Роман кейіпкерінің жаны жамандық көріп, жапа шеккендерге деген мейірімге толы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
Т.ӘБДІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚАЛАМГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... 8
ІІ ТАРАУ
ПАРАСАТ МАЙДАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ӨРНЕКТЕР ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..63
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік жылдарында қоғамдық-әлеуметтік мәселелермен бірге әдеби-
мәдени мұраларға да көп көңіл бөліне бастады. Руханият әлемінде де алуан
ізденістер, соны серпілістер айқын аңғарылады. Қазақ әдебиеті, оның тарихы
мен бел-белестер туралы да осыны айтуға болады. Өткен ғасырдың екінші
ширегінен кейін руханият ісінде, әсіресе, әдебиет әлемінің көкжиегінде
жаңа ізденістер, жаңа есімдер көптеп көріне бастады. Қазақ әдебиеті барлық
жанрлар бойынша жан-жақты дамыды. Соны тақырыптарға бет бұрылды. Жаңа
есімдердің еңбектері, соны туындылар қалың оқырманға кеңінен таныс болды.
Осындай соны ізденіс, тың жетістіктер қатарында Т.Әбдік шығармаларын да
атауға болады. Алпысыншы жылдардың жартысы мен жетпісінші жылдардың бас
кезінде прозадағы лирико-психологиялық тенденция тереңдей түсті де, енді
оған қоса философиялық ойға құрылған интеллектуалды мотивтегі әңгіме,
повестер туа бастады. Кейіпкерлердің ішкі жан дүниесіне, өз қиялына,
психологиясына терең бойлап, жан сырына, нәзік сезіміне үңілген шығармалар
көбейе түсті. Бұл тұрғыда қазақ философиялық прозасы мен психологиялық
прозасы өзара тығыз байланысты дамығанын атап өткен жөн.
Даму қашанда дәстүрге табан тірейтіндігін ескерсек, бұндай үрдістің
қалыптасуын дәл осы жылдардың ғана жемісі дей алмаймыз. Бұл жылдардағы
әдебиетке дейін де қазақ әдебиетінде психологиялық талдаудың негізі
қалыптасқан болатын. Психологиялық талдаудың тамаша үлгілеріне мысалды
М.Әуезовтің туындыларынан келтіруге болады. Көркем прозадағы ізденістер мен
жетістіктер жайлы көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар және әдебиет сыншылары
уақытында ой-пікірлерін білдіріп отырды. Ә.Қоңыратбаев [1], М.Базарбаев[2],
З.Ахметов [3], Ш.Елеукенов [4], С.Қирабаев [5], З.Серікқалиев[6],
Ж.Дәдебаев[7], Б.Майтанов[8], А.Исмақова[9], т.б көптеген еңбектерді атауға
болады. Ә.Қоңыратбаев М.Әуезов прозасындағы психологизмге терең талдау
жасай отырып, қаламгердің суреткерлік шеберлігін таныта түседі [1].
Қазақ әдебиетінің тарихында ХХ ғасырдың 60-70 жылдарының алатын орны
ерекше. Дәл осы кезеңде әдеби процеске серпінді күш, жаңа толқын келіп
араласты. Санада сілкініс, серпіліс пайда болды. Бұл тұста әдебиетке
араласқан Ә. Кекілбаев, Қ. Жұмаділов, М. Мағауин, Д.Исабеков, О. Бөкеев, Т.
Әбдік сол кездегі тоталитарлық жүйенің басты қағидаларын мүлтіксіз
орындауға бейілді болған жоқ. Олар шындықты өз шығармалараында тұспалдап
жеткізіп, астарлап айта білді. Көркем прозада белең алған терең
психологизмнің негізгі себебі осы болды. Жалпы осы кезеңдегі көркем
прозпның дамуы жайлы бірсыпыра зерттеу еңбектері жазылды. Олардың қатарында
Ә. Әзиевтің [10], Т. Бекриязовтың [11], Ж. Жарылғаповтың [12], С.
Асылбековтың [13], О. Көзбековтың [14], Е. Уәлихановтың [15], Қ. Хамзинаның
[16] еңбектерін атауға болады. бұл еңбектердің барлығында да терең
психологиялық талдаулардың кейіпкер характерін, оның қоғамға қарым-
қатынасын көрсетудегі қаламгерлер шеберлігі жан-жақты сөз болды.
Зерттеуші ғалымдар қарапайым, шектеулі түрдегі бейнеленген адамның
көңіл-күйлерінен тұратын психологизмнің алғашқы көріністерін сонау
Күлтегін жырларында да кездесетіндігін айтқан [17,4]
Ал әлем әдебиетіне көз тіксек, ғалымдар Бокаччоның
Декамеронынан да психологизмнің іздерін байқаған [18,7]. Орыс
әдебиетінде алғаш рет Чернышевский Толстой шығармаларын
талдау үстінде психологиялық талдау деген терминді қолданған
екен [19,73].
Қазақ әдебиетіндегі психологизм Б.Майлин, С.Сейфуллин т.б.
жазушылардың шығармаларында көрініс тауып, Ж.Аймауытов, М.Әуезов
прозаларына жалғасып, дами түсті.
1960-90 жылдарда адамдардың рухани және материалдық өміріндегі
күрделі, прогрестік өзгерістер және сондай өзгерістерге байланысты туған
адамдардың интеллектуальдық талап-тілектері қазақ әдебиеті алдында үлкен
міндеттер туғызды. Дәлірек айтқанда, дүниедегі өзгерістер қазақ әдебиетінен
адамның ішкі дүние арманын, дүниетанымын, қоғамдық өмірдегі рөлін
бейнелейтін анағұрлым жетілген көркем тәсілдерді табуды талап етті. Осыған
байланысты бұл жылдарда психологиялық, лирикалық, философиялық прозаның
шеңбері кеңейе түсті.
Бұл жылдарда Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков, тағы басқа көптеген
жазушылардың қай-қайсысы да қазақ классиктерінің дәстүрін жалғастырушылар
ретінде жақсылық пен жамандықтың ымырасыз күресін зерттеді. Осы
жазушылардың қатарында философиялық ойға құрылған повестер мен
әңгімелерімен танылған жазушы — Төлен Әбдік. Аты аталған жазушылар мен
Төлен Әбдіковтің жазу мәнерлері әртүрлі болғанымен, күрделі мәселелерді
әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық-философиялық деңгейге көтере отырып
шешуде ортақ үндестіктері де жоқ емес.
Аталған жазушылардың қай-қайсысының да шығармалары ең алдымен, өзінің
ешкімге де ұқсамайтын кейіпкерлерімен, олардың терең психологиялық
әлемімен, өзіндік дүниетанымымен ерекшеленеді. Бұл кезеңдегі әдебиет
адамның сан қилы әрекеттерін олардың дүниетанымы мен ішкі психологиялық
әлемі арқылы шынайы суреттеуге тырысты. Адам бойындағы тылсым арпалыстар,
адам психикасындағы ұшы-қиырсыз ғажайыптар, адамгершілік, адалдық сияқты
қасиеттер мен пендешілік, арамзалық сияқты алпауыт күштер майданы — қазақ
әдебиетінің негізгі сарынына айналды.
Осындай күрделі ойларға құрылған, сюжеттің сыртқы дамуымен ғана емес,
жеке адамның ішкі дүниесіндегі шиеленістерді суреттеген жазушылардың
қатарында Әбіш Кекілбаев, Оралхан Бөкеев, Төлен Әбдіковты атай аламыз.
Аталған суреткерлердің шығармашылығы бүгінге дейін зерттеліп, өз бағасын
алып та жатыр. Алайда негізгі, басым сарын - философиялық сарынды жеке алып
зерттеу дәуір әдебиетін неғұрлым тереңірек зерттеуге, жаңаша қырынан келуге
мүмкіндік береді.
Жазушы Төлен Әбдіковтың шығармашылығы туралы Қ.Құрманғалиев:
Әбдіковтің әдебиеттегі қолтаңбасының ерекше екендігін өзінің жазу мәнері,
сөз қолданысы, кейіпкерлерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын сомдауы, оқшау
образдар жасауы, тосын тұлғалар табуы тайға таңба басқандай дәлелдеп-ақ
тұр. Төленнің кез-келген шығармасының кейіпкерлері сөз саптасынан бастап
дүниетанымына дейін ерекшеленіп тұруымен дараланады, - деп жазды [20,2].
Сонымен бірге Т.Әбдіковтің әдеби туындылары алғашқы жарияланған
әңгімесінен соңғы жазған романына дейін жұртшылықтың жүрегіне жол тауып,
айтыс-талас тудырып, әйтеуір жайбарақат қалдырған жері жоқ" екендігі де рас
[19,224]. Жазушының қаламынан шыққан (қазірше) соңғы туынды Парасат
майданы повесі. Бұл повесть те баспасөз беттерінде де өз бағасын алды
[21,3].
Мұның барлығы жазушының қазақ әдебиетінде өзіндік ерекше орны бар
жазушы екендігін дәлелдейтін болса, Т. Әбдіков шығармаларын негізге ала
отырып, қазақ интеллектуалдық, философиялық, психологиялық прозасының даму
деңгейін екшеуге болады деп ойлаймыз.
Біз бұл жұмысымызда жазушы Т.Әбдіков шығармашылығындағы кейіпкерлердің
дүниетанымы мен оны оқырманға ұсынудағы суреткерлік шеберлік, философиялық
сарын мәселелрін қарастыру, аталған бағытта талдау басты нысанға алынды.
1960 - 90 жылдар прозасы ерекше назар аударуға негіз бола алатын
күрделі проза. Осы жылдар әдебиетінің өкілі Т.Әбдік шығармашылығындағы
философиялық ой мен сарын, оларды жеке тұлғалар арқылы жеткізу жолдарын
саралап, екшеу әдебиетіміздің күрделі дәуіріндегі тарихын зерделеуге
мүмкіндік береді. Біз бұл жұмысымызда Т.Әбдік прозасын негізгі нысанға ала
отырып, жазушының әр жылдары жазылған көркем туындыларына және Парасат
майданы повесін қарастыруға арнадық. Повесте ұтымды, ойлы тұстар мол.
Мысалдар келтірсек: Менің өмірімде үлкен өзгеріс болған секілді. Не
өзгеріс екенін өзім де анық білмеймін. Бәлкім, Ол баяғыда болып, Оны өзім
тек қазір ғана байқап отырған шығармын. Бәрі де мүмкін... білетінім –
жүйкем біршама тозған. Сол себепті бұрынғыдай емес, ойлаған ойларымды тез
ұмытамын. Мәселен, күнделігімде 3 наурыз күнгі жазбаларым бар да, 4,5,6
наурыз мүлде жоқ, одан кейін 7 наурыздан бастап, жазбаларым әрі қарай
жалғасады. Ал, жазылмаған күндерде не істедім, қайда болдым – есімде жоқ.
Адамның жадынан өшіп қалатын сәттердің болатынын бұрын да естігенмін.
Бірақ, ол неге байланысты – ол жағы маған беймәлім[22, 5]. Осы үзіндіден
туындының көтерер жүгі анық аңғарылып тұр. Сол жазылмаған күндерде
шынымен күнделік иесі қайда болды деген сауал оқырманды да
мазасыздандырады. Ары қарай оқиға қалай өрбиді, кейіпкер қандай күйді
басынан кешіреді – осы сұрақтарға жауап іздеген адам шығарманы берілде
оқиды. Яғни оқиға қызықтырады. Демек, повесть оқылады. Ойлы да әсерлі.
Жанрға жауап береді. Көркемдік нәрі де мол.
Бітіру жұмысы кіріспе мен қорытындыдан өзге екі тараудан және
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысты жазу барысында белгілі
әдебиеттанушылардың пікір-тұжырымдары, салмақты ғылыми еңбектер басшылыққа
алынып, жазушы Т.Әбдік шығармашылығына тән қаламгерлік ерекшелік сараланды.
І ТАРАУ
Т.ӘБДІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚАЛАМГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ
Белгілі қаламгер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Мемлекеттік
және Ф.Кафка атындағы сыйлықтың, Қазақстандағы ПЕН клуб сыйлығының,
Еуропалық алтын медальдың иегері Төлен Әбдік 1942 жылы бұрынғы Торғай
облысына қарасты Жанкелдин ауданында дүниеге келген. 1965 жылы қазіргі әл-
Фараби атындағы қазақ ұлттық университетін бітірген. Еңбек жолын Қазақстан
пионері (қазіргі Ұлан) газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі
болып бастады. 1970-77 жылдар аралығында Жалын альманағында бөлім
меңгерушісі, бас редактордың орынбасары болып қызмет атқарады. Сондай-ақ
1977 жылдан 1979 жылға дейін Қазақфильм киностудиясында бас редактор
болады. 1979 жылдан 1990 жылдарға дейін Орталық Комитетте жауапты қызметте
болады. 1990-92 жылдар аралығында Қазақ әдебиеті газетінің бас редакторы,
Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы болды. 1993 жылдан Қазақстан
Республикасы Президенті әкімшілігінде сектор меңгерушісі.
Төлен Әбдік әдебиет әлеміне 1964 жылы жарияланған Райхан атты
әңгімесімен келді. Алғашқы туындысымен-ақ әдебиет сүйер қауымды елең
еткізген жазушы қаламынан әр жылдары Көкжиек (1969), Күзгі жапырақ
(1971), Ақиқат (1974), Айтылмаған ақиқат (1979) әңгіме-повестер
жинақтары, Өлара (1985) романы жарық көрді. Соңғы жылдары жазылған
Парасат майданы повесі – жазушының қаламгерлік қырын барынша танытқан
туынды болды. Т. Әбдіктің көптеген шығармалары орыс және шет тілдеріне
аударылған. Біз үшеу едік (1985) пьесасы Республикалық театр сахналарында
жиі қойылды. Ол грек аңыздарын қазақ тіліне аударып, Эллада ертегілері
(1977) деген атпен жариялады.
Қаламгер шығармашылығына негізінен адам мен қоғам қарым-қатынасы өзек
болған.
Төлен Әбдік шығармашылығының ерекшеленетін тұсы адам бойындағы тек
қоғам тудырған қайшылықтар ғана емес, адамның ішкі өзімен - өзі қайшыласқан
тұстарын ұсына білуі. Адам бойындағы түрлі қасиеттер — адамгершілік,
ізгілік, борыш сияқты сезімдер мен зұлымдық, азғындық сияқты алапат
күштердің бітіспес майданы — Т.Әбдіков шығармашылығының негізгі тірегіне
айналған. Т.Әбдіков өзінің адам тұлғасы туралы пікірін, түсінігін,
көзқарасын өзі сомдаған тұлғалар арқылы көрсете білді. Идея мен шеберлік
туралы айтқан тұста ерекше әңгіме болар тақырып - Тозақ оттары жымыңдайды
атты повесть болса керек.
Кез келген көркем шығармада басты идея және жанама бірнеше идеялар
болуы мүмкін екендігі белгілі. Дәл осы повесть туралы сөз болғанда -
алдымен ұлт тағдыры тұрса, соңын ала бүкіл адамзат проблемасы бой
көтереді. Повестің бас кейіпкері — медицинадағы феномен" деген
бейресми атақ алған Эдуард Бейкер. Автордың идеясын жеткізу жолындағы
көркем ойының кемелдігі мен жазушылық шеберлігін дәлелдеу қажеттілігі туған
жағдайда осы Эдуард Бейкердің образына тоқталсақ, ол өте күрделі, әрі
символдық бейне. Бейкердің басынан өткен түрлі оқиғалар мен оның ұлтының,
шыққан тегінің, яғни Бразилия орманын мекендеген араку тайпасының тағдыры
сонау шалғайда өткен оқиғалар болғанымен, шығарманы оқып отырып өзіңе таныс
оқиғалар көзге еріксіз елестейді. Бұл туралы жазушы Ә.Кекілбаев: Нақты
адам тағдыры, нақты кісілік мінез-құлық арқылы ашылған бұндай шындық сырт
көзге мұхиттың ар жағында болып жатқан сияқты қылып бейнеленгенімен,
өзіңнің күнде көріп, күнде сезіп жүргендеріңді еріксіз есіңе түсіретіндей
қылып шебер шешімделген дүниелер еді [21,3] - деп жазады.
Шындығында да сонау Бразилия орманында табиғилығын жоймаған пәк
сәбидей тып-тыныш жатқан аз ғана араку тайпасының құрып кетуі, ал сол
тайпадан шыққан әлем көз тіккен дәрігер — Бейкердің өз тайпасының соңғы
адамын құтқара алмауы — бәрі де тоталитарлық жүйе астында иленіп бара
жатқан ұлтымыздың астарлы бейнесі еді. Бұлайша астармен жазуы — автордың
көркемдік шешімі десек, бұл шешім сол замандағы саяси қырағы көздерге
шаужайына жармаса алмастай етіп, шебер табылған тәсіл еді.
Кейіпкердің ішкі жан дүниесін білгенін білгендей, сезгенін сезгендей
етіп көрсетіп, оқырман мен кейіпкерді біртұтас етіп біріктіріп жіберетін
тәсілдердің турлері Т.Әбдіковтің барлық шығармаларында дерлік көп
кездеседі. Олардың көбі сананың түпкі қатпарларында қалған кейіпкер ойларын
келтіру болса, кей тұстарда түс көру, ертегі айту т.б. тәсілдер де
кездеседі.
Тозақ оттары жымыңдайды повесіндегі доктор Бейкердің тұлғасын тану
мақсатында, оқиғалардың желісіне көз тігіп көрейік. Италиядан келген
журналист Ливино Палителлимен болған сұхбаттан кейін, әлемді аузына
қаратқан доктордың жан дүниесінде үлкен қопарылыс болады. Шығармадағы
Бейкер тағдыры айқын шекарасы бар екі кезеңге бөлінген. Цивилизация
әлемінің Нью-Иорктегі 100 қабат үйлер мен жарқылдаған жасау бұйымдардың,
өлшеусіз салтанат пен дабыра қошеметтің, әлемге әйгілі болған даңқ пен
ғылыми табыстардың, талантына бас ұрған сансыз тобырдың аь ұрған
даурықпасының, тағы сол сияқты өмірдің ойлануға мұрша бермеген әртүрлі
алданыштар-ының астында әлдеқашан ұмыт болып өлдіге саналған бір тіршілік
әлдеқалай жан бітіп қыбыр еткендей [23,374] болады. Сонау Бразилияның кең
орманында дүниеге келген Киякудің әкесі үндістердің, араку тайпасының үлкен
бақсысы болады. Ақ адамдардың, мәдениетті адамдардың қысастығына ұшырап,
олар атқан оқтан жайрап жатқан қиын сәтте аракудың жетінші бақсысы Чоро,
апаттан аман қалған жалғыз ұлы Киякуді сегізінші бақсы етіп, оған өзінің
бақсылық құпиясын ашады. Әкесінен дарыған осы қасиеттен де болар, тағдырдың
айдауымен ақ адамдар арасынан, Америкадан бірақ шыққан Кияку, алдына барған
аурудың бірде — бірі өлмеген аңыз адам — доктор Бейкерге айналады. Алайда
Бейкер әкесі үйреткен құпияны 50 жыл өткен соң есіне де түсіре алмады.
Осылайша өз тайпасының соңғы адамын ажалдан арашалай алмады. Бұл жәйт
медицинаға тұтас бір дәуір әкелген данышпан доктор Эдуард Бейкердің
дәрігерлік қызметіндегі жалғыз ғана сәтсіздік болып тарихта қалды". Осы
повесть туралы зерттеуші, ғалым Б. Майтанов: Жазушы жалғыз сәтсіздіктің
түп-тамырынан зор әлеуметтік астар тапқан. Империализм "агрессия",
"геноцид" деген сөз болмаса да, повестен бұл құбылыстардың зұлым сипатын,
аяр ұсқынын ұғу қиын емес" - деп жазды [24,25].
Жоғарыда атап өткеніміздей кейіпкердің өмір сүрген әлемі айқын
шекаралы үлкен екі кезеңге бөлінген. Бір-біріне ұқсамайтын екі кеңістік
онда өмір сүрген кейіпкердің өмір сүру орны, алаңы ғана емес, сонымен
қатар, оны қоршаған әлем, айнала дүние. Кеңістік кейіпкерді қоршаған сыртқы
дүние ғана емес, сонымен қатар, оның өзі де белшесінен батып, армансыз
кешіп жүрген өмірі. Өзі де ағып жүрген өмірдің адуын ағыны.
Өмір ағыны - қоршаған орта, айнала дүние, сырт әлем, қоғам, кеңістік.
Сондықтан, кейіпкер жаны, кейіпкер өмірі сол қоршаған ортаға, айнала
дүниеге, сырт әлемге, қоғамға, яғни кеңістік әуеніне, кеңістік келбетіне
сай мың өзгеріп, мың түлеп отырары даусыз. Осы құбылыстар мен өзгерістердің
ортасында жүрген кейіпкер оған әсер еткен әлдебір күштің немесе ойдың
әсерінен бір сәтке қалт тұрып, өзіне өмір туралы сұрақ қойып, өз өмірінің
мәнін ұққысы келеді. Алайда, кейіпкердің бұл халі оның өз ойларынан емес,
автордың сюжет дамытуы арқылы көрінеді. Яғни, адам атты жан иесінің осынау
әлемнен алатын орны, қалай дегенмен де, ол қаласын, қаламасын, әйтеуір,
табиғи заңдылыққа құрылатындығы. Атақ та, даңқ та, сол заңдардан аттап өте
алмайды деген ойда жеткізу үшін пайдаланылған көркемдік шешім.
Т. Әбдіктің бұл шығармасындағы кейіпкер жүрген ортасының тым тез
бұрынғыға мүлде ұқсамайтын ортаға ауысуы арқылы ғана емес, сол ауыстыру
арқылы айта алған және түйінделген түйінмен оқшауланады.
Шығарманы өз кезеңінің тұрғысынан, өз кезеңінің ғана даму сатысынан
бақылау-түсіндіру қиын, тіпті мүмкін емес. Шығарманың өз кезеңімен шектеліп
қалу — оның болашағына да нұқсан келтіреді... Ұлы шығармалар өз кезеңінің
құрсауын бұзып, ғасырларға тарайды, яғни үкен уақытта өмір сүреді. Олар
кейде (ұлы шығармалар - әрқашан) өз кезеңінен тыс уақытта, болашақта
неғұрлым толыққанды өмір сүреді, - [25,350] деп М. Бахтин айтпақшы Т.Әбдік
шығармаларын да бүгінгі уақыт тұрғысынан бағалау да маңызды дүниелердің
бірі деп санаймыз. "Қазақ әдебиеті" газетінде осыдан біраз уақыт бұрын
жарық көрген Қ.Құрманғалиевтің мақаласында: „Араку сынды аз тайпаның
тағдырын жаза отырып, жазушының бір бүйірінде қазақ ұлтының тілінен,
дінінен, ата салт-дәстүрінен айрылып бара жатқан қасіреті тұрғаны құдайға
анық, - деп жазылды [20,12]. Бұл пікір өтірік емес, өз дәуірімен өлшегенде
жоғары берілген баға. Енді бүгінгі көзбен асықпай тағы бір көз жіберсеңіз
Эдуард Бейкер оқырманға бір табан жақындай түседі. Бейкер бейнесі — бүгінгі
қоғамның дамуына атсалысып, ғылым мен техниканың қарыштап дамуында
руханиятты ойлауды ұмытып, бауыры да, бүйрегі де темірге айналған өз
замандастарымызды көзге елестетеді. Осы повестегі аракулардың ең кәрі
ақсақалы Янумака да осыны меңзеп Тозақ оттары жымыңдайды" деп өркениеттің
аузындағы ажал оттарын нұсқаған болатын. Бұл болмыстың терістеуді терістеу
заңдылығы сияқты құбылыс. Дамудың шарықтау шегі құлдыраудың басы
болатындығын мегзеген ащы шындық. Қоғамның, ғылым мен техниканың үздіксіз
дамуы жақсы да, алайда солардың барлығы адамның табиғатын, болмысын
өзгертіп, әуел бастағы табиғилықты жоятындығы, немесе азайтатындығы, рухани
құндылықтарды құнсыздандыратыны рас.
Повестегі Янумака шалдың оларды тозақ оттары дейтіні де содан.
Шығармадағы Янумака қарт сияқты жанама кейіпкерлердің әңгімесі арқылы
идеяны жеткізу — шебер қолданылған әдістердің бірі. Мәселен, Янумака айтқан
ертегілер, аңыздар, ол айтқан сөздер — барлығын повестегі философиялық
сарын ретінде, оқиғаның түп төркінін іздеп, оған берілген жауап ретінде
қарастыруға болады.
- Ертеде, - дейді Янумака тамақ шайнағандай иегін қисаңдатып, - елік
пен адам дос болыпты. Елік адамдардың ізгі ниетті, мейірбан екенін білген
соң қашпай, солардың маңайында жүрген. Олар елікке жем беріп, су беріп
асырайды екен. Осылайша әлгі елік өзге еліктерден оқшау бақытты тұрмыс
кешіпті. Бірақ күндердің күнінде қалың орман ішінде адасып, қарны ашқан бір
адам әлі елікті сойып жемек болып, садақпен атады... Қатты жараланған елік
әйтеуір қолға түспей қашып шыққан. Бұл қалай болды, - деп ойлапты елік, -
адамдар ізгі тілекті мейірбан еді ғой. Бұл қалай? Сонда періштелер аян
беріп: - Ей, сорлы елік, сен ағаттық жасап, адам баласымен дос болдың,
олардың ізгі тілекті мейірбан екені рас, бірақ сенің жарық дүниемен қош
айтысуың үшін жүз мейірбан адамның ішінен бір зұлым болса жетіп жатыр емес
пе? - деген екен" [23,384].
Міне осы ертегіні бүкіл шығарманың философиялық түйіні деуге болады.
Бұдан баянсыз ғұмырдың белгілі бір заңдарға құрылып жаратылғандығын, мынау
жердің бетіндегі кейбір тіршілік иелерінің, тіпті олардың өз бойындағы
қасиеттердің кей жағдайда сол бір заңдылықтарға сәйкес бірге өмір сүре
алмайтындығын аңдауға болады.
Жазушы Ә.Кекілбаев Т.Әбдіков шығармаларына ойша саяхат жасай отырып:
Сырттай қарасаң бұл саяхат тым әріден тым беріге, іштей қарасаң — тым
беріден тым әріге, тіптен үңіле қарасаң — күнде көріп жүрген фәниден
мәңгілік жұмбақ болып қала беретін бақиға қарай бағышталып бара жатқан
сияқты [21,3] - дегеніндей бұл шығармада ұлт тағдыры мен адамзат тағдыры
шебер ұштастырылып, көркемдік шешімін тапқан.
Т.Әбдік шығармашылығында кейіпкерді біржақты жағымсыз етіп бейнелемей,
оның жағымсыз болуына түрткі болған нәрселерді, себептерін іздеуге
тырысатын тұстар жиі кездесіп отырады.
Қанды саясаттың құрбаны болып, ғылыми тәжірибе жасауға зорлықпен
бекітілген телепат Роберт туралы жазылған шығарма Ақиқат" атты повестегі
профессор да бас кейіпкер сияқты саясат пен идеологияның құрбаны. Роберттің
осынау кісі ақылы жетпейтін құпия қабілетін [23,421], бірөңкей қылмысты
істердің ізін бағуға қызмет істеуге [23,422] ғана пайдаланғанда профессор
сирек болса да қиналатын. Профессордың ойынша Бәрі де — адамгершілік, ар-
ұждан да, мақсат, мұрат та, еңбек те мемлекет мүддесіне қызмет етуте
тиісті болатын. Жазушы кейіпкердің ақыл ой әлеміне шолу жасай отырып,
авторлық психологиялық суреттеу негізінен сезімнің мазмұнына, оның
контрастары мен ерекшеліктеріне талдау жасайды. Осылайша профессордың да
Роберт айтқан гипноздалған ұры сияқты өзі өмір сүрген қоғамның құрбандығы
ғана екендігін көрсетеді. Мәселен: анда-санда Роберттің жағдайына іштей
аяушылық білдіргенімен, иесінің қанша аяса да жүк артуын қоймайтыны
секілді, өз зерттеуін ғылыми криминалистік істермен біріктіріп жүргізуін
қойған жоқ, [26,6] -деген үзінді осыны дәлелдесе керек.
Ол бас кейіпкердің жанын қинап азапқа салған түрлі ойларды жазушы
телепаттың профессормен, священникпен арасындағы диалогтар арқылы
көрсетеді. Осы тәсіл арқылы тұлғаның диалектикалық күрделі де қайшылықты
біртұтас құрамын жасайды. Сондықтан да Роберт бейнесі оқыған жанның жадында
мәңгі қалардай оқшау болып шыққан. Профессормен, священникпен, дәрігермен
болған әңгімелер арқылы жазушы қоғамдық-әлеуметтік сипаттамалармен бірге,
яғни жағдайдың адамға жүргізетін билігімен бірге, адам мінезінің белгілі
дәрежедегі дербестігін, әу баста табиғат берген қайраттың сыртқы ортаның
әсеріне қарсы тұруға мүмкіндік беретіндігін көретеді.
Жалпы Т.Әбдіков шығармашылығындағы кейіпкер үлкен, күрделі әлемде өмір
сүреді, сондықтан да жазушының өз көркемдік әлемі де күрделі ерекше әлем.
Осы әлемді, жазушының көркемдік әлемін, идеясын беру мақсатында кейіпкерге
де үлкен жүк артып, ол арқалаған жүкке үлкен мән-мағына береді. Сол
кейіпкерлердің рухани әлемін олардың әрекеті мен мінез-құлқынан ажыратып
қарау мүмкін емес. Кейіпкерлердің жан дүниесіндегі арпалыстар, қайшылықтар
сюжеттің дамуымен, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасқа түсу арқылы ғана
емес, кейіпкерлердің ой ағыны арқылы да көрініс тауып, көркемдік жүйесін
табады.
Роберт бейнесі алғашында профессормен болған әңгімеде ашыла бастайды.
Адам баласының ойлау деңгейінен жоғары тұратын, оған білуге де болмайтын
кейбір дүниелер болады. Ал телепат болса, мұның бәрінен де биік еді.
Фантастикалық деп аталған осы Ақиқат повесіне әркім жәрмеңкені өзінің
тапқан затына қарап бағалайды деген испан мақалы эпиграф ретінде алынған.
Атау мен эпиграф — бұл бастауыш пен баяндауыш сөйлемдер. Бірі құбылысты
атаса, екіншісі оны анықтауға тырысады. Бұл қарым-қатынасты сәл басқаша да
айтуға болады. Бірі кітаптың тематикалық мазмұнына бағышталған болса,
екіншісі — оның идеясына бағытталады. Бірақ екеуінің де көркемдік функциясы
бір [27,53] демекші эпиграф дәл осы Роберттің жан азабына байланысты
айтылғандай.
Бас кейіпкер Роберт үшін өмірдің мәні басқада, ал профессор үшін мүлде
бөлек.
Осыған дейін жұмбақ болып келген телепаттың ішкі әлемі ол шешіліп
әңгіме айта бастағанда көрінеді. Құндыздың даңқын шығарған оның түгі
болғанымен, - деді Роберт әлі де бөтелкеден көз алмай. — Сол түктер
құндыздың өзі үшін қымбат зат емес. Ол тіпті өзіне аса мәнді болып
есептелмейтін заттың қалайша даңқын шығарып жүргеніне таң қалған болар еді.
Тарих та сол. Оған адамдардың мәнді мақсаты, махаббаттары қажет емес. Ол
адамдардың аруақтарын тірілтіп алса, олар да өздері үшін соншалық маңызды
емес заттардың тарихта дәріптелгеніне қарап, әлгі құндыз секілді қатты таң
қалған болар еді [23,424].
Жазушы бас кейіпкерге осы сөзді айтқызу арқылы оның жан дүниесіндегі
күйзелісті көрсеткен. Шындығында да телепат өзін ең біріншіден жай адам деп
ұғынушы еді. Өзінің бойындағы осынау құпияның Роберт үшін де
бәлендей маңыздылығы жоқ. Ал профессор болса, телепатты алысты көргіш
аппарат ретінде бағалады. Оның арманын, ішкі мұраттарын, адамгершілік,
ізгілік туралы ойларын байқаса да, өз дегеніне жету, атағын шығару,
байлыққа кенелу жолындағы осы жұмысын жалғастыра берді. Роберттің жанына
батқан да осы бір өлермендік қасиет болатын. Сондықтан да ол тарихты
әділетсіз деп бағалады. Роберттің ойынша тарих үшін де адамның ізгі
мұраттары, махаббаты, арманы маңызды емес. Тарих тек соғыста жеңіп, тірі
қалғандардың мүддесін қорғайды, ал жеңілгендер мен құрбан болғандар
мүддесін ұмытады.
Айтыңызшы, құдіреттен жаралған мына өзіміздей адам баласына
Наполеонның, иә Македонскийдің пәлендей мың шаршы шақырым жерді жаулап
алғанынан келіп-кетер не бар? Бірақ сол қателік болса да, мағынасыз болса
да тарихта қалды ғой. Тарих солардың даңқын дәріптейді - [23,424] дейді
Роберт.
Шындығында да мәңгілік биігінен қарағанда соншалық мағынасыз
нәрселердің адам үшін маңызды болып, сол үшін қырқысып, бақытсыздыққа
өздерінен өздері барып соқтығысатыны реалды өмірде кездесіп жататын
дүниелер.
Телепат Роберт те қайдағы бір мағынасыз пирамидалардың тарихта қалып,
дәріптелетініне қайран қалатын. Оның ойынша тарих сол пирамиданы салған
құлдар мен олардың азап шеккен жандары дәріптелу керек. Өйткені сол
пирамиданы салдырған перғауындар сияқты құлдардың да өз өмірі мен тағдыр-
тәлейі бар. Мәңгілік үшін олардың қоғамда алған орны маңызды емес, ол үшін
бұлардың барлығы да жай қарапайым адамдар ғана.
Кейіпкердің ішкі өміріне көп үңілу бұл екі жазушының да
характер жасау тәсіліне тікелей ықпал жасап отырады. Жазушы
ішкі монолог, тура сөздер арқылы кейіпкердің өз логикасы мен
дүниетанымын бетінен қақпай отырып олардың өмірлік
қағидаларын толығынан тұтастай аша біледі. Ә. Кекілбаевтың туындыларындағы
кейіпкер ойы мен суреттеу, авторлық баяндау көбесі білінбей қосылып кетіп
отырады.
Т. Әбдіков болса, адам басындағы белгілі бір жағдайды суреттей отырып,
сол жәйттің басы ашық пайымдауға сыймайтын күрделі сәттерін көрсетеді. Ол
тек жағдайдың ғана шытырмандығы ғана емес, адам психологиясының табиғатынан
туындап жатқан күрделілік. Осы күрделілік телепаттың ішкі монологы арқылы
айқындала түседі. Адамның өз болмысынан туатын қайғы қаншама? Бірінші
қайғы өмірде бақыт атаулының болмайтынын сезу. Жаратушы адамға ақыл-есті
басқа тіршілік иелері бақытсыз болып жатқанда, одан бәлен есе бақытсыз
болсын деп, азапты бәлен есе көп шексін деп, өлім алдында есінен танғанша
зәресі ұшып, қиналсын деп берген секілді. Бейшара пенделер өздерінің
тіршілікке келгенін олжа деп санайды. Өлгілері келмейді. Ал мұнысы — бір
жерге көшіп келіп, ұзақ тұрған адамның әлгі жер ит байласа тұрмайтын қу
тақыр болса да әбден бауыр басқаннан кейін, енді сол жерден кеткісі
келмейтіні секілді әшейін қимастық екенін өздері сезбейді., [23,435] - деп
ойлайтын телепат Роберт өмірден ешқандай бақыт айықтыра алмас азап көрді.
Ал ол азап тіршіліктегі мағынасыздықты көруден басталды. Оның ойынша
адамдардың мән-мағынасы бар деп тауып жүрген ұғымдарының бәрі абсолюттік
тұрғыдан, мәңгілік тұрғысынан қарағанда түк те емес.
Осындай ішкі монологты пайдалана отырып, қаһарман жанының ізгілігін
айшықтап, рухани дүниесін ашады. Кейіпкердің рухани әлеміндегі қайшылықтар
қарапайым қақтығыстардан басталып, күрделі ішкі күйзелістерге ұласқан.
Жазушы Т.Әбдіков шығармашылығына тән ерекшеліктің бірі — ертегі,
аңыздарды сәтті енгізу екендігін айтқанбыз. Осы тұста да Роберт өң мен түс
арасында жатып анасы айтқан ертегіні есіне түсіреді. Және бір рет емес,
әлсін-әлсін есіне түсуі де кейіпкер жанын қинаған осы бір ой бүгінгі ғана
емес, оның сана қатпарларында (мүмкін өзі де байқамаған) әуел бастан-ақ
ұялаған ойлар екендігін көрсетеді. ...Содан әлгі адам жолаушыны жер
асгындағы алтын күмбезді патша сарайына әкеліп кіргізеді де: Қалаған
шарабың мен тамағыңды іш, сұлу кәнизактармен ойна, серуен құр, барлық
есікке кіріп, алтын сарайды тамашала. Тек мынау тұрған бір есікті ашуға
болмайды. Оны ашсаң бақытсыз боласың, - дейді [23,448]. Осы ертегіні есіне
түсірген кейіпкер өз халін сол жолаушымен салыстырады. Фольклорлық
сарындар, тарих пен бүгінгі таң оқиғаларын салыстыра суреттеу (Әке,
Өліара), көне аңыз, әңгімелер деп түйінделген өмір ақиқаттарына қазіргі
шындықтан үндестік іздеу арқылы психологиялық толымдылыққа қол арту -
Т.Әбдіков шығармашылығындағы ерекшеліктердің бірі. Жоғарыда сөз болған
Янумака қарт айтқан аңыз бен ертегі сияқты қазіргі Роберт есіне түсіріп
отырған ертегі де біріншіден идеяны толық жеткізуге жол ашса, екіншіден
кейіпкердің ішкі әлеміндегі ой-армандарын көрсетуте мүмкіндік берген.
Мен ол есікті аштым ба?, - дейді өзіне өзі күбірлеп.
Егер мен осынау жат құпиялардың ешқайсысын білмесем, ел қатарлы
бақытты ғұмыр кешер ем ғой... Мен ашуға болмайтын есікке басымды сұқтым...
[23,448]. Кейіпкердің ішкі монологынан оның шын бақытсыздығын байқаймыз.
Жазушының ішкі монолог арқылы, авторлық түсіндірме арқылы кейіпкердің ішкі
күйзелісін осынша тәптіштеп суреттеуінің өзінен автор үшін кейіпкердің
рухани әлемі қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Әр алуан сезімдерді
бейнелеу арқылы кейіпкердің жан дүниесінде болып жатқан психикалық
коллизиялардың ішкі күресі ашылады.
Шындығында адамзаттың қолында табиғатқа, мынау жаратылысқа қарсы
келер қауқар жоқ. Ол ешбір пенде атаулыға берілмеген.
Бұлай көркемдік шешім жасау, дәл осындай кейіпкерлерді суреттеу -
барлығы да адамзатты бір сәтке болса да ойландыру, ізгілікке,
адамгершілікке қанағатқа жетелеу мақсатында осы дәуірдегі жазушылардың
көпшілігінің ерекшелігі деп атап айтуға болады. Тарихи оқиғалардың,
қоғамдық құбылыстардың түрлі кейіпкерлердің қабылдауындағы көрінісін
көрсете отырып, кейіпкердің ішкі әлемін оқиғалардың өрбу процесімен
бірлікте бейнелеу — жазушының сәтті қолданған тәсілдерінің бірі. Мәселен,
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында еліміз бастан кешкен әлеуметтік
катаклизм: ғасырлар бойы қалыптасқан рухани құндылықтардың құнсыздануы,
қоғамның негізгі байлығы адам десек, ең алдымен сол адамның кұнсыздануы,
көкірегі таза, кісілігі биік, парасатты жандардың бастарынан бақ таюы,
қысқасы, рухани күйреу дәуірінің басталуы бейнеленген. Өліара романында
осы өзгерістерді әр кейіпкер әр түрлі қабылдады. Осындай өзгерістер,
тұрмыстық жағдай олардың рухани қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.
Жазушының бейнелеген, суреттеген әрбір бөлшектері тек оларды қоршаған
ортаның ғана емес, оны қабылдаушы кейіпкердің де ішкі әлемін, ой-арманын,
осы оқиғаға деген көзқарасын да аша түседі. Жазушы кейіпкерді өзге
адамдармен қарым-қатынасқа түсіре отырып, олардың ойларын алға тартады.
Мәселен, Өліара романындағы Бәйтеннің қоғам жұмысына араласа бастаған
алғашқы кезеңдерінде Бәйтен әлі әділдіктің барына сенетін, аңғал, адал адам
ретінде көзге түседі. Бәйтеннің бұл қасиеттері іс-әрекеттері мен адамдармен
қарым-қатынасы арқылы көрінеді.
Алайда, оның өмір сүрген қоғамы Бәйтенді өз дегеніне көндіріп, тезіне
салып илеп жібереді. Романның басында Бәйтен оқу бітіріп келгенде тай
сойып, той жасап күткен әке орнындағы әкесі Асқарды сол әділ Бәйтен айдап
кетіп бара жатады. Бірақ, осындай қылығына қарамастан Бәйтенді қаралай
алмайсың, тек аяушылық білдіріп, сонау бір қанды саясатқа лағынет айтасың.
Асқар сияқты еліне сыйлы, абзал азаматтың басынан бақ тайып, саясаттың
құрбаны болды. Оны құрбандыққа шалған Бәйтен болса, сол Бәйтеннің өзі де
ағасы Асқар сияқты құрбандық. Біз бұған Бәйтен бейнесінің өсуі, кемелденуі
шақтарында көз жеткіземіз. Нұрбекпен болған қақтығыстарда Бәйтеннің ішкі
әлемі, дүниетанымы көрінеді. Қоғамда болып жатқан құбылыстарды әркім
өзінше, өзіндік дүниетанымына лайықтап қабылдайды. Мәселен, Бәйтенді өзіне
жау деп ұғатын Нұрбек үшін бұл өзгерістер шын бақытқа жетудің жалғыз жолы
секілді. Ешкім ештеңені дұрыс түсініп үлгермеген өліара уақытта не істесем
де өз еркімде деп ойлады. Нұрбек пен Бәйтеннің ойлары әртүрлі, тіпті бір-
біріне қарама-қарсы. Дүниетанымдары тым бөлек. Соған қарамасган, бұлардың
қай-қайсысын да жағымсыз кейіпкер деп бөліп атай алмайсыз. Себебі әркім
өзінше әділ. Екеунікі де өз алдына дұрыс пікірлер сияқты.
Нұрбектің ойынша жаңа үкімет орнату үшін маузерге сөз беру керек. Ал
Бәйтен болса, тарихи оқиғаларды маузерсіз шешілмейтін кездері де
болатындығын, алайда қаруға жүгіну, енді өмір бойы тек қару сөйлесін
дегенді білдірмейтіндігін дәлелдегісі келеді:
- Мемлекеттік заңды бұзу мен өз бойындағы кемшілік - екі бөлек нәрсе.
Ал әңгіме заңды бұзушылар жайында. Мен, мәселен, өзімнің мұғалімімді
ұстатқан адаммын... Айтуға қандай жаман... Бірақ мен оған өкінбеймін.
Өйткені ол біздің идеяның адамы емес еді. Тура биде туған жоқ. Әркім өзінің
жақыны үшін өмір сүретін болса, ғасырлар бойы аңсаған қоғамға ешқашанда
жетпейміз. Пендешіліктен қол үзіп, қоғамдық мүддеге біржола бағынған кезде
ғана кез келген жауға тойтарыс беретін қуатты мемлекет жасай аламыз. Ал
мемлекет дегеніміз - заң. Белгілі бір заңмен өмір сүру. Заңды бұзған адам
өзінен-өзі жазалануға тиісті. Оған бас қатырудың қажеті жоқ. Ал жер
бетіндегі барлық қылмысгың, тәртіпсіздіктің пайда болуы - әлгі заңды
мойындамағандықтан. Ал жанашырлық ағайынгершілік, көңіл жықпастық -
қазақтың ежелден келе жатқан маңдай қырсығы - мемлекеттік дағдының жоқтығы,
заңды білмейтіндігі.
- Меніңше... - Бәйтен даусын соза ойланып, - адамдар мемлекет үшін
жаралмайды, мемлекет адамдар үшін жасалған. Ал сен адамдардың сана-сезімін,
әдет-ғұрпын, тарихын бір-ақ сызып, бірінші орынға мемлекеттік принциптерді
қоясың. Ақшоқы халқы ғасырлар бойы өз ғұрпымен, өз заңымен өмір сүріп
келді. Қоғамдық меншік дегеннің не екенін білген жоқ. Өз маңдайына біткен
малды өз балаларына неге сойып беруге болмайтынына өлтірсең де түсінбейді.
Қорыққанынан соймауы мүмкін, бірақ түсінбейді, өйткені сауаты жоқ, надан.
¥ра қазған қазақтар да сондай. Астықты байлар ғана емес, кедейлер де,
орташалар да жасырады. Олар оның қазіргі жағдайда қылмыспен тең екенін
түсінбейді. Бала-шағаны қалайда асырау керек — сосын құстың ұя салғанда
ойланбайтыны секілді ойланбастан астығын жасырады. Ал олардың көзін
жеткізіп, көкірегін ашып алмай, бірден жазалау біздің ісімізді ілгері
бастырады деп ойламаймын. Мәселен Африкада, бір оқымысты жігіттен естіп
едім, жыныстық қатынасты ашық жасау әдепсіздік емес, ал ашық тамақ ішу
әдепсіздік есептелетін ел бар екен. Сонда біздің заңмен сол адамдарды
соттауға бола ма? Немесе жұрт көзінше тамақ ішетін мәдениетті елдің адамын
сол елдің заңымен соттауға бола ма? Меніңше жоқ. Жерден егінді өндіріп алу
үшін алдымен егінді себу керек. Заңды талап ету үшін алдымен заңды бойға
сіңіру керек. Сол себепті әлеуметтік сананы көтеру қазіргі біздің жағдайда
ең үлкен мәселенің бірі болуға тиісті.
- Сен өзің қауіпті адам екенсің, - деді арқасын талға
тіреп отырған Нұрбек Бәйтенге еңкейе үңіліп. — Осы кезге шейін
бізбен соғыскан тап жауларының бәрін де, бәлкім, ақтап алу керек
шығар. Олар біздің заңымыздан бейхабар болатын...
- Жо-оқ, ол күрес — таза соғыс болатын. Соғыста
ешқандай ереже, заң болмайды. Ал қазір жағдай басқа...
* Құйыршық! — Нұрбек ысылдап, төбелесетін адамдай
жұлқынып Бәйтенге төне түсті. — Мен сенің көкейіңде не тұрғанын
білмейді деп ойлайсың ба? Мен бәрін де білемін. Кімдерге
бүйрегіңнің бұратынын, кімнің сойылын соғатыныңды — бәрін де
бәрін де... Мен сені бекер алып шыққам жоқ, тексеруге алып
шықтым. Мінеки, енді кім екеніңді өзің де көрсетіп отырсың.
* Нұрбек, - деді Бәйтен іштегі қайнаған ашуын әрең басып, -
сен ең алдымен совет үкіметі бір өзіңе әкеңнен қалған мұрадай
иемденіп сөйлеуіңді қой. Үкімет халықтікі, оған екеуміздің
қатысымыз бірдей. Ал түбі қайсымыздың еңбегіміз көбірек сіңеді,
оны уақыт көрсетеді. Екіншіден, шындықты мойындату үшін,
қорқытпайды, дәлелдейді. Дәлелі жоқ адам ғана зорлыққа көшуі
мүмкін. Сенің қорқыту тәсіліңнен адам санасындағы прогресс қанша
жылдарға кейін шегінетінін түсінесің бе? Социализм қалалар мен
далаларда ғана емес, адамның санасында да орнауға тиісті. Ал сен
санадағы социалистік қүрылысқа зиян тигізушісің...[28, 256].
Бұл диалог сол заманды, ол заман адамдарының бастан кешкен қиын
күндерінен де хабар береді. Яғни, кейінгі нәтижесі қым-қуыт қырғынға,
қолдан жасалынған аштыққа ұласқан бұл қоғамдық құбылыстарды түрлі
қабылдаған адамдар болғандығын тарихтан білеміз. Оларды дұрыс түсінген,
түбі жақсылық болмайды деп ойлаған адамдар "ескілікті көксеуші", "халық
жауы", артқа тартушы деген желеумен Асқар сияқты қудаланып кете берді.
Халықтың ғасырлар бойы жиған рухани қазыналары Нұрбек, Назар сияқты бас ал
десе, шаш алатын жандайшаптардың кесірінен құнсызданып, ұлттық қасіретке
айналды. Автор осы шындықтардың бетін ашумен қатар, сол оқиғалардың әрі
көрермені, әрі қатысушысы болған адамдардың жан дүниесіндегі көрінісін
шебер бейнелей білді. Көңілі адал, жүрегі ақ, әділет жолына жанын қиюға
дайын Асқар бейнесі. Оның бұл қасиеттері өзге адамдармен ара-қатынасынан,
ішкі монологынан көрініс табады. Өзін халық жауы, байдың, бидің түқымы деп
қудалай бастаған кезде, Асқар өз қызы мен күйеу баласына кесірім тимесін
деп, екеуін қағаз жүзінде ажырастырады. Күйеу баласын өз баласынан кем
жақсы көрмесе де, осылай істеуге мәжбүр болады. Соңына түскен Назардың іс-
әрекеттерін немен ақтарын білмей, өзінен де кінә таба алмай қиналады.
Тағдырдың алдамшы екені осы емес пе: Болмаса, менің қандай жазығым бар?
- деді күбірлеп өзіне-өзі. — Елге иттігім болды ма? Осы жүрген ағайынға
қиянатым болды ма? Осы ауылдағы жарлы-жақыбайдың біреуі қорлық көрді ме?.
Осындай ішкі монолог, сана ағымы келтіріліп, оның басқаларға қарым-
қатынасы айқындала түседі. Ойша Назармен әңгімелеседі, бірақ Назардан ойша
жеңіледі. Асқардың бойында бәріне де мойынұсынғандық, жеңілгендік сияқты
сезімдер пайда болады. Бірақ, осы қасиеттердің барлығы бірден көзге
түспейді, ол тартыс үстінде ашылады. Жазушы Асқарды көргенді, рухани
дүниеге бай, мейірімді жан етіп суреттейді. Роман кейіпкерінің жаны
жамандық көріп, жапа шеккендерге деген мейірімге толы. Кеңпейілділік пен
әділет сүйгіштік — Асқардың басты қасиеттерінің бірі.
Оқиғаларға қатысты адамдар да, оларды қоршағандар да мән бермеген
құбылыстар, кейде кейіпкер ішкі өмірінің басты оқиғасына айналады. Мысалы,
Л.Н.Толстойдың Анна Каренина романындағы Вронскийдің Аннаға деген өз
сезімін әуел баста тек уақытша сезім деп ойлағанын білеміз. Алайда Аннамен
кездесу оның ішкі әдеміне үлкен өзгерістер әкеліп, өмірінің ағынын
өзгертті. Сол сияқты Т. Әбдіктің Жат перзент деген әңгімесіндегі бас
кейіпкер Кәрім де басында еш ойламаған оқиға дамуына кездеседі. Тек кек
қайтарамын деген ниеті ол ойламаған бағытта дамыды да, ішкі әлеміне үлкен
өзгеріс әкелді. Алайда, кейіпкер өз бойындағы осы бір түсініксіз сезімді
тұншықтырып өлтіреді. Байқаусыз өткен осы оқиға жылдар өткен соң қайта
кездеседі. Бірақ бұл кездесу өткен оқиғадан қалған нәтиже іспеттес болды.
Өзіне ұқсаған сүйкімді перзентін өзгенің бауырынан көріп, ұмыт болған сол
сезім енді ешқашан өшпес өкініш болып қайта туады. Бұдан жазушы
шығармашылығындағы адам өмірінің ішкі рухани келбеті тек қана сыртқы
оқиғалар, өмір ерекшеліктері, әртүрлі құбылыстарға қатысты ғана өзгермейді,
ол оның дербес даму кезеңдеріне де байланысты болып отырады деген
қорытындыға келуге болады.
Т.Әбдіков өзінің ең алғашқы шығармалар жинағын "Көкжиек" деп атаған
болатын. Бұл кітаптың атында үлкен мән бар еді. Кезінде бұл туралы атақты
сыншы Сағат Әшімбаев та: Төлен Әбдіков тұңғыш жинағын "Көкжиек" деп
атапты. Жинақта мұндай әңгіме жоқ. Алайда, аты мазмұнына қарай қойылған.
Адам сапарға шығарда бір жерге жетуді мақсат етеді. Бұл ойын жүзеге
асыратыны да күмәнсіз. Ал, соқтықпалы, соқпақсыз өнер жолында бірден
көздеген нысанаңа жету мүмкін емес. Өнер жолы — ол да көкжиекке тура
тартылған өмір жолы. Көкжиекке жету мүмкін бе? Ешуақытта да! Тек көңілдегі
шамалауың бойынша келген жеріңді қанағат тұтуың мүмкін шығар... Төленнің
бұл кітабын өнер көкжиегіне шеккен сапарының басы деп білеміз — деп
бағалаған болатын [19,21]. Шындығында да, жазушы өзінің баяғыда бастаған
үлкен бір идеясын ("Ақиқат", "Оң қол") осы көкжиекке жаңағы эстетикалық
құбылысты" пайдалана отырып алып шықты. А.Чеховтың Бухгалтер көмекшісінің
күнделігі" деген әңгімесі естеріңізде болар. Күнделікті оқып отырып
ешқандай портреттер, суреттеулерсіз-ақ кейіпкеріңізді бес саусақтай
танып аласыз. Әдебиеттің пәні адам дегенде, әңгіме дайын әдеби
кейіпкер жөнінде ғана емес, қаламгердің сол кейіпкерді жасау үстіндегі
шығармашылық әрекетінің қалтарыстары туралы да болуы тиіс.
Әдебиеттану терминдер сөздігіне жүгінсек, теоретик, ғалым З.Ахметов
характерге мынадай анықтама береді: Характер (әдеби характер) — көркем
шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі дүниесіне тән
психологиялық, моральдық сипат ерекшеліктері. Әдеби характер адамның
өмірдегі мінез, қимыл әрекет өзгешеліктерін жинақтап, екшеп, типтік
дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан оны жекелеген
қасиет-сипаттардың қосындысы деп санамай солардың бірлік-тұтастығы, синтезі
деп қараған жөн" [29,359]. Ал Г.Л. Абрамовичтің Әдебиеттануға
кіріспесінде": Характер — определенная человеческая индивидуальность во
всем живом многообразии присущих черт и качеств. Это объесняется тем, что
человек неизбежно находится в различных связях и отношениях и в силу этого
вырабатывает и выявляет соответственные этим связям и отношениям стороны
своего сознания и поведения" [30,65] - деген анықтама келтірілген. Яғни,
характер белгілі қоғамдық жағдайда қалыптасып, сол ортаға өз уақытына
сәйкес болады. Адамның мінез құлқы, оның әр-қилы кездерде, әсіресе
адамшылық қасиеттер сынға түсетін мұндай сәттерде өзін қалай ұстап, қандай
әрекеттер ететіні ой-өрісіне, сана-сезіміне байланысты. Осыған орай әдеби
шығармада характер күрес тартыс үстінде, кейіпкердің іс-әрекеті, ой-ниеті,
мақсат-тілегі арқылы көрініс тауып, анық танылады. Кейіпкерлердің бір-
бірімен қарым-қатынасы олардың характерлерін барынша толық аша түседі.
Әдеби кейіпкердің характері шығармада оның іс-әрекеттерін суреттеу арқылы,
психологиясы, жан-дүниесі тікелей бейнеленуі яғни мінез арқылы айқындалып,
сондай-ақ, сыр-сымбатын, бой-тұлғасын, бет-әлпетін, сөйлеу ерекшелігін
көрсету, яғни жанама мінездеу арқылы жан-жақты ашыла түседі.
Кейіпкердің рухани әлемін танытуда характер даралау шеберлігі — басты,
негізгі қасиеттердің бірі болса керек. Ендеше, кейіпкерлер әлемін таныту
үшін оның іс-әрекеттері, мінез-құлқының суреттелу жолдарына үңілмей
болмайды.
Көркем әдебиеттің мақсаты да қоғам мен адам, бұқара мен жеке адам
арасындағы жанды әлеуметтік, психологиялық байланыстарды шынайы бейнелеу
болса, кейіпкердің ішкі әлемін бейнелеуде оны іс-әрекетінсіз толыққанды
тану мүмкін емес.
Әдеби характер — кейіпкердің мінез-бітімі, адамның бойына,
психологиясына қимыл-әрекеттеріне тән сан-түрлі қасиеттердің бірігіп, біте
қайнаған тұтасгығын танытатын мінез-құлық ерекшелігі. Сонымен бірге, ол
көркем образдың өзегі, негізгі арқауы болып табылады. Шығарманың
көркемдік идеясына да, мазмұны мен
түріне де характер сомдаудың ерекше қатысы болады десек, Төлен Әбдіков
сомдаған характерлер идея жеткізудің негізгі құралы қызметін атқарған.
Бұған халықты отарлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
Т.ӘБДІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚАЛАМГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... 8
ІІ ТАРАУ
ПАРАСАТ МАЙДАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ӨРНЕКТЕР ... ... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..63
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік жылдарында қоғамдық-әлеуметтік мәселелермен бірге әдеби-
мәдени мұраларға да көп көңіл бөліне бастады. Руханият әлемінде де алуан
ізденістер, соны серпілістер айқын аңғарылады. Қазақ әдебиеті, оның тарихы
мен бел-белестер туралы да осыны айтуға болады. Өткен ғасырдың екінші
ширегінен кейін руханият ісінде, әсіресе, әдебиет әлемінің көкжиегінде
жаңа ізденістер, жаңа есімдер көптеп көріне бастады. Қазақ әдебиеті барлық
жанрлар бойынша жан-жақты дамыды. Соны тақырыптарға бет бұрылды. Жаңа
есімдердің еңбектері, соны туындылар қалың оқырманға кеңінен таныс болды.
Осындай соны ізденіс, тың жетістіктер қатарында Т.Әбдік шығармаларын да
атауға болады. Алпысыншы жылдардың жартысы мен жетпісінші жылдардың бас
кезінде прозадағы лирико-психологиялық тенденция тереңдей түсті де, енді
оған қоса философиялық ойға құрылған интеллектуалды мотивтегі әңгіме,
повестер туа бастады. Кейіпкерлердің ішкі жан дүниесіне, өз қиялына,
психологиясына терең бойлап, жан сырына, нәзік сезіміне үңілген шығармалар
көбейе түсті. Бұл тұрғыда қазақ философиялық прозасы мен психологиялық
прозасы өзара тығыз байланысты дамығанын атап өткен жөн.
Даму қашанда дәстүрге табан тірейтіндігін ескерсек, бұндай үрдістің
қалыптасуын дәл осы жылдардың ғана жемісі дей алмаймыз. Бұл жылдардағы
әдебиетке дейін де қазақ әдебиетінде психологиялық талдаудың негізі
қалыптасқан болатын. Психологиялық талдаудың тамаша үлгілеріне мысалды
М.Әуезовтің туындыларынан келтіруге болады. Көркем прозадағы ізденістер мен
жетістіктер жайлы көрнекті әдебиеттанушы ғалымдар және әдебиет сыншылары
уақытында ой-пікірлерін білдіріп отырды. Ә.Қоңыратбаев [1], М.Базарбаев[2],
З.Ахметов [3], Ш.Елеукенов [4], С.Қирабаев [5], З.Серікқалиев[6],
Ж.Дәдебаев[7], Б.Майтанов[8], А.Исмақова[9], т.б көптеген еңбектерді атауға
болады. Ә.Қоңыратбаев М.Әуезов прозасындағы психологизмге терең талдау
жасай отырып, қаламгердің суреткерлік шеберлігін таныта түседі [1].
Қазақ әдебиетінің тарихында ХХ ғасырдың 60-70 жылдарының алатын орны
ерекше. Дәл осы кезеңде әдеби процеске серпінді күш, жаңа толқын келіп
араласты. Санада сілкініс, серпіліс пайда болды. Бұл тұста әдебиетке
араласқан Ә. Кекілбаев, Қ. Жұмаділов, М. Мағауин, Д.Исабеков, О. Бөкеев, Т.
Әбдік сол кездегі тоталитарлық жүйенің басты қағидаларын мүлтіксіз
орындауға бейілді болған жоқ. Олар шындықты өз шығармалараында тұспалдап
жеткізіп, астарлап айта білді. Көркем прозада белең алған терең
психологизмнің негізгі себебі осы болды. Жалпы осы кезеңдегі көркем
прозпның дамуы жайлы бірсыпыра зерттеу еңбектері жазылды. Олардың қатарында
Ә. Әзиевтің [10], Т. Бекриязовтың [11], Ж. Жарылғаповтың [12], С.
Асылбековтың [13], О. Көзбековтың [14], Е. Уәлихановтың [15], Қ. Хамзинаның
[16] еңбектерін атауға болады. бұл еңбектердің барлығында да терең
психологиялық талдаулардың кейіпкер характерін, оның қоғамға қарым-
қатынасын көрсетудегі қаламгерлер шеберлігі жан-жақты сөз болды.
Зерттеуші ғалымдар қарапайым, шектеулі түрдегі бейнеленген адамның
көңіл-күйлерінен тұратын психологизмнің алғашқы көріністерін сонау
Күлтегін жырларында да кездесетіндігін айтқан [17,4]
Ал әлем әдебиетіне көз тіксек, ғалымдар Бокаччоның
Декамеронынан да психологизмнің іздерін байқаған [18,7]. Орыс
әдебиетінде алғаш рет Чернышевский Толстой шығармаларын
талдау үстінде психологиялық талдау деген терминді қолданған
екен [19,73].
Қазақ әдебиетіндегі психологизм Б.Майлин, С.Сейфуллин т.б.
жазушылардың шығармаларында көрініс тауып, Ж.Аймауытов, М.Әуезов
прозаларына жалғасып, дами түсті.
1960-90 жылдарда адамдардың рухани және материалдық өміріндегі
күрделі, прогрестік өзгерістер және сондай өзгерістерге байланысты туған
адамдардың интеллектуальдық талап-тілектері қазақ әдебиеті алдында үлкен
міндеттер туғызды. Дәлірек айтқанда, дүниедегі өзгерістер қазақ әдебиетінен
адамның ішкі дүние арманын, дүниетанымын, қоғамдық өмірдегі рөлін
бейнелейтін анағұрлым жетілген көркем тәсілдерді табуды талап етті. Осыған
байланысты бұл жылдарда психологиялық, лирикалық, философиялық прозаның
шеңбері кеңейе түсті.
Бұл жылдарда Ә.Кекілбаев, О.Бөкеев, Д.Исабеков, тағы басқа көптеген
жазушылардың қай-қайсысы да қазақ классиктерінің дәстүрін жалғастырушылар
ретінде жақсылық пен жамандықтың ымырасыз күресін зерттеді. Осы
жазушылардың қатарында философиялық ойға құрылған повестер мен
әңгімелерімен танылған жазушы — Төлен Әбдік. Аты аталған жазушылар мен
Төлен Әбдіковтің жазу мәнерлері әртүрлі болғанымен, күрделі мәселелерді
әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық-философиялық деңгейге көтере отырып
шешуде ортақ үндестіктері де жоқ емес.
Аталған жазушылардың қай-қайсысының да шығармалары ең алдымен, өзінің
ешкімге де ұқсамайтын кейіпкерлерімен, олардың терең психологиялық
әлемімен, өзіндік дүниетанымымен ерекшеленеді. Бұл кезеңдегі әдебиет
адамның сан қилы әрекеттерін олардың дүниетанымы мен ішкі психологиялық
әлемі арқылы шынайы суреттеуге тырысты. Адам бойындағы тылсым арпалыстар,
адам психикасындағы ұшы-қиырсыз ғажайыптар, адамгершілік, адалдық сияқты
қасиеттер мен пендешілік, арамзалық сияқты алпауыт күштер майданы — қазақ
әдебиетінің негізгі сарынына айналды.
Осындай күрделі ойларға құрылған, сюжеттің сыртқы дамуымен ғана емес,
жеке адамның ішкі дүниесіндегі шиеленістерді суреттеген жазушылардың
қатарында Әбіш Кекілбаев, Оралхан Бөкеев, Төлен Әбдіковты атай аламыз.
Аталған суреткерлердің шығармашылығы бүгінге дейін зерттеліп, өз бағасын
алып та жатыр. Алайда негізгі, басым сарын - философиялық сарынды жеке алып
зерттеу дәуір әдебиетін неғұрлым тереңірек зерттеуге, жаңаша қырынан келуге
мүмкіндік береді.
Жазушы Төлен Әбдіковтың шығармашылығы туралы Қ.Құрманғалиев:
Әбдіковтің әдебиеттегі қолтаңбасының ерекше екендігін өзінің жазу мәнері,
сөз қолданысы, кейіпкерлерінің іс-әрекетін, мінез-құлқын сомдауы, оқшау
образдар жасауы, тосын тұлғалар табуы тайға таңба басқандай дәлелдеп-ақ
тұр. Төленнің кез-келген шығармасының кейіпкерлері сөз саптасынан бастап
дүниетанымына дейін ерекшеленіп тұруымен дараланады, - деп жазды [20,2].
Сонымен бірге Т.Әбдіковтің әдеби туындылары алғашқы жарияланған
әңгімесінен соңғы жазған романына дейін жұртшылықтың жүрегіне жол тауып,
айтыс-талас тудырып, әйтеуір жайбарақат қалдырған жері жоқ" екендігі де рас
[19,224]. Жазушының қаламынан шыққан (қазірше) соңғы туынды Парасат
майданы повесі. Бұл повесть те баспасөз беттерінде де өз бағасын алды
[21,3].
Мұның барлығы жазушының қазақ әдебиетінде өзіндік ерекше орны бар
жазушы екендігін дәлелдейтін болса, Т. Әбдіков шығармаларын негізге ала
отырып, қазақ интеллектуалдық, философиялық, психологиялық прозасының даму
деңгейін екшеуге болады деп ойлаймыз.
Біз бұл жұмысымызда жазушы Т.Әбдіков шығармашылығындағы кейіпкерлердің
дүниетанымы мен оны оқырманға ұсынудағы суреткерлік шеберлік, философиялық
сарын мәселелрін қарастыру, аталған бағытта талдау басты нысанға алынды.
1960 - 90 жылдар прозасы ерекше назар аударуға негіз бола алатын
күрделі проза. Осы жылдар әдебиетінің өкілі Т.Әбдік шығармашылығындағы
философиялық ой мен сарын, оларды жеке тұлғалар арқылы жеткізу жолдарын
саралап, екшеу әдебиетіміздің күрделі дәуіріндегі тарихын зерделеуге
мүмкіндік береді. Біз бұл жұмысымызда Т.Әбдік прозасын негізгі нысанға ала
отырып, жазушының әр жылдары жазылған көркем туындыларына және Парасат
майданы повесін қарастыруға арнадық. Повесте ұтымды, ойлы тұстар мол.
Мысалдар келтірсек: Менің өмірімде үлкен өзгеріс болған секілді. Не
өзгеріс екенін өзім де анық білмеймін. Бәлкім, Ол баяғыда болып, Оны өзім
тек қазір ғана байқап отырған шығармын. Бәрі де мүмкін... білетінім –
жүйкем біршама тозған. Сол себепті бұрынғыдай емес, ойлаған ойларымды тез
ұмытамын. Мәселен, күнделігімде 3 наурыз күнгі жазбаларым бар да, 4,5,6
наурыз мүлде жоқ, одан кейін 7 наурыздан бастап, жазбаларым әрі қарай
жалғасады. Ал, жазылмаған күндерде не істедім, қайда болдым – есімде жоқ.
Адамның жадынан өшіп қалатын сәттердің болатынын бұрын да естігенмін.
Бірақ, ол неге байланысты – ол жағы маған беймәлім[22, 5]. Осы үзіндіден
туындының көтерер жүгі анық аңғарылып тұр. Сол жазылмаған күндерде
шынымен күнделік иесі қайда болды деген сауал оқырманды да
мазасыздандырады. Ары қарай оқиға қалай өрбиді, кейіпкер қандай күйді
басынан кешіреді – осы сұрақтарға жауап іздеген адам шығарманы берілде
оқиды. Яғни оқиға қызықтырады. Демек, повесть оқылады. Ойлы да әсерлі.
Жанрға жауап береді. Көркемдік нәрі де мол.
Бітіру жұмысы кіріспе мен қорытындыдан өзге екі тараудан және
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмысты жазу барысында белгілі
әдебиеттанушылардың пікір-тұжырымдары, салмақты ғылыми еңбектер басшылыққа
алынып, жазушы Т.Әбдік шығармашылығына тән қаламгерлік ерекшелік сараланды.
І ТАРАУ
Т.ӘБДІКТІҢ ӨМІРІ МЕН ҚАЛАМГЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ
Белгілі қаламгер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Мемлекеттік
және Ф.Кафка атындағы сыйлықтың, Қазақстандағы ПЕН клуб сыйлығының,
Еуропалық алтын медальдың иегері Төлен Әбдік 1942 жылы бұрынғы Торғай
облысына қарасты Жанкелдин ауданында дүниеге келген. 1965 жылы қазіргі әл-
Фараби атындағы қазақ ұлттық университетін бітірген. Еңбек жолын Қазақстан
пионері (қазіргі Ұлан) газетінде әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі
болып бастады. 1970-77 жылдар аралығында Жалын альманағында бөлім
меңгерушісі, бас редактордың орынбасары болып қызмет атқарады. Сондай-ақ
1977 жылдан 1979 жылға дейін Қазақфильм киностудиясында бас редактор
болады. 1979 жылдан 1990 жылдарға дейін Орталық Комитетте жауапты қызметте
болады. 1990-92 жылдар аралығында Қазақ әдебиеті газетінің бас редакторы,
Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысы болды. 1993 жылдан Қазақстан
Республикасы Президенті әкімшілігінде сектор меңгерушісі.
Төлен Әбдік әдебиет әлеміне 1964 жылы жарияланған Райхан атты
әңгімесімен келді. Алғашқы туындысымен-ақ әдебиет сүйер қауымды елең
еткізген жазушы қаламынан әр жылдары Көкжиек (1969), Күзгі жапырақ
(1971), Ақиқат (1974), Айтылмаған ақиқат (1979) әңгіме-повестер
жинақтары, Өлара (1985) романы жарық көрді. Соңғы жылдары жазылған
Парасат майданы повесі – жазушының қаламгерлік қырын барынша танытқан
туынды болды. Т. Әбдіктің көптеген шығармалары орыс және шет тілдеріне
аударылған. Біз үшеу едік (1985) пьесасы Республикалық театр сахналарында
жиі қойылды. Ол грек аңыздарын қазақ тіліне аударып, Эллада ертегілері
(1977) деген атпен жариялады.
Қаламгер шығармашылығына негізінен адам мен қоғам қарым-қатынасы өзек
болған.
Төлен Әбдік шығармашылығының ерекшеленетін тұсы адам бойындағы тек
қоғам тудырған қайшылықтар ғана емес, адамның ішкі өзімен - өзі қайшыласқан
тұстарын ұсына білуі. Адам бойындағы түрлі қасиеттер — адамгершілік,
ізгілік, борыш сияқты сезімдер мен зұлымдық, азғындық сияқты алапат
күштердің бітіспес майданы — Т.Әбдіков шығармашылығының негізгі тірегіне
айналған. Т.Әбдіков өзінің адам тұлғасы туралы пікірін, түсінігін,
көзқарасын өзі сомдаған тұлғалар арқылы көрсете білді. Идея мен шеберлік
туралы айтқан тұста ерекше әңгіме болар тақырып - Тозақ оттары жымыңдайды
атты повесть болса керек.
Кез келген көркем шығармада басты идея және жанама бірнеше идеялар
болуы мүмкін екендігі белгілі. Дәл осы повесть туралы сөз болғанда -
алдымен ұлт тағдыры тұрса, соңын ала бүкіл адамзат проблемасы бой
көтереді. Повестің бас кейіпкері — медицинадағы феномен" деген
бейресми атақ алған Эдуард Бейкер. Автордың идеясын жеткізу жолындағы
көркем ойының кемелдігі мен жазушылық шеберлігін дәлелдеу қажеттілігі туған
жағдайда осы Эдуард Бейкердің образына тоқталсақ, ол өте күрделі, әрі
символдық бейне. Бейкердің басынан өткен түрлі оқиғалар мен оның ұлтының,
шыққан тегінің, яғни Бразилия орманын мекендеген араку тайпасының тағдыры
сонау шалғайда өткен оқиғалар болғанымен, шығарманы оқып отырып өзіңе таныс
оқиғалар көзге еріксіз елестейді. Бұл туралы жазушы Ә.Кекілбаев: Нақты
адам тағдыры, нақты кісілік мінез-құлық арқылы ашылған бұндай шындық сырт
көзге мұхиттың ар жағында болып жатқан сияқты қылып бейнеленгенімен,
өзіңнің күнде көріп, күнде сезіп жүргендеріңді еріксіз есіңе түсіретіндей
қылып шебер шешімделген дүниелер еді [21,3] - деп жазады.
Шындығында да сонау Бразилия орманында табиғилығын жоймаған пәк
сәбидей тып-тыныш жатқан аз ғана араку тайпасының құрып кетуі, ал сол
тайпадан шыққан әлем көз тіккен дәрігер — Бейкердің өз тайпасының соңғы
адамын құтқара алмауы — бәрі де тоталитарлық жүйе астында иленіп бара
жатқан ұлтымыздың астарлы бейнесі еді. Бұлайша астармен жазуы — автордың
көркемдік шешімі десек, бұл шешім сол замандағы саяси қырағы көздерге
шаужайына жармаса алмастай етіп, шебер табылған тәсіл еді.
Кейіпкердің ішкі жан дүниесін білгенін білгендей, сезгенін сезгендей
етіп көрсетіп, оқырман мен кейіпкерді біртұтас етіп біріктіріп жіберетін
тәсілдердің турлері Т.Әбдіковтің барлық шығармаларында дерлік көп
кездеседі. Олардың көбі сананың түпкі қатпарларында қалған кейіпкер ойларын
келтіру болса, кей тұстарда түс көру, ертегі айту т.б. тәсілдер де
кездеседі.
Тозақ оттары жымыңдайды повесіндегі доктор Бейкердің тұлғасын тану
мақсатында, оқиғалардың желісіне көз тігіп көрейік. Италиядан келген
журналист Ливино Палителлимен болған сұхбаттан кейін, әлемді аузына
қаратқан доктордың жан дүниесінде үлкен қопарылыс болады. Шығармадағы
Бейкер тағдыры айқын шекарасы бар екі кезеңге бөлінген. Цивилизация
әлемінің Нью-Иорктегі 100 қабат үйлер мен жарқылдаған жасау бұйымдардың,
өлшеусіз салтанат пен дабыра қошеметтің, әлемге әйгілі болған даңқ пен
ғылыми табыстардың, талантына бас ұрған сансыз тобырдың аь ұрған
даурықпасының, тағы сол сияқты өмірдің ойлануға мұрша бермеген әртүрлі
алданыштар-ының астында әлдеқашан ұмыт болып өлдіге саналған бір тіршілік
әлдеқалай жан бітіп қыбыр еткендей [23,374] болады. Сонау Бразилияның кең
орманында дүниеге келген Киякудің әкесі үндістердің, араку тайпасының үлкен
бақсысы болады. Ақ адамдардың, мәдениетті адамдардың қысастығына ұшырап,
олар атқан оқтан жайрап жатқан қиын сәтте аракудың жетінші бақсысы Чоро,
апаттан аман қалған жалғыз ұлы Киякуді сегізінші бақсы етіп, оған өзінің
бақсылық құпиясын ашады. Әкесінен дарыған осы қасиеттен де болар, тағдырдың
айдауымен ақ адамдар арасынан, Америкадан бірақ шыққан Кияку, алдына барған
аурудың бірде — бірі өлмеген аңыз адам — доктор Бейкерге айналады. Алайда
Бейкер әкесі үйреткен құпияны 50 жыл өткен соң есіне де түсіре алмады.
Осылайша өз тайпасының соңғы адамын ажалдан арашалай алмады. Бұл жәйт
медицинаға тұтас бір дәуір әкелген данышпан доктор Эдуард Бейкердің
дәрігерлік қызметіндегі жалғыз ғана сәтсіздік болып тарихта қалды". Осы
повесть туралы зерттеуші, ғалым Б. Майтанов: Жазушы жалғыз сәтсіздіктің
түп-тамырынан зор әлеуметтік астар тапқан. Империализм "агрессия",
"геноцид" деген сөз болмаса да, повестен бұл құбылыстардың зұлым сипатын,
аяр ұсқынын ұғу қиын емес" - деп жазды [24,25].
Жоғарыда атап өткеніміздей кейіпкердің өмір сүрген әлемі айқын
шекаралы үлкен екі кезеңге бөлінген. Бір-біріне ұқсамайтын екі кеңістік
онда өмір сүрген кейіпкердің өмір сүру орны, алаңы ғана емес, сонымен
қатар, оны қоршаған әлем, айнала дүние. Кеңістік кейіпкерді қоршаған сыртқы
дүние ғана емес, сонымен қатар, оның өзі де белшесінен батып, армансыз
кешіп жүрген өмірі. Өзі де ағып жүрген өмірдің адуын ағыны.
Өмір ағыны - қоршаған орта, айнала дүние, сырт әлем, қоғам, кеңістік.
Сондықтан, кейіпкер жаны, кейіпкер өмірі сол қоршаған ортаға, айнала
дүниеге, сырт әлемге, қоғамға, яғни кеңістік әуеніне, кеңістік келбетіне
сай мың өзгеріп, мың түлеп отырары даусыз. Осы құбылыстар мен өзгерістердің
ортасында жүрген кейіпкер оған әсер еткен әлдебір күштің немесе ойдың
әсерінен бір сәтке қалт тұрып, өзіне өмір туралы сұрақ қойып, өз өмірінің
мәнін ұққысы келеді. Алайда, кейіпкердің бұл халі оның өз ойларынан емес,
автордың сюжет дамытуы арқылы көрінеді. Яғни, адам атты жан иесінің осынау
әлемнен алатын орны, қалай дегенмен де, ол қаласын, қаламасын, әйтеуір,
табиғи заңдылыққа құрылатындығы. Атақ та, даңқ та, сол заңдардан аттап өте
алмайды деген ойда жеткізу үшін пайдаланылған көркемдік шешім.
Т. Әбдіктің бұл шығармасындағы кейіпкер жүрген ортасының тым тез
бұрынғыға мүлде ұқсамайтын ортаға ауысуы арқылы ғана емес, сол ауыстыру
арқылы айта алған және түйінделген түйінмен оқшауланады.
Шығарманы өз кезеңінің тұрғысынан, өз кезеңінің ғана даму сатысынан
бақылау-түсіндіру қиын, тіпті мүмкін емес. Шығарманың өз кезеңімен шектеліп
қалу — оның болашағына да нұқсан келтіреді... Ұлы шығармалар өз кезеңінің
құрсауын бұзып, ғасырларға тарайды, яғни үкен уақытта өмір сүреді. Олар
кейде (ұлы шығармалар - әрқашан) өз кезеңінен тыс уақытта, болашақта
неғұрлым толыққанды өмір сүреді, - [25,350] деп М. Бахтин айтпақшы Т.Әбдік
шығармаларын да бүгінгі уақыт тұрғысынан бағалау да маңызды дүниелердің
бірі деп санаймыз. "Қазақ әдебиеті" газетінде осыдан біраз уақыт бұрын
жарық көрген Қ.Құрманғалиевтің мақаласында: „Араку сынды аз тайпаның
тағдырын жаза отырып, жазушының бір бүйірінде қазақ ұлтының тілінен,
дінінен, ата салт-дәстүрінен айрылып бара жатқан қасіреті тұрғаны құдайға
анық, - деп жазылды [20,12]. Бұл пікір өтірік емес, өз дәуірімен өлшегенде
жоғары берілген баға. Енді бүгінгі көзбен асықпай тағы бір көз жіберсеңіз
Эдуард Бейкер оқырманға бір табан жақындай түседі. Бейкер бейнесі — бүгінгі
қоғамның дамуына атсалысып, ғылым мен техниканың қарыштап дамуында
руханиятты ойлауды ұмытып, бауыры да, бүйрегі де темірге айналған өз
замандастарымызды көзге елестетеді. Осы повестегі аракулардың ең кәрі
ақсақалы Янумака да осыны меңзеп Тозақ оттары жымыңдайды" деп өркениеттің
аузындағы ажал оттарын нұсқаған болатын. Бұл болмыстың терістеуді терістеу
заңдылығы сияқты құбылыс. Дамудың шарықтау шегі құлдыраудың басы
болатындығын мегзеген ащы шындық. Қоғамның, ғылым мен техниканың үздіксіз
дамуы жақсы да, алайда солардың барлығы адамның табиғатын, болмысын
өзгертіп, әуел бастағы табиғилықты жоятындығы, немесе азайтатындығы, рухани
құндылықтарды құнсыздандыратыны рас.
Повестегі Янумака шалдың оларды тозақ оттары дейтіні де содан.
Шығармадағы Янумака қарт сияқты жанама кейіпкерлердің әңгімесі арқылы
идеяны жеткізу — шебер қолданылған әдістердің бірі. Мәселен, Янумака айтқан
ертегілер, аңыздар, ол айтқан сөздер — барлығын повестегі философиялық
сарын ретінде, оқиғаның түп төркінін іздеп, оған берілген жауап ретінде
қарастыруға болады.
- Ертеде, - дейді Янумака тамақ шайнағандай иегін қисаңдатып, - елік
пен адам дос болыпты. Елік адамдардың ізгі ниетті, мейірбан екенін білген
соң қашпай, солардың маңайында жүрген. Олар елікке жем беріп, су беріп
асырайды екен. Осылайша әлгі елік өзге еліктерден оқшау бақытты тұрмыс
кешіпті. Бірақ күндердің күнінде қалың орман ішінде адасып, қарны ашқан бір
адам әлі елікті сойып жемек болып, садақпен атады... Қатты жараланған елік
әйтеуір қолға түспей қашып шыққан. Бұл қалай болды, - деп ойлапты елік, -
адамдар ізгі тілекті мейірбан еді ғой. Бұл қалай? Сонда періштелер аян
беріп: - Ей, сорлы елік, сен ағаттық жасап, адам баласымен дос болдың,
олардың ізгі тілекті мейірбан екені рас, бірақ сенің жарық дүниемен қош
айтысуың үшін жүз мейірбан адамның ішінен бір зұлым болса жетіп жатыр емес
пе? - деген екен" [23,384].
Міне осы ертегіні бүкіл шығарманың философиялық түйіні деуге болады.
Бұдан баянсыз ғұмырдың белгілі бір заңдарға құрылып жаратылғандығын, мынау
жердің бетіндегі кейбір тіршілік иелерінің, тіпті олардың өз бойындағы
қасиеттердің кей жағдайда сол бір заңдылықтарға сәйкес бірге өмір сүре
алмайтындығын аңдауға болады.
Жазушы Ә.Кекілбаев Т.Әбдіков шығармаларына ойша саяхат жасай отырып:
Сырттай қарасаң бұл саяхат тым әріден тым беріге, іштей қарасаң — тым
беріден тым әріге, тіптен үңіле қарасаң — күнде көріп жүрген фәниден
мәңгілік жұмбақ болып қала беретін бақиға қарай бағышталып бара жатқан
сияқты [21,3] - дегеніндей бұл шығармада ұлт тағдыры мен адамзат тағдыры
шебер ұштастырылып, көркемдік шешімін тапқан.
Т.Әбдік шығармашылығында кейіпкерді біржақты жағымсыз етіп бейнелемей,
оның жағымсыз болуына түрткі болған нәрселерді, себептерін іздеуге
тырысатын тұстар жиі кездесіп отырады.
Қанды саясаттың құрбаны болып, ғылыми тәжірибе жасауға зорлықпен
бекітілген телепат Роберт туралы жазылған шығарма Ақиқат" атты повестегі
профессор да бас кейіпкер сияқты саясат пен идеологияның құрбаны. Роберттің
осынау кісі ақылы жетпейтін құпия қабілетін [23,421], бірөңкей қылмысты
істердің ізін бағуға қызмет істеуге [23,422] ғана пайдаланғанда профессор
сирек болса да қиналатын. Профессордың ойынша Бәрі де — адамгершілік, ар-
ұждан да, мақсат, мұрат та, еңбек те мемлекет мүддесіне қызмет етуте
тиісті болатын. Жазушы кейіпкердің ақыл ой әлеміне шолу жасай отырып,
авторлық психологиялық суреттеу негізінен сезімнің мазмұнына, оның
контрастары мен ерекшеліктеріне талдау жасайды. Осылайша профессордың да
Роберт айтқан гипноздалған ұры сияқты өзі өмір сүрген қоғамның құрбандығы
ғана екендігін көрсетеді. Мәселен: анда-санда Роберттің жағдайына іштей
аяушылық білдіргенімен, иесінің қанша аяса да жүк артуын қоймайтыны
секілді, өз зерттеуін ғылыми криминалистік істермен біріктіріп жүргізуін
қойған жоқ, [26,6] -деген үзінді осыны дәлелдесе керек.
Ол бас кейіпкердің жанын қинап азапқа салған түрлі ойларды жазушы
телепаттың профессормен, священникпен арасындағы диалогтар арқылы
көрсетеді. Осы тәсіл арқылы тұлғаның диалектикалық күрделі де қайшылықты
біртұтас құрамын жасайды. Сондықтан да Роберт бейнесі оқыған жанның жадында
мәңгі қалардай оқшау болып шыққан. Профессормен, священникпен, дәрігермен
болған әңгімелер арқылы жазушы қоғамдық-әлеуметтік сипаттамалармен бірге,
яғни жағдайдың адамға жүргізетін билігімен бірге, адам мінезінің белгілі
дәрежедегі дербестігін, әу баста табиғат берген қайраттың сыртқы ортаның
әсеріне қарсы тұруға мүмкіндік беретіндігін көретеді.
Жалпы Т.Әбдіков шығармашылығындағы кейіпкер үлкен, күрделі әлемде өмір
сүреді, сондықтан да жазушының өз көркемдік әлемі де күрделі ерекше әлем.
Осы әлемді, жазушының көркемдік әлемін, идеясын беру мақсатында кейіпкерге
де үлкен жүк артып, ол арқалаған жүкке үлкен мән-мағына береді. Сол
кейіпкерлердің рухани әлемін олардың әрекеті мен мінез-құлқынан ажыратып
қарау мүмкін емес. Кейіпкерлердің жан дүниесіндегі арпалыстар, қайшылықтар
сюжеттің дамуымен, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасқа түсу арқылы ғана
емес, кейіпкерлердің ой ағыны арқылы да көрініс тауып, көркемдік жүйесін
табады.
Роберт бейнесі алғашында профессормен болған әңгімеде ашыла бастайды.
Адам баласының ойлау деңгейінен жоғары тұратын, оған білуге де болмайтын
кейбір дүниелер болады. Ал телепат болса, мұның бәрінен де биік еді.
Фантастикалық деп аталған осы Ақиқат повесіне әркім жәрмеңкені өзінің
тапқан затына қарап бағалайды деген испан мақалы эпиграф ретінде алынған.
Атау мен эпиграф — бұл бастауыш пен баяндауыш сөйлемдер. Бірі құбылысты
атаса, екіншісі оны анықтауға тырысады. Бұл қарым-қатынасты сәл басқаша да
айтуға болады. Бірі кітаптың тематикалық мазмұнына бағышталған болса,
екіншісі — оның идеясына бағытталады. Бірақ екеуінің де көркемдік функциясы
бір [27,53] демекші эпиграф дәл осы Роберттің жан азабына байланысты
айтылғандай.
Бас кейіпкер Роберт үшін өмірдің мәні басқада, ал профессор үшін мүлде
бөлек.
Осыған дейін жұмбақ болып келген телепаттың ішкі әлемі ол шешіліп
әңгіме айта бастағанда көрінеді. Құндыздың даңқын шығарған оның түгі
болғанымен, - деді Роберт әлі де бөтелкеден көз алмай. — Сол түктер
құндыздың өзі үшін қымбат зат емес. Ол тіпті өзіне аса мәнді болып
есептелмейтін заттың қалайша даңқын шығарып жүргеніне таң қалған болар еді.
Тарих та сол. Оған адамдардың мәнді мақсаты, махаббаттары қажет емес. Ол
адамдардың аруақтарын тірілтіп алса, олар да өздері үшін соншалық маңызды
емес заттардың тарихта дәріптелгеніне қарап, әлгі құндыз секілді қатты таң
қалған болар еді [23,424].
Жазушы бас кейіпкерге осы сөзді айтқызу арқылы оның жан дүниесіндегі
күйзелісті көрсеткен. Шындығында да телепат өзін ең біріншіден жай адам деп
ұғынушы еді. Өзінің бойындағы осынау құпияның Роберт үшін де
бәлендей маңыздылығы жоқ. Ал профессор болса, телепатты алысты көргіш
аппарат ретінде бағалады. Оның арманын, ішкі мұраттарын, адамгершілік,
ізгілік туралы ойларын байқаса да, өз дегеніне жету, атағын шығару,
байлыққа кенелу жолындағы осы жұмысын жалғастыра берді. Роберттің жанына
батқан да осы бір өлермендік қасиет болатын. Сондықтан да ол тарихты
әділетсіз деп бағалады. Роберттің ойынша тарих үшін де адамның ізгі
мұраттары, махаббаты, арманы маңызды емес. Тарих тек соғыста жеңіп, тірі
қалғандардың мүддесін қорғайды, ал жеңілгендер мен құрбан болғандар
мүддесін ұмытады.
Айтыңызшы, құдіреттен жаралған мына өзіміздей адам баласына
Наполеонның, иә Македонскийдің пәлендей мың шаршы шақырым жерді жаулап
алғанынан келіп-кетер не бар? Бірақ сол қателік болса да, мағынасыз болса
да тарихта қалды ғой. Тарих солардың даңқын дәріптейді - [23,424] дейді
Роберт.
Шындығында да мәңгілік биігінен қарағанда соншалық мағынасыз
нәрселердің адам үшін маңызды болып, сол үшін қырқысып, бақытсыздыққа
өздерінен өздері барып соқтығысатыны реалды өмірде кездесіп жататын
дүниелер.
Телепат Роберт те қайдағы бір мағынасыз пирамидалардың тарихта қалып,
дәріптелетініне қайран қалатын. Оның ойынша тарих сол пирамиданы салған
құлдар мен олардың азап шеккен жандары дәріптелу керек. Өйткені сол
пирамиданы салдырған перғауындар сияқты құлдардың да өз өмірі мен тағдыр-
тәлейі бар. Мәңгілік үшін олардың қоғамда алған орны маңызды емес, ол үшін
бұлардың барлығы да жай қарапайым адамдар ғана.
Кейіпкердің ішкі өміріне көп үңілу бұл екі жазушының да
характер жасау тәсіліне тікелей ықпал жасап отырады. Жазушы
ішкі монолог, тура сөздер арқылы кейіпкердің өз логикасы мен
дүниетанымын бетінен қақпай отырып олардың өмірлік
қағидаларын толығынан тұтастай аша біледі. Ә. Кекілбаевтың туындыларындағы
кейіпкер ойы мен суреттеу, авторлық баяндау көбесі білінбей қосылып кетіп
отырады.
Т. Әбдіков болса, адам басындағы белгілі бір жағдайды суреттей отырып,
сол жәйттің басы ашық пайымдауға сыймайтын күрделі сәттерін көрсетеді. Ол
тек жағдайдың ғана шытырмандығы ғана емес, адам психологиясының табиғатынан
туындап жатқан күрделілік. Осы күрделілік телепаттың ішкі монологы арқылы
айқындала түседі. Адамның өз болмысынан туатын қайғы қаншама? Бірінші
қайғы өмірде бақыт атаулының болмайтынын сезу. Жаратушы адамға ақыл-есті
басқа тіршілік иелері бақытсыз болып жатқанда, одан бәлен есе бақытсыз
болсын деп, азапты бәлен есе көп шексін деп, өлім алдында есінен танғанша
зәресі ұшып, қиналсын деп берген секілді. Бейшара пенделер өздерінің
тіршілікке келгенін олжа деп санайды. Өлгілері келмейді. Ал мұнысы — бір
жерге көшіп келіп, ұзақ тұрған адамның әлгі жер ит байласа тұрмайтын қу
тақыр болса да әбден бауыр басқаннан кейін, енді сол жерден кеткісі
келмейтіні секілді әшейін қимастық екенін өздері сезбейді., [23,435] - деп
ойлайтын телепат Роберт өмірден ешқандай бақыт айықтыра алмас азап көрді.
Ал ол азап тіршіліктегі мағынасыздықты көруден басталды. Оның ойынша
адамдардың мән-мағынасы бар деп тауып жүрген ұғымдарының бәрі абсолюттік
тұрғыдан, мәңгілік тұрғысынан қарағанда түк те емес.
Осындай ішкі монологты пайдалана отырып, қаһарман жанының ізгілігін
айшықтап, рухани дүниесін ашады. Кейіпкердің рухани әлеміндегі қайшылықтар
қарапайым қақтығыстардан басталып, күрделі ішкі күйзелістерге ұласқан.
Жазушы Т.Әбдіков шығармашылығына тән ерекшеліктің бірі — ертегі,
аңыздарды сәтті енгізу екендігін айтқанбыз. Осы тұста да Роберт өң мен түс
арасында жатып анасы айтқан ертегіні есіне түсіреді. Және бір рет емес,
әлсін-әлсін есіне түсуі де кейіпкер жанын қинаған осы бір ой бүгінгі ғана
емес, оның сана қатпарларында (мүмкін өзі де байқамаған) әуел бастан-ақ
ұялаған ойлар екендігін көрсетеді. ...Содан әлгі адам жолаушыны жер
асгындағы алтын күмбезді патша сарайына әкеліп кіргізеді де: Қалаған
шарабың мен тамағыңды іш, сұлу кәнизактармен ойна, серуен құр, барлық
есікке кіріп, алтын сарайды тамашала. Тек мынау тұрған бір есікті ашуға
болмайды. Оны ашсаң бақытсыз боласың, - дейді [23,448]. Осы ертегіні есіне
түсірген кейіпкер өз халін сол жолаушымен салыстырады. Фольклорлық
сарындар, тарих пен бүгінгі таң оқиғаларын салыстыра суреттеу (Әке,
Өліара), көне аңыз, әңгімелер деп түйінделген өмір ақиқаттарына қазіргі
шындықтан үндестік іздеу арқылы психологиялық толымдылыққа қол арту -
Т.Әбдіков шығармашылығындағы ерекшеліктердің бірі. Жоғарыда сөз болған
Янумака қарт айтқан аңыз бен ертегі сияқты қазіргі Роберт есіне түсіріп
отырған ертегі де біріншіден идеяны толық жеткізуге жол ашса, екіншіден
кейіпкердің ішкі әлеміндегі ой-армандарын көрсетуте мүмкіндік берген.
Мен ол есікті аштым ба?, - дейді өзіне өзі күбірлеп.
Егер мен осынау жат құпиялардың ешқайсысын білмесем, ел қатарлы
бақытты ғұмыр кешер ем ғой... Мен ашуға болмайтын есікке басымды сұқтым...
[23,448]. Кейіпкердің ішкі монологынан оның шын бақытсыздығын байқаймыз.
Жазушының ішкі монолог арқылы, авторлық түсіндірме арқылы кейіпкердің ішкі
күйзелісін осынша тәптіштеп суреттеуінің өзінен автор үшін кейіпкердің
рухани әлемі қаншалықты маңызды екенін байқауға болады. Әр алуан сезімдерді
бейнелеу арқылы кейіпкердің жан дүниесінде болып жатқан психикалық
коллизиялардың ішкі күресі ашылады.
Шындығында адамзаттың қолында табиғатқа, мынау жаратылысқа қарсы
келер қауқар жоқ. Ол ешбір пенде атаулыға берілмеген.
Бұлай көркемдік шешім жасау, дәл осындай кейіпкерлерді суреттеу -
барлығы да адамзатты бір сәтке болса да ойландыру, ізгілікке,
адамгершілікке қанағатқа жетелеу мақсатында осы дәуірдегі жазушылардың
көпшілігінің ерекшелігі деп атап айтуға болады. Тарихи оқиғалардың,
қоғамдық құбылыстардың түрлі кейіпкерлердің қабылдауындағы көрінісін
көрсете отырып, кейіпкердің ішкі әлемін оқиғалардың өрбу процесімен
бірлікте бейнелеу — жазушының сәтті қолданған тәсілдерінің бірі. Мәселен,
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында еліміз бастан кешкен әлеуметтік
катаклизм: ғасырлар бойы қалыптасқан рухани құндылықтардың құнсыздануы,
қоғамның негізгі байлығы адам десек, ең алдымен сол адамның кұнсыздануы,
көкірегі таза, кісілігі биік, парасатты жандардың бастарынан бақ таюы,
қысқасы, рухани күйреу дәуірінің басталуы бейнеленген. Өліара романында
осы өзгерістерді әр кейіпкер әр түрлі қабылдады. Осындай өзгерістер,
тұрмыстық жағдай олардың рухани қасиеттеріне үлкен әсерін тигізеді.
Жазушының бейнелеген, суреттеген әрбір бөлшектері тек оларды қоршаған
ортаның ғана емес, оны қабылдаушы кейіпкердің де ішкі әлемін, ой-арманын,
осы оқиғаға деген көзқарасын да аша түседі. Жазушы кейіпкерді өзге
адамдармен қарым-қатынасқа түсіре отырып, олардың ойларын алға тартады.
Мәселен, Өліара романындағы Бәйтеннің қоғам жұмысына араласа бастаған
алғашқы кезеңдерінде Бәйтен әлі әділдіктің барына сенетін, аңғал, адал адам
ретінде көзге түседі. Бәйтеннің бұл қасиеттері іс-әрекеттері мен адамдармен
қарым-қатынасы арқылы көрінеді.
Алайда, оның өмір сүрген қоғамы Бәйтенді өз дегеніне көндіріп, тезіне
салып илеп жібереді. Романның басында Бәйтен оқу бітіріп келгенде тай
сойып, той жасап күткен әке орнындағы әкесі Асқарды сол әділ Бәйтен айдап
кетіп бара жатады. Бірақ, осындай қылығына қарамастан Бәйтенді қаралай
алмайсың, тек аяушылық білдіріп, сонау бір қанды саясатқа лағынет айтасың.
Асқар сияқты еліне сыйлы, абзал азаматтың басынан бақ тайып, саясаттың
құрбаны болды. Оны құрбандыққа шалған Бәйтен болса, сол Бәйтеннің өзі де
ағасы Асқар сияқты құрбандық. Біз бұған Бәйтен бейнесінің өсуі, кемелденуі
шақтарында көз жеткіземіз. Нұрбекпен болған қақтығыстарда Бәйтеннің ішкі
әлемі, дүниетанымы көрінеді. Қоғамда болып жатқан құбылыстарды әркім
өзінше, өзіндік дүниетанымына лайықтап қабылдайды. Мәселен, Бәйтенді өзіне
жау деп ұғатын Нұрбек үшін бұл өзгерістер шын бақытқа жетудің жалғыз жолы
секілді. Ешкім ештеңені дұрыс түсініп үлгермеген өліара уақытта не істесем
де өз еркімде деп ойлады. Нұрбек пен Бәйтеннің ойлары әртүрлі, тіпті бір-
біріне қарама-қарсы. Дүниетанымдары тым бөлек. Соған қарамасган, бұлардың
қай-қайсысын да жағымсыз кейіпкер деп бөліп атай алмайсыз. Себебі әркім
өзінше әділ. Екеунікі де өз алдына дұрыс пікірлер сияқты.
Нұрбектің ойынша жаңа үкімет орнату үшін маузерге сөз беру керек. Ал
Бәйтен болса, тарихи оқиғаларды маузерсіз шешілмейтін кездері де
болатындығын, алайда қаруға жүгіну, енді өмір бойы тек қару сөйлесін
дегенді білдірмейтіндігін дәлелдегісі келеді:
- Мемлекеттік заңды бұзу мен өз бойындағы кемшілік - екі бөлек нәрсе.
Ал әңгіме заңды бұзушылар жайында. Мен, мәселен, өзімнің мұғалімімді
ұстатқан адаммын... Айтуға қандай жаман... Бірақ мен оған өкінбеймін.
Өйткені ол біздің идеяның адамы емес еді. Тура биде туған жоқ. Әркім өзінің
жақыны үшін өмір сүретін болса, ғасырлар бойы аңсаған қоғамға ешқашанда
жетпейміз. Пендешіліктен қол үзіп, қоғамдық мүддеге біржола бағынған кезде
ғана кез келген жауға тойтарыс беретін қуатты мемлекет жасай аламыз. Ал
мемлекет дегеніміз - заң. Белгілі бір заңмен өмір сүру. Заңды бұзған адам
өзінен-өзі жазалануға тиісті. Оған бас қатырудың қажеті жоқ. Ал жер
бетіндегі барлық қылмысгың, тәртіпсіздіктің пайда болуы - әлгі заңды
мойындамағандықтан. Ал жанашырлық ағайынгершілік, көңіл жықпастық -
қазақтың ежелден келе жатқан маңдай қырсығы - мемлекеттік дағдының жоқтығы,
заңды білмейтіндігі.
- Меніңше... - Бәйтен даусын соза ойланып, - адамдар мемлекет үшін
жаралмайды, мемлекет адамдар үшін жасалған. Ал сен адамдардың сана-сезімін,
әдет-ғұрпын, тарихын бір-ақ сызып, бірінші орынға мемлекеттік принциптерді
қоясың. Ақшоқы халқы ғасырлар бойы өз ғұрпымен, өз заңымен өмір сүріп
келді. Қоғамдық меншік дегеннің не екенін білген жоқ. Өз маңдайына біткен
малды өз балаларына неге сойып беруге болмайтынына өлтірсең де түсінбейді.
Қорыққанынан соймауы мүмкін, бірақ түсінбейді, өйткені сауаты жоқ, надан.
¥ра қазған қазақтар да сондай. Астықты байлар ғана емес, кедейлер де,
орташалар да жасырады. Олар оның қазіргі жағдайда қылмыспен тең екенін
түсінбейді. Бала-шағаны қалайда асырау керек — сосын құстың ұя салғанда
ойланбайтыны секілді ойланбастан астығын жасырады. Ал олардың көзін
жеткізіп, көкірегін ашып алмай, бірден жазалау біздің ісімізді ілгері
бастырады деп ойламаймын. Мәселен Африкада, бір оқымысты жігіттен естіп
едім, жыныстық қатынасты ашық жасау әдепсіздік емес, ал ашық тамақ ішу
әдепсіздік есептелетін ел бар екен. Сонда біздің заңмен сол адамдарды
соттауға бола ма? Немесе жұрт көзінше тамақ ішетін мәдениетті елдің адамын
сол елдің заңымен соттауға бола ма? Меніңше жоқ. Жерден егінді өндіріп алу
үшін алдымен егінді себу керек. Заңды талап ету үшін алдымен заңды бойға
сіңіру керек. Сол себепті әлеуметтік сананы көтеру қазіргі біздің жағдайда
ең үлкен мәселенің бірі болуға тиісті.
- Сен өзің қауіпті адам екенсің, - деді арқасын талға
тіреп отырған Нұрбек Бәйтенге еңкейе үңіліп. — Осы кезге шейін
бізбен соғыскан тап жауларының бәрін де, бәлкім, ақтап алу керек
шығар. Олар біздің заңымыздан бейхабар болатын...
- Жо-оқ, ол күрес — таза соғыс болатын. Соғыста
ешқандай ереже, заң болмайды. Ал қазір жағдай басқа...
* Құйыршық! — Нұрбек ысылдап, төбелесетін адамдай
жұлқынып Бәйтенге төне түсті. — Мен сенің көкейіңде не тұрғанын
білмейді деп ойлайсың ба? Мен бәрін де білемін. Кімдерге
бүйрегіңнің бұратынын, кімнің сойылын соғатыныңды — бәрін де
бәрін де... Мен сені бекер алып шыққам жоқ, тексеруге алып
шықтым. Мінеки, енді кім екеніңді өзің де көрсетіп отырсың.
* Нұрбек, - деді Бәйтен іштегі қайнаған ашуын әрең басып, -
сен ең алдымен совет үкіметі бір өзіңе әкеңнен қалған мұрадай
иемденіп сөйлеуіңді қой. Үкімет халықтікі, оған екеуміздің
қатысымыз бірдей. Ал түбі қайсымыздың еңбегіміз көбірек сіңеді,
оны уақыт көрсетеді. Екіншіден, шындықты мойындату үшін,
қорқытпайды, дәлелдейді. Дәлелі жоқ адам ғана зорлыққа көшуі
мүмкін. Сенің қорқыту тәсіліңнен адам санасындағы прогресс қанша
жылдарға кейін шегінетінін түсінесің бе? Социализм қалалар мен
далаларда ғана емес, адамның санасында да орнауға тиісті. Ал сен
санадағы социалистік қүрылысқа зиян тигізушісің...[28, 256].
Бұл диалог сол заманды, ол заман адамдарының бастан кешкен қиын
күндерінен де хабар береді. Яғни, кейінгі нәтижесі қым-қуыт қырғынға,
қолдан жасалынған аштыққа ұласқан бұл қоғамдық құбылыстарды түрлі
қабылдаған адамдар болғандығын тарихтан білеміз. Оларды дұрыс түсінген,
түбі жақсылық болмайды деп ойлаған адамдар "ескілікті көксеуші", "халық
жауы", артқа тартушы деген желеумен Асқар сияқты қудаланып кете берді.
Халықтың ғасырлар бойы жиған рухани қазыналары Нұрбек, Назар сияқты бас ал
десе, шаш алатын жандайшаптардың кесірінен құнсызданып, ұлттық қасіретке
айналды. Автор осы шындықтардың бетін ашумен қатар, сол оқиғалардың әрі
көрермені, әрі қатысушысы болған адамдардың жан дүниесіндегі көрінісін
шебер бейнелей білді. Көңілі адал, жүрегі ақ, әділет жолына жанын қиюға
дайын Асқар бейнесі. Оның бұл қасиеттері өзге адамдармен ара-қатынасынан,
ішкі монологынан көрініс табады. Өзін халық жауы, байдың, бидің түқымы деп
қудалай бастаған кезде, Асқар өз қызы мен күйеу баласына кесірім тимесін
деп, екеуін қағаз жүзінде ажырастырады. Күйеу баласын өз баласынан кем
жақсы көрмесе де, осылай істеуге мәжбүр болады. Соңына түскен Назардың іс-
әрекеттерін немен ақтарын білмей, өзінен де кінә таба алмай қиналады.
Тағдырдың алдамшы екені осы емес пе: Болмаса, менің қандай жазығым бар?
- деді күбірлеп өзіне-өзі. — Елге иттігім болды ма? Осы жүрген ағайынға
қиянатым болды ма? Осы ауылдағы жарлы-жақыбайдың біреуі қорлық көрді ме?.
Осындай ішкі монолог, сана ағымы келтіріліп, оның басқаларға қарым-
қатынасы айқындала түседі. Ойша Назармен әңгімелеседі, бірақ Назардан ойша
жеңіледі. Асқардың бойында бәріне де мойынұсынғандық, жеңілгендік сияқты
сезімдер пайда болады. Бірақ, осы қасиеттердің барлығы бірден көзге
түспейді, ол тартыс үстінде ашылады. Жазушы Асқарды көргенді, рухани
дүниеге бай, мейірімді жан етіп суреттейді. Роман кейіпкерінің жаны
жамандық көріп, жапа шеккендерге деген мейірімге толы. Кеңпейілділік пен
әділет сүйгіштік — Асқардың басты қасиеттерінің бірі.
Оқиғаларға қатысты адамдар да, оларды қоршағандар да мән бермеген
құбылыстар, кейде кейіпкер ішкі өмірінің басты оқиғасына айналады. Мысалы,
Л.Н.Толстойдың Анна Каренина романындағы Вронскийдің Аннаға деген өз
сезімін әуел баста тек уақытша сезім деп ойлағанын білеміз. Алайда Аннамен
кездесу оның ішкі әдеміне үлкен өзгерістер әкеліп, өмірінің ағынын
өзгертті. Сол сияқты Т. Әбдіктің Жат перзент деген әңгімесіндегі бас
кейіпкер Кәрім де басында еш ойламаған оқиға дамуына кездеседі. Тек кек
қайтарамын деген ниеті ол ойламаған бағытта дамыды да, ішкі әлеміне үлкен
өзгеріс әкелді. Алайда, кейіпкер өз бойындағы осы бір түсініксіз сезімді
тұншықтырып өлтіреді. Байқаусыз өткен осы оқиға жылдар өткен соң қайта
кездеседі. Бірақ бұл кездесу өткен оқиғадан қалған нәтиже іспеттес болды.
Өзіне ұқсаған сүйкімді перзентін өзгенің бауырынан көріп, ұмыт болған сол
сезім енді ешқашан өшпес өкініш болып қайта туады. Бұдан жазушы
шығармашылығындағы адам өмірінің ішкі рухани келбеті тек қана сыртқы
оқиғалар, өмір ерекшеліктері, әртүрлі құбылыстарға қатысты ғана өзгермейді,
ол оның дербес даму кезеңдеріне де байланысты болып отырады деген
қорытындыға келуге болады.
Т.Әбдіков өзінің ең алғашқы шығармалар жинағын "Көкжиек" деп атаған
болатын. Бұл кітаптың атында үлкен мән бар еді. Кезінде бұл туралы атақты
сыншы Сағат Әшімбаев та: Төлен Әбдіков тұңғыш жинағын "Көкжиек" деп
атапты. Жинақта мұндай әңгіме жоқ. Алайда, аты мазмұнына қарай қойылған.
Адам сапарға шығарда бір жерге жетуді мақсат етеді. Бұл ойын жүзеге
асыратыны да күмәнсіз. Ал, соқтықпалы, соқпақсыз өнер жолында бірден
көздеген нысанаңа жету мүмкін емес. Өнер жолы — ол да көкжиекке тура
тартылған өмір жолы. Көкжиекке жету мүмкін бе? Ешуақытта да! Тек көңілдегі
шамалауың бойынша келген жеріңді қанағат тұтуың мүмкін шығар... Төленнің
бұл кітабын өнер көкжиегіне шеккен сапарының басы деп білеміз — деп
бағалаған болатын [19,21]. Шындығында да, жазушы өзінің баяғыда бастаған
үлкен бір идеясын ("Ақиқат", "Оң қол") осы көкжиекке жаңағы эстетикалық
құбылысты" пайдалана отырып алып шықты. А.Чеховтың Бухгалтер көмекшісінің
күнделігі" деген әңгімесі естеріңізде болар. Күнделікті оқып отырып
ешқандай портреттер, суреттеулерсіз-ақ кейіпкеріңізді бес саусақтай
танып аласыз. Әдебиеттің пәні адам дегенде, әңгіме дайын әдеби
кейіпкер жөнінде ғана емес, қаламгердің сол кейіпкерді жасау үстіндегі
шығармашылық әрекетінің қалтарыстары туралы да болуы тиіс.
Әдебиеттану терминдер сөздігіне жүгінсек, теоретик, ғалым З.Ахметов
характерге мынадай анықтама береді: Характер (әдеби характер) — көркем
шығармадағы кейіпкердің мінез-бітімі, ой-сезімі дүниесіне тән
психологиялық, моральдық сипат ерекшеліктері. Әдеби характер адамның
өмірдегі мінез, қимыл әрекет өзгешеліктерін жинақтап, екшеп, типтік
дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан оны жекелеген
қасиет-сипаттардың қосындысы деп санамай солардың бірлік-тұтастығы, синтезі
деп қараған жөн" [29,359]. Ал Г.Л. Абрамовичтің Әдебиеттануға
кіріспесінде": Характер — определенная человеческая индивидуальность во
всем живом многообразии присущих черт и качеств. Это объесняется тем, что
человек неизбежно находится в различных связях и отношениях и в силу этого
вырабатывает и выявляет соответственные этим связям и отношениям стороны
своего сознания и поведения" [30,65] - деген анықтама келтірілген. Яғни,
характер белгілі қоғамдық жағдайда қалыптасып, сол ортаға өз уақытына
сәйкес болады. Адамның мінез құлқы, оның әр-қилы кездерде, әсіресе
адамшылық қасиеттер сынға түсетін мұндай сәттерде өзін қалай ұстап, қандай
әрекеттер ететіні ой-өрісіне, сана-сезіміне байланысты. Осыған орай әдеби
шығармада характер күрес тартыс үстінде, кейіпкердің іс-әрекеті, ой-ниеті,
мақсат-тілегі арқылы көрініс тауып, анық танылады. Кейіпкерлердің бір-
бірімен қарым-қатынасы олардың характерлерін барынша толық аша түседі.
Әдеби кейіпкердің характері шығармада оның іс-әрекеттерін суреттеу арқылы,
психологиясы, жан-дүниесі тікелей бейнеленуі яғни мінез арқылы айқындалып,
сондай-ақ, сыр-сымбатын, бой-тұлғасын, бет-әлпетін, сөйлеу ерекшелігін
көрсету, яғни жанама мінездеу арқылы жан-жақты ашыла түседі.
Кейіпкердің рухани әлемін танытуда характер даралау шеберлігі — басты,
негізгі қасиеттердің бірі болса керек. Ендеше, кейіпкерлер әлемін таныту
үшін оның іс-әрекеттері, мінез-құлқының суреттелу жолдарына үңілмей
болмайды.
Көркем әдебиеттің мақсаты да қоғам мен адам, бұқара мен жеке адам
арасындағы жанды әлеуметтік, психологиялық байланыстарды шынайы бейнелеу
болса, кейіпкердің ішкі әлемін бейнелеуде оны іс-әрекетінсіз толыққанды
тану мүмкін емес.
Әдеби характер — кейіпкердің мінез-бітімі, адамның бойына,
психологиясына қимыл-әрекеттеріне тән сан-түрлі қасиеттердің бірігіп, біте
қайнаған тұтасгығын танытатын мінез-құлық ерекшелігі. Сонымен бірге, ол
көркем образдың өзегі, негізгі арқауы болып табылады. Шығарманың
көркемдік идеясына да, мазмұны мен
түріне де характер сомдаудың ерекше қатысы болады десек, Төлен Әбдіков
сомдаған характерлер идея жеткізудің негізгі құралы қызметін атқарған.
Бұған халықты отарлау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz