлдерiнiң
қалыпты дипломатиялық қызметiн бұзуға, халықаралық байланыстарды,
мемлекеттер арасындағы көлiк байланысын қиындатуға әкеп соғатын
мемлекеттердiң халықаралық және ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп төндiретiн
халықаралық масштабтағы қоғамға қауiптi iс-әрекеттердiң жиынтығы.
Халықаралық терроризм өзiнiң кең ауқымымен, оған тартылған адамдардың
көптiгiмен және жақсы ұйымдасқан сипатымен ерекшеленедi. Лаңкестiк ұйымдар
мен топтардың көптiгiмен қоса оларды қолдайтын демеушiлердiң саны да аз
емес. Тiптен ондай рольдi тұтас мемлекеттер атқарып отыр. Мұндай
материалдық қолдау мұнай өндiрушi Араб және дамыған Батыс мемлекеттерiнен
көрсетiледi. Мысалы, Шешенстандағы экстремистiк- террорлық ұйымдар ниеттес
көмектi Кувейттегi, Египеттегi, Пәкiстандағы, Иорданиядағы өздерiнiң
ұйымдарынан алады. Осылайша халықаралық терроризмнiң қаржы базасы
қалыптасады.
Террорлық акты мына жағдайларда ғана халықаралық қылмыс ретiнде
танылады:
1) егер қылмыскерлер, яғни терроршылар мен олардың құрбандары бiр
мемлекеттiң азаматтары болса, бiрақ актының өзi сол мемлекеттен тыс жерде
жасалса;
2) егер террорлық акт мемлекетке, оның азаматтарына, халықаралық
қорғаудағы тұлғаларға қарсы бағытталса;
3) егер террорлық актiге дайындық бiр мемлекетте жасалып, екiншi мемлекетте
жүзеге асырылса;
4) егер террорлық акт бiр мемлекетте жасалып, оны жасаған терроршылар
екiншi бiр мемлекетте тығылып жатса және оларды қылмыстық жауаптылыққа
тарту мәселесi туындаса.
Терроризм халықаралық шекарадан шығып кетсе немесе мемлекет iшiндегi
шетел объектiлерiне қол сұғылатын болса ол халықаралық сипатқа ие болады.
Қазiргi терроризмде ұйымдасқан қылмыстылықтың барлық белгiлерi бар,
сондықтан ол қандай жағдайда да болмасын бiр ғана адаммен жасалуы мүмкiн
емес. Тiптi егер қылмыскер жалғыз өзi әрекет етсе де, әдетте қылмыстың
жасалуына жауапкершiлiктi белгiлi бiр террористiк ұйым өз мойнына алады.
Дүние жүзiнiң түкпiр-түкпiрiндегi террористiк ұйымдарды анықтау, саяси
ұйымдар мен үкiмет органдарының оларға жәрдемдесуi, терроршыларды саяси
мақсаттарға пайдалану бұл қылмыстардың ұйымдасқан сипатына дәлел бола
алады. Айтылғандарға сүйене отырып террорлық ұйымдарды қылмыстық деп танып,
олардың жасаған әрекеттерi мен олардың мүшелерiне қылмыстық жауаптылық
туындауы тиiс деген тұжырым жасауға болады.[4, 15б.]
Қазiргi халықаралық терроризмнiң сипаты негiзiнен саяси нысанда болып
отыр және террористiк актiлердi жасау ниетi де саяси сипатта. Бүгiнде БҰҰ-
да әмбебап деңгейде құзыретiне халықаралық терроризм себептерiн зерттеу мен
жоюға байланысты мемлекеттердiң қызметiн реттеп отыру кiретiн арнайы
комитет құрылған.
Терроризмнiң жоғарыда аталған түрлерiмен қоса оның төмендегiдей
жiктелуi де белгiлi:
1) саяси терроризм;
2) дiни терроризм (негiзiнен исламдық);
3) криминалды терроризм.
Бұл жерде айта кететiн жай саяси және дiни экстремизмнiң түп-тамыры бiр
және екеуi бiр мақсатты көздейдi. Дегенмен өзiндiк айырмашылықтары да бар.
Саяси терроризм дегенiмiз - халықта үрей тудыру тактикасын қолдана
отырып үкiметке қарсы мақсаттар жүзеге асыратын астыртын қарулы,
диверсиялық күрес.
Дiни терроризм - ислам дiнi күштi болған мемлекеттерде дамыған және
белсендi таралатын ваххабизм сияқты радикалды ислам ұйымдары.
Криминалды терроризм - посткеңестiк мемлекеттердiң бiрқатарында
қазiрдiң өзiнде әрекет етуде. Бұл мемлекеттерде Италия, Колумбия, АҚШ
мафиялық кландарымен тығыз байланыс жасап отырған қуатты қылмыстық ұйымдар
қалыптасқан. Орталық Азияда тапсырыспен кiсi өлтiрудi және адам ұрлауды
жүзеге асыратын қуатты қылмыстық топтар әрекет етуде. Мұндай топтардың
бүкiл ТМД мемлекеттерiндегi саяси және экономикалық жағдайды бақылап
отыруды көздейтiн ресейлiк ұйымдасқан қылмыстылықпен тығыз байланыстары
бар.
Терроризмнiң саяси негiздерi:
1. ‘’Саяси терроризм’’ кең мағынасында террорлық белсендiлiктiң
барлық көрiнiстерiн бiлдiредi. Ал тар мағынасында мемлекеттiк
құрылымға қатысты шешiмдердiң қабылдануына немесе қабылданбауына
бағытталған күрес дегендi бiлдiредi.
2. Әлеуметтiк терроризм. Анағұрлым терең әлеуметтiк-саяси
шиеленiстерге негiзделiп, екi нысанда: оңшыл және солшыл
терроризм арқылы көрiнiс табады.
Оңшыл терроризм (революциялық немесе ‘’қызыл’’ терроризм). Идеологиялық
жағынан әртүрлi солшыл доктриналарға (марксизм, ленинизм, троцкизм,
социализм, анархизм, кастраизм т.б.) икемделген. Солшыл терроршылардың
шабуылдарының мақсаттары бизнес өкiлдерi, мемлекеттiк шенеунiктер мен
үкiметпен бiрге қызмет атқарған қауiпсiздiк органдарының қызметкерлерi,
тәуелсiз мамандар (экономистер, заңгерлер, журналистер). Солшыл терроршылар
астыртын әскери ұйымдар құрады.
Оңшыл терроризм (‘’қара’’ контрреволюциялық терроризм). Саяси
доктриналар мен құндылықтарға негiзделген. Шабуыл жасау нысанасы - солшыл
және либералды белсендiлерi. ‘’Қызылдарға’’ қарағанда арнайы әскери
ұйымдарды құрмайды. Олар солшыл радикалды сипаттағы ресми ұйымдық топтар
арқылы өз қызметiн жүзеге асырады.
Ұлттық терроризм этикалық белгiлерi бойынша жүзеге асырылады.
Сепаратистiк терроризм егемендену немесе тұрғылықты жерлерiнiң тарихи
аумағының автономиясын кеңейту үшiн күрес жүргiзетiн ұлттық-саяси топтармен
жүзеге асырылады. Шабуылдарының нысанасы- шенеунiктер, бизнесмендер,
полицейлер.
Ұлт-азаттық терроризм агрессор-мемлекетке қарсы оккупацияланған
мемлекеттермен жүзеге асырылады. Күрес мақсаты мемлекеттiк егемендiктi
қайтарып алу. Терроршылардың нысанасы- қарсы ұлт өкiлдерi. Терроршылар үшiн
олардың әлеуметтiк және кәсiби мәртебесiнiң ешқандай маңызы болмайды. Бiрақ
ең алдымен нысанаға әскери қызметкерлер, қауiпсiздiк органдарының
офицерлерi алынады.
Репрессивтi-ұлттық терроризмнiң қалыптасуы бiр мемлекет iшiндегi ұлттық
қайшылықтар негiзiнде жүргiзiледi. Басым ұлт өкiлдерi азшылық ұлт
өкiлдерiнiң талаптарын басып тастауды, этникалық бiртектес мемлекет құруды
өздерiнiң мақсаты санайды (Ку-Клукс-Клан), ал азшылық ұлт өкiлдерi тең
құқылық үшiн күреседi (‘’Қара пантералар’’).
Аумақтық-сепаратистiк терроризм аз тараған. Терроризмнiң бұл түрi бiр
мемлекеттiң iшiндегi үстем етушi ұлт өкiлдерiмен мемлекеттiң белгiлi бiр
бөлiгiне егемендiк берудi талап етедi.
Дiни терроризм негiздерi.
Дiни терроризм саяси қарсыласуда дiни сана сезiм шешушi роль атқаратын
жағдайда пайда болады. Ол фундаменталистiк және сектанттық болып бөлiнедi.
Әдетте сикха, христиан және иудей фундаменталистерiнен гөрi ислам
фундаменталистiк терроризмi кең тараған. Исламдық терроризм ислам
мемлекеттерiнде ислам дiнi нормаларын бекiтiп, зайырлы режимдi жоюға
ұмтылады. Исламдық терроризм негiзгi үш нысанда көрiнiс табады: суннит-
мұсылмандар терроризмi; ислам секталары – радикалды ваххабистер терроризмi;
шииттық ұйымдар терроризмi. Мұсылмандар азшылықты құрайтын мемлекеттерде
исламизм ұлтшылдықпен тығыз байланыста болады. Исламдық терроршылар өте
қатыгез болады және дүние жүзiнiң көптеген мемлекеттерiнде әрекет етедi.
Құрбандыққа ұшырайтындар ең алдымен еврейлер, АҚШ, Европа мемлекеттерi және
Ресей азаматтары. Исламистер аса қуатты бомбаларды белсендi қолданады.
Сектанттық терроризм күш қолдануды билiктi қолға түсiрудiң шарты
ретiнде қарайтын түрлi тоталитарлық сипаттағы секталармен жүзеге асырылады.
‘’Дүниетанымдық’’ терроризм үстем етушi нормалармен және қатынастармен
келiспеушiлiктерден туындайды.
Қылмыстық терроризм саяси сипаттағы қылмыстармен қатар қарастырылмайды.
‘’Қылмыстық терроризм’’ терминi журналистердiң пайымдауынан туындаған.
Дегенмен саяси тұрақсыздық сәттерiнде жай қылмыстылықтың аса қауiптi
көрiнiстерi маңызды саяси факторға айналып, саяси процестерге ықпал етiп
отыруы мүмкiн. Терроризм сипаттағы қылмыстық iс-әрекетке есiрткi саудасы,
террорлық әдiстердi (диверсия және т.б.) қолданатын рэкет жатады.
1.3 Терроризмнің себептері мен таралу жолдары
Бүгінгі күні халықаралық терроризм және экстремизм сияқты ғаламдық
деңгейдегі мәселелер дүние жүзін алаңдатып отыр.
Терроризм мен экстремизмнің көрініс табуының формаларының көптігінен
терроризмнің жүздеген анықтамасы мен ондаған классификациясы
бар.Терроризмді зерттеудің қиындығы терроризмнің жалпы теориясының жоқ
болуымен байланысты. Терроризмң - ол қоғамды экстремальды немесе
заңсыз әдістермен өзгерту.Тіпті, Фома Аквинский және христиан шіркеуінің
көптеген өкілдері халыққа жау болып келетін басшыны өлтіру керек
деген тұжырым ұстанған. Ал, неміс радикалы Карл Гейнцген адамзат баласының
жоғары мүдделерін қорғау үшін терроризмді де, адамдардың өлтірілуін де
қолдануға тура келетіндігі туралы ой-пікірлер айтқан болатын [5,3б.].
Өткен ғасырдың 90 жылдардың екінші жартысында халықаралық терроризмнің
әрекеттері мен бетпе-бет кездескен Ресей және Орталық Азия
мемлекеттерінің әлемдік қауымдастыққа халықаралық терроризм мен
экстремизм қандай қауіп төндіре алатынын көрсеткілері келсе де, бәрі
нәтижесіз болды [6, 23б.].
Осыдан еріксіз сұрақ туындайды – терроризмге байланысты туындап
отырған бүкіл дүние жүзіндегі шиеленісті бәсеңдету жолындағы қадамның
құны қанша? Сол үшін адам қолынан келмес ширыққан күш пен тыс күрес
керек пе ?
Бәлкім, таңғалдыра қоймас, алайда, көрнекілігі айтарлықтай бір ғана
мысал келтіруге болады. Қаншама адамның өмірін қиған АҚШ-тағы 2001 жылғы
11 қыркүйек күні болған актілер мынаны дәлелдеді:
• бүгінгі күні халықаралық террористтерден ешкім толық
сақтандырылмаған;
• терроризммен күресу жолдары аймақтық, аймақаралық және
ғаламдық деңгейде анықталуы керек;
• ол үшін ең алдымен халықаралық терроризмнің не екенін, оның
тамырларын және факторларын зерттеу керек.
Бүкіләлемдік қауымдастық келісімді әрекеттерінсіз халықаралық
терроризмді жою мүмкін емес.
Біріншіден, халықаралық терроризм туралы әр түрлі мемлекеттерде
қалыптасқан қате түсініктерден айырылу керек, және ең маңыздысы
террористтерді өзімдікі-бөтенң сияқты принциптерден арылту керек.
Екіншіден, терроризмді ұлт-азаттық қозғалыстан ажырата білу керек.
Бостандық пен әділдікті қорғау деп бейбіт тұрғындар өлтіріліп, аманаттар
алынса, әрине мұндай әрекеттерді террористік актілер деп түсіну керек. Және
де осы әрекеттер қылмыс ретінде айыпталуы тиіс. Өзімізге қарапайым ғана
сұрақ қойып көрейік – күнделікті өмірде терроризм қаншалықты мөлшерде және
айқындықта көрініс табады? Азаматтардың көпшілігі мұндай сұраққа:
Ешқандайң, - деп жауап берер еді. Адамдардың көпшілігі террор туралы
бұқаралық ақпарат құралдарынан ғана естіп-білгенімен, террористтерге
қатысты сөз болғанда неге соншалықты үрейленеді? Ал, автокөлікті апаттарды
күнде көріп жүрсе де, автожолдардағы адам шығынының қайғылы статистикасын
естігенде болар – болмас сақтық сезімімен ғана шектелетіні қалай?
Терроризм өзінің болжаусыздығымен және тосындығымен нақтылы үрей сезімін
ұялатып, жұртшылықтың бәрін дерлік шарасыз да жазмыштық қауіп- қатермен
шырмап тастайды. Оның тарапынан келетін соққының бағыт-бағдары мен уақыты
болжаусыз, сондықтан да айрықша алаңдатады [7, 3б.].
Сонымен, терроризм дегеннің өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
себебі қандай? Бүгінгі күні терроризмнің керемет көп анықтамасы бар.
Біреулер оны әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесі біреулер оған мүлде
қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды. Терроризм белгілі бір мақсат пен
міндетті жүзеге асыру үшін күш көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм
көзқарастар мен идеялардың емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара
басының қамын күйттемейді. Ол өзінен өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды,
алайда қызмет көрсетудің бір түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен
сұранысқа ие. Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология неғұрлым жетілмеген
немесе шикі болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді.
Бұл екі жағдайда жүзеге асуы мүмкін: біріншісі-идеологияның негізінде
бағдарламалық нұсқау ретінде күш көрсетіп жатқан кезде, екіншісі- идея мен
идеология соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы
тек қана күш көрсету болған кезде.
Терроризмнің таралуының дүмпу қарымы сақталып отырған нәсілшілдік пен
ұлтшылдық идеясы нәр беруде. Ұлтшылдықтың кез-келген түрі терроризмнің
тарауына қолайлы негіз болатынына ешқандай күмән жоқ. Бір ұлтқа екінші
ұлттың үстемдігін орнату үшін ұлтшылдар терроризмді қолжаулық етуі әбден
мүмкін. Әдетте, ұлтшылдық сепаратистік пиғылдың күшеюіне себепші болады.
Мұндайда қанат жаятын ұлтшылдықтың субьектісі дербестік көксеген этникалық
топтың да немесе оған кедергі жасаушының да болуы мүмкін. Бүгінгі өмірде
терроризмнің тарауының себепшісі ретінде діни фундаментализм жиі-жиі ауызға
алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде белгілі бір ілімнің түпкі
принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді
білдіреді. Әрине, терроризмнің көрініс табуына тағы бір себеп саяси
радикализм болуы да мүмкін [8, 29б.].
Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді. Бұл ретте терроризм туралы оң және сол
радикализмнің көрініс табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады.
Терроризм дегеніміз – деструктивті әрекет пен саяси радикализмнің
ширыққан шындығы болатын болса, оның салдары белгілі бір партиялық
топтардың қандай саяси реңктегі шептен табылуымен шеңдесіп жатпақ. Жеке
террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын терроризмнің
геосаяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да, терроризмнің әлемдік және
аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып кеткені айдан анық.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мәселесі айрықша көкейкесті сипат ала түсуде. Әрине бұл үрдістің көрінісі
ретінде адамзат қауымдастығының өмір сруіне төнген осы заманғы қауіп –
қатерге қарсы тұруға бейімделген жаңа құрылымдардың туындай бастауын айтуға
болады. Миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген жағдайда террористік
актілердің бел алу ықтималдылығы артады. Мәселен, ылаң салуды мақсат еткен
террористік топтар босқын болғансып, бейбіт аумақтарға өтіп кете алады.
Мұндай мәселе шекаралардың ашықтығы жағдайында айрықша мәнді бола түседі.
Бүгінгі өмірде дүние жүзі аймақтарының дамуында сәйкессіздіктің бел алып
бара жатқаны ешқандай да жасырын емес.
Сонымен бірге, терроризмнің пайда болуы мен таралуына дем беретін
фактор осы әлеуметтік қорғансыздық екеніне де күмән жоқ. Әрине,
жұмыссыздықтың биік деңгейі, табыстың төмендігі болашақтың бұлыңғырлығы
әлеуметтік шиеленістің ширыға түсуіне дем беретіні анық. Терроризмнің өз
демеушілірінің бар екені де баршаға мәлім. Демек, террористік қызметтің
жаһандануының салдары онымен тұрақты және кәсіби түрде айналысатын
адамдардың айрықша топтарының қалыптасуына алып келіп отыр. Осының
арқасында олар, былайша айтқанда, бүлік салуға бағытталған мығым
мамандарға айналуда. Террористік ұйымдардың қатарын Косово, Сербия,
Ауғанстан, Днестр бойы т.б. сияқты жергілікті әскери қақтығыстарға
қатысқандар толықтырды. Террористік ұйымдардың қаржылық мүмкіндіктерінің
молдығы олардың қатарын сәттің солдаттары немесе жабайы қаздар деп
аталатын кәнігі жалдамалармен толықтыруға мүмкіндік береді. Әрине,
террористік ұйымдар өздерінің қаражатын толықтыру үшін есірткі бизнесін,
рэкетті, жезөкшелікті, қару-жарақ саудасын, контобанданы, ойын бизнесін,
т.б. өз ықпалдарына қаратуға тырысады. Террористік ұйымдардың бақылауға
ұмтылатын мол табысты салаларының бірі адам сату (әйел тасымалдау, балалар
сату) болып табылады [9, 39б.].
Сонымен бірге, террористік ұйымдардың тарамданған банктік
инфроқұрылымдары бар, солардың көмегі арқылы қаржы тасқынын бақылауға
алуға, қаражатты ашық айналысқа шығаруға, аймақтық бөлімшелер мен басқа да
ұйымдарға қолдау көрсетуге мүмкіндіктері бар. Терроризмді, сол сияқты күрес
жүгізудің басқа агрессивті түрлерін таратудың себептері толып жатыр.
Демек, терроризм көптеген факторлар мен себептердің салдары болып
табылады.Бұл себептердің бірі анағұрлым мәнді, келесісі мәнсіздеу деп
айтуға бола қоймас. Одан көрі, террористік қайнар көзі болып табылатын
өңірге қатысты белгілі бір факторлардың комбинациялары мен қиюласуы туралы
сөз қозғаған абзал. Сонымен бірге, терроризмнің пайда болуы мен таралуында
мемлекеттік – саяси және геосаяси факторлардың мәнін атамай өтуге болмайды.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеленістер
терроризм факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатында пайдаланатын
мемлекеттер мүддесінің арта түсуіне ықпал етуде.Терроризмнің көрініс
табуының қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында
болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе
түскенін көрсетеді. Бұған қоса 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан
бергі соңғы 10 жыл ішінде көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған
қапаландыратын статистика айғақ. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние
жүзінде 390 трактат болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір
бөлігіне көп.Террористік белсенділіктің 2002 жыпғы сегіз айындағы
көрсеткіш терроризм 1992,1994,1996 және 1997 жылдардағы көрсеткіштерден
асып түсті.
Америка Құрама штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін
терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты.Те
қауіптерінің таралуынан дүниежүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты.
Сонымен бірге келесі жылдың өзінде- ақ,терроризм күшінің қуаттылығы
соншалық, әскери және дипломатиялық арналарды белсенді жұмылдырғанның
өзінде бұл проблемалардды қысқа мерзім ішінде шешудің мүмкін емес
екендігі белгілі болды.Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористтердің
қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001 жылғы көрсеткіштен көп еді.
Бұл ғаламдық антитеррорлық күш көрсетушілікке еш қиындықсыз жауап бере
алатын терроризмнің өрістеу қуаты бәсеңдене отырғанын
білдіреді.Индонезиядағы сонғы оқиға осындай сұмдық статискинаны күрт
көтеріп жібереді.
Қасіретті Шежірені 2002 жылғы қазандағы Мәскеу драммасы жалғастырды.
Қазір терроризмнің негізгі себебі кедейшілік екендігін әркім айтып
жүр. Алайда күрделі проблеманы бір ғана негізгі себепке еншілеп қоюға
болмас. Адамдар арқа сүйеп отырған білім беру , құқылық жүйелерінің
де рөлі айрықша.
Терроризм аумақ үшін болатын соғыстардың ескі типін еске түсіреді,
себебі аумақты кеңейтудің әсері мен тұрақсыздық тізбегінің туындауы дәл
бүгінгі күннің төл ерекшелігі болып отыр.
1.4 Қазіргі терроризмді зерттеудің теориялық негіздері
XXI ғасырдың басында әлемдік саяси өмірдегі басты ерекшелік-
терроризмнің адам өміріне қауіпінің бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде
етек алуы,тіптен мемлекетаралық этникалық қақтығыстар мен локалды
соғыстарға қарағанда қандай мемлекетке болмасын терроризм қауіпі басым бола
түсуде.
Кейбір сараптаушылар терроризмді үшінші дүниежүзілік соғыс деп те жүр.
Бұл бағаның да мәні бар .Себебі, терроризм әлемінің көптеген мемелекеттерін
қамтып, шекараны білмей жүріп жатыр. Теророризм әлемдік тарихтың жаңа
қауіпті феноменіне айналды. Терроризмде психологиялық фактор бірінші
кезекке шығады. Сол себепті терроризмді психологиялық соғыс түрі деп
атайды. Оның мақсаты қорқыту, үркіту. Бейкүнә ададардарды жан шошырлық
азапқа салу арқылы бүкіл халықтың тіптен әлемдік қауымдастықтың
психологиясына әсер ету. Террористер тікелей Батыс державаларының
басшыларын құрта алмайды. Ірі бизнес өкілдерін құрту да қиын. Себебі олар
метрода, базарда, автобуста жүрмейді. Игорь Андреев террористердің
пайдаланатын материалы қатардағы адамдар, Батыс Еуропа астаналарының, араб
елдерінің адамдары болсын бәрі бір- ол қара халық, оны аяудың қажеті
шамалы. Олар қорқыныштың, шошытудың үлгісі болса болды, - деп әділетті анық
айтады.
Терроризмнің тарихын зерттеушілер де психологиялық факторға ерекше
назар аударады. Елдің нашар дамуы, экономиканың кері кетуі, моральдық –
психологиялық ахуалдық шиеленісуі, діннің қоғамдағы ықпалының нашарлауы
азаматтардың моральдық ориентирлерінің көмескіленуі мемлекеттің әлеуметтік
әлсіздікті шектелуі сияқты девянттық құбылыстар террористік әрекеттердің
жолдауына әкелетіндігін саяси тарих үнемі дәлелдеп келе жатыр.
Терроршылардың көпшілдігі шын мәнінде құдайға сенбейтін, жүректерінде
өмірге деген махаббат сезімі өшкен адамдар болғаны анықталған.
Террористерді революциялық немесе ұлттық мақсат романтикасы қызықтырған.
Әлем терроршыларының басым көпшілігі 15 пен 30-ға дейінгі жастар. Олардың
басым көпшілігі психологиялық жағынан тұрақсыз мінезі болғаны белгілі. А.И.
Суворов орыс терроризмінің тарихын зерттей келе Террорға психикасы
тұрақсыз, және өмірінің драмасы бар адамдар барады. Кейбіреуін Геростраттың
заңы қызықтырса кейбірі, осындай ерекше әдіспен өмірдің есігін тарс жауып
қоштасқысы келеді, - деген орынды пікір айтады[10, 13б.].
Өмірден өз орнын таба алмаған жандардың террористік топтар қатарын
толтыратынын көптеген елдер тәжірибесі дәлелдеп отыр. Ислам ұрандарын
бүркеленіп лаңкестік әрекеттерге барып жүрген топтардың мүшелерінің басым
бөлшегі дінді дұрыс түсінбейтін психикасы дұрыс қалыптастаған, өмірден
нақты орнын таппаған жастар екендігі шындық. Демек, терроризмнің себептерін
зерттеуде жастар арасындағы девянттық мінез-құлық мәселелерін де терең
зерттеу қажет. Биховиористік әлеуметтік топтардың саяси мінезі әсер ететін
жеке индивидтердің мінез-құлқын зерттеу де зерулік. Себебі, әртүрлі
терроршылар тобының психологиялық ахуалы әр қалай. Кейбір топтар алға
қойған мақсат үшін өлімге бас тігетін, жанкештілер дайындаса, екіншілер
терактіні жасауды және одан кейін терроршының тірі қалуын мақсат тұтады.
Әлемдік әдебиетте өлімге бас тігетін терроризмді азиялық, ал тірі қалуды
көздейтін терроризмді Еуропалық терроризм деп те бөледі.
Жалпы террористік топтар өз мүшелерінің психологиялық дайындығына
ерекше көңіл бөледі. Бірінші кезекте бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ)
арқылы тараптылатын түрлі материалдардың әсерімен олардың пікірі
қалыптасады. Топтағы насихат бағыну, тапсырмаларды орындау, топтық көмек
әрекеттері арқылы топ мүшелері психологиялық тәуелділікке түседі. М.
Бұлұтай көрсеткендей: Террор ұйымының істегендері мұнымен де бітпейді.
Олар активистердің ойлау қабілеті мен рухын тек террор ұйымының
бағдарламасы бойынша істейтін халге келтіреді. Сезім мүшелері арқылы миға
келетін деректердің белгілі бір жүйе бойынша мағыналандырылуына түйсік
яғни сана дейміз. Терроршылардың санасы мен түйсігі кәдімгі адамдағыдай
істемейді. Олар бүкіл өмір мен айналаны қоршаған ортаға тек террор ұйымы
және оның идеалогиясы, докторинасы тұрғысынан қарайтын,
сезінетін,түсінетін,аңсайтын болады. Осындай халге жеткен адамның көзін
ашып, санасын қайтадан ояту күрделі психологиялық теорияны қажет етеді [11,
13б.]
Қандай да болсын елде терроризмнің әлеуметтік тірегі өмірден өз орнын
таба алмаған жастар. Оларға психологиялық әсер ету, діни фанатизммен улау,
терроирст – жанкешті етіп шығару оңай. Ересек дүниетанымы мен діни
көзқарастары анық адамды террорист қатарына тарту мүмкін емес. Әсіресе
террорист – жанкешті қаза болатын терактілер аса қауіпті. Терроршылдықпен
күресуші мамандардың пікірінше террорист-жанкештіні психологиялық
дайындаудың арнаулы технологиялары тамыры терең тарихта кетеді. Олар өзінің
басшысына құдайдың жердегі өкіліндей сенуі, оның айтқаны алладан шыққан
әділет сөзі деп білуі. Теракт алдында жанкешті өзінің жұмаққа баратынына
кәміл сенеді. Оған қоса жанкешті медико-психологиялық тазалудан өтеді.
Наркотиктер, гипноз, діни уағыз барлығы біріккенде жанкешті алдыға қойған
мақсатты өмірінің құнымен болса да іске асырады [12, 40б.].
Терроризм құбылысын зерттеу бұл құбылыстың тарихи тұлғаларын,
психологиялық сабақтастығын, дәстүрлер жалғастығын да есепке алуды талап
етуі. Әлем өзгеруде, дүниетаным өзгеруде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1 ТЕРРОРИЗМНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ 7
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Терроризм - әлеуметтiк саяси құбылыс және құқықтық 7
категория ... ... ...
1.2 Терроризмнiң 11
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
1.3 Терроризмнің себептері мен таралу 15
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Қазіргі терроризмді зерттеудің теориялық 19
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША ТЕРРОРИЗМДІ САРАЛАУ ... ... ... .. 26
2.1 Терроризмнiң объективтi және субъективтi 26
белгiлерi ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.2 Терроризмнiң ұқсас қылмыстардан 29
айырмашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТЕРРОРИЗММЕН КҮРЕСТІ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
3.1 Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы күрестің заңдылығы ... .33
3.2 Қазақстан Республикасының құқықтық көмек бойынша Конвенциялар мен
халықаралық 36
келіссөздері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
3.3 Терроризмге қарсы күрестің жаңа кезеңдері және 51
ерекшеліктері ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Көптеген Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық
елдері сияқты Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан кейінгі
өтпелі кезеңде жалпыға бірдей бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету
барысында мемлекеттердіңөзара іс-қимыл әрекеті жасампаздық үрдістермен
бірге келеңсіз үрдістерге толы болды.
Қазіргі әлемде терроризм идеясының пайда болуы және оның таралуы бірден-
бір қатер. Бұл идея мемлекеттің іргетасын шайқалтуға, түптеп келгенде,
әртүрлі елдердің мәртебесін өзгертуге, қорқыныш туғызуға, саясатты күштеу
әдістерімен өзгертуге бағытталған. Бүгінгі таңда қауіпті ауқымда қатерлі
салдар тудыратын деңгейге жеткен терроризм саяси-құқықтық құбылыс ретінде
ғаламдық күрмеуі қиын мәселеге айналды. Адамзат оған екі ғасырдың
ттоғысында кезікті.Көлемді террорлық әрекеттен тыс қалар кепілдік бүгінде
бірде-бір елде, соның ішінде Қазақстанда жоқ. Қазақстан Республикасында
терроризмге қарсы күресте құқықтық тәртіпті реттеудің танымдық аясын ашады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жыл
сайынғы дәстүрлі жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясына арналған 7 басымдықтардың
бірі-Лаңкестікке, ұйымдасқан қылмысқа, заңсыз қару-жараққа, есірткі
саудасы мен басқа да осындай қатерлерге қарсы күрестегі халықаралық
ынтымақтастарды нығайту және кеңейту деп атап көрсеткен болатын[1].
Халықаралық қылмыстың құқықтық негіздері мен нормалары тұлғалардың өз
қолымен, өз еркімен жауапсыз іске асуда. Сондықтан жер бетінде бейбітшілік
пен қауіпсіздікті және құқықтық тәртіпті орнату үшін мұндай тұлғалар
жасаған ауыр және аса ауыр қылмыстары үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуы
тиіс. Әділ жазадан ешкім де ешқашан құтыла алмайды.
Бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін халықаралық терроризмге
қарсы күресте дүниежүзі мемлекеттерінің халықаралық ынтымақтастығы мен
бірлігі қажет. Осы орайда адамзат баласының бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін
қорғайтын халықаралық қылмыстық құқықтың маңызы зор. Себебі халықаралық
қылмыстық құқық негізінде ғана дүниежүзілік терроризмге төтеп беру
мүмкіндігі туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы күрделі проблемада көптеген
ғалымдардың ой-пікірлері қажет етеді. Соның ішінде құқық ғылымының рөлі
зор. Құқық –бұл саладағы туындаған қоғамдық қатнастарды реттеп, олардың
дамуын қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде көптеген ғалымдар терроризм кімге
пайда, кімге зиян екенін зерттеу үсінде. Терроризм-қылмыстық заңның бабына
сәйкес белгіленетін әдеттегі жазаланатын қылмыстық істің бір түрі болып
табылатын саяси-құқықтық құбылыс ретінде қарастырылады. Алайда,
терроризмнің кездейсоқ болатын әдеттегі қылмыстан өзгешелігі оның
реттелетін қылмыстық саяси үрдіс болуында.Осыған байланысты терроризмнің
қылмыстық іс ретіндегі негізгі мәнді сипаттарын анықтау қажет.
Зерттеу жұмысында терроризмге қарсы күреске арналған Қазақстандық
ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылады. Олар:К.М.Сарсембаевтың,
А.Н.Ағыбаевтың, Д.А.Сатпаевтың М.Бұлұтайдың, Р.Әбсаттаровтың,
С.Б.Тілеубергеновтің, С.Абдулпаттаевтың, және т.б.
Сонымен қатармынадай Ресей ғалымдарының ғылыми еңбектері қолданылды:
Ю.М.Колосов, А.Г.Богатырев, В.Е.Сидоров, С.В.Кузьмин.
Зерттеу пәні.Бұл ғылыми зерттеу еңбегінің мақсаты бейбітшілік пен
қауіпсіздікке қарсы халықаралық және мемлекеттік қылмыстардың, атап
айтқанда терроризмнің ұғымы, себептері мен таралу жолдарына оның алдын алу
проблемаларына жан-жақты талдау жасап, бұл бағыттағы барлық нормативтік
актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп,олардың қажеттілігі мен маңыздылығы сонша
ол Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күресте құқық тәртібін
реттеудің танымдық аясын ашу болып табылады. Зерттеу базасын қазіргі
кездегі ғаламдық проблеманы анықтайтын Қазақстан Республикаксының
нормативтік актілері, халықаралық шарттар мен конвенциялар құрайды.Сонымен
бірге зерттеу жұмысын жүргізу барысында заңгер,тарих ғалымдардың, құқық
теоретиктерінің еңбектері, ондағы тұжырымдар назарға алынды.
Жұмыста ғылымдық танымның әдістері және салыстырмалы-құқықтық талдау,
жүйелі және тарихи амалдар арнайы ғылыми және т.б. қолданылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасының
терроризмнің мағынасы мен түрлерін,терроризмнің субъективтік және
объективтік белгілерін қарастыру, қазіргі кездегі терроризмді теориялық
негізде зерттеу, оларға талдау жасау, қорыту және қазіргі заңдарда
кездесетін кемшіліктерді, қарама-қайшылықтарды анықтау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.Бұл зерттеу жұмысының міндеті
бейбітшілік пен қауіпсіздікке қарсы халықаралық және мемлекеттік
қылмыстардың, атап айтқанда терроршылдық іс-әрекет үшін қылмыстық
жауаптылық проблемасына жан-жақты талдау жасау.
Аталған мақсаттарға жету үшін төмендегі мәселелер қаралған:
-терроризммен күресті реттейтін құқықтық құжаттарды оқып, зерделеу;
-Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрес қызметі;
-терроризмдік іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылық;
-қылмыстық құқық бойынша терроризмді саралау;
-Қазақстан Республикасында халықаралық терроризмге қарсы күрестің
құқықтық негіздерін сараптау, саяси-құқықтық құбылыс және құқықтық
категория екенін, оның белгілері мен нышандарын анықтау,терроризмге көмекке
келетін көлеңкелі экономиканың проблемалары, сонымен бірге Қазақстан
Республикасында бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер төндіретін терроризммен
күрестегі әлемдік қауымдастықпен ынтымақ үрдістері.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде жалпы диалектикалы, танымдық әдістер мен қатар,
нақты тарихи, салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістер құрайды Зерттеудің
теориялық негізін заңгер ғалымдардың терроризм әлеуметтік саяси құбылыс
және құқықтық категория туралы ғылыми тұжырымдамалары мен ұсыныстары,
нормативтік құқықтық актілер мен халықаралық құжаттар, конвенциялар,
келісім шарттар, жапы құқық теориясы бойынша шетелдік ғалымдардың теориялық
тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектері құрайды.Сонымен қатар мерзімді
басылымдарда жарияланған тероризмге қарсы күрес туралы құқықтық актілері,
мақалалар мен материалдар да назарға алынды.
Зерттеудің нормативтік базасы. Зерттеу жұмысының базасын Қазақстан
Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күрес заңы,Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі, халықаралық
конвенциялар, келісім-шарттар, Президенттің жарлықтары, Қазақстан
Үкіметінің қаулылары, сонымен қатар Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
мемлекеттерінің нормативтік-құқықтық актілері және бірқатар шетелдік заң
актілері құрайды.
Дипломдық жұмыста терроризмнің ұғымы мен түрлері, терроризмнің
себептері мен таралу жолдары, терроризмді ұқсас қылмыстардан айырмашылығы,
объективтік және субъективтік белгілері көрсетіледі. Сонымен бірге
Қазақстан Республикасында халықаралық терроризммен күресті құқықтық
реттеудің мәні ашылып көрсетіледі. Нормативтік актілердің мазмұндарына,
құрылымымен мәніне, жүйесіне талдау жасау, олардың тиімділігін арттырудың
бағыттары айқындалады.
Жұмыстың теориялық маңызы.
Дипломдық жұмыста зерттеудің теориялық маңыздылығы мынада, XXI ғасырда
терроризм жаңа айналысқа шықты. Оның объектілері: ядролық энергетика, әуе
жолдары, компьютерлер, халық көп жиналатын бұқаралық объектілер. Олар
жаппай қыру қаруларын қолданудың: биологиялық, психотроптық, химиялық және
ядролық қаруларды игерудің және қолданудың алдында тұр. Сол себепті
халықаралық терроризмді ауыздықтаудың тиімді халықаралық саясатын жасау
үшін алдымен мұсылман елдеріндегі терроризм тамырларын, себептерін, даму
жолдары мен каналдары зерттеудің маңызы арта түседі. Осыған орай Қазақстан
терроризмге қарсы бірлесіп әрекет ету мақсатында 12 мемлекетпен келісім
жасасты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден,үш тараудан, сегіз тармақшадан,қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТЕРРОРИЗМНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
1.1 Терроризм - әлеуметтiк саяси құбылыс және құқықтық категория
Әлемдiк тәжiрибеде көлемi мен қатыгездiгi жөнiнен теңдесi жоқ қарулы
шабуылдар, террорлық актiлер, диверсиялар қоғамда көптеген наразылық
тудырып отырғаны сөзсiз. Олар мемлекеттiң мүддесiне орасан зор нұқсан
келтiредi. Дегенмен, аталған қылмыстардың iшiндегi аса қауiптiсi-
терроризм.
Соңғы уақыттары терроризмнiң нашар жағына қарай дамуы анықталып отыр.
Сонымен қатар терроризм сапалық жағынан да қолайсыз өзгерiстерге ұшыраған.
Атап айтатын болсақ, материалдық объектiлерге қол сұғушылық азайып,
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қол сұғушылық ұлғаюда; аса зор адам өлiмi
тән терроризмнiң масштабтарының өсуi; терроршылардың iс-әрекеттерiнiң
қатыгездiгiнiң күшеюi.
Жеке мемлекеттерде сияқты халықаралық масштабта да террористiк ұйымдар
мен топтардың өзара ақпараттық, тактикалық, ресурстық байланыстары мен
өзара көмегi кеңейiп келедi. Экстремистiк сипаттағы құрылымдардың
ұлтшылдық, дiни-сектанттық, фундаменталистiк және басқа да ұйымдармен
бiрiгуi және ынтымақтасуы нәтижесiнде саяси және қылмыстық терроризм етек
алып жатыр. Терроризм қауiптi дерт секiлдi таралуда.
Терроризм мәселесi өз болмысында жаңа құбылыс емес. Оның тарихы
ғасырлар тереңiне тамыр салған. Сол кездерi сарай төңкерiстерi мен
басқарушыларды тақтан құлатуларды ешкiм де террористiк акт деп санамаған.
Мемлекет институты пайда болып, басқарушы элитаның арасында әлеуметтiк-
саяси келiспеушiлiктердiң шығуына байланысты терроризм саяси күрес әдiсi
ретiнде кеңiнен қолданыла бастады. ХІХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап
терроризм қоғамдық өмiрдiң тұрақты факторына айналды.
Жасалу ниетiне қарамастан (ал олар тек саяси емес, сонымен қатар жеке
мақсатта да болуы мүмкiн. Мысалы, көлiк құралдарын шетелге қашып шығу үшiн
пайдалану, кек алу, сыбайластарын түрмеден шығарып алу мақсатында адамдарды
кепiлге алу, терроршылардың алдына қойған мақсаттарын көпшiлiкке жеткiзу
т.б.) кез-келген террорлық акт халықаралық сипаттағы аса қауiптi қылмыс.
Бұл әлеуметтiк-құқықтық құбылыстың ұғымдық сипатын жасауда оны көп
жағдайда терроризмге қолайлы жағдай тудыратын ұқсас құбылыстардан айыра
бiлу қажет.
Бiздiң ойымызша, терроризм пайдакүнемдiк, кек алу, экономикалық
бәсекелесiк, жүйке ауруына ұшырағандардың терiс әрекеттерi сияқты ниеттегi
iс-әрекеттердi де қамтиды. Терроризмдi дәстүрлi саяси ниетпен ғана
түсiндiру оның нағыз масштабтарын анықтау мен онымен күресi үшiн тиiмдi
бағдарлама жасауға өз кедергiсiн тигiзедi.
Терроризм, оның жағдайлары мен пайда болу себептерi, түрлерi мен
нысандарын түсiнбей терроризммен күресу мүмкiн емес. Кез-келген террорлық
акт терроршы, оның құрбаны (шабуыл жасау объектiсi) және әсер ету объектiсi
болып табылатын тұлғалар сияқты элементтерден тұрады. Соңғы жылдары
халықаралық қауымдастық терроризмнiң қарқындап келетiн қысымын сезiнiп
отыр. Дегенмен, тек 2001 жылғы 11 қыркүйектегi АҚШ-тағы террористiк актiден
кейiн ғана оған баса назар аударылып, онымен күрестiң жаңа кезеңi басталды.
Бүгiнгi таңда ауқымды қауiп-қатер тудыратын деңгейге жеткен терроризм саяси-
құқықтық құбылыс ретiнде ғаламдық деңгейде шешiмiн таба алмай жатқан қиын
мәселеге айналып отыр. Мәселенiң мәнiн қарастыруға кiрiспестен бұрын
терроризм ұғымын анықтап алған жөн. Терроризм - өзiнiң жалпы ұғымын және
ерекше белгiлерiн анықтауда субъективтi тұрғыдан қиындық туғызады. Себебi,
терроризм құбылыс ретiнде философиялық, саяси, тарихи, психологиялық,
құқықтық және басқа да тұрғылардан зерттелiп келдi және әрбiр зерттеушi
терроризмге өз көзқарасымен анықтама бердi. Терроризм - көбiне коммунистiк
және ұлт-азаттық қозғалыстары деп немесе империалистiк мемлекеттер мен
олардың арнайы қызметтерiнiң зиянкестiк әрекеттерi деп түсiндiрiлiп келдi.
Терроризмдi - саяси-құқықтық құбылыс ретiнде қарастыру алдымен
''террор'' мәтiнiнiң өзiн анықтаумен тығыз байланысты. ''Террор'' ұғымы
латын тiлiнен аударғанда ''қорқыныш, үрей'' мағынасын бiлдiредi. ''Террор''
ұғымы бұқараны белгiлi бiр тәртiпке салу мақсатында қолындағы шексiз
билiкке сүйенген қоғамдық-саяси құрылымның жүзеге асырар әралуан
идеологиялық күш көрсету шарасы.
Терроризмге, бiрiншiден, жалпы қауiп-қатер төндiру; екiншiден, әрекеттi
көпшiлiк алдында жүзеге асыру; үшiншiден, әлеуметтiк деңгейде саналы түрде
шиеленiстi, үрейлi жағдайды қалыптастыру; төртiншiден, қандай да бiр
талаптарды қанағаттандыру мақсатында белгiлi бiр адамдарға ықпал ету тән.
Демек, терроризм- қылмыстық заңның 233-бабына сәйкес белгiленетiн әдеттегi
жазаланатын қылмыстық iстiң бiр түрi болып табылатын саяси-құқықтық
құбылыс.
Сонымен терроризм дегенiмiз не? ''Терроризмге қарсы күрес туралы''
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес терроризм дегенiмiз – мемлекеттiң
стратегиялық және өмiрлiк маңызы бар объектiлерi мен коммуникацияларын,
халықтың тiршiлiгiн қамтамасыз ету жүйесiн, мүлiктi және басқа материалдық
объектiлердi жою немесе жоюға қатер төндiру;
Мемлекет немесе қоғам қайраткерiнiң мемлекеттiк немесе өзге де саяси
қызметiн тоқтату не осындай қызметi үшiн кек алу үшiн өмiрiне қауiп
төндiру; шет мемлекеттiң өкiлiне немесе халықаралық ұйымның халықаралық
қорғауды пайдаланатын қызметкерiне, сондай-ақ халықаралық қорғауды
пайдаланатын адамның қызметтiк үй-жайларына не көлiк құралдарына шабуыл
жасау;
жеке адамдарға зорлық жасау немесе зорлық жасау қаупiн туғызу;
адамды кепiл ретiнде алу немесе ұстау; [2, 3б.]
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiне және терроризмге қарсы
күреске бағытталған жалпы жұрт таныған халықаралық құқықтық актiлерге
сәйкес ''террорлық'' ұғымына жататын өзге де әрекеттер жасау жолдарымен
мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiру, мемлекеттiк органдардың шешiм
қабылдауына ықпал ету және өзге де террористiк мақсаттарға қол жеткiзу үшiн
жасалған құқыққа қарсы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет Терроризм -
қарсыласты қорқыту, күш көрсету саясаты немесе зорлықпен, қуғын-сүргiнмен
қоқан-лоққы жасау, олардың мақсаты қорқыныш, үрей туғызу және террорлық
бағытқа қажеттi әрекетке мәжбүр ету немесе әрекеттен бас тарттыру.
Әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi терроризм мынадай сипаттаушы
элементтерден тұрады: iс-әрекеттердiң мақсаты, ниетi, мазмұны, көзделетiн
және нақты салдары. Террорлық iс-әрекеттер сериясын немесе бiр реттiк
әрекет жасауды, ғаламдық немесе жергiлiктi жүзеге асыруды мақсат етуi
мүмкiн. Ол мемлекеттiң саяси құрылымын өзгерту, басшылығын тақтан тайдыру,
аумақтық бiрлiгiн өзгерту, тұтқындалған өзге терроршыларды босатуды талап
ету, мемлекеттiң тұрақтылығын шайқалту, қоғамда үрейлi жағдай қалыптастыру,
халықаралық қатынастарды бұзуға бағытталуы мүмкiн.
Қорқыныш, үрей туғызу- барлық дерлiк террористiк актiлердiң маңызды
элементi. Терроризмнiң көптеген анықтамаларында iс-әрекет саяси ниетпен
жасалса ғана террористiк акт болып есептеледi делiнген. Терроризмнiң ниетi
саяси сипатта ғана болуы мiндеттi емес. Ол сан-алуан болуы ықтимал, мысалы,
сектанттық, дiни, ұлттық, әлеуметтiк фанатизм, өз-өзiнiң атын шығару, кек
алу және т.б. Бiрақ бұл аталғандарды оппозициялық қызметпен, саяси құрылым
мен билiк органдарына ықпал етумен байланысты саяси ниеттермен байланыстыра
қарастыру қажет. Терроризмнiң ниетiн анықтау террористiк iс-әрекеттердi дер
кезiнде және тиiмдi тойтаруға оң ықпалын тигiзедi.
Терроризмдi әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiнде сипаттаушы элементтерi
iс-әрекеттердiң мазмұны мен салдары жөнiнде айтар болсақ, мұнда әдетте
қарулы болып табылатын және қоғамды дүр сiлкiндiретiн, халықтың немесе оның
белгiлi бiр
тобының психологиясында терең iз қалдыратын, қауiпсiздiктi шайқалтатын,
халықтың терроршылардың алдында әлсiздiгi сезiмiн орнататын нақты күш
қолдану мен оны қолдану қаупiнiң болуы.
Терроризм қазiргi ғылыммен үш бағытта қарастырылады: 1) қылмыстық iс-
әрекет ретiнде; 2) террорлық топтар (ұйымдар) ретiнде; 3) террорлық
доктрина ретiнде.
Қылмыстық iс-әрекет ретiндегi террорлық iс-әрекет – бұл террорлық
сипаттағы қылмыстарды жасауға бағытталған және төменде аталған iс-
әрекеттердiң кез-келгенiн қамтитын iс-әрекет:
• терроризм идеологиясын тарату;
• террорлық акцияларды ұйымдастыру, жоспарлау, дайындау және жасау;
• террорлық акцияларды жасауға айдап салу, террорлық мақсатта зорлық-
зомбылық жасауға шақыру;
• террорлық акцияларға терроршыларды тарту, қаруландыру немесе пайдалану,
сондай-ақ оларды террорлық дағдыларға үйрету;
• террорлық ұйымдарды немесе террористтердi қаржыландыру;
• террорлық әрекеттi дайындау мен жасауға жәрдемдесу.
Террорлық топ немесе ұйым дегенiмiз- террорлық акцияны жасау үшiн екi
немесе одан да көп адамның тұрақты бiрiгуi. Осы бағыттардың iшiндегi ең
негiзгiсi қылмыстық iс-әрекет ретiндегi террорлық iс-әрекет. Себебi iс-
әрекет ретiнде терроризмдi қалай түсiнсек, қандай топтар мен қандай
доктриналарды террорлық деп тануымыз қажет екендiгiн түсiнуге болады.
Қазiргi уақыттағы терроризм дiни қабықшаға оранған саяси терроризм
болып отыр және ол үнемi алға басып дамуда.
Атақты ресей психологы С.Л.Рубенштейн айтуы бойынша: ''Терроризм зиялы
топтың саяси оқшаулануы, басқарушы топтардың репрессияларға қатысуы және
халықтың саяси жағдайларға еш мән бермей қарауы бар жерде орнығады. Сонымен
қатар терроризмның тағы бiр пайда болу себебi реформалық қозғалыстың
құлдырауы. Бұл жағдайда халық арасынан шыққан топтар жедел iс-әрекеттерге
көшедi''[3, 4б.].
Көп жағдайда терроршылардың артында өз саясатын жүзеге асыру мақсатында
террорлық топтарды пайдаланатын тұтас мемлекеттер тұрады. Терроршылар
халықаралық инциденттердi жасау, қарсылас мемлекетте үрей туғызу, сол
мемлекетте моральдық әлсiздiк тудыру үшiн қолданылады. Үкiметтер мұндай
мақсаттар үшiн әрекет етiп жатқан террорлық топтарды немесе жаңадан өздерi
құрған террорлық топтарды қолдануы ықтимал. Терроризмге әдеттегi соғыс
жүргiзуден гөрi аз шығын жұмсалатыны анық. Бұл әрине, өте қолайлы.
Терроризмнiң әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi жалпы сипаттамасын
анықтау, оны құқықтық реттеудiң, ұйымдастырушылық негiздерiнiң,
терроризммен күресу стратегиясын белгiлеу үшiн қажет болып табылады.
Терроризмнiң ұғымын ашуда қылмыстық-құқықтық саласындағы проблемалы
сәттердi заң шығарушылық және құқық қолданушылық деп екi аспектiге бөлiп
қарауға болады. Бұл жерде ''терроризм'' және '' террорлық акт'' деген
қылмыстық заңнаманың терминдерiнiң арақатынасы арасындағы қиыншылықтарды
ескеру қажет. Терроризм әлеуметтiк-құқықтық құбылыс бола отырып, нақты
террорлық актiлерге қатысты топтық ұғым болып табылады.
Заң шығарушылық деңгейдегi тағы бiр мәселе: терроризммен күресу туралы
қылмыстық-құқықтық нормаларды кешендi заңдарға қосуға болады ма деген
сұрақ. Қылмыстық-құқықтық реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру мәселесiмен
террорлық iс-әрекеттер туралы iстер бойынша iс жүргiзу өндiрiсi
ерекшелiктерi мәселесi туындайды. Мысалы, құпия ақпараттың жария болуына
қарсы қосымша кепiлдер бөлiгi бойынша.
Қорғаушыларды терроршыларға жiберу процедурасымен айналысатын мамандар,
iске қатысатын тұлғалардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуде, террорлық
топтарды қаржыландыру көздерiн тексеру бойынша заңдарға негiзделген шешiм
күтуде. Бұл аталған мәселелермен қоса терроршылардың ұсталуы мен жазасын
өтеу ерекшелiктерiне байланысты мәселелер де кешендi қаралуы тиiс.
Террорлық iс-әрекеттердi бұлтартпау кезiндегi орынды тәуекел мәселесi
қылмыстық-құқықтық тұрғыда зерттелудi қажет етедi. Мұндай мәселелердi шешу
терроризмнiң әлеуметтiк-құқықтық құбылыс ретiндегi жалпы сипаттамасын ашуға
ықпал етедi.
1.2 Терроризмнiң түрлерi
Терроризм- қазiргi дәуiрдегi ең қауiптi қылмыс түрi болып табылады. ХХІ
ғасырда адамзат бетпе-бет келген терроризм өзiнiң ауқымымен, келтiрер зияны
жағынан күштi қатерге айналды.
Террорлық актiлердi жүзеге асыру әдiстерi де күннен–күнге жетiлiп,
барған сайын қатыгездене түсуде. Террорлық әрекеттер әртүрлi болуы мүмкiн.,
бiрақ оның бәрiн бiрiктiретiн екi түрлi элемент бар. Оның бiрiншiсi-
терроризм- мемлекеттiк өкiмет билiгiн күйретуге бағытталған; екiншiсi-
терроризмдi жүзеге асыру арқылы, яғни терроршылардың ұйымдасқан қатыгездiк
әрекеттерi арқылы тұрғындарға үрей, қорқыныш, қорғансыздық сезiмiн туғызу
болып табылады.
Терроризмнiң негiзгi екi түрi бар екенi белгiлi. Ол- iшкi терроризм
және сыртқы терроризм. Ішкi терроризмдi мемлекеттiк терроризм, ал сыртқы
терроризмдi халықаралық терроризм деп атайды.
Мемлекеттiк терроризм дегенiмiз- адамдардың қаза болуы, елеулi мүлiктiк
зиян келтiру не қоғамға қауiптi басқа да зардаптардың болу қаупiн
төндiретiн жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де iс-әрекеттер жасау, егер
осы iс-әрекеттер қоғамдық қауiпсiздiктi бұзу, халықты қорқыту не
мемлекеттiк органдардың шешiм қабылдауына ықпал ету мақсатында жасалса,
сондай-ақ аталған iс-әрекеттердi дәл сол мақсатта жасаймын деп қорқыту.
Терроризм түрлерi iшiнде мемлекеттiң iшiндегi терроризмнiң аса қауiптiлiгiн
атап өткен жөн. Қазiргi уақытта әрекет етiп жатқан түрлi экстремистiк
топтар қандай да бiр мемлекеттерге болсын күрделi мәселе болып отырғаны
анық. Олар мемлекеттiң iшкi тұрақтылығын шайқалтады, аумақтық тұтастығын
бұзуға бағытталады. Мысалы, 2000 жылы Шығыс Қазақстан облысында көршi
мемлекеттен келген экстремистiк топ осы облысты егемен мемлекеттiң
аумағынан бөлiп алуға әрекет жасады. Бiрақ, құқық қорғау органдарының
белсендi әрекеттерi нәтижесiнде бұл iс-әрекет тойтарылды.
Нағыз экстремистiк топтардың тауқыметiн батыс елдерi көруде. Соңғы
жылдары АҚШ, Еуропа елдерiнде қаптап кеткен христиан фундаменталистiк
ұйымдары мен түрлi-түрлi секталар салдарынан мыңдаған адамдар аянышты халде
қаза тапты. Бұл секталардың мүшелерi өз-өздерiн өртеп, атып және тағы да
басқа жолдармен жан тапсырып жатады. Мұның барлығы халықты идеологиялық
адастырушылыққа әкеледi. Мемлекет тарапынан мұндай әрекеттер тойтарылуы
тиiс.
Мемлекет iшiндегi iс-әрекет жасайтын терроршылар сырттан
қаржыландырылып, жабдықталып, сол мемлекеттiң iшiнде жасалса да оның
халықаралық зардаптары болары анық.
ХХ ғасырда терроризм мемлекеттiк деңгейге жеттi. Оны қолдану себептерi
көбейдi. Билiктi тартып алу терроризмнiң құмарлық мақсатына айналды,
мұндайда ‘’қоғам игiлiгi’’ дегендi ауызға алуға да болмайды. Мұндай
лаңкестiкке Ресейдегi ‘’қызыл террор’’ мен фашистiк Германиядағы ұлтшылдық
террор мысал бола алады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн террорлық
қызметтiң түр-түрi артты: олар барынша ұлттық, дiни, этникалық
шиеленiстермен және азаматтық қозғалыстармен байланыстырылды. Бүгiнде
терроризм өмiр сүрiп тұрған саяси жүйелер мен қатынастарға үлкен қатер
төндiрiп, күн өткен сайын мейлiнше етек алып барады.
Адамзаттың бейбiтшiлiгi мен қауiпсiздiгiне қарсы бағытталған қылмыстар
халықаралық әскери трибуналдың Жарғысымен анықталған. Олар бiрнеше топтан
құралған. Бiрiншi топты бейбiтшiлiкке қарсы қылмыстар құрайды. Мысалы,
халықаралық шарттарға қайшы келетiн агрессиялық соғыстарды жоспарлау,
дайындау немесе жүргiзу. Екiншi топқа соғыс әдетi мен заңдарын бұзатын
әскери қылмыстар жатқызылады. Мысалы, әскери тұтқындарды өлтiру, кепiлге
алынған тұлғаларды өлтiру, қалалар мен ауылдарды мақсатсыз қирату және т.б.
Үшiншi топты адамзатқа қарсы қылмыстар құрайды. Олар: азаматтық тұрғындарға
қатысты кiсi өлтiру, жойып жiберу, саяси, нәсiлдiк немесе дiни сенiм наным
ниетiмен қуғынға ұшырату және терроризм. Терроризм халықаралық қылмыстардың
iшiнде мемлекеттер мен халықаралық қауымдастыққа үлкен қатер төндiрiп отыр.
ХХ ғасырдың екiншi жартысында террорлық қызметтiң көтерiлiстерiнiң
жиынтығын ''халықаралық терроризм'' деп атауға келiсiлдi. Халықаралық
терроризм- адамдардың маңызсыз өлiмiн, мемлекеттер мен олардың өкiлдерiнiң
қалыпты дипломатиялық қызметiн бұзуға, халықаралық байланыстарды,
мемлекеттер арасындағы көлiк байланысын қиындатуға әкеп соғатын
мемлекеттердiң халықаралық және ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп төндiретiн
халықаралық масштабтағы қоғамға қауiптi iс-әрекеттердiң жиынтығы.
Халықаралық терроризм өзiнiң кең ауқымымен, оған тартылған адамдардың
көптiгiмен және жақсы ұйымдасқан сипатымен ерекшеленедi. Лаңкестiк ұйымдар
мен топтардың көптiгiмен қоса оларды қолдайтын демеушiлердiң саны да аз
емес. Тiптен ондай рольдi тұтас мемлекеттер атқарып отыр. Мұндай
материалдық қолдау мұнай өндiрушi Араб және дамыған Батыс мемлекеттерiнен
көрсетiледi. Мысалы, Шешенстандағы экстремистiк- террорлық ұйымдар ниеттес
көмектi Кувейттегi, Египеттегi, Пәкiстандағы, Иорданиядағы өздерiнiң
ұйымдарынан алады. Осылайша халықаралық терроризмнiң қаржы базасы
қалыптасады.
Террорлық акты мына жағдайларда ғана халықаралық қылмыс ретiнде
танылады:
1) егер қылмыскерлер, яғни терроршылар мен олардың құрбандары бiр
мемлекеттiң азаматтары болса, бiрақ актының өзi сол мемлекеттен тыс жерде
жасалса;
2) егер террорлық акт мемлекетке, оның азаматтарына, халықаралық
қорғаудағы тұлғаларға қарсы бағытталса;
3) егер террорлық актiге дайындық бiр мемлекетте жасалып, екiншi мемлекетте
жүзеге асырылса;
4) егер террорлық акт бiр мемлекетте жасалып, оны жасаған терроршылар
екiншi бiр мемлекетте тығылып жатса және оларды қылмыстық жауаптылыққа
тарту мәселесi туындаса.
Терроризм халықаралық шекарадан шығып кетсе немесе мемлекет iшiндегi
шетел объектiлерiне қол сұғылатын болса ол халықаралық сипатқа ие болады.
Қазiргi терроризмде ұйымдасқан қылмыстылықтың барлық белгiлерi бар,
сондықтан ол қандай жағдайда да болмасын бiр ғана адаммен жасалуы мүмкiн
емес. Тiптi егер қылмыскер жалғыз өзi әрекет етсе де, әдетте қылмыстың
жасалуына жауапкершiлiктi белгiлi бiр террористiк ұйым өз мойнына алады.
Дүние жүзiнiң түкпiр-түкпiрiндегi террористiк ұйымдарды анықтау, саяси
ұйымдар мен үкiмет органдарының оларға жәрдемдесуi, терроршыларды саяси
мақсаттарға пайдалану бұл қылмыстардың ұйымдасқан сипатына дәлел бола
алады. Айтылғандарға сүйене отырып террорлық ұйымдарды қылмыстық деп танып,
олардың жасаған әрекеттерi мен олардың мүшелерiне қылмыстық жауаптылық
туындауы тиiс деген тұжырым жасауға болады.[4, 15б.]
Қазiргi халықаралық терроризмнiң сипаты негiзiнен саяси нысанда болып
отыр және террористiк актiлердi жасау ниетi де саяси сипатта. Бүгiнде БҰҰ-
да әмбебап деңгейде құзыретiне халықаралық терроризм себептерiн зерттеу мен
жоюға байланысты мемлекеттердiң қызметiн реттеп отыру кiретiн арнайы
комитет құрылған.
Терроризмнiң жоғарыда аталған түрлерiмен қоса оның төмендегiдей
жiктелуi де белгiлi:
1) саяси терроризм;
2) дiни терроризм (негiзiнен исламдық);
3) криминалды терроризм.
Бұл жерде айта кететiн жай саяси және дiни экстремизмнiң түп-тамыры бiр
және екеуi бiр мақсатты көздейдi. Дегенмен өзiндiк айырмашылықтары да бар.
Саяси терроризм дегенiмiз - халықта үрей тудыру тактикасын қолдана
отырып үкiметке қарсы мақсаттар жүзеге асыратын астыртын қарулы,
диверсиялық күрес.
Дiни терроризм - ислам дiнi күштi болған мемлекеттерде дамыған және
белсендi таралатын ваххабизм сияқты радикалды ислам ұйымдары.
Криминалды терроризм - посткеңестiк мемлекеттердiң бiрқатарында
қазiрдiң өзiнде әрекет етуде. Бұл мемлекеттерде Италия, Колумбия, АҚШ
мафиялық кландарымен тығыз байланыс жасап отырған қуатты қылмыстық ұйымдар
қалыптасқан. Орталық Азияда тапсырыспен кiсi өлтiрудi және адам ұрлауды
жүзеге асыратын қуатты қылмыстық топтар әрекет етуде. Мұндай топтардың
бүкiл ТМД мемлекеттерiндегi саяси және экономикалық жағдайды бақылап
отыруды көздейтiн ресейлiк ұйымдасқан қылмыстылықпен тығыз байланыстары
бар.
Терроризмнiң саяси негiздерi:
1. ‘’Саяси терроризм’’ кең мағынасында террорлық белсендiлiктiң
барлық көрiнiстерiн бiлдiредi. Ал тар мағынасында мемлекеттiк
құрылымға қатысты шешiмдердiң қабылдануына немесе қабылданбауына
бағытталған күрес дегендi бiлдiредi.
2. Әлеуметтiк терроризм. Анағұрлым терең әлеуметтiк-саяси
шиеленiстерге негiзделiп, екi нысанда: оңшыл және солшыл
терроризм арқылы көрiнiс табады.
Оңшыл терроризм (революциялық немесе ‘’қызыл’’ терроризм). Идеологиялық
жағынан әртүрлi солшыл доктриналарға (марксизм, ленинизм, троцкизм,
социализм, анархизм, кастраизм т.б.) икемделген. Солшыл терроршылардың
шабуылдарының мақсаттары бизнес өкiлдерi, мемлекеттiк шенеунiктер мен
үкiметпен бiрге қызмет атқарған қауiпсiздiк органдарының қызметкерлерi,
тәуелсiз мамандар (экономистер, заңгерлер, журналистер). Солшыл терроршылар
астыртын әскери ұйымдар құрады.
Оңшыл терроризм (‘’қара’’ контрреволюциялық терроризм). Саяси
доктриналар мен құндылықтарға негiзделген. Шабуыл жасау нысанасы - солшыл
және либералды белсендiлерi. ‘’Қызылдарға’’ қарағанда арнайы әскери
ұйымдарды құрмайды. Олар солшыл радикалды сипаттағы ресми ұйымдық топтар
арқылы өз қызметiн жүзеге асырады.
Ұлттық терроризм этикалық белгiлерi бойынша жүзеге асырылады.
Сепаратистiк терроризм егемендену немесе тұрғылықты жерлерiнiң тарихи
аумағының автономиясын кеңейту үшiн күрес жүргiзетiн ұлттық-саяси топтармен
жүзеге асырылады. Шабуылдарының нысанасы- шенеунiктер, бизнесмендер,
полицейлер.
Ұлт-азаттық терроризм агрессор-мемлекетке қарсы оккупацияланған
мемлекеттермен жүзеге асырылады. Күрес мақсаты мемлекеттiк егемендiктi
қайтарып алу. Терроршылардың нысанасы- қарсы ұлт өкiлдерi. Терроршылар үшiн
олардың әлеуметтiк және кәсiби мәртебесiнiң ешқандай маңызы болмайды. Бiрақ
ең алдымен нысанаға әскери қызметкерлер, қауiпсiздiк органдарының
офицерлерi алынады.
Репрессивтi-ұлттық терроризмнiң қалыптасуы бiр мемлекет iшiндегi ұлттық
қайшылықтар негiзiнде жүргiзiледi. Басым ұлт өкiлдерi азшылық ұлт
өкiлдерiнiң талаптарын басып тастауды, этникалық бiртектес мемлекет құруды
өздерiнiң мақсаты санайды (Ку-Клукс-Клан), ал азшылық ұлт өкiлдерi тең
құқылық үшiн күреседi (‘’Қара пантералар’’).
Аумақтық-сепаратистiк терроризм аз тараған. Терроризмнiң бұл түрi бiр
мемлекеттiң iшiндегi үстем етушi ұлт өкiлдерiмен мемлекеттiң белгiлi бiр
бөлiгiне егемендiк берудi талап етедi.
Дiни терроризм негiздерi.
Дiни терроризм саяси қарсыласуда дiни сана сезiм шешушi роль атқаратын
жағдайда пайда болады. Ол фундаменталистiк және сектанттық болып бөлiнедi.
Әдетте сикха, христиан және иудей фундаменталистерiнен гөрi ислам
фундаменталистiк терроризмi кең тараған. Исламдық терроризм ислам
мемлекеттерiнде ислам дiнi нормаларын бекiтiп, зайырлы режимдi жоюға
ұмтылады. Исламдық терроризм негiзгi үш нысанда көрiнiс табады: суннит-
мұсылмандар терроризмi; ислам секталары – радикалды ваххабистер терроризмi;
шииттық ұйымдар терроризмi. Мұсылмандар азшылықты құрайтын мемлекеттерде
исламизм ұлтшылдықпен тығыз байланыста болады. Исламдық терроршылар өте
қатыгез болады және дүние жүзiнiң көптеген мемлекеттерiнде әрекет етедi.
Құрбандыққа ұшырайтындар ең алдымен еврейлер, АҚШ, Европа мемлекеттерi және
Ресей азаматтары. Исламистер аса қуатты бомбаларды белсендi қолданады.
Сектанттық терроризм күш қолдануды билiктi қолға түсiрудiң шарты
ретiнде қарайтын түрлi тоталитарлық сипаттағы секталармен жүзеге асырылады.
‘’Дүниетанымдық’’ терроризм үстем етушi нормалармен және қатынастармен
келiспеушiлiктерден туындайды.
Қылмыстық терроризм саяси сипаттағы қылмыстармен қатар қарастырылмайды.
‘’Қылмыстық терроризм’’ терминi журналистердiң пайымдауынан туындаған.
Дегенмен саяси тұрақсыздық сәттерiнде жай қылмыстылықтың аса қауiптi
көрiнiстерi маңызды саяси факторға айналып, саяси процестерге ықпал етiп
отыруы мүмкiн. Терроризм сипаттағы қылмыстық iс-әрекетке есiрткi саудасы,
террорлық әдiстердi (диверсия және т.б.) қолданатын рэкет жатады.
1.3 Терроризмнің себептері мен таралу жолдары
Бүгінгі күні халықаралық терроризм және экстремизм сияқты ғаламдық
деңгейдегі мәселелер дүние жүзін алаңдатып отыр.
Терроризм мен экстремизмнің көрініс табуының формаларының көптігінен
терроризмнің жүздеген анықтамасы мен ондаған классификациясы
бар.Терроризмді зерттеудің қиындығы терроризмнің жалпы теориясының жоқ
болуымен байланысты. Терроризмң - ол қоғамды экстремальды немесе
заңсыз әдістермен өзгерту.Тіпті, Фома Аквинский және христиан шіркеуінің
көптеген өкілдері халыққа жау болып келетін басшыны өлтіру керек
деген тұжырым ұстанған. Ал, неміс радикалы Карл Гейнцген адамзат баласының
жоғары мүдделерін қорғау үшін терроризмді де, адамдардың өлтірілуін де
қолдануға тура келетіндігі туралы ой-пікірлер айтқан болатын [5,3б.].
Өткен ғасырдың 90 жылдардың екінші жартысында халықаралық терроризмнің
әрекеттері мен бетпе-бет кездескен Ресей және Орталық Азия
мемлекеттерінің әлемдік қауымдастыққа халықаралық терроризм мен
экстремизм қандай қауіп төндіре алатынын көрсеткілері келсе де, бәрі
нәтижесіз болды [6, 23б.].
Осыдан еріксіз сұрақ туындайды – терроризмге байланысты туындап
отырған бүкіл дүние жүзіндегі шиеленісті бәсеңдету жолындағы қадамның
құны қанша? Сол үшін адам қолынан келмес ширыққан күш пен тыс күрес
керек пе ?
Бәлкім, таңғалдыра қоймас, алайда, көрнекілігі айтарлықтай бір ғана
мысал келтіруге болады. Қаншама адамның өмірін қиған АҚШ-тағы 2001 жылғы
11 қыркүйек күні болған актілер мынаны дәлелдеді:
• бүгінгі күні халықаралық террористтерден ешкім толық
сақтандырылмаған;
• терроризммен күресу жолдары аймақтық, аймақаралық және
ғаламдық деңгейде анықталуы керек;
• ол үшін ең алдымен халықаралық терроризмнің не екенін, оның
тамырларын және факторларын зерттеу керек.
Бүкіләлемдік қауымдастық келісімді әрекеттерінсіз халықаралық
терроризмді жою мүмкін емес.
Біріншіден, халықаралық терроризм туралы әр түрлі мемлекеттерде
қалыптасқан қате түсініктерден айырылу керек, және ең маңыздысы
террористтерді өзімдікі-бөтенң сияқты принциптерден арылту керек.
Екіншіден, терроризмді ұлт-азаттық қозғалыстан ажырата білу керек.
Бостандық пен әділдікті қорғау деп бейбіт тұрғындар өлтіріліп, аманаттар
алынса, әрине мұндай әрекеттерді террористік актілер деп түсіну керек. Және
де осы әрекеттер қылмыс ретінде айыпталуы тиіс. Өзімізге қарапайым ғана
сұрақ қойып көрейік – күнделікті өмірде терроризм қаншалықты мөлшерде және
айқындықта көрініс табады? Азаматтардың көпшілігі мұндай сұраққа:
Ешқандайң, - деп жауап берер еді. Адамдардың көпшілігі террор туралы
бұқаралық ақпарат құралдарынан ғана естіп-білгенімен, террористтерге
қатысты сөз болғанда неге соншалықты үрейленеді? Ал, автокөлікті апаттарды
күнде көріп жүрсе де, автожолдардағы адам шығынының қайғылы статистикасын
естігенде болар – болмас сақтық сезімімен ғана шектелетіні қалай?
Терроризм өзінің болжаусыздығымен және тосындығымен нақтылы үрей сезімін
ұялатып, жұртшылықтың бәрін дерлік шарасыз да жазмыштық қауіп- қатермен
шырмап тастайды. Оның тарапынан келетін соққының бағыт-бағдары мен уақыты
болжаусыз, сондықтан да айрықша алаңдатады [7, 3б.].
Сонымен, терроризм дегеннің өзі не? Терроризмнің иесі кім? Террордың
себебі қандай? Бүгінгі күні терроризмнің керемет көп анықтамасы бар.
Біреулер оны әлеуметтік құбылыс деп санаса, келесі біреулер оған мүлде
қарама-қарсы пікірлерін салмақтайды. Терроризм белгілі бір мақсат пен
міндетті жүзеге асыру үшін күш көрсету идеологиясын тұғыр етеді. Терроризм
көзқарастар мен идеялардың емес, әрекеттердің жүйесі, өйткені ол қара
басының қамын күйттемейді. Ол өзінен өзі әлеуметтік құндылық бола алмайды,
алайда қызмет көрсетудің бір түрі ретінде айтарлықтай әрекетшілдік пен
сұранысқа ие. Мұның өзі, қаншалықты идея мен идеология неғұрлым жетілмеген
немесе шикі болса, терроризм соншалықты идеологияның шашбауын көтереді.
Бұл екі жағдайда жүзеге асуы мүмкін: біріншісі-идеологияның негізінде
бағдарламалық нұсқау ретінде күш көрсетіп жатқан кезде, екіншісі- идея мен
идеология соншалықты жетілмегендіктен, оның мақсатын жүзеге асырудың жолы
тек қана күш көрсету болған кезде.
Терроризмнің таралуының дүмпу қарымы сақталып отырған нәсілшілдік пен
ұлтшылдық идеясы нәр беруде. Ұлтшылдықтың кез-келген түрі терроризмнің
тарауына қолайлы негіз болатынына ешқандай күмән жоқ. Бір ұлтқа екінші
ұлттың үстемдігін орнату үшін ұлтшылдар терроризмді қолжаулық етуі әбден
мүмкін. Әдетте, ұлтшылдық сепаратистік пиғылдың күшеюіне себепші болады.
Мұндайда қанат жаятын ұлтшылдықтың субьектісі дербестік көксеген этникалық
топтың да немесе оған кедергі жасаушының да болуы мүмкін. Бүгінгі өмірде
терроризмнің тарауының себепшісі ретінде діни фундаментализм жиі-жиі ауызға
алынады. Фундаментализм өзінің нақты мәнінде белгілі бір ілімнің түпкі
принципін сақтауға ұмтыла отырып, даму барысындағы ауытқушылықтарды жеңуді
білдіреді. Әрине, терроризмнің көрініс табуына тағы бір себеп саяси
радикализм болуы да мүмкін [8, 29б.].
Қоғамдық көңіл-күйдің радикалдануының кез келген түрі белгілі бір
топтардың мақсатын жүзеге асырудағы әдістері мен тәсілдерінің
радикалдануына әсер етеді. Бұл ретте терроризм туралы оң және сол
радикализмнің көрініс табуының салдары ретінде сөз қозғауға болады.
Терроризм дегеніміз – деструктивті әрекет пен саяси радикализмнің
ширыққан шындығы болатын болса, оның салдары белгілі бір партиялық
топтардың қандай саяси реңктегі шептен табылуымен шеңдесіп жатпақ. Жеке
террористер немесе террористік топтар түрінде көрініс табатын терроризмнің
геосаяси себебінің бастау бұлағы қандай болса да, терроризмнің әлемдік және
аймақтық державалардың бақылауынан біржола шығып кеткені айдан анық.
Бүгінгі өмірде ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
мәселесі айрықша көкейкесті сипат ала түсуде. Әрине бұл үрдістің көрінісі
ретінде адамзат қауымдастығының өмір сруіне төнген осы заманғы қауіп –
қатерге қарсы тұруға бейімделген жаңа құрылымдардың туындай бастауын айтуға
болады. Миграциялық тасқындарды бақылау әлсіреген жағдайда террористік
актілердің бел алу ықтималдылығы артады. Мәселен, ылаң салуды мақсат еткен
террористік топтар босқын болғансып, бейбіт аумақтарға өтіп кете алады.
Мұндай мәселе шекаралардың ашықтығы жағдайында айрықша мәнді бола түседі.
Бүгінгі өмірде дүние жүзі аймақтарының дамуында сәйкессіздіктің бел алып
бара жатқаны ешқандай да жасырын емес.
Сонымен бірге, терроризмнің пайда болуы мен таралуына дем беретін
фактор осы әлеуметтік қорғансыздық екеніне де күмән жоқ. Әрине,
жұмыссыздықтың биік деңгейі, табыстың төмендігі болашақтың бұлыңғырлығы
әлеуметтік шиеленістің ширыға түсуіне дем беретіні анық. Терроризмнің өз
демеушілірінің бар екені де баршаға мәлім. Демек, террористік қызметтің
жаһандануының салдары онымен тұрақты және кәсіби түрде айналысатын
адамдардың айрықша топтарының қалыптасуына алып келіп отыр. Осының
арқасында олар, былайша айтқанда, бүлік салуға бағытталған мығым
мамандарға айналуда. Террористік ұйымдардың қатарын Косово, Сербия,
Ауғанстан, Днестр бойы т.б. сияқты жергілікті әскери қақтығыстарға
қатысқандар толықтырды. Террористік ұйымдардың қаржылық мүмкіндіктерінің
молдығы олардың қатарын сәттің солдаттары немесе жабайы қаздар деп
аталатын кәнігі жалдамалармен толықтыруға мүмкіндік береді. Әрине,
террористік ұйымдар өздерінің қаражатын толықтыру үшін есірткі бизнесін,
рэкетті, жезөкшелікті, қару-жарақ саудасын, контобанданы, ойын бизнесін,
т.б. өз ықпалдарына қаратуға тырысады. Террористік ұйымдардың бақылауға
ұмтылатын мол табысты салаларының бірі адам сату (әйел тасымалдау, балалар
сату) болып табылады [9, 39б.].
Сонымен бірге, террористік ұйымдардың тарамданған банктік
инфроқұрылымдары бар, солардың көмегі арқылы қаржы тасқынын бақылауға
алуға, қаражатты ашық айналысқа шығаруға, аймақтық бөлімшелер мен басқа да
ұйымдарға қолдау көрсетуге мүмкіндіктері бар. Терроризмді, сол сияқты күрес
жүгізудің басқа агрессивті түрлерін таратудың себептері толып жатыр.
Демек, терроризм көптеген факторлар мен себептердің салдары болып
табылады.Бұл себептердің бірі анағұрлым мәнді, келесісі мәнсіздеу деп
айтуға бола қоймас. Одан көрі, террористік қайнар көзі болып табылатын
өңірге қатысты белгілі бір факторлардың комбинациялары мен қиюласуы туралы
сөз қозғаған абзал. Сонымен бірге, терроризмнің пайда болуы мен таралуында
мемлекеттік – саяси және геосаяси факторлардың мәнін атамай өтуге болмайды.
Мемлекеттер арасында орын алған қайшылықтар мен шиеленістер
терроризм факторын бәсекелес жақты әлсірету мақсатында пайдаланатын
мемлекеттер мүддесінің арта түсуіне ықпал етуде.Терроризмнің көрініс
табуының қалыбы мен қасиеті де осыған байланысты болып отыр.
Дүние жүзінде 2001 жылдың соңы мен 2002 жылдың бірінші жартысында
болған процестердің қарапайым ғана талдауы террористік белсенділіктің өсе
түскенін көрсетеді. Бұған қоса 2002 жылғы террористік актілер 1992 жылдан
бергі соңғы 10 жыл ішінде көрсеткіштен асып жығылуы әбден мүмкін. Бұған
қапаландыратын статистика айғақ. Тек қана 2002 жылдың сегіз айында дүние
жүзінде 390 трактат болған, мұның өзі 2001 жылы тіркелгеннен онның бір
бөлігіне көп.Террористік белсенділіктің 2002 жыпғы сегіз айындағы
көрсеткіш терроризм 1992,1994,1996 және 1997 жылдардағы көрсеткіштерден
асып түсті.
Америка Құрама штаттарындағы трагедиялы қыркүйек оқиғасынан кейін
терроризммен күрестің болып көрмеген шаралары көрініс тапты.Те
қауіптерінің таралуынан дүниежүзі елдерінің бәрі дерлік қарсы шықты.
Сонымен бірге келесі жылдың өзінде- ақ,терроризм күшінің қуаттылығы
соншалық, әскери және дипломатиялық арналарды белсенді жұмылдырғанның
өзінде бұл проблемалардды қысқа мерзім ішінде шешудің мүмкін емес
екендігі белгілі болды.Тек 2002 жылдың сегіз айында ғана террористтердің
қолынан 4776 адам қаза тапты, мұның өзі 2001 жылғы көрсеткіштен көп еді.
Бұл ғаламдық антитеррорлық күш көрсетушілікке еш қиындықсыз жауап бере
алатын терроризмнің өрістеу қуаты бәсеңдене отырғанын
білдіреді.Индонезиядағы сонғы оқиға осындай сұмдық статискинаны күрт
көтеріп жібереді.
Қасіретті Шежірені 2002 жылғы қазандағы Мәскеу драммасы жалғастырды.
Қазір терроризмнің негізгі себебі кедейшілік екендігін әркім айтып
жүр. Алайда күрделі проблеманы бір ғана негізгі себепке еншілеп қоюға
болмас. Адамдар арқа сүйеп отырған білім беру , құқылық жүйелерінің
де рөлі айрықша.
Терроризм аумақ үшін болатын соғыстардың ескі типін еске түсіреді,
себебі аумақты кеңейтудің әсері мен тұрақсыздық тізбегінің туындауы дәл
бүгінгі күннің төл ерекшелігі болып отыр.
1.4 Қазіргі терроризмді зерттеудің теориялық негіздері
XXI ғасырдың басында әлемдік саяси өмірдегі басты ерекшелік-
терроризмнің адам өміріне қауіпінің бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде
етек алуы,тіптен мемлекетаралық этникалық қақтығыстар мен локалды
соғыстарға қарағанда қандай мемлекетке болмасын терроризм қауіпі басым бола
түсуде.
Кейбір сараптаушылар терроризмді үшінші дүниежүзілік соғыс деп те жүр.
Бұл бағаның да мәні бар .Себебі, терроризм әлемінің көптеген мемелекеттерін
қамтып, шекараны білмей жүріп жатыр. Теророризм әлемдік тарихтың жаңа
қауіпті феноменіне айналды. Терроризмде психологиялық фактор бірінші
кезекке шығады. Сол себепті терроризмді психологиялық соғыс түрі деп
атайды. Оның мақсаты қорқыту, үркіту. Бейкүнә ададардарды жан шошырлық
азапқа салу арқылы бүкіл халықтың тіптен әлемдік қауымдастықтың
психологиясына әсер ету. Террористер тікелей Батыс державаларының
басшыларын құрта алмайды. Ірі бизнес өкілдерін құрту да қиын. Себебі олар
метрода, базарда, автобуста жүрмейді. Игорь Андреев террористердің
пайдаланатын материалы қатардағы адамдар, Батыс Еуропа астаналарының, араб
елдерінің адамдары болсын бәрі бір- ол қара халық, оны аяудың қажеті
шамалы. Олар қорқыныштың, шошытудың үлгісі болса болды, - деп әділетті анық
айтады.
Терроризмнің тарихын зерттеушілер де психологиялық факторға ерекше
назар аударады. Елдің нашар дамуы, экономиканың кері кетуі, моральдық –
психологиялық ахуалдық шиеленісуі, діннің қоғамдағы ықпалының нашарлауы
азаматтардың моральдық ориентирлерінің көмескіленуі мемлекеттің әлеуметтік
әлсіздікті шектелуі сияқты девянттық құбылыстар террористік әрекеттердің
жолдауына әкелетіндігін саяси тарих үнемі дәлелдеп келе жатыр.
Терроршылардың көпшілдігі шын мәнінде құдайға сенбейтін, жүректерінде
өмірге деген махаббат сезімі өшкен адамдар болғаны анықталған.
Террористерді революциялық немесе ұлттық мақсат романтикасы қызықтырған.
Әлем терроршыларының басым көпшілігі 15 пен 30-ға дейінгі жастар. Олардың
басым көпшілігі психологиялық жағынан тұрақсыз мінезі болғаны белгілі. А.И.
Суворов орыс терроризмінің тарихын зерттей келе Террорға психикасы
тұрақсыз, және өмірінің драмасы бар адамдар барады. Кейбіреуін Геростраттың
заңы қызықтырса кейбірі, осындай ерекше әдіспен өмірдің есігін тарс жауып
қоштасқысы келеді, - деген орынды пікір айтады[10, 13б.].
Өмірден өз орнын таба алмаған жандардың террористік топтар қатарын
толтыратынын көптеген елдер тәжірибесі дәлелдеп отыр. Ислам ұрандарын
бүркеленіп лаңкестік әрекеттерге барып жүрген топтардың мүшелерінің басым
бөлшегі дінді дұрыс түсінбейтін психикасы дұрыс қалыптастаған, өмірден
нақты орнын таппаған жастар екендігі шындық. Демек, терроризмнің себептерін
зерттеуде жастар арасындағы девянттық мінез-құлық мәселелерін де терең
зерттеу қажет. Биховиористік әлеуметтік топтардың саяси мінезі әсер ететін
жеке индивидтердің мінез-құлқын зерттеу де зерулік. Себебі, әртүрлі
терроршылар тобының психологиялық ахуалы әр қалай. Кейбір топтар алға
қойған мақсат үшін өлімге бас тігетін, жанкештілер дайындаса, екіншілер
терактіні жасауды және одан кейін терроршының тірі қалуын мақсат тұтады.
Әлемдік әдебиетте өлімге бас тігетін терроризмді азиялық, ал тірі қалуды
көздейтін терроризмді Еуропалық терроризм деп те бөледі.
Жалпы террористік топтар өз мүшелерінің психологиялық дайындығына
ерекше көңіл бөледі. Бірінші кезекте бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ)
арқылы тараптылатын түрлі материалдардың әсерімен олардың пікірі
қалыптасады. Топтағы насихат бағыну, тапсырмаларды орындау, топтық көмек
әрекеттері арқылы топ мүшелері психологиялық тәуелділікке түседі. М.
Бұлұтай көрсеткендей: Террор ұйымының істегендері мұнымен де бітпейді.
Олар активистердің ойлау қабілеті мен рухын тек террор ұйымының
бағдарламасы бойынша істейтін халге келтіреді. Сезім мүшелері арқылы миға
келетін деректердің белгілі бір жүйе бойынша мағыналандырылуына түйсік
яғни сана дейміз. Терроршылардың санасы мен түйсігі кәдімгі адамдағыдай
істемейді. Олар бүкіл өмір мен айналаны қоршаған ортаға тек террор ұйымы
және оның идеалогиясы, докторинасы тұрғысынан қарайтын,
сезінетін,түсінетін,аңсайтын болады. Осындай халге жеткен адамның көзін
ашып, санасын қайтадан ояту күрделі психологиялық теорияны қажет етеді [11,
13б.]
Қандай да болсын елде терроризмнің әлеуметтік тірегі өмірден өз орнын
таба алмаған жастар. Оларға психологиялық әсер ету, діни фанатизммен улау,
терроирст – жанкешті етіп шығару оңай. Ересек дүниетанымы мен діни
көзқарастары анық адамды террорист қатарына тарту мүмкін емес. Әсіресе
террорист – жанкешті қаза болатын терактілер аса қауіпті. Терроршылдықпен
күресуші мамандардың пікірінше террорист-жанкештіні психологиялық
дайындаудың арнаулы технологиялары тамыры терең тарихта кетеді. Олар өзінің
басшысына құдайдың жердегі өкіліндей сенуі, оның айтқаны алладан шыққан
әділет сөзі деп білуі. Теракт алдында жанкешті өзінің жұмаққа баратынына
кәміл сенеді. Оған қоса жанкешті медико-психологиялық тазалудан өтеді.
Наркотиктер, гипноз, діни уағыз барлығы біріккенде жанкешті алдыға қойған
мақсатты өмірінің құнымен болса да іске асырады [12, 40б.].
Терроризм құбылысын зерттеу бұл құбылыстың тарихи тұлғаларын,
психологиялық сабақтастығын, дәстүрлер жалғастығын да есепке алуды талап
етуі. Әлем өзгеруде, дүниетаным өзгеруде. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz