Жалпы қауіпсіздік концепциясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы жаһандану жағдайында
2. Ұлттық қауіпсіздік жүйесінің жаңа өлшемдегі мәні
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ОДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
2.1. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ұлттық және ұжымдық
қауіпсіздігінің өзара байланыссы: норимативті база және институттар
2.2 ТМД мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздік жүйесініің қауіптері
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі посткеңестік кеңістіктегі жаңа мемлекеттердегі
ұлттық қауіпсіздік мәселесі теоретикалық және тәжірібиелік себептермен
айқындалған. Теоретикалық жағынан, біріншіден, ХХғ биполярлы әлем
жағдайындағы жасалған концепциялардың халықаралық қатынастардың жаңа
субъектілерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәсілдерінің
жасағанда сәйкестігін тексеру қажет. Екіншіден, ұлттық қауіпсіздік
классикалық түсінігінің сувернизация процесі әлі аяқталмаған, яғни ішкі
және сыртқы істерде тәуелсіз болуы, толықтай өзін-өзі басқару аяқталмаған
жағдайына байланысты қолданылады ма деген сұраққа жауап беру қажет.
Үшіншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі халықаралық
қауіпсіздік арасындағы арақатанынасын тексеру қажет.
Аз уақыт ішінде (1991ж бастап) посткеңесік кеңістіктегі қалыптасқан жаңа
тәуелсіз мемлекеттердің олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа
тәсілдері қалыптасты, олар нормативті-құқықтық құжаттарда бекітілген.
Олардың айырмашылығы, жекелей алғанда, әрбір мемлекет үшін жаһандық,
аймақтық және ішкі қауіптердің маңыздылығын бағалау, аймақтық интеграцияға
қарым-қатынасы, шетелдік мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге қатысуының мүмкіндік дәрежесін қарастыру жатады.
Осы тәсілдер жалпылауды және салыстыруды қажет етеді, ол өз кезегінде
таңдалған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тәжірібиелік жағынан алып қарағанда, жаңа посткеңестік кеңістіктегі
мемлекеттердің халықаралық терроризм және экстермизмге қарсы күресетін
мемлекетаралық бірлестіктерде қатысу түрлерін зерттеу маңызды. Әсіресе
атап өтеетін жайт, ол Орта Азиялық мемлекеттер үшін маңызды, олар өзінің
территориясында шетелдік әскери базалар және көлік-әскери құралдарының
орналасуына байланысты әр түрлі көзқарас білдіреді.
Маңызды өзекті зерттеудің тәжірібиелік аспектісі ретінде Орта Азиялық
мемлекеттердің ТМД, ҰҚШҰ,ШЫҰ секілді ұйымдар шеңберінде дамуын қарастырады.
Орта азиялық аймақтардың мемлекетаралық қайшылықтарының маңызды кешенді
мәселелері қарастыруға жатады. Осы үшін ұлттық қауіпсіздіктің әрбір жеке
ортаазиялық мемлекет үшін жағдайын бағалай алу қажет және осы саладағы
мәселелерді шешу қажет.
Жоғарыда аталған барлық мәселелерді ұлттық, аймақтық және халықаралық
қауіпсіздікті күшейту үшін және оларды жетілдіру үшін тәжірібиелік
қолданыстар аталып өтіледі.
Зерттеу тақырыбының Саясаттанулық әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті зерттеу
бойынша үлкен дәстүрге ие, олардың құрылымдық сипаттама, түрлері және
қамтамасыз ету амалдары қарастырылған [1].
Саясаттанулық зерттеудің жеке кешенін қауіпсіздіктің әр түрлі
концепциялары құрайды. Олар рөлді әр түрлі түсінеді және субъектілердің
удельный вес әр түрлі бағалайды, объектілер және қауіптер, сонымен
қатар, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің амалдары. Ұлттық
қауіпсіздіктің классикалық (реалистік) концепциясы қауіпсіздіктің негізгі
субъектісі ретінде мемлекетті мойындайды, осыған сәйкес өткен ғасырдың
ортасына дейін ұлттық қауіпсіздік түсінігі ғалымдар және саясаткерлермен
мемлекет мүддесі үшін күштік қорғау қажеттілігі деп түсіндірілген, ол
болса күштік құрылымдардың қызметімен қамтамасыз етіледі.
1980ж. соңынан ұлттық қауіпсіздіктің жаңа парадигмасы қалыптаса бастады,
ол тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігінің басымдық тәртібінде
қарастырады. 90ж саясаттанушылар қауіпсіздіктің әскери емес түрінің
ұлттық қауіпсіздіктің тұрақты дамуымен байланыстырылады, кооперативті
қауіпсіздік, адамзаттық қауіпсіздік, демократиялық әлем теориясы, жалпы
қауіпсіздік концепциясы және интегративті қауіпсіздік концепциясы
қалыптасты, олар қауіптің мазмұны, қауіпті алдын-алу тәсілдері,
қауіпсіздікке жету құралдары бойынша айырмашылықтары болды.
Отандық саясаттану үшін ұлттық қауіпсіздік мәселесі КСРО-ның құлауымен және
жаңа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен жаңа өлшемге ие болды. Шынайы
посткеңестік кеңестіктегі ішкі саяси және сыртқы саяси процестердің
динамизмі жаңа ұлттық қауіпсіздіктің теорияларын зерттеуді қажет етті. П.
А.Цыганков, А.Д.Богатуров, Н.А.Косолапов, М. А. Хрусталев, М.М.Лебедева,
А.В.Торкунов, Э.Баталов, Л.В. Возжеников, С.В.Кортунов, Д.И. Макаренко және
т.б. фундаменталды зерттеулерінде көрініс тапты.
Соңғы онжылдықта аймақтық және ресейлік зерттеушілердің орта азиялық
мемлекеттердің қауіпсіздік аспектілеріне байланысты зерттеулер пайда болды,
олар ішкі саяси процестердің қалыптасуы және Орта Азиялық мемлекеттердің
сыртқы саяси бағыттарының қалыптасуын және олардың жаһандану жағдайында
қызмет етуін қарастырады.
Жаңа теоретикалық жұмыстардан басқа көптеген нормативті және бағдарламалық
құжаттар пайда болды, олар ұлттық қауіпсіздік саласын реттеуге арналған,
оны басқарудың принциптерін анықтайды және бір уақытта оның концептуалды
негізделуінің маңызды кезеңдері болып табылады [12].
Осылайша, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі аса басым
мәселелердің бірі болып табылады, онда жаңа теоретикалық және тәжірібиелік
аспектілерді зерттеу болып анықталынады.
Зерттеу объектісі ретінде жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі
тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің қорғалу
жағдайын атаймыз, зерттеу пәні- ортаазиялық мемлекеттердің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мәселелері және механимздерін атауға
болады.
Зерттеу мақсаты ретінде ұлттық қауіпсізідіктің әр түрлі концепцияларын
талдау, посткеңестік кеңістіктегі жаңа мемлекеттердің, ең алдымен Орта
Азиялық аймақтағы саяси тәсілдердің спецификасын анықтауды қамтамасыз ету.
Осы мақсатқа жету үшін ең алдымен келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
ұлттық қауіпсіздік категориясының құрылымын қарастырып және
операционалды анықтама беру;
ұлттық қауіпсіздіктің қазіргі теоретикалық және саяси категорияларын
талдау;
нормативті-институционалды қамтамасыз ету саласында ТМД-ға қатысушы-
мемлекеттерінің ұлттық және ұжымдық қауіпсіздігінің арасында өзара
байланысты көрсету;
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде орта азиялық мемлекеттердің
тәсілдерінің спецификасын көрсету;
Орта Азия мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігінің аймақтық қауіптерін
сипаттау;
Мемлекетаралық интеграция институттарының трансформациясын ортаазиялық
мемлекетердің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп қарсы іс-әрекет етуіне қарама-
қарсылыған қарастыру;
Курстық жұмыстың жұмыстың ғылыми жаңалығы келесіден тұрады:
-қазіргі жағдайларда ұлттық қауіпсіздік түсінігі қауіпсізідіктің жаңа
түрлері, объектілері, субъектілерінің енуінен үнемі кеңейуде;
- ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің қазіргі теоретикалық және саяси
концепциялары әр түрлі қауіптердің сипаты ретінде және оны алдын алуыдң әр
түрлі тәсілдері екендігі дәлелденді;
-ТМД қатысушы-мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
жалпы құрылымдық сипаттамалары ерекшеленді;
- Орта Азиялық мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік страгеияларының
концепциялары салыстырмалы талдау негізінде қарастырылды;
- орта азиялық мемлекеттердің қауіптерінің негізгі ретінде аймақтық
қауіптер екендігі анықталған, олар жаһандық негативті факторлар есебінен
іс-әрекеті күшейеді, ішкі қауіптер қиындататуы және оған қарама-қарсы
күрес болуы жағдайды қиындатады;
- ретроспективті анализ барысында мемлекетаралық интеграция инстиуттарының
перспесктивалары анықталған және олардың орта азиялық мемлекеттердің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қатысуы көрсетілген;
Зерттеудің теоретикалық және методологиялық негіздері. Дипломдық жұмыс
жалпы ғылыми әдістерді қолдану арқылы атқарылған, сонымен қатар
саясаттанулық, құқықтық, тарихи, жүйелік-құрылымдық және құрылымдық-
функционалды анализ бойынша талданған. Себебі зерттеудің қызығушылығы
Орта Азиялық аймақ мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
арналған негізгі зерттеу әдістері ретінде баяндау және әр түрлі эксперттік
әдістер (эксперттік баяндамалар, аналитикалық справки), салыстырмалы әдіс
(компаративистік) және статистикалық талдау әдістерін атаған.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеуді жүргізу барысында құжаттар және
материалдар алынған, оларды келесідей топтарға бөлуге болады:
Шетелдік мемлекеттердің нормативті құжаттары және халықаралық ұйымдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселері бойынша;
ТМД нормативті құжаттары;
Орта Азиядағы жаңа тәулесіз мемлекеттердің концепциялары, стратегиялары,
ұлттық қауіпсіздік туралы заңдары;
Эксперттік талдаулар және адам дамуы туралы баяндамалар;
Орта Азиялық саясаттанушылар және саясаткерлердің мақалалары және сөйлеген
сөздері;
Орта Азиялық мемлекеттердің әлеуметтік-экномикалық жағдайы туралы
статиститкалық ақпарат;
Батыстық және посткеңестік БАҚ туралы құжаттар;
Зерттеудің нәтижесі ретінде, оның қортындылары және ұсыныстары мемлекеттік
құрылымдар мен азаматтық қоғам инстиуттарымен ұлттық қауіпсіздік
саласында ресми құжаттарды дайындауда қолданыла алады, сонымен қатар орта
азиялық мемлекеттердің сыртқы саяси стратегиясын анықтауда және халықарвлық
әріптестік түрлерін таңдауда қолданылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы жаһандану жағдайында
Ұлттық және жаһандық қауіпсіздіктің өзара тәуелділігі, ядролық соғыстың
пайда болу қауіпі ретінде пайда болудың салдары болып табылады: ол өзара
кепілді жою мәселесімен байланысты; қырғм-қабақ соғыс және социалистік
блоктың құлауы кезеңіндегі өзгерген шарттары бойынша; ішкі және сыртқы
қауіптер, мемлекеттік және қоғамдық мүдделер арасындағы шекаралардың
бұзылуы; өзара тәуелділіктің өсуі әскери күшті қолданудың шектеуге басымдық
беру ұлттық қауіпсіздіктің жаңа концепцияларының пайда болуына әкелді. ХХ
ғасырдың соңында келесідей мәселелер қалыптасты: кооперативті
қауіпсіздік; адамзаттық қауіпсіздік мәселесі; демоктртиялық әлем теориясы;
жалпы қауіпсіздік мәселесі; интегративті қауіпсіздік мәселесі, ол келесідей
параметрлер бойынша айырмашылғы болды, қауіптің мазмұны, қауіпті алдын-
алу, қауіпсіздікке жету құралдары. Осыны түсіну үшін, аталғандардың ішінен
қайсысы жаңа тәуелсізі мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің мамзұндық
мүдделеріне қайсысы сәйкес келетіндігі жайлы қарастыру басым болып
табылады.
Кооперативті қауіпсіздік концепциясы. Осы концепция екі негізгі бағытқа
бөлінеді, оларды гроциандық және кантиандық деп атайды.[44] Оларды
біріктіретін мәселе, ішкі қарулы қақтығыстар тек қана сол мемлекетте орын
алған жағдайда ғана емес сонымен қатар көршілес мемлекетке де және жалпы
әлемдік қауымдастыққа да әсерін тигізеді, олар өз кезегінде кооперативі
қауіпсіздік жүйесі барысында және оның айналасында қажетті ішшарларды
қабылдауы қажет.
Сәйкесінше гроциандық бағыт осы ішшара ретінде халықаралық институттардың
құрылу және қызметін басты өлшем ретінде сипаттайды, ең алдымен ол БҰҰ,
және халықаралық құқықтық нормаларды қабылдау, олардың орындамау кейбір
мемлекетке белгілі бір шектеулер яғни санкциялар алып келеді.
Кантиандық бағыттың гроциандықтан айырмашылығы, оның қолдаушылары БҰҰ
қызметінін эффективті емес екендігін ескертеді және қауіпсіздіктің өзгеру
мерзімінде халықаралық-құқықтық нормалары шеңберінде емес, гуманитарлық
құндылықтар және идеалдарды қорғау мақсатында әрекет етуі қажет.
Эксперттердің есептеуінше, осы бағыттар арасында айырмашылық аса алшақ
емес, оларды екі тәуелсізі концепциялар ретінде қарастыруға болады деп
атайды.[45]
Кооперативті қауіпсіздіктің қамтамасыз етудің гроциандық концепциясы 1980ж
соңында АҚШ-тың Бруклин университетінің ғалымдарымен жасалған. Оның негізін
қалаушыларға сәйкес кооперативті қауіпсіздік- ол агрессияны қарама-қарсы
қауіптерді құру арқылы және ол кімнен шығатын қауіп ретінде екендігін
көрстеу мақсастында шығады[46]. Осы мәселені нақтылай кететін болсақ,
авторлардың атауынша, ұйымдасқан әскери дайындықты қысқарту бойынша,
кооперативті қауіпсіздік өз қызметі бойынша тікелей субмемлекеттік
зорлыққа негізделген және әлемдегі хроникалық қауіптің және кедейшіліктің
негізгі көзі болы табылады. Бірақ та кооперативі қауіпсіздік халықаралық
қауіпсіздікке негіз береді- ол шынайы тұрғыда қажет негіз яғни азамттық
зорлықты болдырмау[47].
Гроциандық моделдің жақтаушыларына сәйкес кооператитві қауіпсіздіктің
элементтерінің негізгі мазмұнын келтірсек:
- кооператитві қауіпсіздікке жетуге бағытталған шаралар күшке қаарғанда
келісім негіздеріне сүйену қажет, ал қооператитві қауіпсіздік жүйесінің өзі
халықпен легитимді ретінде қабылдану керек;
- кооперативті қауіпсіздік жүйесі басқа мемлекеттердің қосылуына ашық
болуы қажет, егер де ол басқа кооператитвті қауіпсіздік принциптеріне
сәйкес келетін болса;
- кооперативті қауіпсізідіктің мақсаты барлық қаруды жою емес, барлық
зорлық түрлерінің алдын-алу және барлық саяси құндылықтарды үйлесімділікте
сақтауде емес, маңызды, ұйымдасқан агрессияға құралдар жиналуының алдын-
алу, осылайша халықаралық қауымдастыққа азаматтық зорлықтың ұйымдасуына
жауап қайтару;
-кооператитвті қауіпсіздік мәселесі өз ішіне мынандай маңызды принципиалды
компоненттерді қосады, ол денуклеаризмация, қарапайым қарулы күштердің
қорғаныс конфигурациясы, агрессияға келісілген халықаралық жауаптың болуы,
әскери инвестицияның төмендеуі және барлық іс-шаралардың ашықтығы.
Жақын пікірлер қатарын австралиялық зерттеуші Д.Дьюитт көрсетеді. Оның
инициативаларына сәйкес, 1990ж қыркүйегінде БҰҰ Бас Ассамблеясының
жиналасында Канада өкілі Дж.Кларк, ДюДьюитт осы мәселелерді көтерген, ол
кооперативті қауіпсіздік жүйесі үшін ең бастысы ретінде үш элементтің
болуын атайды: біріншіден,агрессоорды қорқытуға деген бағыт емес
керісінше, агрессияны алдын-алудың мықты кепілдерінің болуы; екіншіден,
одақтардың саясатындағы баламалық немесе ең болмағанда, солармен бір ретте
болу және үшіншіден әскери ғана емес әскери емес қауіптің болуы.
Аса маңызды түрде атап өту қажет, Д.Дьюиттің пікірлері бойынша кооперативті
қауіпсіздік тек қана мемлекеттік қана емес сонымен қатар мемлекеттік емес
трансұлттық акторларды да қарастыру қажет. Арнайы формальді институттар
немесе механимзмдері қажет етпей, егер де қатысушылары қаласа ол оның
құрылуы мүмкіндігін жоққа шығармайды. Негіздегенде, қооператитві
қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуы оған қатысушы мемлекеттер міндетті түрде
өзінің ішкі жағдайының жақсаруына көңіл аударуы міндет,- деп аталады[49].
Кооператитві моделдің гроциандық қауіпсіздік концепциясының қолдаушыларына
сәйкес, ұсынылатын шаралар жиынтығы халықаралық қауіпсіздіктің жекелей
өзінің жүйесі ретінде анықтала алады, ол үшін қазіргі әрекет етіп отырған
жүйені жетілдіру қажет, бірақ та қазіргі жағдайыда кезекті блоктарға
бөлінуге алып келуі мүмкін.
Біздің көзқарасымызша, гроциандық концепцияның әлсіздігі, ұлттық
мемлекеттердің ішкі қақтығыстарын алдын-алу жөніндегі БҰҰ санкцияланбаған
араласуы туралы конструктивті ұсыныстарының болмауында, алайда атап өту
қажет, келесідей жағдайлар болуы мүмкін, мемлекеттің суверинитет геноцид
қауіпі алдында екінші орынға шығады, гуманитарлық апат, әлемдегі жалпы
жағдайдың тұрақсыздығы немесе агрессорды айыптауды осындай жағдай деп
атауға болады. Сәйкесінше, осындай жағдайды шешу үшін сенімді халықаралық-
құқықтық механизм аса қажет.
Кооперативті қауіпсіздіктің кантиандық концепциясының негізгі ережелері
Р.Коэнмен калыптастырлыған,[50] кооперативті қауіпсіздік ретінде ұжымдық
қауіпсіздіктің және ұжымдық қорғаныстың және жаңа тәсілдің синтезі
негізінде жслған деп түсіндіреді,ол жаңа ұрпақ мерзіміндегі конфликтілерді
шешудегі ынтымақтастықпен тығыз байланысты.
Ұжымдық қауіпсіздік қақтығстың бастадғанынан кейін агрессоррды тоқтатуға
бағытталған, ұжымлдық қорғаныс өзінің мақсатында өзінің мүшелерін
сыртқы агрессиядан қорғау өзініңі ұжымдық құрылымына назар аударуға
бағытталған. Кооперативті қауіпсіздік осы барлық элементтерді біріктіре
отырып, тағы біреуін қосады, ол белсенді көмек және тұрақтылықты
кооператитві қауіпсіздікке жақын кеңестік аймақтарында тұрақтылықты
дамыту, ол өзінің ұйымына немесе оның мүшелеріне кері әсерін тигізуі
мүмкін,- кооператитві қауіпсіздікке қатысушы-мемлекеттердің гуманиарлық
араласуына яғни осы жүйенің пределами күшті болдырмау. Одан басқа,
кооперативті қауіпсіздік агрессияға қарыс превентивті шараларды
қарастырады. Қауіпсіздікке жетудің басты жетістігі ретінде кантиандық
моделді қолдаушылар НАТО деп есептейді.
Осылаша, кооперативі қауіпсіздіктің кантиандық моделі өз алдына белгілі
аралықтағы мемлекеттер үшін қауіпсіздік жүйесін көрсетеді, олар жалпы
идеологияға біріккен, өзінің жалпы мүдделері үшін осы жүйеге мүше емес
емес мемлекеттерге қарсы күш қолданбаудан бас тартпау керек. Кооператитві
қауіпсіздіктің кантиандық концепциясы аса радикалды және халықаралық-
құқықтық жүйеде аса үлкен оппозицияда әрекет етеді.
Адамзаттық қауіпсіздік концепциясы. Адамзаттық қауіпсіздік концепциясы 90
жылдардың екінші жартысында ойлап табылған. Ол өзінің мәні бойынша
коопераивті қауіпсіздіктің кантиандық моделіне өте жақын. Осы концепцияның
негізін қалаушылардың бірі, Канаданың сыртқы істер министрі Л.Эскуроти
[51], болып табылады, индивидтердің қауіпсіздігі қазіргі таңда төмендеу
тенденциясына ие, әсіресе ішкі қақтығыстардың өсу мәселесіне тікелей
байланысты. Жаңа азаматтық қақтығыстар және адам құқықтарының жаппай
бұзылуы, терроризм және нашақорлықтың таралуы, сонымен қатар қоршаған
ортаны деградациялаудың болуы қауіпсіздік саласында сапалы түрдегі жаңа
стратегиялық тұжырымдамаларды қажет етеді.
1.2.Ұлттық қауіпсіздік жүйесінің жаңа өлшемдегі мәні
Адамзаттық қауіпсіздік саласының басты идеясы ретінде индивидтердің
қауіпсіздігі мемлекеттің қауіпсіздігі идеясынан келіп шығады деген
гипотезаға қарсылық білдіру. Л.Эскуроути концепцияның алты компонеттерін
бөліп көрсетеді:
Жағдай дәлелдеген кезде адамзаттық қауіпсіздікті қорғауға араласу қажет.
Осындай араласу өз ішіне күштік амалдарды қолдануды кіргізеді, оның
құрамына санкциялар және әскери араласу, НАТО және Косово операцияларында
мәселелері бойынша орын алды;
Стратегияның адамзаттық издержки өлшеу қажет, мақсаты болып мемлекет
қауіпсіздігінің және халықаралық қауіпсіздігіне жету мақсаттарын көрсетеді;
Қауіпсіздік саясаты адам құқықтарын қорғау, демократия және дамуды
стратегиялық қолдауға тығыз интеграцияланған болуы қажет;
Мәселенің трансұлттық табиғатына сәйкес, тұлғаның қауіпсіздігне қауіп
төндіре отырып осы саладағы иницативалар барлық акторларға бағытталуы
қажет, көпжақты ұйымдар және азаматтық қоғамм топтары;
Адамзаттық қауіпсіздік жүйесі эффективті болуы үшін барлық қарастырылған
салалар бойынша жоғарғы деңгейдегі координация деңгейін қамтамасыз ету
қажет;
Адамзаттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды орын үкіметтік емес
ұйымдарға берілуі тиіс, олар индивидтердің құқықтарын қорғау ісінде
белсенділік танытады және концепцияна орындауда маңызды рөл атқарады[52].
Осы концепцияны бағалай отырып, оның ерекше қасиеті ретінде индивид және
мемлекет қауіпінің қарама-қайшы болуы деп атай аламыз, әділеттілік үшін
атап өту қажет адамзаттық қауіпсіздік идеясы және индивидтерді қолдау
мақсатары арасында ешқандай сенімсіздік жоқ. Автор өі осы тезисті жоққа
шығарады, ол зорлық феномені мемлекет беделінің эрозиясымен тіклей
байланысты[54]. Екінші сұраққа келетін болсақ, ол кооператитві қауіпсіздік
мәселесіндегідей құқықтық мәртебе және ішкі қақтығыстарға араласудың
әскери салдарларына байланысты.
Демократиялық әлем теориясы. Осы теория халықаралық қауіпсіздіктің
демократияның белгілі моделіне нақтыланған әсері ретінде анықталған.
Біздің қауіпсіздігіміздің аса күшті қорғанысы, демократиялық
мемлекеттерден тұратын жауапкершілікті басшылығы бар әлем. Әлемдік
құрылымды қажетті құралдар арқылы күшейту оған мемлекет жетекшілігіне
жауапкершілікті таныту, әлеуметтік және саяси реформаларды қолдау,
жемқорлықпен күрес және билікті асыра пайдалану, құқықтық мемлекетке
кіріспе және адам құқықтарының қорғалуы[55].
Демократиялық әлем теориясы белгілі дәрежесінде қауіпсіздіктің әлеуметтік
концепциясына жақын, оған сәйкес социалистік мемлекеттер арасындағы соғыс
мүмкін емес, себебі социалистік мемлекеттер бейбітсүйгіш және өздерінің
мәнділігі бойынша гуманды, жалпы алғанда соғысқа бейім емес (тек қана
қорғаныс соғыстары және империалистік агеррссордан басқа) және бір-біріне
қарсы соғысты жоққа шығарады.
Әлеуметтік концепция сияқт, демократиялық әлем теориясы да конфликтілер
яғни демократиялық мемлекеттер арасында болу себебі мемлекеттердің қажетті
деңгейде демократиялық дамымағындығынын көрсеткіші болып табылады.
Методологиялық жағынан жақын және дәлелденетін болып табылады. Көп
жағдайда ол егер де демократиялық мемлекеттер соғысқа араласқан немесе
олардың арасында қарулы қақтығыс болған жағдайда, ол екі жақта аса қажетті
демократиялық емес дегенді көрсетеді (мысалы, Грекия және Түркия) немесе
олардың біреуі толықтай демократиялық емес дегенді көрсетеді (Аргентина мен
Ұлыбритания арасында жанжал болған кезде), бұл жерде соғыс жайлы
айтылмаған, себебі соғыс ретінде 1мың адам қаза болған жағдайды атауға
болады.
АҚШ немесе басқа НАТО тобының қатысушы мемлекеттері басқа мемлекеттердің
ішкі істеріне араласқанда (мысалы, 1968ж. Гренада 1999ж. Югаславия)
олардың қажеттіліктері демократияны қайта қалпына келтіру болып табылады.
Ұқсас аргументтер ретінде социалистік мемлекеттер арасындағы жанжал,
мысалы, 1970ж. Қытай мен Въетнам жанжалдары түсіндіріледі: ресми деректер
бойынша және кеңестік публицистика мәліметтеріне сәйкес конфликттің болу
себебі социализмнің даму деңгейінің төмендігі деп те түсіндіріледі. Өз
кезегінде, 1956ж. кеңес әскерлерінің Венгрияға немесе 1968ж. Чехославакияға
басып кіруі социализмді қорғауға байланысты.
Іс жүзінде екі гипотезада социалистік әлем және демократиялық әлем-
екеуіне де ортақ жақтары бар. Р.Аронның пкірінше, гоменгенді жүйелер
(біркелкліктің жоғарығы деңгейі яғни саяси режимдер бойынша оған кіретін
мемлекеттер экономика, идеологиялық пікірлері бойынша, мәдениет т.б.) аса
тұрақты және конфликт болуы гетерогенділірге қарғанда төмен деп атайды
[56].
Мойындау қажет гомогенділік бойынша, мысалы батыстық әлем жалпы алғанда
және Батыс Еуропа да жекелей алғанда, сәйкес мемлекеттер арасындағы
конфликтілер аса сирек болған. Бүгінгі күні осындай мемлекеттер арасындағы
қарулы конфликтінің болуын ойлау қиын, мысалы Франция Германия,
Ұлыбритания, Испания, Португалия және т.б. тарих аралығында бір-бірімен
сирек болмаса да қақтығысқан. Осының негізінде теоретикалық негіздеме
жасау аса қиынға соғады.
П.Аснердің айтуынша дамыған мемлекетер арасындағы соғыстың төмендеуі
жайлы көп айтуға болады. Алайда осы тенденцияны мойындау қырағылқпен
жүзеге асуы қажет, өйткен себебі басқа маңыздылықтарға назар аудармау үшін
қажет: таалған тенденцияның генерализациясы оның барлық планеатға
экстраполяциясы немесе барлық формадағы зорлықтың болуы және тек қана бір
факторды түсіндіру оның негізінде демократия бола алушы еді.
Қазіргі кездегі көптеген саясаттанушылар мемлекеттің оның соғыс құмар
немесе бейбітсүйгіш ретінде анықталуын қиын деп атайды. Мысалы, Б.Рассет
және Х. Старр жоғары деңгейдегі бейбітсүйгіштік белгілі нақты формасында
қоғам,экономика немесе үкіметті көрсетеді [58]. Олардың көрсететіні,
жағдайды кез-келген тұрғыдан зерттеу, ХХғ. және XVIIIғ. XIXғ. ортақ
жағдайлардың болуы мемлекеттің халықаралық соғыста қаншалықты қатысуының,
және сонымен қатар демократиялық және авторитарлық құрылыстың, нарықтық
немесе социалистік экономиканың себеп-салдарлық байланыстарын көрсетпеді.
К.Райт, соғыс және қарулы конфликтілерді зерттейтін аса танымал маман
атауынша: Егер де статисткаға назар аударсақ, демократияның авторитарлыққа
қарағанда соғысқа енунің жоғары екендігін көреміз. Франция соғыс негізді
болған және ол республика, монархия және империя болған. Ұлыбритания
соғысқұмар мемлекеттердің арасында алғашқы орындардың бірін иемденеді,
алайда ол өзінің басқару формасы бойынша ұзақ уақыт бойы демократияға
жақын болған... Аса сенімді статистикалық байланыстылықты демократия
тенденциясын жалпы бейбітішілік және соғыс кезеңіндегі демократиядан өткеру
уақытынң статистикалық тенденциясын көрсетуге болады. Осы өзара
байланыстылық әлем демократиняны орнатады демократия әлемді орнатқанша деп
көрсетіледі.
Соңғы ескерту аса маңызды, себебі демократиялық әлем теориясы, әлемде
бейбітішілктің болуы, әлемдік демократияны орнатады деп атап көрсеткен
болатын.
Демократиялық әлем теориясының қолдаушылары жекелей алғанда Р.Дж.Руммель
АҚШ-та пайда бола отырып, халықаралық қауіпсіздіктің келесідей жүйесінің
принципін қажет деп түсінді: кедейшіілкі жеңу, халықтар арасындағы өзара
түсінушілікті арттыру, жалпыадамзаттық мақсаттарды орнату, мемлекеттерде
демократиялық өзгерістерге негіз олу, азшылықтың өзін-өзі анықтауға деген
мақсаттылығы;конфликтілердің институционалдануы және оны шешу және т.б.
[60].
Дж.Снайдер және С. Ван Эвераның есептеуінше демократия таралауының
американдық саясаты фактілі түрде әлемдегі соғыс қақтығыстарының пайда
болуына алып келеді керісінше болған жағдайда деп атап өтеді. Ретсіз түрде
Құрама Шттатарға демократияны жаһандық масштабта таратқанша, әлемде
демократияға бейбіт тәсілдің орындалуын атап көрсетті және осындаай
шарттардың орындалуына мемлекет негіз бола алады.
Осы концепцияның әлсіз жақтарына, біздің көзқарасымызша, ол шынайы тарихи
және ұлттық шарттарға негізделген кедерлігілерді есептесмейді, осы
демократия жеке мемлекетттерде орнауы мүмкін.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы. Жалпы қауіпсіздік концепциясы дамыған
мемлекеттерде пайда болды, олар постиндустриалдық, постмодернистк ғасырға
өтер кезінде пайда болды және олар үшін қауіпсіздік аса маңызды мәдени
құндылықтар болып табылады. Концепцияның жалпы мәнінің қауіпсіздігі- ол
қауіпсіздіктіі адамзатық өлшемі жайлы,яғни әлеуметтік шарттардың бірлігі,
қажетті өмір сүру және еркіндікті қамтамасыз ету үшін аса қажет.
Ағылшын зерттеушісі Б.Бузан Халық, мемлекет, қорқыныш деп аталатын
мақаласында (1983ж) қауіпсізіздіктің бастау негізу туралы тұлғаны
қарастырду ұсынды. Б.Бузан идеялары Адамзаттық даму қортындылары деп
аталатын мәлімдемеде 1994ж БҰҰ Даму бағдарламасымен, 1999ж қарашада
Стамулда қаылданған еуропалық қауіпсіздік Хартиясына тікелей байланысты
дайындалған, ол жерде адамзаттық қауіпсізідікті жалпыға ортақ деп
қарастырды[64].
Осы жылы Принстон университетінің профессоры Р.Ульман дайындаған
Қауіпсіздік түсінігін қайтадан анықтау деп аталады. Осы ғалымның пікіріне
сәйкес, ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіру ретінде, біріншіден, белігілі
бір мемлекеттің қысқа уақыт аралығында халықтың өмір сүру деңгейінің
төмендеуі, екіншіден, саяси баламның аралығының кішірейуі, мемлекетің
ішіндегі жеке үкіметтік емес ұйымдар немесе үкімет өкілітілігінде болуына
атауға болады[65].
Адамзаттың қауіпсіздік концепциясынан айырмашылығы осы теорияда индивид
қауіпсіздігі және мемлекет қауіпсізздігі арасындай қарама-қайшылық бар.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы құқық және бостандықты қарастырады, ол адам
өмір үшін маңызды, оған қорғаныстың тармақтары бағынады, оның орындалуы
сақтау мен қорғанысыты қаежет ететін әскери ресурстарды атауға болады[66].
Қоғамның жоғары деңгейдегі қауіпсіздігі қамтамасыз етілу жағдайды
қауіпсіздік қоғамы деп аталды.
Ұлттық және халықаралық қауіпсідік мемлекетті және азаматтарды әскери
сипаттағы сыртқы және ішкі қауіптерден қорғауға бағытталған. Осы
концепцияның жақтаушыларының пікірінше, қауіпсіздік индивидтің кез-келген,
соның ішінде ішкі қауіптің, қарулы және қарулы емес түрінен де қорғауы
керек. Осы тәсілдің өкілдерінің атауынша, соңғы 100 жылда көптеген адамдар
шетелдік әскердің қарулы іс-әрекеттерінің нәтижесінде қаза болған жоқ,
керісінше өзінің жеке үкіметтерінен қаза болды. Олардың пікірінше, адамның
негізгі қауіпсіздікке төнетін қауіптеріне аштық, эпидемия және табаиғи
катастрофаларды жатқызады, олар соғыс, геноцид және терриоризмді қоса
алғандағы адамдардың шығына аз болып табылады.
Концепцияның басқа аспектісі-адамдар арсындағы конфликтімен байланысты
емес, тіптен адамнан тәуелді емес құбылыстарды қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге маңызды деп тануды атауға болады. Климатикалық және табиғи сипаттағы
апаттар адамзат, жануарлар және егінге зияны келуі мүкін, ал олардың өмірі
тікелей солармен байланысты, оған- құрғақшылықтің бір реттен қайталануы, су
тасқыны және вулкандардың атқылауы және ұзақ мерзімді және ірі масштабты
жаһандық жылуды да жатқызуға болады, шөлдену және табиғи ресурстардың
азаюы.
Осындай барлық әсркери емес қауітпер бай мемлекеттердің өздерінде болып
дәстүрлі қауіптердің санынан көбейді, ал кеде мемлекеттер үшін ұлттық
гуманитарлық катастрофа деп аталды. Одан басқа, әскери емес қауіптер мен
қатерлер әскери қауіптермен тығыз байланыста болады, себебі олардың
тарапынан болатын орын алатын осындай қауіптер халықтың өзін бағындырушы
қалыпқ түсіреді.
Жалпы қауіпсздік концепциясы минималды түрдегі қажет қауіпсіздікті
құрайды. Соңғысы физикалық қауіпсіздікті яғни, өмірдің сақталуы, табиғғи
әсіресе әлеуметтік өзара іс-әрекеттестіктен қорғалуы, ондайға саяси зорлық
егер де адам өміріне және денсаулығына қауіп төнідретін болса атауға
болады. Физикалық қауіпсіздікке басқа да аспектілер кіреді- экономикалық,
этномәдени және жеке ар бостандығы қауіпсіздігі.
Қатерлер қауіпсіздігі жайлы түсініктерді кеңеткен кезде, осы түсініктерді
қорғаныстың дәстүрлі түрлеріне қарағанда сипаттаған маңызды, тек осылар
ғана зерттеушілерді қауіпсіздік ортасын белсенді түрде қалыптаструға алып
келді, яғни ішкі қауіптерді аса қажет деп есептеп және постконфликтілік
өтпелі жағдайларда ішкі қауіпсіздікті сақтау маңызды болды[68].
СИПРИ аналитиктерінің атауынша, зорлық түрлері туралы түсініктер
қауісіздіктің орталық орынндарының бірін алды, ол кеңейіп және мемлекеттік
емес соғыстардың түрлеріне қарай ауысып кетті және қақтығыстардың басқа
түрлері- ішкімемлекеттік конфликттер трансұлттық оппененттерге қарай
ауысты, алайда ішкі мемлекеттік заңсыздық және қылмыстылықты да жатқыза
аламыз, кейбір авторлар тұлғаралық зорлықты да жатқызады. Жалпы жоғарыда
аталғандардың барлығы мемлекет монополиясының зорлыққ тигізетін қаупі болып
табылады, сәйкесінше мемлекеттік құрылымдардың бүтіндігі мен беделіе
әсерін тигізеді[69].
Осыдан шығатын қорытынды, халықаралық қауымдастыққа халықаралық араласу
арқылы әлсіз мемлекетерді күшейту қажет және оларды зорлықтың ішкі және
сыртқы түрлерінен қорғана алатындай қабілетті болуы қажет[70].
Балқандағы қарулы қақтығыс (1999ж) осы концепция қалай орындалатындығы
жайлы көрестті. Алайда осындай тәсіл халықаралық қатынастардың барлық
қатысушыларына қатысты болып табылмайды. Жартылай перифериялы және
периферийлық мемлекеттер тарапынана айыптаулар себебі, олардың адам
құқықтарының жалпы қауіпсіздік концепциясымен сақтаулын атауға болады, ол
демократиялық аса мықты мемлекеттердің қауіпсіздік ортасын құруымен
байланысты, олар үшін аса қажеттісі басқа халықтар және өркениет үшін аса
зерттелен болып табылады.
Жоғарыда аталған концепияларды талдай отырып, дамыған мемлекеттер жеке
қауіпсіздігі жайлы ойланады және аймақтық конфликтілерге араласуын
теоретиклақ түрде дәлелдеуге тырысады, олардың тарапынан өзіндік жеке
қорғаныс және экспорт түрінде аталуы мүмкін, алайда ол егеменділік пен
басқа мемлекеттердің территориалды тұтастығына қауіп төндіреді, бұл
объективті заңдылық түрінде аталады.
Алайда белгілісі осы теоретикалық тәсілдер посткеңестік кеңісіктегі жаңа
тәулелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігінің концепцияларының саяси
негіздері бола алмайды. С.В.Кортунов атағандай, әлемдік дамуыдың осы
кезеңі жаһандану бойынша аса дамыған және әлеуметтік-экономикалық және
технологиялық мәнінде мемлекетердің (АҚШ, ЕО,Жапония) дамушы
мемлекеттермен айырмашылық өсуде. Алайда осы мемлекеттер өзінің дамуы мен
байлығы, өмір сүру образы, құндылықтар және мінез-құлық стериотиптері
бойынша жаһандану жағдайында және желілік қоғам құру кезеңінде жаңа
қауіптердің төнуін байқай алатындай деңгейде деп атай аламыз[73]
Осыдан шығатыны ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәселелерін шешудің
басқа дамыған мемлекеттеріндегі тәжірбіибесіне назар аудару қажет. Осы
тұрғыдан алып қарастырғанда, латынамерикалық мемлекетердің тәжірібиесі аса
қажет және батыстық үлгідегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудіге балама болып
табылады.
Авторлрдың зерттеуінше Трансұлттық терроризм: Қауіпсіздік қатерлері және
халықаралық ынтымақтастық (латынамерикалық вектор) империативтері,
тікелей дамудың бағыттары туралы ойлау үшін аса қиын классикалық
либералдық доктрина Вашингтон консенсусы негізінде аталап отыры
тәжірібиелік және көзқарастық тұрғыдан алып қарағанда латынамерикалық
социумдарға жақын болып табылады. Қаржылық-экономикалық сұрақтардың
әлеуметтік (тұрақтылық және қауіпсіздік мәселелері бойынша) интегралды
дамудың мақсаттарына сәйкес емес, аймақтың тарихи және әлеуметтік-
экономикалық шынайылықтарына сәйкес келмейді. Жасанды түрде мәселерді
қиындату ең алдымен қажеттілік тауарларын қоғам байлықтарының шынайы
поляризациялау мерзімінде ол кейінірек қылмыс және жемқорлықтың сонымен
қатар адам өмірінің құндылықтарының төмендеу уақытында латынамерикасы
мемлекеттерінің жетекшілік формалдық демократия негіздерің құрады.
Осында шарттар жаңа ішкі саяси тұрақсыздық үшін латынамерикасының бірнеше
мемлекеттіер үшін қиындықтр туғызды[74].
Нақты осы жағдайларда Латын Америкасы мемлекетерінде,өздерінің жеке шынайы
анықталынған өркениеттік және тарихи спецификасы бола отырып, Батыс
мемлекеттерінен айырмашылығы болды осыдан келіп интегративті қауіпсіздік
концепциясы пайда болды. Оның мәні бөлінбіеушілік (интеграциялық)
негізінде болып отыр яғни мемлекеттің экномикалық (ғылыми-техникалық,
сыртқы эконмикалық, валюталық-қаржлық, азық-түлік және т.б.) экологиялық
(табиғи-ресурстық), әлеуметтік-саяси, ақпараттық және этномәдени
қауіпсіздікті атауға болады. Аса маңызды түрде атап өту қажет, аймақта ХХғ
мемлектаралық соғыстың және қақтығыстардың саны жағынан аз олды, әскери
қауіпсіздік ешқашан басмдық беруші өзек ретінде сипатталмады.
Жаһандану мерзімінде барлық латынамерикалық мемлекеттер өзінің басты
қауіптері ретінде әлемдік саясаттағы және әлемдік шаруашылық байланыстағы
маргинализацияны атады, өзі кезегінде ол ішкі қауіптермен және
экономикалық дамудың төмен деңгейімен, білім беру, денсаулық сақтау және
әлуметтік қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық артта қалу, әлеуметтік-мәдени
прессинг және дискримнация дамығын мемлекетер тарапынан көрсетілді,
проституияның жоғары деңгейі және зорлықтың жоғары деңгейін атауға болады.
Алайда әскери шаралар немеме қауіпсіздіктің милитарландырылуы, көпеген
латынамерикалық авторлардың пікірінше, қауіп мәселесін шеше алмайды ол үшін
әр жақты тәсіл, әлеуметтік және экономикалық пактерді бекітіу, соның
нәтжижесінде қоғамдағы зорлық деңгейін төмендетеді және халықтың
әлеуметтік белсенділілік көрсеткішерін арттырады[75].
Ұлттық қауіпсіздік доктринасында Бразияляның әскер режимі Жоғарғы әскери
мектепте 60ж басында алғаш рет және ол қауіпсіздік және даму
арасындағы байланыстылық аса үлкен емес. Ұлттық қауіпсідік қазіргі кездегі
жетістіткер ретінен түсіндірілетін болса мәселе болудан қалады оның басты
себебі территориалды қауіпсіздікті қорғауға негізделгенге қарғанда,
халықтың антагонизмнен қорғауынан бағытталған, ол өз кезегінде бөлінугі
алып келеді[76]
Біздің ойымызша, деп интегративті қауіпсізіздік концепциясының авторлары,
кедейлік және әлеуметтік шектеулік, одан басқа, олар адамның қасиеттерін
төмендетеді демокраияны әлсіретеді және біздің мемлекеттерге қауіп
төндіреді деп атаған[77]. Ұлттық қауіпсіздік ретінде, мемлекеттің жалпы
потенциалына тікелей байланысты, оның әскери потенциалының рөлі жоғары емес
және басқаша айтқанда ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етіліуі- ұлттың
дамуының негізі болып табылады[78]
Сол уақытта аса өзектілік ретінде мәдени-этникалық, ақпараттық және аса
кең мағынасында, өркениеттілік қауіпсіздік басым мағынаға ие болды. 90ж
соңына қарай жаһандану процестерінің кеңейуіне байланысты жеке спецификалық
ерекшеліктер ресми құжаттарда аса басымдық танытады. Мәселен, Чилидің Ақ
кітабында мемлекет халықаралық құрылымдардың қатты қысымына ұшырайды, олар
өзінің назарын мемлекетке, оның ішкі юрисдикциясына баса назар аударады.
Осы жағдай кіші және орташа мемлекеттерге ерекше қолданылады және үнемі
гегемониялық манипуляциялаудың объектісі болып табылады[79]
Төрт жылдық интервал негізінде шыққан төрт екі кітап Чилидің ұлттық
қорғанысының (1998,2002жж.) өмірлік маңызды ұлттық бірегейлік және
мемлекеттің мәдени мұрасы болып табылады Чилилік қауіпсіздік доктринасында
ұлттық бірегейлік түсінігіне тарих және жалпы дәстүрлер негізінде
қалыптасқан, оның діни және тілдік сипаттамалары, осы мемлекеттің
ерекшелігін көрсететін, сол мемлекеттегі сенімге негізделгенін алға
тартады[80].
Бразилияның әскери доктринасы (1996ж) ұлттық мұра ұғымын енгізді және
халықаралық әскери күштерді өзінің мұрасын ұлттық мүдделермен бір ретте
қорғауды ұсынды, халықтың өзінде жауапкершілік және отанға деген
махаббатты тәрбиеледі[81].
Латынамерикалық мемлекетердің әсерінен Амеериканың Квебектегі үшінші
самитінде мәдени алуандылық экономикалық және әлеуметтік динамизмнің,
консоидация және басқарушылық қоғамының, гуманитарлы дамудың және
халықаралық бейбітішіліктің негізі ретінде саналды ондағы қоғамның өзінің
ұлттық мұрасын жаһанданудың әсерінен болғандығы байқалады.
Б.Ф.Мартынов атап өткендей латынамерикалық аймақтағы мемлекеттер
халықаралық құқықты көпполюсті әлемдік құрылыстағы табиғи қорғаныс ретінде
санайды. ... Тарихи қалыптасқан халықаралық құқық латынамерикалықтарды
біздің кезеңнің басты империативі ретінде санайды. Ол АҚШ пен НАТО
тарапанын 1999ж Югаславия және Косовоны бомбалауды мойындадмады. Аймақтағы
мемлекетердің көпшілігі АҚШ-тың Иракқа басып кіруінің легитимділігін
мойындамады. Бұл жердегі ерекше назарды Латын Америкасы мемлекеттері АҚШ-
тың және оның одақтастарының Иракқа басып кіруінің легитимділігін
мойындамады. Ерекше назарды Латын Америкасы мемлекетерінің халықарлық
терроризм секілді мәселесі алады. 2001ж 11 қыркүйек оқиғасына екі жыл бұрын
Чилидің ұлттық қорғаныс істері бойынша Ақ кітабында аталып өтілгендей,
ислам фундаменталимінің көтерілуі ретінде атай аламыз ол зорлық-зомбылық
түрде батыстың тек қана бір –жеке ееркше өркениетінің енуі ретінде байқай
аламыз.
Осылайша, осы концепцияда біз жоғарыда аталған мәселелердің принципиалды
айырмашылықтарын көре аламыз, оның негізе ретінде күштік түрдегі
қауіпсіздікті қамтамасыз ету моделін ендіру ретінде атай аламыз, бұл сыртқы
акторлардың мүдделеріне сәйкес келеді.
Интегративті қауіпсіздік концепциясының авторларына сәйкес ол тек қана
латын америкасы мемлекеттері үшін ғана емес сонымен қатар посткеңестік
мемлекеттер үшін де маңызды. Осы мәселедегі негізгі тезис ретінде
С.В.Кортунованың мәлімдемесін атай аламыз ол экономизация бірегей
экономикалық кеңестіктің құрылуына алып келсе онда ол ұлттық қауіпсіздік
моделін қажетті емес етіп қарастырады, ал изоляционизм негізінде
қалыптастырылса онда қалыптасқан интеграцияны ұлттық мүддені қорғаудағы
эффективті қорғаныс ретінде атауға көмектесте алады. Интеграциядан бас
тарту- толыққанды дамудан бас тарту деген сөз. Алайда даму ұлттық
қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуінің алғышрты болып табылады. Ешқандай қоғам
әлемдік қоғамдастықтың бөлшегі бола алмай бәсекеге қабілетті бола
алмайды.
Ұлттық қауіпсіздікті түсіну ол тұрақты даму үшін аса қажет және бірнеше
ретті ұлттық шаруашылық және саяси жүйеге енуге қажет, бұл ұлттық
мемлекеттің дамуына әсерін тигізеді. Осы түсініктің заңдылығы, ұлттық
қауіпсізідктің интегративті қауіпсізідігі қауіпсізідік саласындағы жаңа
нормалардың негізі болы табылады.
80-90ж қауіпсізідктің әр түрлі салаларындағы интеграциялық айырмашылықтар
жаһандық деңгейде әр түрлі қолдауға ие болды. Атап өту қажет ол БҰҰ
қоршаған ортаны қорғау және дамудың Халықаралық конференциясында 1992ж Рио-
де-Жанкейрода өткен болатын. Форум тұрақты дамудың жаңа түсінктерін
қалыптастырды және ол интегралдылықпен сәйкес келеді халықаралық
қатынастардың теориясы және практикасы экологиялық қауіпсізідктің мәселесін
қалыптастырды.
1990ж Еуроалық одақтың құрылымдарында жарыққа шыққан Еуропалық қауіпсіздік
Хартиясына (Стамбұл, 1999ж қаңтар) әскери-саяси қауіпсіздік орнынан
әлеуметтік-экономикалық аспектіні қосылды, кейінірек құжатқа айнала отырып
Әріпестікке негізделген, қауіпсіздік платформасы деп аталды. Жаңа жалпы
еуропалық қауіпсідік тәсілі өзіне үш өлшемді біріктірді: адамзаттық (адам
құқықтары және бостандықтары және ұлттық азшылық, демоктраиялық мемлекеттік
құрылыс), әскери-саяси және әлеуметтік-экономикалық[85].
С.А. Пугачев зерттеушілердің назарын 1995ж АСЕАН мемлекеттерінің екінші
аймақтық форуымында жалпыға ортақ қауіпсіздік ережелері бекітілген , ол
өзіне тек қана әскери-саяси ғана емес, әлеуметтік және т.б. аспектілерді де
қосады. Осылар БҰҰ қабылдаған қауіпсіздік мәселелерінің ресми құжаттарында
орын алды[86].
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ОДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
2.1. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ұлттық және ұжымдық
қауіпсіздігінің өзара байланыссы: норимативті база және институттар
Жаһандану жағдайында және КСРО-ның және биполярлы әлемнің құлауы
нәтижесіндә әлемде халықаралық процестерді басқару деңгейі күрт төмендеді.
Алдыңғы жүйелер және халықаралалық қауіпсіздік механизмдері эффективті
емес болып қалыптасты, аймақтық және жаһандық тұрақсыздық бірден өсті,
ұлттық қауіпсіздіктің әлемдік өзгеруі, алдында да ешкіммен кеңесілмейтін,
бірнеше рет өсті[92].
1991ж посткеңестік кеңестікте жаңа тәуелсіз мемлекеттер қалыптасты,
олар келесідей құқықтық- саяси және мемлекеттің институционалды қалыптасу
мәселелерін реттестіру қажет еді:
-ұлттық тәуелсіздік және егеменділікті жариялау;
-Конституцияны қабылдау; мемлекеттік құрылымды анықтау, басқару түрі,
билік органдарының құрылымы, олардың арасында өкілеттіліктермен бөлісу;
-мемлекеттік нышандар және тілді қабылдау;
-ұлттық валютаны енгізу;
- басқа мемлекеттремен дипломаиялық қаттынасар орнату;
- халықаралық ұйымдарға мүше болып кіру:
Аталған жеке мемлекеттілікті қалыптастыру міндеттер арасында олардың
арасында ұлттық қауіпсіздік мәселесімен қатар, алдында одақтық басшылармен
шешілетін мәселелер де кірді.Ұлттық қауісіздікті қамтамасыз етудің жеке
жүйесін қалыптастырумен қатар, жаңа құрылған мемлекеттер келесі мәселерге
назар аударды:
Объективті түрдегі ұлттық мүдделердің экономика, қорғаныс, адам құқықтарын
қорғау салаларында өзара байланыстылықтың болуы, оларды қамтамасыз ету кез-
келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің негізі болып табылады;
жаңа тәуесліз мемлекеттердің өзара көп салалы форматта қауіпсіздік
саласында маңызды мәселелерді қарастыруда, жекелй алғанда мемлекеттің өз
ішінде жаңа орталық күштердің арасындағы тенденцияны анықтау;
халықалалық аренадағы мемлекттердің экономикалық және саяси біріккен
интеграциялық құрылы атынан халықаралық қауымдастықта мәртебелі орныға ие
болуы;
Осының негізінде 1991ж желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Одағы (ТМД)
құрылды, оның қатысушылары ретінде қазіргі таңда 11 мемлекетті атауға
болады-барлығы бұрынғы КСРО мемлекетері, прибалиткалық мемлекттер мен
Грузиядан басқа мемлекеттерді атамағанда. Ескерту қажет, ұлттық қауіпсіздік
конституциялық, заң шығарушы және тәжірбиелік қауіпсіздік шаралары және
ТМД-ның құрылған уақытанан бері ұлттық мемлекеттердің ұлттық мүдделерін
қалыптастыру ретінде Одаққа кіретін мемлекеттер тарапынан жалпы
қауіпсіздік саласы ретінде қарастырыла бастады[94].
2002ж 15 мамырында Армения, Қазақстан,Қырғызстан, Ресей Федерациясы,
Тәжікісан, Өзбекстан Тәуелсіз Мемлекетердің егемендік декларациялары
негізінде, мемлекеттердің Қарулы Күштерің құрғанын ескере отырып, ұжымдық
қауіпсіздік саласындағы біріккен іс-шаралар негізінде Ұжымдық қауіпсіздік
(ДКБ) келісімге қол қойды, ол бойынша төмендегідей міндеттерді алға қойды:
мемлекетаралық қарым-қатынастарда күш және қауіп төндіруден бас тарту;
мемлекеттер арсында өзара түсініспеушілікті басқа бейбіт әдістермен шешу;
әскери одақтарға мүше болудан бас тарту немесе мемлекетердің қандай да
бір топтары бойынша, сонымен қатар басқа қатысушы-мемлекетке қарсы
бағытталған болса осы жағдайда да бас тарту;
Халықаралық қауіпсіздіктің барлық маңызды мәселелері бойынша бір-бірімен
кеңесу, олардың мүдделері қарастырылса және сол мәселер бойынша өз
позицияларын келістіру;
ДКБ қатысушы мемлекеті ұжымдық қауіпсіздік Кеңесін құрды және егер
қатысушы бір мемлекет басқа мемлекет немесе мемлекеттер топтары арасыныан
агрессияға ұшыраса онда ол Келісімге қатысушы барлық мемлекетерге төнген
қауі болып есептеледі және барлық қалған қатысушы мемлекеттер оған
көмектесуі қажет, оған әскери, сонымен қатар өзінде бар бар құралдар және
құқықтар негізінде тиісінше БҰҰ 51 бабы бойынша көмек көрсетеді[95].
Келісімде аталып өтілгендей ол мемлекеттер индивидуалды және ұжымдық
қорғаныс негіздерін БҰҰ Жарғысында көрсетілген жарлықтар негізінде
қарастырады. Сол уақытта қатысушы мемлекеттер осы Келісімге сәйкес
келмейтін халықарылық келісімдерге қол қоюдан бас тартты.
Келешекте мемлекеттер ұлттық және ұжымдық қауіпсіздіктің дамуы 1993ж 22
қаңтарында қабылданған ТМД Жарғысын атауға олады. Жарғыда ұйымының
мақсаты бекітілген, соның ішінде халықарлық бейбітілішік және қауіпсіздік
саласасындағы ТМД мемлекетерінің арасындағы қарым-қатынас басымдығы[96].
Сонымен қатар, қатысушы мемлекеттер халықарылық қауіпсіздік және
қаруларды бақылау және қарусыздану, Қарулы Күштерді құру және Достастық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында бекітілген саясат жүргізеді[97]
ТМД Жарғысының 12 бабында көрсеілгендей Егеменділіке, қауіпсіздік және бір
немесе бірнеше мемлекеттің территориалдық тұтастығығына қауіп төнген
уақытында қатысушы мемлекеттер бірден өзара кеңесі іс-әрекеттерін жүргізіп
содан кейін қауіпсті заласыздандыру мақсатында бейбітшілік операциялар
жүргізеді және Қарулы Күштерді индивидуалды немесе ұжымдық өзара қорғаныс
саласында БҰҰ 51 бабында көрсетілген салалар бойынша анықтайды [98]7
Осылайша, ТМД Жарғысы, 1993ж. қабылданан отырып ұжымдық қауіпсіздік
қауіпсіздік негіздеріне қауіпсіздікті реттееу саласында мүмкіндіктердің
шығуына жол ашады. Осы мүмкіндік Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімімнің (ОДКБ)
құрылуы арқылы 2002ж құрылған оның құрмына Армения, Белоруссия, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей, Тәжікістан және Өзекстан [99], қатысушы мемлекеттер
болып табылады. ОДКБ Әзірбайжан, Грузия, Молдовия және Украина секілді
мемлекеттердің кіруден бас тартуы олардың еурпалық және халықарарлық
құрылымдарға бағытталуымен анықталынады [100]. Түркменстан ОДКБ құрамында
емес, ол тәулесіз, үнемі нейтралды мемлекет ретінде Конституция
бағыттарында анықталынған деп атауға болады[101].
Маңызды бағыт ретінде ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің ДКБ қатысуышы
мемлекетері негізгі жағдайларды заң шығарушы актілерде және қауіпсіздік
пее қорғаныс саласында қарастыруды маңызды деп санады, ол ТМД-ның
парламнтарлық құрылымы арқылы жүзеге асырылды.
1999ж 15 қазанында Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан
мемлекетерінің Парламентаралық комитетінің қатысуымен, ТМД құрылымы
барысында Қауіпсіздік жайлы моделдік заң қабылданды ол мемлекеттер
парламентінің ұлттық заң шығарушы орындардында ұлттық заң жобаларындағы
қауіпсіздік саласында үйлесіміділік үшін аса қажет еді. Үйлесімділіктің
бірінші қадамды ретінде негізігі түсініктерді анықтау болды:
-мемлекет қауіпсіздігі- шынайы және потенциалды қауіптерден мемлекет
мүдделерінің қорғануы жағдайы;
-сыртқы қауіпсіздік- мемлекетердің қауіптерден, шетелдік мемлекеттер
қауіптерінен, ұйымдар және азаматтардың қорғану жағдайы;
-әскери қауіпсіздік- мемлекетің шынай және потенциалды қауіпттен
қорғануы және мемлекеттің территориалдық тұтстығына және тәулесіздігіне
әскери тараптағы қауіпті қорғаудан сақтау деп атауға болады;
-мемлекетің мүдделері- саяси,экономикалық, әлеуметтік және басқа да
мемлекеттер қажеттілктерінің жиынтығы, оның орындалуы мемлекеттің
конституциялық адам құқықтары және азамат жөніндегі, қоғам құныдылығы,
негізгі мемлекеттер институты негіздерін қорғауды атаңа болады;
-ақпараттық қауіпсіздік- мемлекеттің ақпарат қауіпсіздігің қорғаныс
жағдайы, сонымен қатар тұлға құқықтары және мүдделеріның ақпарат саласында
болуы;
-ұлттық қауіпсіздік концепциясы- мемлекеттің құрылысына бағытталған,
ресми қабылданған бағыттардың тұлға қауіпсіздігі, қоғам және мемлекетті
сыртқы қауіптерден саяси, экономикалық, әскери, техникалық, экологиялық,
ақпаратық, саладағы мемлекеттер және мемлекеттік стратегияны бар
ресурстар негізінде қорғау;
-ұжымдық қауіпсіздік-мемлекетің шынайы және потенциалды қаутіпен
қорған процесі, ол әскери мақсаттағы координация және біріккен қызмет
саласында қорғауды атауға болады.
- ұжымдық қауіпсіздік- мемлекеттің шынайы және потенциалды
қауіптерден және әскери тараптағы басы кіруден қорғаныс деңгейі оның
негізінде коодинация және қатысушы мемлекеттердің біріккен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді атауға болады және соған қатысты халықаралық келісімдер
деи атауға болады;
- қоғамдық қауіпсіздік- өмірдің, денсаулықтың және азаматтардың әл-
ауқатының қорғалуы, сонымен қатар қоғам құндылықттарының және қауіпсіздік
мүмкіндіктері және қауіптен қорғануды атауға болады, сол арқылы оларға
қауіп төнеді;
-қауіпсіздік объектілері- тұлға, оның құқықтары мен бостандықтары,
қоғам және оның материалдық және рухани құндылықтары, мемлекет және оның
конститиуциялық құрылысы тәуелсіздігі және территориалдық құрылысын атауға
болады;
-қауіпсіздік субъектілері- мемлекет өзінің өкілеттіліктерін заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі арқылы, азаматтар мен ұйымдар арқылы
жүзеге асырады;
-қауіпсіздіккке төнетін қауіптер- жағдайлар, процестер және
факторлардың жиынты,ы, олар мүдделердің немесе оған қауіп төндіретін және
кедергілерді атауға болады.
-экологиялық қауіпсіздік- өмірлік маңызды мүдделер және тұлғаның
құқықтары, қоғам және мемлекеттің қауіптен қорғануы, антропогендік және
басқа да жолдармен қоғамдық ортаға әсер етуді атаймыз;
-экономикалық қауіпсіздік- мемлекеттің экономикасының ішкі және
сыртқы шарттарының, тұрақты даму және экономикалық тәуелсіздікке қауіп
төндіретін процестер және факторларды атауға болады.
Моделдік заңда бекітілгендей қаупсізіздікті қамтамасзы ету тәулесіз,
егменді, суверенді мемлекеттің дамуының басты шарты болып табылады[102],
сонымен қатар Заң мемлекетік органдардың, ұйымдардың, жеке меншік
формаларын қарамастан және қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мақсаттарын
анықтайды, жүйе және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бағыттарын
анықтайды.
Заң жобасындағы маңызды болып табылатыны онда қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің жүйелері анықталынады:
Қауіпсіздікке қауіп төндіруді болжау және анықтау;
Оперативті кешенді табу және ұзақ уақытқа әсер етуші іс-шараларды алдын-
алу және қауіпсіздікке қауіп төндіруді анықтау;
Қауіпсіздікке қауіп төндіруге дайындықты қолдау және дайындығын табу;
Мемлекетттің жалпы және аймақтық қауіпсіздігін халықаралық келісімдерге
сәйкес келуін табу;
Қазіргі және басымдық іс-шараларын қауіпсіздікке қауіп төндіретін
Заң жобасына сәйкес мемлекеттің қауіпсіздігін сақтаудың негізгі
приинцитперіне мынан жатқызуға болады:
Қауіпсіздікті қамтаммасыз етуге байланысты заң негіздерін сақтау;
Қауіпсіздікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы жаһандану жағдайында
2. Ұлттық қауіпсіздік жүйесінің жаңа өлшемдегі мәні
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ОДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
2.1. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ұлттық және ұжымдық
қауіпсіздігінің өзара байланыссы: норимативті база және институттар
2.2 ТМД мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздік жүйесініің қауіптері
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі посткеңестік кеңістіктегі жаңа мемлекеттердегі
ұлттық қауіпсіздік мәселесі теоретикалық және тәжірібиелік себептермен
айқындалған. Теоретикалық жағынан, біріншіден, ХХғ биполярлы әлем
жағдайындағы жасалған концепциялардың халықаралық қатынастардың жаңа
субъектілерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің тәсілдерінің
жасағанда сәйкестігін тексеру қажет. Екіншіден, ұлттық қауіпсіздік
классикалық түсінігінің сувернизация процесі әлі аяқталмаған, яғни ішкі
және сыртқы істерде тәуелсіз болуы, толықтай өзін-өзі басқару аяқталмаған
жағдайына байланысты қолданылады ма деген сұраққа жауап беру қажет.
Үшіншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі халықаралық
қауіпсіздік арасындағы арақатанынасын тексеру қажет.
Аз уақыт ішінде (1991ж бастап) посткеңесік кеңістіктегі қалыптасқан жаңа
тәуелсіз мемлекеттердің олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің жаңа
тәсілдері қалыптасты, олар нормативті-құқықтық құжаттарда бекітілген.
Олардың айырмашылығы, жекелей алғанда, әрбір мемлекет үшін жаһандық,
аймақтық және ішкі қауіптердің маңыздылығын бағалау, аймақтық интеграцияға
қарым-қатынасы, шетелдік мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге қатысуының мүмкіндік дәрежесін қарастыру жатады.
Осы тәсілдер жалпылауды және салыстыруды қажет етеді, ол өз кезегінде
таңдалған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Тәжірібиелік жағынан алып қарағанда, жаңа посткеңестік кеңістіктегі
мемлекеттердің халықаралық терроризм және экстермизмге қарсы күресетін
мемлекетаралық бірлестіктерде қатысу түрлерін зерттеу маңызды. Әсіресе
атап өтеетін жайт, ол Орта Азиялық мемлекеттер үшін маңызды, олар өзінің
территориясында шетелдік әскери базалар және көлік-әскери құралдарының
орналасуына байланысты әр түрлі көзқарас білдіреді.
Маңызды өзекті зерттеудің тәжірібиелік аспектісі ретінде Орта Азиялық
мемлекеттердің ТМД, ҰҚШҰ,ШЫҰ секілді ұйымдар шеңберінде дамуын қарастырады.
Орта азиялық аймақтардың мемлекетаралық қайшылықтарының маңызды кешенді
мәселелері қарастыруға жатады. Осы үшін ұлттық қауіпсіздіктің әрбір жеке
ортаазиялық мемлекет үшін жағдайын бағалай алу қажет және осы саладағы
мәселелерді шешу қажет.
Жоғарыда аталған барлық мәселелерді ұлттық, аймақтық және халықаралық
қауіпсіздікті күшейту үшін және оларды жетілдіру үшін тәжірібиелік
қолданыстар аталып өтіледі.
Зерттеу тақырыбының Саясаттанулық әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті зерттеу
бойынша үлкен дәстүрге ие, олардың құрылымдық сипаттама, түрлері және
қамтамасыз ету амалдары қарастырылған [1].
Саясаттанулық зерттеудің жеке кешенін қауіпсіздіктің әр түрлі
концепциялары құрайды. Олар рөлді әр түрлі түсінеді және субъектілердің
удельный вес әр түрлі бағалайды, объектілер және қауіптер, сонымен
қатар, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің амалдары. Ұлттық
қауіпсіздіктің классикалық (реалистік) концепциясы қауіпсіздіктің негізгі
субъектісі ретінде мемлекетті мойындайды, осыған сәйкес өткен ғасырдың
ортасына дейін ұлттық қауіпсіздік түсінігі ғалымдар және саясаткерлермен
мемлекет мүддесі үшін күштік қорғау қажеттілігі деп түсіндірілген, ол
болса күштік құрылымдардың қызметімен қамтамасыз етіледі.
1980ж. соңынан ұлттық қауіпсіздіктің жаңа парадигмасы қалыптаса бастады,
ол тұлғаның, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігінің басымдық тәртібінде
қарастырады. 90ж саясаттанушылар қауіпсіздіктің әскери емес түрінің
ұлттық қауіпсіздіктің тұрақты дамуымен байланыстырылады, кооперативті
қауіпсіздік, адамзаттық қауіпсіздік, демократиялық әлем теориясы, жалпы
қауіпсіздік концепциясы және интегративті қауіпсіздік концепциясы
қалыптасты, олар қауіптің мазмұны, қауіпті алдын-алу тәсілдері,
қауіпсіздікке жету құралдары бойынша айырмашылықтары болды.
Отандық саясаттану үшін ұлттық қауіпсіздік мәселесі КСРО-ның құлауымен және
жаңа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен жаңа өлшемге ие болды. Шынайы
посткеңестік кеңестіктегі ішкі саяси және сыртқы саяси процестердің
динамизмі жаңа ұлттық қауіпсіздіктің теорияларын зерттеуді қажет етті. П.
А.Цыганков, А.Д.Богатуров, Н.А.Косолапов, М. А. Хрусталев, М.М.Лебедева,
А.В.Торкунов, Э.Баталов, Л.В. Возжеников, С.В.Кортунов, Д.И. Макаренко және
т.б. фундаменталды зерттеулерінде көрініс тапты.
Соңғы онжылдықта аймақтық және ресейлік зерттеушілердің орта азиялық
мемлекеттердің қауіпсіздік аспектілеріне байланысты зерттеулер пайда болды,
олар ішкі саяси процестердің қалыптасуы және Орта Азиялық мемлекеттердің
сыртқы саяси бағыттарының қалыптасуын және олардың жаһандану жағдайында
қызмет етуін қарастырады.
Жаңа теоретикалық жұмыстардан басқа көптеген нормативті және бағдарламалық
құжаттар пайда болды, олар ұлттық қауіпсіздік саласын реттеуге арналған,
оны басқарудың принциптерін анықтайды және бір уақытта оның концептуалды
негізделуінің маңызды кезеңдері болып табылады [12].
Осылайша, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі аса басым
мәселелердің бірі болып табылады, онда жаңа теоретикалық және тәжірібиелік
аспектілерді зерттеу болып анықталынады.
Зерттеу объектісі ретінде жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі
тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің қорғалу
жағдайын атаймыз, зерттеу пәні- ортаазиялық мемлекеттердің ұлттық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің мәселелері және механимздерін атауға
болады.
Зерттеу мақсаты ретінде ұлттық қауіпсізідіктің әр түрлі концепцияларын
талдау, посткеңестік кеңістіктегі жаңа мемлекеттердің, ең алдымен Орта
Азиялық аймақтағы саяси тәсілдердің спецификасын анықтауды қамтамасыз ету.
Осы мақсатқа жету үшін ең алдымен келесідей зерттеу міндеттері қойылды:
ұлттық қауіпсіздік категориясының құрылымын қарастырып және
операционалды анықтама беру;
ұлттық қауіпсіздіктің қазіргі теоретикалық және саяси категорияларын
талдау;
нормативті-институционалды қамтамасыз ету саласында ТМД-ға қатысушы-
мемлекеттерінің ұлттық және ұжымдық қауіпсіздігінің арасында өзара
байланысты көрсету;
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде орта азиялық мемлекеттердің
тәсілдерінің спецификасын көрсету;
Орта Азия мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігінің аймақтық қауіптерін
сипаттау;
Мемлекетаралық интеграция институттарының трансформациясын ортаазиялық
мемлекетердің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп қарсы іс-әрекет етуіне қарама-
қарсылыған қарастыру;
Курстық жұмыстың жұмыстың ғылыми жаңалығы келесіден тұрады:
-қазіргі жағдайларда ұлттық қауіпсіздік түсінігі қауіпсізідіктің жаңа
түрлері, объектілері, субъектілерінің енуінен үнемі кеңейуде;
- ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің қазіргі теоретикалық және саяси
концепциялары әр түрлі қауіптердің сипаты ретінде және оны алдын алуыдң әр
түрлі тәсілдері екендігі дәлелденді;
-ТМД қатысушы-мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
жалпы құрылымдық сипаттамалары ерекшеленді;
- Орта Азиялық мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздік страгеияларының
концепциялары салыстырмалы талдау негізінде қарастырылды;
- орта азиялық мемлекеттердің қауіптерінің негізгі ретінде аймақтық
қауіптер екендігі анықталған, олар жаһандық негативті факторлар есебінен
іс-әрекеті күшейеді, ішкі қауіптер қиындататуы және оған қарама-қарсы
күрес болуы жағдайды қиындатады;
- ретроспективті анализ барысында мемлекетаралық интеграция инстиуттарының
перспесктивалары анықталған және олардың орта азиялық мемлекеттердің
ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қатысуы көрсетілген;
Зерттеудің теоретикалық және методологиялық негіздері. Дипломдық жұмыс
жалпы ғылыми әдістерді қолдану арқылы атқарылған, сонымен қатар
саясаттанулық, құқықтық, тарихи, жүйелік-құрылымдық және құрылымдық-
функционалды анализ бойынша талданған. Себебі зерттеудің қызығушылығы
Орта Азиялық аймақ мемлекеттерінің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
арналған негізгі зерттеу әдістері ретінде баяндау және әр түрлі эксперттік
әдістер (эксперттік баяндамалар, аналитикалық справки), салыстырмалы әдіс
(компаративистік) және статистикалық талдау әдістерін атаған.
Зерттеудің эмпирикалық базасы. Зерттеуді жүргізу барысында құжаттар және
материалдар алынған, оларды келесідей топтарға бөлуге болады:
Шетелдік мемлекеттердің нормативті құжаттары және халықаралық ұйымдардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселері бойынша;
ТМД нормативті құжаттары;
Орта Азиядағы жаңа тәулесіз мемлекеттердің концепциялары, стратегиялары,
ұлттық қауіпсіздік туралы заңдары;
Эксперттік талдаулар және адам дамуы туралы баяндамалар;
Орта Азиялық саясаттанушылар және саясаткерлердің мақалалары және сөйлеген
сөздері;
Орта Азиялық мемлекеттердің әлеуметтік-экномикалық жағдайы туралы
статиститкалық ақпарат;
Батыстық және посткеңестік БАҚ туралы құжаттар;
Зерттеудің нәтижесі ретінде, оның қортындылары және ұсыныстары мемлекеттік
құрылымдар мен азаматтық қоғам инстиуттарымен ұлттық қауіпсіздік
саласында ресми құжаттарды дайындауда қолданыла алады, сонымен қатар орта
азиялық мемлекеттердің сыртқы саяси стратегиясын анықтауда және халықарвлық
әріптестік түрлерін таңдауда қолданылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұлттық қауіпсіздік концепциясы жаһандану жағдайында
Ұлттық және жаһандық қауіпсіздіктің өзара тәуелділігі, ядролық соғыстың
пайда болу қауіпі ретінде пайда болудың салдары болып табылады: ол өзара
кепілді жою мәселесімен байланысты; қырғм-қабақ соғыс және социалистік
блоктың құлауы кезеңіндегі өзгерген шарттары бойынша; ішкі және сыртқы
қауіптер, мемлекеттік және қоғамдық мүдделер арасындағы шекаралардың
бұзылуы; өзара тәуелділіктің өсуі әскери күшті қолданудың шектеуге басымдық
беру ұлттық қауіпсіздіктің жаңа концепцияларының пайда болуына әкелді. ХХ
ғасырдың соңында келесідей мәселелер қалыптасты: кооперативті
қауіпсіздік; адамзаттық қауіпсіздік мәселесі; демоктртиялық әлем теориясы;
жалпы қауіпсіздік мәселесі; интегративті қауіпсіздік мәселесі, ол келесідей
параметрлер бойынша айырмашылғы болды, қауіптің мазмұны, қауіпті алдын-
алу, қауіпсіздікке жету құралдары. Осыны түсіну үшін, аталғандардың ішінен
қайсысы жаңа тәуелсізі мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің мамзұндық
мүдделеріне қайсысы сәйкес келетіндігі жайлы қарастыру басым болып
табылады.
Кооперативті қауіпсіздік концепциясы. Осы концепция екі негізгі бағытқа
бөлінеді, оларды гроциандық және кантиандық деп атайды.[44] Оларды
біріктіретін мәселе, ішкі қарулы қақтығыстар тек қана сол мемлекетте орын
алған жағдайда ғана емес сонымен қатар көршілес мемлекетке де және жалпы
әлемдік қауымдастыққа да әсерін тигізеді, олар өз кезегінде кооперативі
қауіпсіздік жүйесі барысында және оның айналасында қажетті ішшарларды
қабылдауы қажет.
Сәйкесінше гроциандық бағыт осы ішшара ретінде халықаралық институттардың
құрылу және қызметін басты өлшем ретінде сипаттайды, ең алдымен ол БҰҰ,
және халықаралық құқықтық нормаларды қабылдау, олардың орындамау кейбір
мемлекетке белгілі бір шектеулер яғни санкциялар алып келеді.
Кантиандық бағыттың гроциандықтан айырмашылығы, оның қолдаушылары БҰҰ
қызметінін эффективті емес екендігін ескертеді және қауіпсіздіктің өзгеру
мерзімінде халықаралық-құқықтық нормалары шеңберінде емес, гуманитарлық
құндылықтар және идеалдарды қорғау мақсатында әрекет етуі қажет.
Эксперттердің есептеуінше, осы бағыттар арасында айырмашылық аса алшақ
емес, оларды екі тәуелсізі концепциялар ретінде қарастыруға болады деп
атайды.[45]
Кооперативті қауіпсіздіктің қамтамасыз етудің гроциандық концепциясы 1980ж
соңында АҚШ-тың Бруклин университетінің ғалымдарымен жасалған. Оның негізін
қалаушыларға сәйкес кооперативті қауіпсіздік- ол агрессияны қарама-қарсы
қауіптерді құру арқылы және ол кімнен шығатын қауіп ретінде екендігін
көрстеу мақсастында шығады[46]. Осы мәселені нақтылай кететін болсақ,
авторлардың атауынша, ұйымдасқан әскери дайындықты қысқарту бойынша,
кооперативті қауіпсіздік өз қызметі бойынша тікелей субмемлекеттік
зорлыққа негізделген және әлемдегі хроникалық қауіптің және кедейшіліктің
негізгі көзі болы табылады. Бірақ та кооперативі қауіпсіздік халықаралық
қауіпсіздікке негіз береді- ол шынайы тұрғыда қажет негіз яғни азамттық
зорлықты болдырмау[47].
Гроциандық моделдің жақтаушыларына сәйкес кооператитві қауіпсіздіктің
элементтерінің негізгі мазмұнын келтірсек:
- кооператитві қауіпсіздікке жетуге бағытталған шаралар күшке қаарғанда
келісім негіздеріне сүйену қажет, ал қооператитві қауіпсіздік жүйесінің өзі
халықпен легитимді ретінде қабылдану керек;
- кооперативті қауіпсіздік жүйесі басқа мемлекеттердің қосылуына ашық
болуы қажет, егер де ол басқа кооператитвті қауіпсіздік принциптеріне
сәйкес келетін болса;
- кооперативті қауіпсізідіктің мақсаты барлық қаруды жою емес, барлық
зорлық түрлерінің алдын-алу және барлық саяси құндылықтарды үйлесімділікте
сақтауде емес, маңызды, ұйымдасқан агрессияға құралдар жиналуының алдын-
алу, осылайша халықаралық қауымдастыққа азаматтық зорлықтың ұйымдасуына
жауап қайтару;
-кооператитвті қауіпсіздік мәселесі өз ішіне мынандай маңызды принципиалды
компоненттерді қосады, ол денуклеаризмация, қарапайым қарулы күштердің
қорғаныс конфигурациясы, агрессияға келісілген халықаралық жауаптың болуы,
әскери инвестицияның төмендеуі және барлық іс-шаралардың ашықтығы.
Жақын пікірлер қатарын австралиялық зерттеуші Д.Дьюитт көрсетеді. Оның
инициативаларына сәйкес, 1990ж қыркүйегінде БҰҰ Бас Ассамблеясының
жиналасында Канада өкілі Дж.Кларк, ДюДьюитт осы мәселелерді көтерген, ол
кооперативті қауіпсіздік жүйесі үшін ең бастысы ретінде үш элементтің
болуын атайды: біріншіден,агрессоорды қорқытуға деген бағыт емес
керісінше, агрессияны алдын-алудың мықты кепілдерінің болуы; екіншіден,
одақтардың саясатындағы баламалық немесе ең болмағанда, солармен бір ретте
болу және үшіншіден әскери ғана емес әскери емес қауіптің болуы.
Аса маңызды түрде атап өту қажет, Д.Дьюиттің пікірлері бойынша кооперативті
қауіпсіздік тек қана мемлекеттік қана емес сонымен қатар мемлекеттік емес
трансұлттық акторларды да қарастыру қажет. Арнайы формальді институттар
немесе механимзмдері қажет етпей, егер де қатысушылары қаласа ол оның
құрылуы мүмкіндігін жоққа шығармайды. Негіздегенде, қооператитві
қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуы оған қатысушы мемлекеттер міндетті түрде
өзінің ішкі жағдайының жақсаруына көңіл аударуы міндет,- деп аталады[49].
Кооператитві моделдің гроциандық қауіпсіздік концепциясының қолдаушыларына
сәйкес, ұсынылатын шаралар жиынтығы халықаралық қауіпсіздіктің жекелей
өзінің жүйесі ретінде анықтала алады, ол үшін қазіргі әрекет етіп отырған
жүйені жетілдіру қажет, бірақ та қазіргі жағдайыда кезекті блоктарға
бөлінуге алып келуі мүмкін.
Біздің көзқарасымызша, гроциандық концепцияның әлсіздігі, ұлттық
мемлекеттердің ішкі қақтығыстарын алдын-алу жөніндегі БҰҰ санкцияланбаған
араласуы туралы конструктивті ұсыныстарының болмауында, алайда атап өту
қажет, келесідей жағдайлар болуы мүмкін, мемлекеттің суверинитет геноцид
қауіпі алдында екінші орынға шығады, гуманитарлық апат, әлемдегі жалпы
жағдайдың тұрақсыздығы немесе агрессорды айыптауды осындай жағдай деп
атауға болады. Сәйкесінше, осындай жағдайды шешу үшін сенімді халықаралық-
құқықтық механизм аса қажет.
Кооперативті қауіпсіздіктің кантиандық концепциясының негізгі ережелері
Р.Коэнмен калыптастырлыған,[50] кооперативті қауіпсіздік ретінде ұжымдық
қауіпсіздіктің және ұжымдық қорғаныстың және жаңа тәсілдің синтезі
негізінде жслған деп түсіндіреді,ол жаңа ұрпақ мерзіміндегі конфликтілерді
шешудегі ынтымақтастықпен тығыз байланысты.
Ұжымдық қауіпсіздік қақтығстың бастадғанынан кейін агрессоррды тоқтатуға
бағытталған, ұжымлдық қорғаныс өзінің мақсатында өзінің мүшелерін
сыртқы агрессиядан қорғау өзініңі ұжымдық құрылымына назар аударуға
бағытталған. Кооперативті қауіпсіздік осы барлық элементтерді біріктіре
отырып, тағы біреуін қосады, ол белсенді көмек және тұрақтылықты
кооператитві қауіпсіздікке жақын кеңестік аймақтарында тұрақтылықты
дамыту, ол өзінің ұйымына немесе оның мүшелеріне кері әсерін тигізуі
мүмкін,- кооператитві қауіпсіздікке қатысушы-мемлекеттердің гуманиарлық
араласуына яғни осы жүйенің пределами күшті болдырмау. Одан басқа,
кооперативті қауіпсіздік агрессияға қарыс превентивті шараларды
қарастырады. Қауіпсіздікке жетудің басты жетістігі ретінде кантиандық
моделді қолдаушылар НАТО деп есептейді.
Осылаша, кооперативі қауіпсіздіктің кантиандық моделі өз алдына белгілі
аралықтағы мемлекеттер үшін қауіпсіздік жүйесін көрсетеді, олар жалпы
идеологияға біріккен, өзінің жалпы мүдделері үшін осы жүйеге мүше емес
емес мемлекеттерге қарсы күш қолданбаудан бас тартпау керек. Кооператитві
қауіпсіздіктің кантиандық концепциясы аса радикалды және халықаралық-
құқықтық жүйеде аса үлкен оппозицияда әрекет етеді.
Адамзаттық қауіпсіздік концепциясы. Адамзаттық қауіпсіздік концепциясы 90
жылдардың екінші жартысында ойлап табылған. Ол өзінің мәні бойынша
коопераивті қауіпсіздіктің кантиандық моделіне өте жақын. Осы концепцияның
негізін қалаушылардың бірі, Канаданың сыртқы істер министрі Л.Эскуроти
[51], болып табылады, индивидтердің қауіпсіздігі қазіргі таңда төмендеу
тенденциясына ие, әсіресе ішкі қақтығыстардың өсу мәселесіне тікелей
байланысты. Жаңа азаматтық қақтығыстар және адам құқықтарының жаппай
бұзылуы, терроризм және нашақорлықтың таралуы, сонымен қатар қоршаған
ортаны деградациялаудың болуы қауіпсіздік саласында сапалы түрдегі жаңа
стратегиялық тұжырымдамаларды қажет етеді.
1.2.Ұлттық қауіпсіздік жүйесінің жаңа өлшемдегі мәні
Адамзаттық қауіпсіздік саласының басты идеясы ретінде индивидтердің
қауіпсіздігі мемлекеттің қауіпсіздігі идеясынан келіп шығады деген
гипотезаға қарсылық білдіру. Л.Эскуроути концепцияның алты компонеттерін
бөліп көрсетеді:
Жағдай дәлелдеген кезде адамзаттық қауіпсіздікті қорғауға араласу қажет.
Осындай араласу өз ішіне күштік амалдарды қолдануды кіргізеді, оның
құрамына санкциялар және әскери араласу, НАТО және Косово операцияларында
мәселелері бойынша орын алды;
Стратегияның адамзаттық издержки өлшеу қажет, мақсаты болып мемлекет
қауіпсіздігінің және халықаралық қауіпсіздігіне жету мақсаттарын көрсетеді;
Қауіпсіздік саясаты адам құқықтарын қорғау, демократия және дамуды
стратегиялық қолдауға тығыз интеграцияланған болуы қажет;
Мәселенің трансұлттық табиғатына сәйкес, тұлғаның қауіпсіздігне қауіп
төндіре отырып осы саладағы иницативалар барлық акторларға бағытталуы
қажет, көпжақты ұйымдар және азаматтық қоғамм топтары;
Адамзаттық қауіпсіздік жүйесі эффективті болуы үшін барлық қарастырылған
салалар бойынша жоғарғы деңгейдегі координация деңгейін қамтамасыз ету
қажет;
Адамзаттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды орын үкіметтік емес
ұйымдарға берілуі тиіс, олар индивидтердің құқықтарын қорғау ісінде
белсенділік танытады және концепцияна орындауда маңызды рөл атқарады[52].
Осы концепцияны бағалай отырып, оның ерекше қасиеті ретінде индивид және
мемлекет қауіпінің қарама-қайшы болуы деп атай аламыз, әділеттілік үшін
атап өту қажет адамзаттық қауіпсіздік идеясы және индивидтерді қолдау
мақсатары арасында ешқандай сенімсіздік жоқ. Автор өі осы тезисті жоққа
шығарады, ол зорлық феномені мемлекет беделінің эрозиясымен тіклей
байланысты[54]. Екінші сұраққа келетін болсақ, ол кооператитві қауіпсіздік
мәселесіндегідей құқықтық мәртебе және ішкі қақтығыстарға араласудың
әскери салдарларына байланысты.
Демократиялық әлем теориясы. Осы теория халықаралық қауіпсіздіктің
демократияның белгілі моделіне нақтыланған әсері ретінде анықталған.
Біздің қауіпсіздігіміздің аса күшті қорғанысы, демократиялық
мемлекеттерден тұратын жауапкершілікті басшылығы бар әлем. Әлемдік
құрылымды қажетті құралдар арқылы күшейту оған мемлекет жетекшілігіне
жауапкершілікті таныту, әлеуметтік және саяси реформаларды қолдау,
жемқорлықпен күрес және билікті асыра пайдалану, құқықтық мемлекетке
кіріспе және адам құқықтарының қорғалуы[55].
Демократиялық әлем теориясы белгілі дәрежесінде қауіпсіздіктің әлеуметтік
концепциясына жақын, оған сәйкес социалистік мемлекеттер арасындағы соғыс
мүмкін емес, себебі социалистік мемлекеттер бейбітсүйгіш және өздерінің
мәнділігі бойынша гуманды, жалпы алғанда соғысқа бейім емес (тек қана
қорғаныс соғыстары және империалистік агеррссордан басқа) және бір-біріне
қарсы соғысты жоққа шығарады.
Әлеуметтік концепция сияқт, демократиялық әлем теориясы да конфликтілер
яғни демократиялық мемлекеттер арасында болу себебі мемлекеттердің қажетті
деңгейде демократиялық дамымағындығынын көрсеткіші болып табылады.
Методологиялық жағынан жақын және дәлелденетін болып табылады. Көп
жағдайда ол егер де демократиялық мемлекеттер соғысқа араласқан немесе
олардың арасында қарулы қақтығыс болған жағдайда, ол екі жақта аса қажетті
демократиялық емес дегенді көрсетеді (мысалы, Грекия және Түркия) немесе
олардың біреуі толықтай демократиялық емес дегенді көрсетеді (Аргентина мен
Ұлыбритания арасында жанжал болған кезде), бұл жерде соғыс жайлы
айтылмаған, себебі соғыс ретінде 1мың адам қаза болған жағдайды атауға
болады.
АҚШ немесе басқа НАТО тобының қатысушы мемлекеттері басқа мемлекеттердің
ішкі істеріне араласқанда (мысалы, 1968ж. Гренада 1999ж. Югаславия)
олардың қажеттіліктері демократияны қайта қалпына келтіру болып табылады.
Ұқсас аргументтер ретінде социалистік мемлекеттер арасындағы жанжал,
мысалы, 1970ж. Қытай мен Въетнам жанжалдары түсіндіріледі: ресми деректер
бойынша және кеңестік публицистика мәліметтеріне сәйкес конфликттің болу
себебі социализмнің даму деңгейінің төмендігі деп те түсіндіріледі. Өз
кезегінде, 1956ж. кеңес әскерлерінің Венгрияға немесе 1968ж. Чехославакияға
басып кіруі социализмді қорғауға байланысты.
Іс жүзінде екі гипотезада социалистік әлем және демократиялық әлем-
екеуіне де ортақ жақтары бар. Р.Аронның пкірінше, гоменгенді жүйелер
(біркелкліктің жоғарығы деңгейі яғни саяси режимдер бойынша оған кіретін
мемлекеттер экономика, идеологиялық пікірлері бойынша, мәдениет т.б.) аса
тұрақты және конфликт болуы гетерогенділірге қарғанда төмен деп атайды
[56].
Мойындау қажет гомогенділік бойынша, мысалы батыстық әлем жалпы алғанда
және Батыс Еуропа да жекелей алғанда, сәйкес мемлекеттер арасындағы
конфликтілер аса сирек болған. Бүгінгі күні осындай мемлекеттер арасындағы
қарулы конфликтінің болуын ойлау қиын, мысалы Франция Германия,
Ұлыбритания, Испания, Португалия және т.б. тарих аралығында бір-бірімен
сирек болмаса да қақтығысқан. Осының негізінде теоретикалық негіздеме
жасау аса қиынға соғады.
П.Аснердің айтуынша дамыған мемлекетер арасындағы соғыстың төмендеуі
жайлы көп айтуға болады. Алайда осы тенденцияны мойындау қырағылқпен
жүзеге асуы қажет, өйткен себебі басқа маңыздылықтарға назар аудармау үшін
қажет: таалған тенденцияның генерализациясы оның барлық планеатға
экстраполяциясы немесе барлық формадағы зорлықтың болуы және тек қана бір
факторды түсіндіру оның негізінде демократия бола алушы еді.
Қазіргі кездегі көптеген саясаттанушылар мемлекеттің оның соғыс құмар
немесе бейбітсүйгіш ретінде анықталуын қиын деп атайды. Мысалы, Б.Рассет
және Х. Старр жоғары деңгейдегі бейбітсүйгіштік белгілі нақты формасында
қоғам,экономика немесе үкіметті көрсетеді [58]. Олардың көрсететіні,
жағдайды кез-келген тұрғыдан зерттеу, ХХғ. және XVIIIғ. XIXғ. ортақ
жағдайлардың болуы мемлекеттің халықаралық соғыста қаншалықты қатысуының,
және сонымен қатар демократиялық және авторитарлық құрылыстың, нарықтық
немесе социалистік экономиканың себеп-салдарлық байланыстарын көрсетпеді.
К.Райт, соғыс және қарулы конфликтілерді зерттейтін аса танымал маман
атауынша: Егер де статисткаға назар аударсақ, демократияның авторитарлыққа
қарағанда соғысқа енунің жоғары екендігін көреміз. Франция соғыс негізді
болған және ол республика, монархия және империя болған. Ұлыбритания
соғысқұмар мемлекеттердің арасында алғашқы орындардың бірін иемденеді,
алайда ол өзінің басқару формасы бойынша ұзақ уақыт бойы демократияға
жақын болған... Аса сенімді статистикалық байланыстылықты демократия
тенденциясын жалпы бейбітішілік және соғыс кезеңіндегі демократиядан өткеру
уақытынң статистикалық тенденциясын көрсетуге болады. Осы өзара
байланыстылық әлем демократиняны орнатады демократия әлемді орнатқанша деп
көрсетіледі.
Соңғы ескерту аса маңызды, себебі демократиялық әлем теориясы, әлемде
бейбітішілктің болуы, әлемдік демократияны орнатады деп атап көрсеткен
болатын.
Демократиялық әлем теориясының қолдаушылары жекелей алғанда Р.Дж.Руммель
АҚШ-та пайда бола отырып, халықаралық қауіпсіздіктің келесідей жүйесінің
принципін қажет деп түсінді: кедейшіілкі жеңу, халықтар арасындағы өзара
түсінушілікті арттыру, жалпыадамзаттық мақсаттарды орнату, мемлекеттерде
демократиялық өзгерістерге негіз олу, азшылықтың өзін-өзі анықтауға деген
мақсаттылығы;конфликтілердің институционалдануы және оны шешу және т.б.
[60].
Дж.Снайдер және С. Ван Эвераның есептеуінше демократия таралауының
американдық саясаты фактілі түрде әлемдегі соғыс қақтығыстарының пайда
болуына алып келеді керісінше болған жағдайда деп атап өтеді. Ретсіз түрде
Құрама Шттатарға демократияны жаһандық масштабта таратқанша, әлемде
демократияға бейбіт тәсілдің орындалуын атап көрсетті және осындаай
шарттардың орындалуына мемлекет негіз бола алады.
Осы концепцияның әлсіз жақтарына, біздің көзқарасымызша, ол шынайы тарихи
және ұлттық шарттарға негізделген кедерлігілерді есептесмейді, осы
демократия жеке мемлекетттерде орнауы мүмкін.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы. Жалпы қауіпсіздік концепциясы дамыған
мемлекеттерде пайда болды, олар постиндустриалдық, постмодернистк ғасырға
өтер кезінде пайда болды және олар үшін қауіпсіздік аса маңызды мәдени
құндылықтар болып табылады. Концепцияның жалпы мәнінің қауіпсіздігі- ол
қауіпсіздіктіі адамзатық өлшемі жайлы,яғни әлеуметтік шарттардың бірлігі,
қажетті өмір сүру және еркіндікті қамтамасыз ету үшін аса қажет.
Ағылшын зерттеушісі Б.Бузан Халық, мемлекет, қорқыныш деп аталатын
мақаласында (1983ж) қауіпсізіздіктің бастау негізу туралы тұлғаны
қарастырду ұсынды. Б.Бузан идеялары Адамзаттық даму қортындылары деп
аталатын мәлімдемеде 1994ж БҰҰ Даму бағдарламасымен, 1999ж қарашада
Стамулда қаылданған еуропалық қауіпсіздік Хартиясына тікелей байланысты
дайындалған, ол жерде адамзаттық қауіпсізідікті жалпыға ортақ деп
қарастырды[64].
Осы жылы Принстон университетінің профессоры Р.Ульман дайындаған
Қауіпсіздік түсінігін қайтадан анықтау деп аталады. Осы ғалымның пікіріне
сәйкес, ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіру ретінде, біріншіден, белігілі
бір мемлекеттің қысқа уақыт аралығында халықтың өмір сүру деңгейінің
төмендеуі, екіншіден, саяси баламның аралығының кішірейуі, мемлекетің
ішіндегі жеке үкіметтік емес ұйымдар немесе үкімет өкілітілігінде болуына
атауға болады[65].
Адамзаттың қауіпсіздік концепциясынан айырмашылығы осы теорияда индивид
қауіпсіздігі және мемлекет қауіпсізздігі арасындай қарама-қайшылық бар.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы құқық және бостандықты қарастырады, ол адам
өмір үшін маңызды, оған қорғаныстың тармақтары бағынады, оның орындалуы
сақтау мен қорғанысыты қаежет ететін әскери ресурстарды атауға болады[66].
Қоғамның жоғары деңгейдегі қауіпсіздігі қамтамасыз етілу жағдайды
қауіпсіздік қоғамы деп аталды.
Ұлттық және халықаралық қауіпсідік мемлекетті және азаматтарды әскери
сипаттағы сыртқы және ішкі қауіптерден қорғауға бағытталған. Осы
концепцияның жақтаушыларының пікірінше, қауіпсіздік индивидтің кез-келген,
соның ішінде ішкі қауіптің, қарулы және қарулы емес түрінен де қорғауы
керек. Осы тәсілдің өкілдерінің атауынша, соңғы 100 жылда көптеген адамдар
шетелдік әскердің қарулы іс-әрекеттерінің нәтижесінде қаза болған жоқ,
керісінше өзінің жеке үкіметтерінен қаза болды. Олардың пікірінше, адамның
негізгі қауіпсіздікке төнетін қауіптеріне аштық, эпидемия және табаиғи
катастрофаларды жатқызады, олар соғыс, геноцид және терриоризмді қоса
алғандағы адамдардың шығына аз болып табылады.
Концепцияның басқа аспектісі-адамдар арсындағы конфликтімен байланысты
емес, тіптен адамнан тәуелді емес құбылыстарды қауіпсіздікті қамтамасыз
етуге маңызды деп тануды атауға болады. Климатикалық және табиғи сипаттағы
апаттар адамзат, жануарлар және егінге зияны келуі мүкін, ал олардың өмірі
тікелей солармен байланысты, оған- құрғақшылықтің бір реттен қайталануы, су
тасқыны және вулкандардың атқылауы және ұзақ мерзімді және ірі масштабты
жаһандық жылуды да жатқызуға болады, шөлдену және табиғи ресурстардың
азаюы.
Осындай барлық әсркери емес қауітпер бай мемлекеттердің өздерінде болып
дәстүрлі қауіптердің санынан көбейді, ал кеде мемлекеттер үшін ұлттық
гуманитарлық катастрофа деп аталды. Одан басқа, әскери емес қауіптер мен
қатерлер әскери қауіптермен тығыз байланыста болады, себебі олардың
тарапынан болатын орын алатын осындай қауіптер халықтың өзін бағындырушы
қалыпқ түсіреді.
Жалпы қауіпсздік концепциясы минималды түрдегі қажет қауіпсіздікті
құрайды. Соңғысы физикалық қауіпсіздікті яғни, өмірдің сақталуы, табиғғи
әсіресе әлеуметтік өзара іс-әрекеттестіктен қорғалуы, ондайға саяси зорлық
егер де адам өміріне және денсаулығына қауіп төнідретін болса атауға
болады. Физикалық қауіпсіздікке басқа да аспектілер кіреді- экономикалық,
этномәдени және жеке ар бостандығы қауіпсіздігі.
Қатерлер қауіпсіздігі жайлы түсініктерді кеңеткен кезде, осы түсініктерді
қорғаныстың дәстүрлі түрлеріне қарағанда сипаттаған маңызды, тек осылар
ғана зерттеушілерді қауіпсіздік ортасын белсенді түрде қалыптаструға алып
келді, яғни ішкі қауіптерді аса қажет деп есептеп және постконфликтілік
өтпелі жағдайларда ішкі қауіпсіздікті сақтау маңызды болды[68].
СИПРИ аналитиктерінің атауынша, зорлық түрлері туралы түсініктер
қауісіздіктің орталық орынндарының бірін алды, ол кеңейіп және мемлекеттік
емес соғыстардың түрлеріне қарай ауысып кетті және қақтығыстардың басқа
түрлері- ішкімемлекеттік конфликттер трансұлттық оппененттерге қарай
ауысты, алайда ішкі мемлекеттік заңсыздық және қылмыстылықты да жатқыза
аламыз, кейбір авторлар тұлғаралық зорлықты да жатқызады. Жалпы жоғарыда
аталғандардың барлығы мемлекет монополиясының зорлыққ тигізетін қаупі болып
табылады, сәйкесінше мемлекеттік құрылымдардың бүтіндігі мен беделіе
әсерін тигізеді[69].
Осыдан шығатын қорытынды, халықаралық қауымдастыққа халықаралық араласу
арқылы әлсіз мемлекетерді күшейту қажет және оларды зорлықтың ішкі және
сыртқы түрлерінен қорғана алатындай қабілетті болуы қажет[70].
Балқандағы қарулы қақтығыс (1999ж) осы концепция қалай орындалатындығы
жайлы көрестті. Алайда осындай тәсіл халықаралық қатынастардың барлық
қатысушыларына қатысты болып табылмайды. Жартылай перифериялы және
периферийлық мемлекеттер тарапынана айыптаулар себебі, олардың адам
құқықтарының жалпы қауіпсіздік концепциясымен сақтаулын атауға болады, ол
демократиялық аса мықты мемлекеттердің қауіпсіздік ортасын құруымен
байланысты, олар үшін аса қажеттісі басқа халықтар және өркениет үшін аса
зерттелен болып табылады.
Жоғарыда аталған концепияларды талдай отырып, дамыған мемлекеттер жеке
қауіпсіздігі жайлы ойланады және аймақтық конфликтілерге араласуын
теоретиклақ түрде дәлелдеуге тырысады, олардың тарапынан өзіндік жеке
қорғаныс және экспорт түрінде аталуы мүмкін, алайда ол егеменділік пен
басқа мемлекеттердің территориалды тұтастығына қауіп төндіреді, бұл
объективті заңдылық түрінде аталады.
Алайда белгілісі осы теоретикалық тәсілдер посткеңестік кеңісіктегі жаңа
тәулелсіз мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігінің концепцияларының саяси
негіздері бола алмайды. С.В.Кортунов атағандай, әлемдік дамуыдың осы
кезеңі жаһандану бойынша аса дамыған және әлеуметтік-экономикалық және
технологиялық мәнінде мемлекетердің (АҚШ, ЕО,Жапония) дамушы
мемлекеттермен айырмашылық өсуде. Алайда осы мемлекеттер өзінің дамуы мен
байлығы, өмір сүру образы, құндылықтар және мінез-құлық стериотиптері
бойынша жаһандану жағдайында және желілік қоғам құру кезеңінде жаңа
қауіптердің төнуін байқай алатындай деңгейде деп атай аламыз[73]
Осыдан шығатыны ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәселелерін шешудің
басқа дамыған мемлекеттеріндегі тәжірбіибесіне назар аудару қажет. Осы
тұрғыдан алып қарастырғанда, латынамерикалық мемлекетердің тәжірібиесі аса
қажет және батыстық үлгідегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудіге балама болып
табылады.
Авторлрдың зерттеуінше Трансұлттық терроризм: Қауіпсіздік қатерлері және
халықаралық ынтымақтастық (латынамерикалық вектор) империативтері,
тікелей дамудың бағыттары туралы ойлау үшін аса қиын классикалық
либералдық доктрина Вашингтон консенсусы негізінде аталап отыры
тәжірібиелік және көзқарастық тұрғыдан алып қарағанда латынамерикалық
социумдарға жақын болып табылады. Қаржылық-экономикалық сұрақтардың
әлеуметтік (тұрақтылық және қауіпсіздік мәселелері бойынша) интегралды
дамудың мақсаттарына сәйкес емес, аймақтың тарихи және әлеуметтік-
экономикалық шынайылықтарына сәйкес келмейді. Жасанды түрде мәселерді
қиындату ең алдымен қажеттілік тауарларын қоғам байлықтарының шынайы
поляризациялау мерзімінде ол кейінірек қылмыс және жемқорлықтың сонымен
қатар адам өмірінің құндылықтарының төмендеу уақытында латынамерикасы
мемлекеттерінің жетекшілік формалдық демократия негіздерің құрады.
Осында шарттар жаңа ішкі саяси тұрақсыздық үшін латынамерикасының бірнеше
мемлекеттіер үшін қиындықтр туғызды[74].
Нақты осы жағдайларда Латын Америкасы мемлекетерінде,өздерінің жеке шынайы
анықталынған өркениеттік және тарихи спецификасы бола отырып, Батыс
мемлекеттерінен айырмашылығы болды осыдан келіп интегративті қауіпсіздік
концепциясы пайда болды. Оның мәні бөлінбіеушілік (интеграциялық)
негізінде болып отыр яғни мемлекеттің экномикалық (ғылыми-техникалық,
сыртқы эконмикалық, валюталық-қаржлық, азық-түлік және т.б.) экологиялық
(табиғи-ресурстық), әлеуметтік-саяси, ақпараттық және этномәдени
қауіпсіздікті атауға болады. Аса маңызды түрде атап өту қажет, аймақта ХХғ
мемлектаралық соғыстың және қақтығыстардың саны жағынан аз олды, әскери
қауіпсіздік ешқашан басмдық беруші өзек ретінде сипатталмады.
Жаһандану мерзімінде барлық латынамерикалық мемлекеттер өзінің басты
қауіптері ретінде әлемдік саясаттағы және әлемдік шаруашылық байланыстағы
маргинализацияны атады, өзі кезегінде ол ішкі қауіптермен және
экономикалық дамудың төмен деңгейімен, білім беру, денсаулық сақтау және
әлуметтік қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық артта қалу, әлеуметтік-мәдени
прессинг және дискримнация дамығын мемлекетер тарапынан көрсетілді,
проституияның жоғары деңгейі және зорлықтың жоғары деңгейін атауға болады.
Алайда әскери шаралар немеме қауіпсіздіктің милитарландырылуы, көпеген
латынамерикалық авторлардың пікірінше, қауіп мәселесін шеше алмайды ол үшін
әр жақты тәсіл, әлеуметтік және экономикалық пактерді бекітіу, соның
нәтжижесінде қоғамдағы зорлық деңгейін төмендетеді және халықтың
әлеуметтік белсенділілік көрсеткішерін арттырады[75].
Ұлттық қауіпсіздік доктринасында Бразияляның әскер режимі Жоғарғы әскери
мектепте 60ж басында алғаш рет және ол қауіпсіздік және даму
арасындағы байланыстылық аса үлкен емес. Ұлттық қауіпсідік қазіргі кездегі
жетістіткер ретінен түсіндірілетін болса мәселе болудан қалады оның басты
себебі территориалды қауіпсіздікті қорғауға негізделгенге қарғанда,
халықтың антагонизмнен қорғауынан бағытталған, ол өз кезегінде бөлінугі
алып келеді[76]
Біздің ойымызша, деп интегративті қауіпсізіздік концепциясының авторлары,
кедейлік және әлеуметтік шектеулік, одан басқа, олар адамның қасиеттерін
төмендетеді демокраияны әлсіретеді және біздің мемлекеттерге қауіп
төндіреді деп атаған[77]. Ұлттық қауіпсіздік ретінде, мемлекеттің жалпы
потенциалына тікелей байланысты, оның әскери потенциалының рөлі жоғары емес
және басқаша айтқанда ұлттық қауіпсіздіктің қамтамасыз етіліуі- ұлттың
дамуының негізі болып табылады[78]
Сол уақытта аса өзектілік ретінде мәдени-этникалық, ақпараттық және аса
кең мағынасында, өркениеттілік қауіпсіздік басым мағынаға ие болды. 90ж
соңына қарай жаһандану процестерінің кеңейуіне байланысты жеке спецификалық
ерекшеліктер ресми құжаттарда аса басымдық танытады. Мәселен, Чилидің Ақ
кітабында мемлекет халықаралық құрылымдардың қатты қысымына ұшырайды, олар
өзінің назарын мемлекетке, оның ішкі юрисдикциясына баса назар аударады.
Осы жағдай кіші және орташа мемлекеттерге ерекше қолданылады және үнемі
гегемониялық манипуляциялаудың объектісі болып табылады[79]
Төрт жылдық интервал негізінде шыққан төрт екі кітап Чилидің ұлттық
қорғанысының (1998,2002жж.) өмірлік маңызды ұлттық бірегейлік және
мемлекеттің мәдени мұрасы болып табылады Чилилік қауіпсіздік доктринасында
ұлттық бірегейлік түсінігіне тарих және жалпы дәстүрлер негізінде
қалыптасқан, оның діни және тілдік сипаттамалары, осы мемлекеттің
ерекшелігін көрсететін, сол мемлекеттегі сенімге негізделгенін алға
тартады[80].
Бразилияның әскери доктринасы (1996ж) ұлттық мұра ұғымын енгізді және
халықаралық әскери күштерді өзінің мұрасын ұлттық мүдделермен бір ретте
қорғауды ұсынды, халықтың өзінде жауапкершілік және отанға деген
махаббатты тәрбиеледі[81].
Латынамерикалық мемлекетердің әсерінен Амеериканың Квебектегі үшінші
самитінде мәдени алуандылық экономикалық және әлеуметтік динамизмнің,
консоидация және басқарушылық қоғамының, гуманитарлы дамудың және
халықаралық бейбітішіліктің негізі ретінде саналды ондағы қоғамның өзінің
ұлттық мұрасын жаһанданудың әсерінен болғандығы байқалады.
Б.Ф.Мартынов атап өткендей латынамерикалық аймақтағы мемлекеттер
халықаралық құқықты көпполюсті әлемдік құрылыстағы табиғи қорғаныс ретінде
санайды. ... Тарихи қалыптасқан халықаралық құқық латынамерикалықтарды
біздің кезеңнің басты империативі ретінде санайды. Ол АҚШ пен НАТО
тарапанын 1999ж Югаславия және Косовоны бомбалауды мойындадмады. Аймақтағы
мемлекетердің көпшілігі АҚШ-тың Иракқа басып кіруінің легитимділігін
мойындамады. Бұл жердегі ерекше назарды Латын Америкасы мемлекеттері АҚШ-
тың және оның одақтастарының Иракқа басып кіруінің легитимділігін
мойындамады. Ерекше назарды Латын Америкасы мемлекетерінің халықарлық
терроризм секілді мәселесі алады. 2001ж 11 қыркүйек оқиғасына екі жыл бұрын
Чилидің ұлттық қорғаныс істері бойынша Ақ кітабында аталып өтілгендей,
ислам фундаменталимінің көтерілуі ретінде атай аламыз ол зорлық-зомбылық
түрде батыстың тек қана бір –жеке ееркше өркениетінің енуі ретінде байқай
аламыз.
Осылайша, осы концепцияда біз жоғарыда аталған мәселелердің принципиалды
айырмашылықтарын көре аламыз, оның негізе ретінде күштік түрдегі
қауіпсіздікті қамтамасыз ету моделін ендіру ретінде атай аламыз, бұл сыртқы
акторлардың мүдделеріне сәйкес келеді.
Интегративті қауіпсіздік концепциясының авторларына сәйкес ол тек қана
латын америкасы мемлекеттері үшін ғана емес сонымен қатар посткеңестік
мемлекеттер үшін де маңызды. Осы мәселедегі негізгі тезис ретінде
С.В.Кортунованың мәлімдемесін атай аламыз ол экономизация бірегей
экономикалық кеңестіктің құрылуына алып келсе онда ол ұлттық қауіпсіздік
моделін қажетті емес етіп қарастырады, ал изоляционизм негізінде
қалыптастырылса онда қалыптасқан интеграцияны ұлттық мүддені қорғаудағы
эффективті қорғаныс ретінде атауға көмектесте алады. Интеграциядан бас
тарту- толыққанды дамудан бас тарту деген сөз. Алайда даму ұлттық
қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуінің алғышрты болып табылады. Ешқандай қоғам
әлемдік қоғамдастықтың бөлшегі бола алмай бәсекеге қабілетті бола
алмайды.
Ұлттық қауіпсіздікті түсіну ол тұрақты даму үшін аса қажет және бірнеше
ретті ұлттық шаруашылық және саяси жүйеге енуге қажет, бұл ұлттық
мемлекеттің дамуына әсерін тигізеді. Осы түсініктің заңдылығы, ұлттық
қауіпсізідктің интегративті қауіпсізідігі қауіпсізідік саласындағы жаңа
нормалардың негізі болы табылады.
80-90ж қауіпсізідктің әр түрлі салаларындағы интеграциялық айырмашылықтар
жаһандық деңгейде әр түрлі қолдауға ие болды. Атап өту қажет ол БҰҰ
қоршаған ортаны қорғау және дамудың Халықаралық конференциясында 1992ж Рио-
де-Жанкейрода өткен болатын. Форум тұрақты дамудың жаңа түсінктерін
қалыптастырды және ол интегралдылықпен сәйкес келеді халықаралық
қатынастардың теориясы және практикасы экологиялық қауіпсізідктің мәселесін
қалыптастырды.
1990ж Еуроалық одақтың құрылымдарында жарыққа шыққан Еуропалық қауіпсіздік
Хартиясына (Стамбұл, 1999ж қаңтар) әскери-саяси қауіпсіздік орнынан
әлеуметтік-экономикалық аспектіні қосылды, кейінірек құжатқа айнала отырып
Әріпестікке негізделген, қауіпсіздік платформасы деп аталды. Жаңа жалпы
еуропалық қауіпсідік тәсілі өзіне үш өлшемді біріктірді: адамзаттық (адам
құқықтары және бостандықтары және ұлттық азшылық, демоктраиялық мемлекеттік
құрылыс), әскери-саяси және әлеуметтік-экономикалық[85].
С.А. Пугачев зерттеушілердің назарын 1995ж АСЕАН мемлекеттерінің екінші
аймақтық форуымында жалпыға ортақ қауіпсіздік ережелері бекітілген , ол
өзіне тек қана әскери-саяси ғана емес, әлеуметтік және т.б. аспектілерді де
қосады. Осылар БҰҰ қабылдаған қауіпсіздік мәселелерінің ресми құжаттарында
орын алды[86].
ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ОДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІНІҢ
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІ
2.1. ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің ұлттық және ұжымдық
қауіпсіздігінің өзара байланыссы: норимативті база және институттар
Жаһандану жағдайында және КСРО-ның және биполярлы әлемнің құлауы
нәтижесіндә әлемде халықаралық процестерді басқару деңгейі күрт төмендеді.
Алдыңғы жүйелер және халықаралалық қауіпсіздік механизмдері эффективті
емес болып қалыптасты, аймақтық және жаһандық тұрақсыздық бірден өсті,
ұлттық қауіпсіздіктің әлемдік өзгеруі, алдында да ешкіммен кеңесілмейтін,
бірнеше рет өсті[92].
1991ж посткеңестік кеңестікте жаңа тәуелсіз мемлекеттер қалыптасты,
олар келесідей құқықтық- саяси және мемлекеттің институционалды қалыптасу
мәселелерін реттестіру қажет еді:
-ұлттық тәуелсіздік және егеменділікті жариялау;
-Конституцияны қабылдау; мемлекеттік құрылымды анықтау, басқару түрі,
билік органдарының құрылымы, олардың арасында өкілеттіліктермен бөлісу;
-мемлекеттік нышандар және тілді қабылдау;
-ұлттық валютаны енгізу;
- басқа мемлекеттремен дипломаиялық қаттынасар орнату;
- халықаралық ұйымдарға мүше болып кіру:
Аталған жеке мемлекеттілікті қалыптастыру міндеттер арасында олардың
арасында ұлттық қауіпсіздік мәселесімен қатар, алдында одақтық басшылармен
шешілетін мәселелер де кірді.Ұлттық қауісіздікті қамтамасыз етудің жеке
жүйесін қалыптастырумен қатар, жаңа құрылған мемлекеттер келесі мәселерге
назар аударды:
Объективті түрдегі ұлттық мүдделердің экономика, қорғаныс, адам құқықтарын
қорғау салаларында өзара байланыстылықтың болуы, оларды қамтамасыз ету кез-
келген мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің негізі болып табылады;
жаңа тәуесліз мемлекеттердің өзара көп салалы форматта қауіпсіздік
саласында маңызды мәселелерді қарастыруда, жекелй алғанда мемлекеттің өз
ішінде жаңа орталық күштердің арасындағы тенденцияны анықтау;
халықалалық аренадағы мемлекттердің экономикалық және саяси біріккен
интеграциялық құрылы атынан халықаралық қауымдастықта мәртебелі орныға ие
болуы;
Осының негізінде 1991ж желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Одағы (ТМД)
құрылды, оның қатысушылары ретінде қазіргі таңда 11 мемлекетті атауға
болады-барлығы бұрынғы КСРО мемлекетері, прибалиткалық мемлекттер мен
Грузиядан басқа мемлекеттерді атамағанда. Ескерту қажет, ұлттық қауіпсіздік
конституциялық, заң шығарушы және тәжірбиелік қауіпсіздік шаралары және
ТМД-ның құрылған уақытанан бері ұлттық мемлекеттердің ұлттық мүдделерін
қалыптастыру ретінде Одаққа кіретін мемлекеттер тарапынан жалпы
қауіпсіздік саласы ретінде қарастырыла бастады[94].
2002ж 15 мамырында Армения, Қазақстан,Қырғызстан, Ресей Федерациясы,
Тәжікісан, Өзбекстан Тәуелсіз Мемлекетердің егемендік декларациялары
негізінде, мемлекеттердің Қарулы Күштерің құрғанын ескере отырып, ұжымдық
қауіпсіздік саласындағы біріккен іс-шаралар негізінде Ұжымдық қауіпсіздік
(ДКБ) келісімге қол қойды, ол бойынша төмендегідей міндеттерді алға қойды:
мемлекетаралық қарым-қатынастарда күш және қауіп төндіруден бас тарту;
мемлекеттер арсында өзара түсініспеушілікті басқа бейбіт әдістермен шешу;
әскери одақтарға мүше болудан бас тарту немесе мемлекетердің қандай да
бір топтары бойынша, сонымен қатар басқа қатысушы-мемлекетке қарсы
бағытталған болса осы жағдайда да бас тарту;
Халықаралық қауіпсіздіктің барлық маңызды мәселелері бойынша бір-бірімен
кеңесу, олардың мүдделері қарастырылса және сол мәселер бойынша өз
позицияларын келістіру;
ДКБ қатысушы мемлекеті ұжымдық қауіпсіздік Кеңесін құрды және егер
қатысушы бір мемлекет басқа мемлекет немесе мемлекеттер топтары арасыныан
агрессияға ұшыраса онда ол Келісімге қатысушы барлық мемлекетерге төнген
қауі болып есептеледі және барлық қалған қатысушы мемлекеттер оған
көмектесуі қажет, оған әскери, сонымен қатар өзінде бар бар құралдар және
құқықтар негізінде тиісінше БҰҰ 51 бабы бойынша көмек көрсетеді[95].
Келісімде аталып өтілгендей ол мемлекеттер индивидуалды және ұжымдық
қорғаныс негіздерін БҰҰ Жарғысында көрсетілген жарлықтар негізінде
қарастырады. Сол уақытта қатысушы мемлекеттер осы Келісімге сәйкес
келмейтін халықарылық келісімдерге қол қоюдан бас тартты.
Келешекте мемлекеттер ұлттық және ұжымдық қауіпсіздіктің дамуы 1993ж 22
қаңтарында қабылданған ТМД Жарғысын атауға олады. Жарғыда ұйымының
мақсаты бекітілген, соның ішінде халықарлық бейбітілішік және қауіпсіздік
саласасындағы ТМД мемлекетерінің арасындағы қарым-қатынас басымдығы[96].
Сонымен қатар, қатысушы мемлекеттер халықарылық қауіпсіздік және
қаруларды бақылау және қарусыздану, Қарулы Күштерді құру және Достастық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында бекітілген саясат жүргізеді[97]
ТМД Жарғысының 12 бабында көрсеілгендей Егеменділіке, қауіпсіздік және бір
немесе бірнеше мемлекеттің территориалдық тұтастығығына қауіп төнген
уақытында қатысушы мемлекеттер бірден өзара кеңесі іс-әрекеттерін жүргізіп
содан кейін қауіпсті заласыздандыру мақсатында бейбітшілік операциялар
жүргізеді және Қарулы Күштерді индивидуалды немесе ұжымдық өзара қорғаныс
саласында БҰҰ 51 бабында көрсетілген салалар бойынша анықтайды [98]7
Осылайша, ТМД Жарғысы, 1993ж. қабылданан отырып ұжымдық қауіпсіздік
қауіпсіздік негіздеріне қауіпсіздікті реттееу саласында мүмкіндіктердің
шығуына жол ашады. Осы мүмкіндік Ұжымдық Қауіпсіздік Келісімімнің (ОДКБ)
құрылуы арқылы 2002ж құрылған оның құрмына Армения, Белоруссия, Қазақстан,
Қырғызстан, Ресей, Тәжікістан және Өзекстан [99], қатысушы мемлекеттер
болып табылады. ОДКБ Әзірбайжан, Грузия, Молдовия және Украина секілді
мемлекеттердің кіруден бас тартуы олардың еурпалық және халықарарлық
құрылымдарға бағытталуымен анықталынады [100]. Түркменстан ОДКБ құрамында
емес, ол тәулесіз, үнемі нейтралды мемлекет ретінде Конституция
бағыттарында анықталынған деп атауға болады[101].
Маңызды бағыт ретінде ұжымдық қауіпсіздік жүйесінің ДКБ қатысуышы
мемлекетері негізгі жағдайларды заң шығарушы актілерде және қауіпсіздік
пее қорғаныс саласында қарастыруды маңызды деп санады, ол ТМД-ның
парламнтарлық құрылымы арқылы жүзеге асырылды.
1999ж 15 қазанында Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан
мемлекетерінің Парламентаралық комитетінің қатысуымен, ТМД құрылымы
барысында Қауіпсіздік жайлы моделдік заң қабылданды ол мемлекеттер
парламентінің ұлттық заң шығарушы орындардында ұлттық заң жобаларындағы
қауіпсіздік саласында үйлесіміділік үшін аса қажет еді. Үйлесімділіктің
бірінші қадамды ретінде негізігі түсініктерді анықтау болды:
-мемлекет қауіпсіздігі- шынайы және потенциалды қауіптерден мемлекет
мүдделерінің қорғануы жағдайы;
-сыртқы қауіпсіздік- мемлекетердің қауіптерден, шетелдік мемлекеттер
қауіптерінен, ұйымдар және азаматтардың қорғану жағдайы;
-әскери қауіпсіздік- мемлекетің шынай және потенциалды қауіпттен
қорғануы және мемлекеттің территориалдық тұтстығына және тәулесіздігіне
әскери тараптағы қауіпті қорғаудан сақтау деп атауға болады;
-мемлекетің мүдделері- саяси,экономикалық, әлеуметтік және басқа да
мемлекеттер қажеттілктерінің жиынтығы, оның орындалуы мемлекеттің
конституциялық адам құқықтары және азамат жөніндегі, қоғам құныдылығы,
негізгі мемлекеттер институты негіздерін қорғауды атаңа болады;
-ақпараттық қауіпсіздік- мемлекеттің ақпарат қауіпсіздігің қорғаныс
жағдайы, сонымен қатар тұлға құқықтары және мүдделеріның ақпарат саласында
болуы;
-ұлттық қауіпсіздік концепциясы- мемлекеттің құрылысына бағытталған,
ресми қабылданған бағыттардың тұлға қауіпсіздігі, қоғам және мемлекетті
сыртқы қауіптерден саяси, экономикалық, әскери, техникалық, экологиялық,
ақпаратық, саладағы мемлекеттер және мемлекеттік стратегияны бар
ресурстар негізінде қорғау;
-ұжымдық қауіпсіздік-мемлекетің шынайы және потенциалды қаутіпен
қорған процесі, ол әскери мақсаттағы координация және біріккен қызмет
саласында қорғауды атауға болады.
- ұжымдық қауіпсіздік- мемлекеттің шынайы және потенциалды
қауіптерден және әскери тараптағы басы кіруден қорғаныс деңгейі оның
негізінде коодинация және қатысушы мемлекеттердің біріккен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді атауға болады және соған қатысты халықаралық келісімдер
деи атауға болады;
- қоғамдық қауіпсіздік- өмірдің, денсаулықтың және азаматтардың әл-
ауқатының қорғалуы, сонымен қатар қоғам құндылықттарының және қауіпсіздік
мүмкіндіктері және қауіптен қорғануды атауға болады, сол арқылы оларға
қауіп төнеді;
-қауіпсіздік объектілері- тұлға, оның құқықтары мен бостандықтары,
қоғам және оның материалдық және рухани құндылықтары, мемлекет және оның
конститиуциялық құрылысы тәуелсіздігі және территориалдық құрылысын атауға
болады;
-қауіпсіздік субъектілері- мемлекет өзінің өкілеттіліктерін заң
шығарушы, атқарушы және сот билігі арқылы, азаматтар мен ұйымдар арқылы
жүзеге асырады;
-қауіпсіздіккке төнетін қауіптер- жағдайлар, процестер және
факторлардың жиынты,ы, олар мүдделердің немесе оған қауіп төндіретін және
кедергілерді атауға болады.
-экологиялық қауіпсіздік- өмірлік маңызды мүдделер және тұлғаның
құқықтары, қоғам және мемлекеттің қауіптен қорғануы, антропогендік және
басқа да жолдармен қоғамдық ортаға әсер етуді атаймыз;
-экономикалық қауіпсіздік- мемлекеттің экономикасының ішкі және
сыртқы шарттарының, тұрақты даму және экономикалық тәуелсіздікке қауіп
төндіретін процестер және факторларды атауға болады.
Моделдік заңда бекітілгендей қаупсізіздікті қамтамасзы ету тәулесіз,
егменді, суверенді мемлекеттің дамуының басты шарты болып табылады[102],
сонымен қатар Заң мемлекетік органдардың, ұйымдардың, жеке меншік
формаларын қарамастан және қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мақсаттарын
анықтайды, жүйе және мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бағыттарын
анықтайды.
Заң жобасындағы маңызды болып табылатыны онда қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің жүйелері анықталынады:
Қауіпсіздікке қауіп төндіруді болжау және анықтау;
Оперативті кешенді табу және ұзақ уақытқа әсер етуші іс-шараларды алдын-
алу және қауіпсіздікке қауіп төндіруді анықтау;
Қауіпсіздікке қауіп төндіруге дайындықты қолдау және дайындығын табу;
Мемлекетттің жалпы және аймақтық қауіпсіздігін халықаралық келісімдерге
сәйкес келуін табу;
Қазіргі және басымдық іс-шараларын қауіпсіздікке қауіп төндіретін
Заң жобасына сәйкес мемлекеттің қауіпсіздігін сақтаудың негізгі
приинцитперіне мынан жатқызуға болады:
Қауіпсіздікті қамтаммасыз етуге байланысты заң негіздерін сақтау;
Қауіпсіздікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz