Қатаң және ерекше режимдегі түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың жаза өтеу тәртібі
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ 3
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Түзеу мекемелерінің қызметін ұйымдастырушылық негіздері мен бас
бостандығынан айыруды атқарудың ерекшеліктері 8
1.2 Қатаң және ерекше режимдегі түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың жаза
өтеу тәртібі 12
1.3 Кәмелетке толмағандардың түзеу мекемелеріндегі жаза өтеуін қамтамасыз
ету құралдары 22
1.4 Түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың хат-хабар алмасу, ақша
аударылымдарын жөнелту, сотталғандардың туысқандарымен және өзге адамдармен
кездесу, телефонмен сөйлесу, қорғаушымен кездесу тәртібі 31
2 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ІШКІ ТӘРТІП ЕРЕЖЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛДАРЫ 36
2.1 Түзеу мекемелерінде жазасын өтеуші сотталғандардың құқықтық жағдайлары
36
2.2 Сотталғандарға түзеу мекемелерінің шегінен тыс шығуға рұқсат беру
тәртібі және медициналық-санитарлық қызметпен қамтамасыз ету 44
2.3 Түзеу мекемелеріндегі режимді қамтамасыз ету құралдарының бағыттары мен
іске асыру тетіктері 51
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекетті құруға бағытталған реформалардың құқықтық негізі өз азаматтары
өмірінің демократиялық жағдайларын барлық құралдар арқылы қамтамасыз етуге
бағытталып, оның жүзеге асуын реттеумен айқындалған.
Қазақстанда адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтуда
бірінші кезекке әлеуметтік-құқықтық құндылықтарға назар аудару жүйелі жолға
қойылған. Оған үкіметіміздің жүргізіп отырған саясаты, Қазақстан — 2030
бағдарламасындағы ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары кепіл.
Аталған мәселе бойынша, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020
жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында:
Мемлекеттiң құқықтық саясатының маңызды буыны қылмыстық саясат болып
табылады, оны жетiлдiру қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу және қылмыстық-
атқару құқығын, сондай-ақ құқықта қолдануды кешендi, өзара байланыста
түзету арқылы жүзеге асырылады[1, 3 б.], - делінген.
Қоғамның даму қарқынына қарай азаматтарымыздың Қазақстан
Республикасының Конституциясында кепіл берілген құқықтары мен бостандықтары
жүзеге асырылып жатқанымен, жазасын өтеп жатқан және жазадан босату кезінде
сотталған адамдардың түзелуі, құқықтық-әлеуметтік қамтылуы, қорғалуы да
мемлекеттің еншісінде екендігі сөзсіз. Демек, жыл өткен сайын бұл аталған
мәселені шешу ісі бірінші кезекте қайталанып жасалған қылмыстардың жолын
кесу, олармен күресудің проблемаларымен етене тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасында қылмыстардың қайталанып жасалуы Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің
өткен жылдары жазасын өтеу мекемелерінен босап шыққан адамдардың саны мен
сол жылдары қайталап қылмыс жасағандардың санына назар аударсақ, үдемелі
өсу қарқынын көреміз. Мәселен бұл комитет: 2000 жылы — 58155 (2141), 2001
жылы — 49549 (2546), 2002 жылы — 59204 (3408), 2003 жылы — 66698 (9066),
2004 жылы — 62499 (13254), 2005 жылы — 43618 (13287), 2006 жылы — 32643
(16652), 2007 жылы — 31147 (16139), 2008 жылы — 27271 (16936) қылмыстың
жасалғанын тіркеп отыр[2, 17 б.]. Бұл көрсеткіш жазасын өтеп жатқан және
жазасын өтеп шыққан адамдардың түзелу дәрежесін бағалауды белгілі бір
деңгейде шешуді қажет екендігінің дәлелі. Аталған адамдардың құқықтық және
әлеуметтік тұрғыдан шектелуі мен қажетті деңгейде түзелмеуі, әдетте,
қоғамдағы қалыпты өмір сүру салтын жатсынуға әкеп соғады. Бұл мәселе
елімізде бас бостандығынан айыруға сотталушыларды және жазасын өтеп шыққан
адамдардың түзеу дәрежесін бағалау кешенді ісінің кенжелеп қалғанын
байқатып отыр.
Осы мақсаттарды шешуге ықпал ететін шаралар жүйесінде орын алатын
бағытының бірі — бас бостандығынан айырылған сотталушылардың жазасын өтеу
кезінде түзелу дәрежесін бағалау мәселесіне келіп саяды.
Сотталғандарды түзеу — бас бостандығы түріндегі жазаны атқаратын
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Қылмыстық атқару жүйесінің
мекемелері мен органдар қызметінің маңызды бағыты болып табылатыны белгілі.
Жазасын өтеу мекемелеріндегі, сонымен қатар басқа да қылмыстылықпен
күресетін құқық қорғау органдарының жұмысының тиімділігі қылмыстық жазаның
осы мақсатына дер кезінде және сапалы нәтижелерге жетумен байланысты.
Сотталғандарды түзеу және олардың түзелу дәрежесін бағалау — олардың
адамға, қоғамға, еңбекке, нормаларға, ережелерге және адамдар ортасына
сыйлы қарым-қатынасты қалыптастыру, құқыққа сай келетін мінез-құлыққа
ынталандыру және оларды бойларында бекіту дегенді білдіреді. Бұл мәселені
Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару заңдарында, Түзеу мекемелерінің
Ережелерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2001
жылғы 11 желтоқсандағы № 148, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі
түзеу мекемелерiндегi сотталғандармен тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөнiндегi
Нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2004
жылғы 21 қазандағы № 305 бұйрықтарында, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылдың 25 қыркүйегіндегі № 906 Қазақстан Республикасы
2007-2015 жылдары Қылмыстық атқару саясатын жетілдіру Концепциясы туралы
Жарлығында кездестіреміз.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесi жазаларды атқарудың
мемлекеттiк тетiгiнiң маңызды буыны болып табылады.
Қылмыстық-атқару жүйесiнің дамытудағы маңызды мiндеттердi шешу үшiн
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-
атқару жүйелерi мекемелерi мен алдын-ала қамауға алу орындарының қызметiн
тұрақтандыру жөнiндегi шаралар туралы 1996 жылғы 1 қазандағы №1199 және
Қазақстан Республикасы түзеу мекемелерiнiң және тергеу изоляторларының
материалдық-техникалық базасын жақсартудың 2001-2003 жылдарға арналған
бағдарламасы туралы 2001 жылғы 22 қаңтардағы №92 қаулыларымен бекiтiлген
бағдарламалық құжаттар қабылданды және негiзiнен iске асырылды. Бұл ретте,
позитивтi нәтижелерге қол жеткiзiлдi, оның iшiнде сотталғандар құқығы
кеңейтiлдi, олардың әлеуметтiк және құқықтық қорғалуы неғұрлым тиiмдi бола
түстi, жаза өтеудiң прогрессивтi жүйесi енгiзiлдi.
Қазiргi уақытта әлемдiк қоғамдастық пенитенциарлық жүйенi дамытудың
сапалы жаңа кезеңiне өтуде. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару жүйесi сотталғандарды ұстаудың халықаралық нормалар мен
стандарттардың талаптарына барынша жақын жағдайын жасау қажет.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiнің одан әрi дамыту
жөнiндегi мiндеттер кешенiн шешу тұрақты мемлекеттiк қолдаусыз, халықаралық
ұйымдармен белсендi ынтымақтастықсыз мүмкiн емес.
Мұнымен бағдарламалық құжаттарды қоғам дамуының осы кезеңi үшiн сипатты
өзектi проблемалар мен басымдықтарды ескере отырып, жазаны орындау
саласында бұрын қолданыста болған бағдарламаларға қатысы бойынша
сабақтастық қағидатын сақтай отырып әзiрлеу қажеттiлiгi негiзделедi.
Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қылмыстық-атқару
жүйесiн реформалау және осы жүйе қызметкерлерiнiң мәртебесi мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 16 шiлдедегi Заңымен Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару жүйесi Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң
қарамағына берiлдi.
Қазiргi уақытта қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерi бас
бостандығынан айыру түрiндегi жазаға сотталған адамдарға қатысты сот
үкiмдерiн, қаулыларын және ұйғарымдарын орындайды, сондай-ақ сотталғандарды
қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазаларды орындау жөнiндегi жұмыстарды
ұйымдастырады және жүзеге асырады.
Түзеу мекемелерi қызметiн реттейтiн ведомстволық кесiмдерге жазаларды
орындау кезiнде заңдылықты сақтау кепiлдiгiн күшейтуге, сотталғандарды
құқықтық және әлеуметтiк қорғауға, шектеулер мен тыйымдар санын азайтуға,
мерзiмiнен бұрын босату үшiн негiздердi кеңейтуге бағытталған түзетулер
енгiзiлдi.
Халықаралық құқық қорғау ұйымдарымен бiрлесiп түзеу мекемелерiнiң
қызметкерiн пенитенциарлық мекемелердегi қамаудағыларды ұстау жағдайларына
қатысты халықаралық нормалармен және стандарттармен таныстыру бойынша жұмыс
жүргiзiлуде.
Сонымен бiрге, қылмыстық атқару жүйесіндегі барлық оң өзгерiстер
жағдайында шешiлмеген проблемалар да қалып отыр.
Республика аумағында режим түрлерi бойынша түзеу мекемелерiнiң әркелкi
орналасуын атап өту қажет. Түзеу мекемелерiнiң қазiргi орналасуы кезiнде
жыл сайын сотталғандарды республиканың түрлi өңiрлерiне көшiру жүргiзiледi,
оған тек 2002 жылы - 22 млн. теңгеден астам бюджет қаражаты жұмсалды. Бұл
мақсаттарға 2003 жылы шамамен республикалық бюджетте 35 млн. теңге болатын
қазiргi қажеттiлiк кезiнде 25 млн. теңге бөлiндi. Өмiр бойы бас
бостандығынан айырылған сотталғандар үшiн ерекше режимдегi түзеу
колониялары жоқ.
Алматы, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Қостанай облыстарында
қатаң режимдегi, Қызылорда облысында жалпы режимдегi түзеу мекемелері жоқ.
Республикада әйелдер мен кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған түзеу
мекемелерінiң саны жеткiлiксiз, бұл сотталғандардың көрсетiлген
санаттарының әлеуметтiк байланысын сақтау үшiн қиындықтар туғызады.
Қолданыстағы түзеу мекемелерінiң толып кетуi сотталғандарды
орналастыруда, режим мен қадағалауды қамтамасыз етуде, бас бостандығынан
айыру орындарында құқық бұзушылықтардың алдын-алуда, сотталғандардың
қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуде, сондай-ақ олармен тәрбие жұмысын жүргiзуде
қиындықтар туғызады. Сол сияқты сотталғандарды еңбекпен қамтудағы,
туберкулезбен науқастанған сотталғандарға емдеу жүргiзуге, коммуналдық-
тұрмыстық жағдайды ұйымдастыруға байланысты ахуал күрделене түсуде.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақстандық
ғалым-заңгерлердің арасынан қылмыстық атқару жүйесіндегі жазаларды орындау
мәселесі, оның ішінде сотталғандардың жазаны өтеу, бейімделу, жазаның бір
мақсаты — түзелу мәселесі жөнінде А. Н. Ағыбаев, Е. О. Алауханов,
Ғ. И. Баймұрзин, Қ. Ж. Балтабаев, Т. І. Қайыржанов, Р. Б. Құлжақаева,
А. О. Қуановтың М. А. Қызылов, Ю. И. Лухтин, А. Ж. Машабаев, Қ. А. Мәми,
Г. С. Мәуленов, Ә. Х. Меңдіғұлов, С. С. Молдабаев, М. С. Нәрікбаев,
Б. М. Нұрғалиев, Р. Т. Нұртаев, Е. А. Оңғарбаев, С. М. Рахметов,
И. И. Рогов, Г. Р. Рүстемова, Н. А. Сартаева, Қ. Р. Сарықұлов,
А. Б. Сқақов, А. А. Смағұлов, З. С. Тоқубаев, Е. О. Түзелбаев,
Д. С. Чукмаитов және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз.
Дегенмен бұл тақырып еңбектерде жанама түрде ғана сөз болып, қазақстандық
ғалымдардың жазған еңбектерінде жан-жақты ашылып, толық зерттелуі жоқтың
қасы екендігі ескерілген.
Түзеу мекемелеріндегі бас бостандығынан айырылған сотталушыларды және
жазадан босату кезінде түзеу дәрежесін бағалау мәселесінің кей ғылыми
аспектілері бұрынғы Кеңестік дәуірден бері, қазіргі Ресей заңгер
ғалымдарының зерттеулерінде талданады. А. С. Севрюгин және Н. И. Соколов,
А. Ф. Сизый, А. А. Синичкин, А. С. Михлин, Н. А. Стручков, В. Н. Кудрявцев,
А. И. Зубков, Н. И. Вишневская және А. И. Васильевтер өз еңбектерінде түзеу
дәрежесінің мәселелерін бағалау тұрғысынан қарастырған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қылмыстылық — адамдардың
қоғамға қайшы келетін белгілерді айғақтайтын әлеуметтік құбылыс. Осыған
байланысты зерттеу жұмысының мақсаты сотталғанның жеке басын тану
процесінің негізгі аспектілерін, оның түзеу әсерінен туындайтын
бағыттылығының өзгеру динамикасын ашатын теориялық ережелерді жетілдіру
және осының негізінде түзеу мекемелеріндегі режим және оны қамтамасыз ету
құралдарының сотталушылардың жаза өтеудегі және жазадан босату кезінде
түзелу дәрежесін жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ғылыми негіздегі
ұсыныстар, тұжырымдар және қорытындылар ұсыну.
Аталған мақсаттар үдесінен шығу үшін мынадай міндеттер қойылып отыр:
сотталушылардың жаза өтеу кезіндегі және жазадан босату кезінде түзелуді
құқықтық бағалауға жататын белгілі бір нәтиже ретінде қарастыру;
бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны атқаратын мекемелер қызметінің
алдыңғы қатарлы тәжірибесінің жалпылама негізінде құқықтық институттардың
бірі ретіндегі сотталушыларды түзеудің дәрежесін бағалауды заңдық деңгейде
реттеу бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны атқаратын мекемелер мен органдардағы түзеу процесін
жетілдірудің теориялық ережелерін дамытуға, соның ішінде сотталғандардың
жаза өтеу кезіндегі және жазадан босату кезінде түзелу дәрежелері бойынша
адамға индивид ретінде жеке тұрғыдан келу мәселелерін дайындауға едәуір
үлес қосуында жатыр. Жүргізілген зерттеудің қорытындысы ғылыми-зерттеу
жұмыста, сонымен қатар ЖОО мен Қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінде
қылмыстық-құқықтық пәндерді оқытуда, оқу үдерісінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаттары мен
талаптарына сай келеді. Жұмыс кіріспеден, жеті бөлімшені біріктіретін екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ-ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Түзеу мекемелерінің қызметін ұйымдастырушылық негіздері мен бас
бостандығынан айыруды атқарудың ерекшеліктері
Режимнің түрі — түзеу колонияларының түрін білдіреді. Бас бостандығынан
айыру жазасын атқаратын түзеу мекемелері төртке бөлінеді:
- түзеу колониялары;
- түрмелер;
- тәрбиелеу колониялары;
- емдеу-түзеу мекемелері.
Бұл түзеу мекемелері сотталғандардың қоғамға қауіптілік деңгейіне,
олардың жасына, сондай-ақ денсаулық жағдайына қарай өзара ажыратылады.
Ересек, кәмелетке толған сотталғандар жазаны түзеу колонияларында немесе
түрмелерде өтесе, ал кәмелетке толмағандар тәрбиелеу колонияларында өтейді.
Денсаулығы нашарлағандар, науқасқа шалдыққан сотталғандар жазаны емдеу-
түзеу мекемесінде өтейді. Түзеу колониялары сотталғандардың жасаған
қылмыстарының қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатына және қылмыскерлердің
жеке басының қауіптілігіне қарай қоныстану колонияларына, жалпы, қатаң және
ерекше режимдердегі колонияларға бөлінеді.
Қоныстану колонияларында абайсыздықта жасаған қылмысы үшін 7 жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасына сотталғандар және жалпы,
қатаң режимдердегі түзеу колонияларынан түзелу бағытына түскендігі үшін,
көтермелеу шарасы ретінде ауыстырылғандар өтейді. Бірақ абайсыздықтағы
қылмысы үшін сотталғандар мен түзеу колонияларынан қоныстану колонияларына
ауыстырылғандар жазаны бір-бірінен бөлек өтейді. Барлық қоныстану
колонияларында жаза өтеудің жағдайлары бірдей.
Қоныстану колонияларын былай елестетуге болады. Бұл колониялардың сырты
қоршаулы болады, бірақ қарулы күзет сырттан да, іштен де қойылмайды.
Колонияға кіре беріс қақпада, мекеменің әкімшілігі қызметкерлері кезекшілік
қызметін жүргізеді. Олар колония аумағына бөгде адамдарды кіргізбейді,
сондай-ақ сотталғандарды жұмыс уақытынан кейін сыртқа шығармайды. Қоныстану
колониясының аумағы тұрмыстық-коммуналдык қажеттілікпен яғни тұрғын
үйлермен, асханамен, моншамен, кинозалмен, жабдықталады. Мұндай түзеу
мекемесінде жаза өтеушілер сотталғандардың арнайы үлгідегі киімін кимейді,
олар жай азаматтардың еркін киімін киеді. Сотталғандар қоныстану
колониясынан сырт жерлердегі объектілерде еңбек етеді. Олар жұмыс
объектілеріне топ күйінде де, жеке ретте де жіберіледі. Жұмыстан бос
уақытта олар бірден жаза өтеу орнына қайтуы тиіс және кешкі-түнгі
уақыттарда колония аумағынан сыртқа шығуға тыйым салынады. Ал қоныстану
колониясының аумағында таңертеңгі уақыттан үйқы уақытына дейін еркін жүріп
тұра алады. Оларға өздерімен бірге ақша, қажетті заттар алып жүруге рұқсат
етіледі. Жеке басын куөландыратын құжат ретінде арнайы анықтама беріледі,
ал өзге ресми қүжаттары жеке ісінде сақталады. Олар демалыс немесе мереке
күндері колония өкімшілігінің рұқсатымен колония жерінен тыс жерлерге шығып
қыдырыстай алады. Колониядан тыс жерлерде қыдырыстау — көтермелеу шарасы
ретінде де беріледі.
Түзеу мекемесінің бұл түрінде сотталғандардың кездесулер өткізуіне,
посылка, бандероль, сәлемдемелер алуына шектеу қойылмаған. Телефонмен өз
қажетіне қарай сөйлесе алады. Қоныстану колонияларында жаза өтеушілерге бұл
жағынан шектеу қойылмауының себебі, біріншіден, олар колониядан тыс
жерлердегі еңбекке тартылады және көпшілік жағдайдағы жұмыс орны түзеу
мекемесінің жұмыс объекгілеріне тікелей жатпайды, екіншіден, осындай жағдай-
дағы еңбекке тартыла отырып, олардың ресми рұқсатсыз-ақ кездесулер
өткізуге, телефонмен сөйлесуге мүмкіншілігі бар.
Қоныстану колониясында жаза өтеушілер, колония ішіндегі арнайы
жатақханаларда тұрады. Жатақхананың сыртқы есіктері әкімшілік арқылы
жабылмайды. Егер сотталған отбасымен бірге тұрғысы келсе, онда әкімшілік ол
сотталғанның мінез-қүлқы қауіпті болмағанда, рұқсат бере алады. Мұндай
жағдайда ол колония аума-ғынан сырт жерлердегі жатақханада немесе үй жалдап
тұрады және айына 4 рет келіп қоныстану колониясының әкімшілігіне тіркеліп
түруға міндеттенеді. Отбасымен бірге түруға келісімді қоныстану ко-
лониясының бастығы береді. Сотталғанның тұрғын жайына коло-ния
өкімшілігінің қызметкерлері тәуліктің кез-келген кезінде келіп, бақьшау
жүргізе алады.
Қоныстану колонияларында жаза өтеушілер, жаза өтеу ауданына жақын
жерлердегі орта және жоғары оқу орындарында сырттай оқуға құқылы.
Сотталғандарға ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген, тыйым салынган
заттарды колония аумағына әкелуге, оны сақтауға тыйым салынады.
Қылмысты қатысушылықпен жасағандар бір қоныстану колониясына жаза
өтеуге жіберілмейді, олар жазасын бөлек өтейді.
Сотталғандардың еңбек ету тәртібі мен жағдайы белгіленген ережеге
сәйкес жүргізіледі. Олардың еңбек ету жағдайы ҚР Еңбек кодексімен
реттеледі. Тек, жұмыс беруші мекемелер мен көсіпорындар оларды қабылдау,
жұмыстан шығару немесе басқа жұмыс орнына ауыстыру құқықтарын пайдалана
алмайды. Мұндай қатынастар қоныстану колониясының әкімшілігінің келісімімен
шешіледі.
Қоныстану колониясындағы сотталғандар жаза өтеудің төртібін қасақана
бұзушы деп танылғанда, жазалау шарасы ретінде, жалпы режимдегі немесе
бастапқы сот белгілеген режимдегі түзеу колониясына ауыстырылады. Ал,
абайсыздықта жасаған қылмысы үшін қоныстану колониясында жаза өтеушілер,
мұндай жағдайда жалпы режимдегі түзеу колониясына ауыстырылады.
Қоныстану колониясында жаза өтеушілер жақсы мінез-құлық көрсетіп,
түзелгендігін байқатқан жағдайда жазадан шартты түрде ерте босатуға
ұсынылады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында маңызы ауыр емес, орташа ауыр және
ауыр қылмыстарды қасақана жасағандары үшін, бас бостандығынан айыру
жазасына бірінші рет сотталғандар және абайсыздықта жасаған қылмысы үшін 7
жылдан астам мерзімге сотталғандар жаза өтейді. Мұнымен қатар, жалпы
режимдегі түзеу колонияларында қоғамдық жұмыстар, түзеу жұмыстары, бас
бостандығын шектеу жазаларын және қоныстану колониясында жазаны өтеудің
тәртібін қасақана бұзғандығы үшін ауыстырылғандар, сонымен бірге 18 жасқа
толғаннан кейін жазаны әрі қарай өтеу үшін тәрбиелеу колонияларынан
ауыстырылғандар және түрмеде сот белгілеген мерзімді өтегеннен кейін жалпы
режимге ауыстырылғандар да жаза өтейді.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеудің жеңілдікті,
жеңілдетілген, дағдылы және қатаң жағдайлары белгіленген.
Жаза өтеудің мұндай жағдайларында, әртүрлі санаттарға жататын сотталған
адамдар ұсталады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілер жатаханаларда
тұрады, себебі олардың қауіптілігінің аса жоғары болмауы камералық тұрғын-
жайды қолдануды қажет етпейді. Бұл жаза өтеу орнындағы сотталғандардың
санаттары әртүрлі болғанымен, олар жаза өтеу жағдайына қарай бірдей
дөрежеде жаза өтеп, бірдей талаптар мен құқықтарды іске асырады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайьщ. да, түзеу
колониясына сот үкімінен кейін келіп түскендер мен жаза өтеудің
жеңілдетілген жағдайынан жазалау шарасы ретінде ауыстырылғандар, сонымен
қатар белгіленген мерзімінің өтуіне байланьь сты қатаңжағдайдан
ауыстырылғандар-яизадаейді. Жалпы режимге жіберілген сотталғандар колонияға
келіп түскенде, дағдылы жағдайда 6 айға дейін ұсталады. Бұл мерзімнің
ішінде сотталушыньщ жеке басы ерекшеліктері, яғни мінез-құлқы, еңбекке
деген көзқарасы мен белсенділігі бақыланады. Осы уақыттарда сотталушы өзін
жақсы жақтарынан байқатса және жаза өтеудің белгіленген тәртібің бұзбаса,
онда 6 айдан кейін жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Ал керісінше —
теріс мінез-құлық көрсетіп, тәртіп бұзушылық жасағанда, жаза өтеудің қатаң
жағдайына ауыстырылады. Бұл — түзеу мекемесі өкімшілігінің қызметі болып
табылады, сондықтан сотталушы өзін белгілі бір жаза өтеу жағдайына ауыстыру
туралы ұсыныс жасай алмайды. Қатаң жағдайдан дағдылы жағдайға ауыстыру, тек
6 айдан кейін, жаза өтеу төртібін бұзушылығы болмаған жағдайда мүмкін
болады. Жалпы режимдегі басқа түзеу колонияларынан ауыстырылғандар, жазасын
ауыстырғанға дейін белгіленген жағдайларда өтейді. Жаза өтеудің қатаң
жағдайынан дағдылы жағдайына, дағдылы жағдайдан жеңілдетілген және
жеңіддікті жағдайларға қайтып көшіру, сотталғанда 6 ай мерзім ішінде тәртіп
бұзушылық болмаған жағдайда ғана жүргізіледі.
Жалпы, қатаң немесе ерекше режимдердегі түзеу колонияларының жаза өтеу
жағдайларының бір-бірінен айырмашылығы - сотталғандардың посылка,
бандероль, сәлемдеме алуға, кездесулер өткізуге және азық-түлік өнімдері
мен бірінші қажетті заттарды сатып алуға деген құқықтарының көлемінде,
сондай-ақ тұратын тұрғын жайының түрінде болып табылады.
Жазасын жалпы режимдегі түзеу колонияларында өтеушілер жатақханаларда
тұрады. Олардың жатақханалары клуб, монша, кітапхана, асхана, шеберхана,
медсанбөлім орналасқан жердегі тұрғын колонияда болады. Жазаны дағдылы
жағдайда өтеушілерге азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды өздерінін жеке есеп шотындағы қаражатынан ай сайын 4 айлық есеп
көрсеткішіне дейін сатып алуға, 1 жыл ішінде 4 қысқа, 4 ұзақ мерзімді
кездесулер өткізуге және жыл бойына 6 посылка, 6 банде-роль, сондай-ақ 6
сәлемдеме алуға рұқсат етіледі. Оларға ҚАК 93-бабының бірінші бөліміне
сөйкес, аса қажетті жағдай болғанда, сондай-ақ жылдық демалыс уақытында
түзеу мекемесінен тысқары жерлерде жол жүру құқығы берілуі мүмкін [3, 273
б.].
Дағдылы жағдайдан жеңілдетілген жағдайға ауыстырылған сотталғандарға
кездесулер өткізуінің, кажетті заттармен, азық-түлік өнімдерін сатып
алуының, посылка, бандероль, сәлемдемелер алуынын мөлшері көбейтіліп,
жеңілдік жасалады.
Жазасын жеңілдетілген жағдайда өтеушілер жатақханаларда тұрады. Олар
азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп
шотындағы қаражат есебінен, 8 айлық есеп көрсеткішіне дейін сатып ала алады
және жыл ішінде 6 қысқа, 6 ұзақ мерзімді кездесулер өткізіп, жыл бойына 12
посылка немесе 12 сәлемдеме және 12 бандероль алуға құқылы.
Жазасын жеңілдетілген жағдайда өтеушілер жазадан босатылуға 6 ай
қалғанда, түзеу мекемесі бастығының шешімімен, түзеу колониясынан сырт
жерлердегі жұмыстарға жіберілуі мүмкін және сырт жерлерде тұрып жаза өтеуге
рұқсат етіле алады. Мұндай жағдайды пайдаланушы сотталғандарға қарулы күзет
жүргізілмейді. Олар тек түзеу мекемесі әкімшілігінің бақылауында болады.
Сондай-ақ, түзеу мекемесінен сырт жерлердегі жұмысқа айдауылсыз жіберілген
сотталғандар, осындай жеңілдікті пайдаланушы сотталғандармен бірге тұрады.
Жазадан босатылу қарсаңында сотталғанға мұндай жеңілдіктер беріп, қоғам
ортасына жібере бастау, ол сотталғанның қоғамға бейімделуін көздейді.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларының жеңілдікті жағдайында, жаза
мерзімінің үштен екісін өтеп, езінің түзелу бағытына түскендігін
байқатқандар және жеңілдетілген жағдайда кемінде алты ай жаза мерзімін
өтегендер ұсталады. Оларға бостандықтағы өмірге ойдағы-дай бейімделу
мақсатында, түзеу колониясы бастығының қаулысы-• мен колония шегінен тыс
жердегі арнайы жатақханаларда түруға рұқсат етіледі. Жеңілдікті жағдайда.
жаза өтеушілер, түзеу ь:екемесінің аумағында еркін жүре алады және посылка,
бандероль, сәлемдеме алуының, кездесулер өткізуінің саны, сонымен қатар
азық-түлік өнімдері мен қажетті заттарды сатып алу сомасы шектелмейді.
Жалпы режимде жаза өтеудің қаталырақ түрі - қатаң жағдайда көзделген.
Жазасын дағдылы, жеңілдетілген және жеңілдікті жағдайларда өтеп жатқан
сотталғандар, жаза өтеудің белгіленген төртібін қасақана бұзушы деп
танылғанда, қатаң жағдайға көшіріледі. Сондай-ақ, бас бостандығынан айыру
орындарында жаза өтей жүріп, қасақана қылмыс жасағандар да бастапқы кезеңде
қатаң жағдайда ұсталады.
Жазасын қатаң жағдайда өтеуші сотталғандар жабық тұрғын-жайларда
тұрады. Олар азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды бас
бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде, ай бойғы тапқан қаражаты
мөлшерінде сатып ала алады. Сонымен қатар, олар бір жыл ішінде 2 қысқа, 2
ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге және жыл бойына 3 посылка немесе 3
сәлемдеме және 3 бандероль алуға құқылы. Қатаң жағдайда жаза өтеуші
сотталғандар егер жабық орындардағы жұмыстарға тартылса, онда күніне бір
жарым сағаттық сейілге шығарылады [4, 14 б.].
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеуші сотталғандар жазаның
13 бөлігін өтегеннен кейін, жеңілдетілген жағдайдан көтермелеу шарасы
ретінде қоныстану колонияларына ауыстырылуы мүмкін. Ал, жалпы режимде жаза
өтей жүріп, жаза өтеудің тәртібін қайталай бұзушы деп танылғанда, жазаның 3
жылға дейінгі мерзімін түрмеде өтеуге сот шешімі арқылы ауыстырылады. Жаза
өтеу мерзімінде сотталушының мінез-құлқына қарай мұндай ауыстырулардың
колданылуы, бас бостандығынан айыру орындарындағьі режимді қамтамасыз ету
қүралын білдіреді және жаза өтеушілердің түзелу бағытына түсуіне немесе
теріс іс-өрекеттерден қалыс қалуына итермелейді.
1.2 Қатаң және ерекше режимдегі түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың
жаза өтеу тәртібі
Қатаң режимдегі түзеу колонияларында аса ауыр қылмысы үшін бас
бостандығынан айыру жазасына бірінші рет сотталғандар және бұрын қасақана
жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыру жазасын өтеген қылмыстардың
рецидивіндегілер мен қауіпті рецидивіндегі ер адамдар, сондай-ақ
қылмыстардың аса қауіпті рецидивіндегі әйелдер өтейді. Мұнымен қатар,
қоныстану колониясында жаза өтеудің тәртібін қасақана бұзғандар және
түрмеде жазаның сот белгілеген көлемін өтеп ауыстырылғандар қатаң режимдегі
түзеу колонияларында ұсталады.
Қатаң режимдегі түзеу колониялары сотталғандардың санаттарына қарай
әртүрлі болады. Бас бостандығынан айыру жазасына аса ауыр қылмысы үшін
бірінші рет сотталғандар мен бұрын бас бостандығынан айыру жазасын
өтегендер жазаны бір-бірінен бөлек өтейді.
Көріп отырғанымыздай, қатаң режимдегі колонияларда қылмыстың қауіпті
түрлерін жасағандар мен қылмыстылық жолына түскендер, яғни бұрын бас
бостандығынан айыру жазасына қасақана қылмыстары үшін тартылғандар жаза
өтейді. Сондықтан, мұндағы жаза өтеудің төртібі мен жағдайлары, жалпы
режимдегі түзеу колонияларына қарағанда қаталырақ белгіленген.
Қатаң режимдегі түзеу колониялары да, жалпы режимдегі түзеу колониялары
тәрізді, жаза өтеудің жеңілдікті, жеңілдетілген, дағдылы және қатаң
жағдайларынан құралады.
Қатаң режимдегі түзеу колониясында жаза өтеу белгіленген сотталғандар,
әдепкіде колонияға келіп түскенде, жазаны дағдылы жағдайда өтеуден
бастайды. Тек, бас бостандығынан айыру орындарында қасақана жасаған
қылмыстары үшін, қайта сотталғандар бастапқы кезенде қатаң жағдайда өтеуге
жіберіледі. Жаза өтеудін, қатаң жағдайының 9 айында режим талабын
бұзбағандар мен жағдайда жаза өтеу тәртібін бұзғандар дағдылы жағдайға
ауыстырылады .
Жаза өтеудің әртүрлі жағдайларына ауыстыру мерзімі - бұл режим түрінде
9 айлық мерзімдермен белгіленген. Қатаң режимде жалпы режимге қарағанда,
ауыстырылу мерзіміне ұзағырақ 9 айдың қойылу себебі, осы режим түріне
сотталғандардың қауіптілігінің жоғары болуына байланысты. Демек, қатаң
режимдегі колонияларда жаза өтеушілер, өздерінің түзелу бағытына
түскендігін дәлелдеу үшін 6 ай емес, 9 ай бойы байқатуы керек.
Жазаны өтеудің қатаң жағдайынан дағдылы жағдайға немесе дағдылы
жағдайдан жеңілдетілген жағдайға көшіру, сотталушы жаза өтеудің тәртібін
қасақана бұзбаған жағдайда, 9 айдан кейін жүргізіледі. Ал, қатаң режимдегі
басқа түзеу колониясынан ауыстырылған сотталғандар, жазасын ауыстырылып
келгенге дейін белгіленген жағдайдан жалғастырып өтейді.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайында жаза өтеушілер
түзеу колониясының аумағындағы жатақханаларда тұрады. Олар азық-түлік
өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды өз есеп шотындағы қаражат
есебінен 3 айлық есеп көрсеткішіне дейін жұмсай алады және 1 жыл ішінде 3
қысқа, 3 ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге қүқьшы. Сонымен қатар, жыл
бойына 4 посылка, 4 сөлемдеме және 4 бандероль ала алады.
Жаза өтеудің белгіленген төртібін бұзбағандар және дағдылы жағдайда
жаза мерзімінің кемінде 9 айын өтеу кезінде еңбекке адал қарағандар,
жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады.
Жеңіддетілген жағдайда жаза өтеушілер де жатақханаларда тұра-ды. Олар
азық-түлік өнімдерін және бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп
шотындағы қаражатынан 7 айлық көрсеткішіне дейін сатып ала алады және жыл
ішінде 4 қысқа, 4 ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге құқылы. Сонымен қатар,
1 жыл ішінде 6 посылка, 6 сәлемдеме және 6 бандероль ала алады.
Қатаң режимнің жеңілдетілген жағдайынан жалпы режимнің жеңілдетілген
жағдайының айырмашылығы жазадан босатылуға 6 ай қалғанда қатаң режимде
айдауылсыз жұмысқа жіберілмейді [5, 3 б.].
Заңның қатаң режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеп жатқан
сотталғандарға мұндай жеңілдік көрсетпеу себебі - осы режимдегі
сотталғандардың қауіптілігінің жоғары болуына байланысты.
Жазаны жеңілдікті жағдайда өтеп жатқан сотталғандар түзеу колониясы
бастығының қаулысымен шегінен тыс жердегі арнайы Жатақханалар аумағында
еркін жүріп-тұра алады және кездесулерінің саны, ақша қаражатын жұмсау
көлемі мен посылка, бандерольдар алуының санына шектеу қойьшмайды.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының жеңілдікті жағдайларында өзінің
түзелгенін байқатқан және тағайындалған жазаның ¾ бөлігінің кемінде 6 айын
жеңілдетілген жағдайда өткізген сотталғандар өтейді.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының қатаң жағдайында, жазаны дағдылы,
жеңілдетілген және жеңілдікті жағдайларда өтей жүріп, жаза өтеудің
белгіленген тәртібін қасақана бұзғандығы үщін ауыстырылғандар өтейді. Олар
сыртынан жабылатын тұрғын-жайларда тұрады және ашық ауалы жердегі жұмысқа
тартьшмаса, онда күніне бір жарым сағаттық сейілдеуді пайдалана алады.
Жазасын қатаң жағдайда өтеуші сотталғандар азық-түлік өнімдері мен бірінщі
кезектегі қажетті заттарды ай бойына бас бостандығынан айыру жазасын өтеу
кезінде тапқан қаражаты мөлшерінде сатып ала ала-ды және жыл ішінде
мөлшерінде сатып ала алады және жыл ішінде екі қысқа ді, 1 ұзақ мерзімді
кездесу өткізуге құқылы, сонымен қатар жыл бойына 2 посылка, 2 сөлемдеме
және 2 бандероль алуға рұқсат етіледі.
Қатаң режимнің қатаң жағдайында жаза өтей жүріп, жаза өтеудің
белгіленген тәртібін қасақана бұзғандар, қалған жаза бөлігінің 3 жылға
дейінгі мерзімін өтеуге түрмеге ауыстырылады. Олар түрмеден қатаң режимдегі
түзеу колониясына ауыстырылғанда да, жаза-ны қатаң жағдайдан жалғастырып
өтейді.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында қылмыстың аса қауіпті
рецидивіндегі сотталғандар және өмір бойына бас бостандығынан айыру
жазасына сотталғандар, сондай-ақ өлім жазасы кешірім жасалу арқасында өмір
бойына бас бостандығынан айырумен немесе 25 жылға бас бостандығынан
айырумен ауыстырылғандар өтейді. Ерекше режимдегі түзеу мекемелерінде, бұл
сотталғандар жазаны бір-бірінен бөлек жағдайда өтейді.
Қылмыстың аса қауіпті рецидивіндегілердің жеке басының қоғамға
қауіптілігі ерекше жоғары болуына байланысты, бұл режимдегі сотталғандарға
жалпы және қатаң режимдердегі сотталғандарға қарағанда қатал талаптар
қойылып, құқықтық шектеулер көптеу қолданылады.
Мысалы, ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілер қоныстану
колонияларына ауыстырылмайды. Олар түзелгендігін дөлелдей алған жағдайда
ғана, жазаның қалған белігін өтеуден шартты түрде ерте босатылады.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеуші сотталған-дар жалпы
немесе қатаң режимдегідей қара түсті киімдер емес, ерек-ше ала түсті (көк,
қара түстермен жолақтатылған) киім үлгісін киеді [6, 432 б.].
Ерекше режимде жаза өтеудің жеңілдетілген, дағдылы және қатан
жағдайлары белгіленген. Ерекше режимдегі түзеу колонияларының дағдылы
жағдайын-да, сог үкімінен кейін осы колонияға келіп түскеңцер, сонымен
қатар және жеңілдетілген жағдайлардан көшірілген сотталғандар ясаза өтейді.
Ерекше режимдегі басқа түзеу колонияларынан ауыс-тьірылғандар, жазаны
келген колониясында ауыстырьшғанға дейін белгіленген жағдайдан ары қарай
жалғастырып өтейді. Яғни, дағдылы жағдайда жаза өтей жүріп ауыстырылса,
барған түзеу мекемесінде жазаны дағдылы жағдайдан жалғастырып өтейді.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтей жүріп қасақана жасаған қьшмысы
үшін қайта сотталғандар мен аса ауыр қылмыстар жасаған-дығы үшін
сотталғандар, бастапқы кезенде жазаны қатаң жағдайда өтейді. Ерекше
режимдегі сотталғандарға жаза өтеу тәртібін бұзушы-лығы болмаған жағдайда
жеңілдік жасалып жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Қатаң режимдегі түзеу
орындарына қарағанда, ерекше режимнің бір айырмашылығы - мұнда жеңіл
жағдайларга ауыстыру үшін сотталушы 1 жыл бойына жаза өтеудің белгіленген
төртібін бұзбаған болып саналуы керек. Яғни, жазаны өтеудің қатаң
жағдайынан дағдылы жағдайға, дағдылы жағдайдан жеңілдетілген жағдайға
көшіру үшін сотталушы 1 жыл бойына төртіп бұзушылық жасамаған болуы керек.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайында жаза өтеушілер
жатақханаларда тұрады. Олар тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды жеке есеп шотындағы қаражаты-нан ай сайын 2 айлық есеп көрсеткіші
мөлшерінде сатып ала ала-ды. Сондай-ақ, олар 1 жылдың ішінде 2 қысқа және 2
ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге, жылына 3 посылка, 3 сәлемдеме және 3
банде-роль алуға құқылы.
Дағдылы жағдайда жаза өтей жүріп, 1 жыл бойына жаза өтеудің белгіленген
тәртібін бұзбағанда және еңбекке адал қараған жағдай-да, сотталушы
жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Ұстаудың жеңілдетілген жағдайына
ауыстырылған сотталғандар жатақханалар-да тұрады. Олар азық-түлік өнімдері
мен бірінші кезектегі қажетті заттарды өздерінің жеке есеп шотындағы
қаражатынан 5 айлық есеп көрсеткішіне дейін сатып алуға және 1 жылдың
ішінде 4 посылка, 4 сәлемдеме және 4 бандероль алуға құқылы. Сонымен қатар,
олар жыл бойына жақын туыстарымен 3 қысқа, 3 ұзақ мерзімді кездесу-лер
өткізе алады.
Сотталған жеңілдетілген жағдайда жаза өтей жүріп, режимнің талаптарын
бұзғанда, тәртіп бұзушылығының түрі мен қауіптілік Деңгейіне қарай, ерекше
режимнің дағдылы немесе қатаң жағдайларына ауыстырылады. Сотталған
жеңілдетілген немесе дағдылы жағдайлардан қатаң жағдайға ауыстырылғанда,
оның құқықтары мен жағдайлары елеулі көлемде төмендейді. Қатаң жағдайда
жаза өтеуге ауыстырылған сотталғандар камералық үлгідегі тұрғын-жайларда
тұрады. Олар азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде ай бойына тапқан
қаражаты мөлшерінде сатып ала алады және жыл бойына 1 посылка, 1 сәлемдеме
және 1 бандероль алуға құқылы. Оларға ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге
рұқсат етілмейді, тек жыл ішінде 2 қысқа мерзімді кездесу өткізе алады,
сонымен қатар, күніне бір жарым сағаттық сейілдеу өткізуге шығарылады.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілердің еңбекке
тартылғандары жылдық демалыс алуға құқылы. Бірақ, сотталғандар жылдық
демалысын колониядан тысқары жерлерде жол жүрумен өткізе алмайды.
Ерекше режимдегі түзеу мекемелерінде қылмыстың аса кауіпті
рецидивіндегілерден басқа, өмір бойына бас бостандығынан айрылғандар мен
өлім жазасы бас бостандығынан айрылумен ауыстырылғандар жаза өтейді. Өмір
бойына бас бостандығынан айыру - 1998 жылы күшіне енген ҚК бойынша жаңа
жаза түрі болып табылады. Бұл жаза түрі өлім жазасына балама ретінде
қолданылады.
Өлім жазасы сотталушының қылмысы аса ауыр қылмыстар са-натына жатып,
сонымен бірге ол қылмыскер сот көзқарасы бойынша түзелмейтін, ешқашанда
қоғамға пайда келтіре алмайтын адам деп танылса, сотталушыны қоғамнан
біржолата аластау үшін қолданы-лады. Өмір бойына бас бостандығынан айыру
жазасы да осындай негіздерде, яғни сотталушыны ендігі жерде қоғамға
жіберуге болмайды деген шешім болғанда қолданылады. Демек, Қазақстанда
алдағы уақыттарда өлім жазасын қылмыстық және қылмыстық-атқару зандарынан
алып тастау туралы шешім қабылданылса, онда ол жазаның орнына өмір бойына
бас бостандығынан айыру қолданылып қала береді [7, 30 б.].
Өмір бойына бас бостандығынан айыру — әйелдерге, кәмелетке
толмағандарға және жасы 60-тан асқан сотталғандарға қолданылмайды.
Өмір бойына бас бостандығынан айыру — атқарылу төртібі бой-ынша, бас
бостандығынан айыру жазасының бір көрінісін білдіреді. Себебі, қылмыстық-
атқару заңында жазаның атқарылу тәртібіне байланысты сотталушыға қатал
талаптар қойғанмен, ол ерекше режимдегі жаза өтеудің тәртібі мен
жағдайларынан көп алшак кетпейді. Сондықтан, бұл жазаның атқарылуы
қылмыстық-атқару заңында бас бостандығынан айыру жазасын қарастыратын
тарауға енгізілген.
Қылмыстық және қылмыстық-атқару зандарының ортақ максаты - сотталғанды
қоғамға пайдалы жағдайға келтіріп, түзеу. Бірақ аталған екі заң саласы да,
кейбір жаза түрлеріне, яғни өлім жазасы мен өмір бойына бас бостандығынан
айыру жазаларына аталған мақсатты қолдануды міндеттемейді. Сондықтан, өмір
бойына бас бостандығынан айыру жазасына сотталғандарға оқыту, мамандық беру
және тәрбиелік бағыттағы жұмыстар жүргізілмейді.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар дене еңбегіне
тартылады. Олар дене еңбегіне денсаулығын сауықтыру және азық-түлік
өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды сатып алуы үшін тартылады.
Олар көпшілік жағдайда, әсіресе жазаны өтеудің бастапқы кезендерінде жабық
орындардағы жұмыстарға жіберіледі де, кейінгі уақыттарда немесе жаза
өтеудің жеңілдетілген жағдайларьіна ауыстырылғанда, ашық ауалы жерлердегі
жұмыстарға жіберіле алады. Оларға мамандық беру қажетті деп саналғанда,
мамандыққа оқыту жұмыс орнында жүргізіледі. Сырт қоғаммен байланысты толық
үзбеу және адамды ыңғайлы психологиялық жағдайда ұстау үшін кітапхана
қызметінің пайдасын көруге, сондай-ақ радиоқойылымдарды тыңдауға рұқсат
беріледі.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларындағы өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандар, өлім жазасы бас бостандығынан айырумен
ауыстырылғандардан бөлек, тек ездері тектес сотталғандармен бірге жаза
өтеуі тиіс. Олар камераларға екі адамнан артык, орналастырылмайды.
Сотталғандардың өтініші және басқа да қажетті жағдайларда, олар түзеу
колониясы бастығының қаулысымен жалғыз адамдық камераға ауыстырылады. Жеке
адамдық камераға ауыстыруға негіз ретінде, сотталғанның жеке басы
қауіпсіздігіне қатер туындауы бола алады. Өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандар ерекше режимдегі колонияға келіп түскенде, алдымен 15
күнге карантинге жіберіледі. Карантин кезінде олар жалғыз адам-дық
камераларда ұсталуы тиіс. Оларды камераларга бөлу жұмысын түзеу
мекемесіндегі комиссия жүргізеді.
Арнайы комиссия сотталғандарды камераларға бөлгенде, бір камерада
болатын сотталғандардың мінез-құлық ерекшеліктерінің сәйкестігін ескеріп,
сол негізде бөлуі керек.
Түзеу колониясына келген барлық сотталғандар жаза өтеудің қатаң
жағдайында ұсталады. Жаза өтеудің қатаң жағдайынан дағдылы жағдайға
ауыстыру, қатаң жағдайда жазаның кемінде 10 жылын өтеуі және осы
мерзімдерде белгіленген режим талаптарын бұзбаған жағдайда жүргізіледі.
Жазаны өтеудің дағдылы жағдайынан жеңіддетілген жағдайга жазаның кемінде 10
жылын өтеу кезінде төртіп бұзушылығы болмаған және еңбекке адал қараған
жағдайда ауыстырылады.
Өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасын дағдылы, жеңілдетілген
жағдайларда өтей жүріп, жаза өтеудің белгіленген тәртібін қасақана бұзушы
деп танылғанда, жаза өтеудің қатаң жағдайына көшіріледі. Мұнан кейін,
сотталғанды дағдылы немесе жеңілдетілген жағдайларға қайта көшіру тек 10
жыл мерзім өткеннең кейін, тек режим тәртібін бұзушылығы болмағанда ғана
мүмкін болады.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандардың бірінші
кезектегі қажетті заттар мен азық-түлік өнімдерін сатып алу мөлшері,
кездесулер өткізуінің саны мен түрі, сондай-ақ посылка, бандероль және
сөлемдемелер алуының көлемі, олардың жаза өтеу жағдайының түріне
байланысты, ерекше режимдегі түзеу колониясына белгіленген төртіпте
жүргізіледі. Яғни, өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар бұл
мәселе жағынан келгенде, қылмыстың аса қауіпті рецидивіндегілермен
теңестіріледі. Сотталғандардың күніне бір жарым сағаттық сейілдеу өткізуге
құқығы бар. Егер сотталушы үлгілі мінез-қүлык көрсетіп, түзелу бағытына
түскендігін байқатса, онда сейілдеу 2 сағатқа дейін ұзартылады.
Сотталғандар түзеу мекемесі әкімшілігіне апарылғанда немесе өзге де
жерлерге шығарылғанда, қауіпсіздік шарасы үшін қолдарына кісен салынады.
Олардың камераларына қатал тәртіп орнатылады және күндізгі уақыттарда төсек-
орынды пайдалануға рұқсат етілмейді. Камераларға жиі-жиі тексерулер
жүргізіледі.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар өзінің түзелгендігін
байқатса, жазаның 25 жылын өтегеннен кейін түзеу мекемесінің сотқа жасаған
ұсынысы бойынша жазадан шартты түрде ерте босатыла алады.
Түрмеде аса ауыр қылмыстар жасағандығы үшін 5 жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыруға сотталғандар және қылмыстың аса қауіпті рецидиві
жағдайында қылмыс жасағандар жаза өтейді. Сонымен қатар, қылмыстық-атқару
заңының негізінде жал-пы және қатаң режимдердегі түзеу мекемелерінде
жазаны өтеудің тәртібін қасақана бұзушы деп танылғандар да қалған жаза
бөлігінін 3 жылға дейінгі мерзімін түрмеде өтейді. Түрмелерде мұнан басқа,
түрменің шаруашылық жұмыстарын атқару үшін ауыстырылған, бас бостандығынан
айыру жазасына сотталғандар да жаза өтейді. Шаруашылық жұмыстарды атқару
үшін ауыстырылған сотталғандар, 5 жылдан аспайтын мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасына алғаш рет сотталған адамдар болуы керек және
мұндай сотталған-дар түрменің немесе тергеу изоляторының шаруашылық
жұмыстарын атқаруға жазбаша келісім берген жағдайда қалдырылады[8].
Түрмелер бас бостандығынан айыру жазасына арналған түзеі мекемелерінің
ішіндегі ең қатал тәртіп белгіленген түрі болып та; былады. Себебі, мұнда
қоғамға ғана емес, түзеу мекемесіндег режимнің белгіленген тәртібінеде
қауіп тудырған, аса қауіпт қылмыскерлер ұсталады. Оларды қауіптілік
деңгейіне қарай мынандай бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады:
- Аса ауыр қылмыс жасағандығы үшін сот үкімі бойынша не-қылмыстың аса
қауіпті рецңдиві жағдайында қылмыс жасаған-үшін 5 жылға дейін түрмеде жаза
өтеу тағайындалғандар жалпы немесе қатаң режимдердегі түзеу колонияларында
жаза өтей жүріп, режим тәртібін қасақана қайталай бұзғандығы үшін
жылға дейінгі мерзімге түрмеге ауыстырылғандар;
- түрменің шаруашылық жұмыстарын орындау үшін ауыстырылғандар;
Түрмелер жалпы және қатаң режимдерге бөлінеді. Аталған топтардың
ішінен бастапқы екі топқа түрме режимінің талаптары толық қолданылады.
Түрменің қатаң режимінде сот үкімі арқылы түрмеге келіп түскендер және
жалпы режимдегі түрмеде жаза өтеудің тәртібін бұзғандығы үшін жазалау
шарасы ретінде ауыстырылғандар ұсталады.
Сотталған жүкті әйелдер мен өзімен бірге баласы бар әйелдер және
бірінші немесе екінші топтағы мүгедектер қатаң режимге жаза өтеуге
жіберілмейді. Сотталғандар қатаң режимде жазаның бір жылын өтеу кезінде
тәртіп бұзушылық жасамаған жағдайда жалпы режимге көшіріледі. Егер соттаушы
түрменің жалпы режимінде жаза өтей жүріп режимнің белгіленген төртібін
бұзса, онда қатаң режимге ауыстырылады және қайта жалпы режимге ауыстырылу
жазалау мерзімінің кемінде бір жылын өтегеннен кейін ғана мүмкін болады.
Қылмыстық-атқару заңы сот үкімімен бес жылға дейінгі мерзімге түрмеге
жіберілгендер мен жалпы немесе қатаң режимдерден жазалау шарасы ретінде үш
жылға дейін түрмеге ауыстырылғандарға айырмашылықтар белгілемейді. Бұл екі
топ үшін де жалпы немесе қатаң режимнің талаптары бірдей қойылған.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандар түрмелерде санаттарына қарай
бір-бірінен бөлек жағдайда жаза өтейді. Яғни, түзеу колонияларынан
ауыстырылғандар мен сот үкімімен бірден түрмеге жіберілгендер, бір-бірімен
араластырылмайды.
Түрмеде жаза өтеушілер сыртынан жабылатын камераларда тұрады. Олардың
сейілдеу өткізуі күндізгі уақыттарда, камера бойынша арнайы жабдықталған
түрменің ауласында жүргізіледі Сейілдеу уақыты кезіңде оның ережесі
бұзылса, яғни сотталғандардың арасында өзара жанжал немесе түрме әкімшілігі
қызметкерлеріне бағынбаушылық байқалса, онда сейілдеу уақытынан бұрын
тоқтатылады.
Түрменің жалпы режимінде жаза өтеушілер тамақ өнімдері мен бірінші
кезектегі қажетті заттарды жеке есеп шотындағы қаражат есебінен үш айлық
есеп көрсеткішіне дейін сатып ала алады және жыл ішінде екі посылка, екі
сәлемдеме және екі бандероль алуға рұқсат етіледі. Сонымен қатар, олар бір
жыл ішінде екі қысқа жәңе екі ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге құқылы.
Түрменің жалпы режиміндегі сотталғандар күніне бір жарым сағаттық сейілдеу
өткізеді.
Түрменің қатаң режімінде жаза өтеушілер, азық-түлік өнімдері мен
бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп шотындағы қаражаты есебінен
бір айлық есеп көрсеткішіндегі сомаға дейін сатып ала алады және жыл бойына
бір посылка мен бір бандероль, бір сәлемдеме алуға рұқсат етіледі. Олар жыл
ішінде екі қысқа мерзімді кездесулер өткізіп, күніне бір сағаттық сейілдеу
өткізуге құқылы.
Түрмелер режимдерге бөлінгенмен, жеңілдетілген, дағдылы, қатаң
жағдайларға бөлінбейді. Түрмеде жаза өтеушілер кейде жеке адамдық
камераларда ұсталуы мүмкін. Бұл жағдай түрме бастығының дәлелді қаулысының
негізінде, проқурордың келісімімен ғана іске асырылады.
Түрмедегі сотталғандардың дене еңбегі, іс жүзінде біркелкі шешілмеген.
Көпшілік түрмелер сотталғандарды еңбекпен қамтамасыз ете алмай, үнемі
қамауда ұстайды. Түрмеде жаза өтеушілер, түрменің аумағындағы еңбекке
тартылуы тиіс. Егер түрмеде жұмыс істейтін арнайы объектілер, цехтар
ұйымдастырылмаған болса, онда олар камералар бойынша еңбекке тартылады.
Түрмеде, сотталғандардың көптеген құқықтары мен заңды мүдделері
шектеледі. Оларға телеқойылымдар қойылмайды және орта білімдік оқыту
жүргізілмейді. Тәрбиелік жұмыстар камералар бойынша ғана жүргізіледі. Бұл
бағытта олар радиоқойылымдарды тындап, газет-журнаддар алдыртып оқи алады.
Түрмеде жаза өтеушілерге түзеу колонияларындағыдай сотталғандардың өзіндік
ұйымдарын, үйірмелерін құруға рұқсат етілмейді. Мұның себебі, түрмеде
сотталғандарды бір-бірімен кездестіре беру — түрме қызметіне, онын
әкімшшігіне қауіп тудыруы ықтимал болуына байланысты [9, 89 б.].
Түрмеде жаза өтеушілерге түзеу колонияларындағыдай мадақтау шаралары
қолданылады. Сотталған өзін үлгілі көрсете алған жағдайда және сот
белгілеген мерзімнің жартысын өтегеннен кейін түзеу колонияларына
ауыстырылуы мүмкін.
Түрменің шаруашылық жұмыстарын орындау үшін ауыстырылғандар түзеу
колонияларының жалпы режимі жағдайында жаза өтейді. Олар түрмеде жаза
өтеушілердің тобына жатқанмен, баска сотталғандардан бөлек тұрғын-жайларда
және сыртынан жабылмай-тын жалпы камераларда тұрады. Олар күніне 2 сағаттық
сейілдеуді пайдалана алады. Ал посылка, бандероль, сөлемдемелер алуының
және кездесулер өткізуінің саны, сондай-ақ қажетті рұқсат етілген заттарды
сатып алуының мөлшері - жалпы режимдегі түзеу колонияларының жаза өтеу
жағдайларымен сәйкес беріледі.
Сотталған тергеу изоляторының немесе түрменің шаруашылық жұмыстарына
қалдырыларда өз еркімен жазбаша келісім береді. Бірақ, ол сотталғанның
кейін келісімін бұзып, түзеу колониясына ауысқысы келуі де мүмкін. Бұл
жағдай қылмыстық-атқару заңында қарастырылмаған және ол сотталғанның еркіне
қарай шешілуі керек. Себебі, шаруашылық жұмыстарды орындау үшін тергеу
изоляторында немесе түрмеде қалу, басында сотталушының өз еркіне,
келісіміне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Түзеу мекемелерінің қызметін ұйымдастырушылық негіздері мен бас
бостандығынан айыруды атқарудың ерекшеліктері 8
1.2 Қатаң және ерекше режимдегі түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың жаза
өтеу тәртібі 12
1.3 Кәмелетке толмағандардың түзеу мекемелеріндегі жаза өтеуін қамтамасыз
ету құралдары 22
1.4 Түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың хат-хабар алмасу, ақша
аударылымдарын жөнелту, сотталғандардың туысқандарымен және өзге адамдармен
кездесу, телефонмен сөйлесу, қорғаушымен кездесу тәртібі 31
2 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ІШКІ ТӘРТІП ЕРЕЖЕЛЕРІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛДАРЫ 36
2.1 Түзеу мекемелерінде жазасын өтеуші сотталғандардың құқықтық жағдайлары
36
2.2 Сотталғандарға түзеу мекемелерінің шегінен тыс шығуға рұқсат беру
тәртібі және медициналық-санитарлық қызметпен қамтамасыз ету 44
2.3 Түзеу мекемелеріндегі режимді қамтамасыз ету құралдарының бағыттары мен
іске асыру тетіктері 51
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 58
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық
мемлекетті құруға бағытталған реформалардың құқықтық негізі өз азаматтары
өмірінің демократиялық жағдайларын барлық құралдар арқылы қамтамасыз етуге
бағытталып, оның жүзеге асуын реттеумен айқындалған.
Қазақстанда адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтуда
бірінші кезекке әлеуметтік-құқықтық құндылықтарға назар аудару жүйелі жолға
қойылған. Оған үкіметіміздің жүргізіп отырған саясаты, Қазақстан — 2030
бағдарламасындағы ұзақ мерзімді басым мақсаттар мен оларды іске асыру
стратегиялары кепіл.
Аталған мәселе бойынша, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020
жылға дейiнгi кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасында:
Мемлекеттiң құқықтық саясатының маңызды буыны қылмыстық саясат болып
табылады, оны жетiлдiру қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу және қылмыстық-
атқару құқығын, сондай-ақ құқықта қолдануды кешендi, өзара байланыста
түзету арқылы жүзеге асырылады[1, 3 б.], - делінген.
Қоғамның даму қарқынына қарай азаматтарымыздың Қазақстан
Республикасының Конституциясында кепіл берілген құқықтары мен бостандықтары
жүзеге асырылып жатқанымен, жазасын өтеп жатқан және жазадан босату кезінде
сотталған адамдардың түзелуі, құқықтық-әлеуметтік қамтылуы, қорғалуы да
мемлекеттің еншісінде екендігі сөзсіз. Демек, жыл өткен сайын бұл аталған
мәселені шешу ісі бірінші кезекте қайталанып жасалған қылмыстардың жолын
кесу, олармен күресудің проблемаларымен етене тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасында қылмыстардың қайталанып жасалуы Қазақстан Республикасы Бас
прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің
өткен жылдары жазасын өтеу мекемелерінен босап шыққан адамдардың саны мен
сол жылдары қайталап қылмыс жасағандардың санына назар аударсақ, үдемелі
өсу қарқынын көреміз. Мәселен бұл комитет: 2000 жылы — 58155 (2141), 2001
жылы — 49549 (2546), 2002 жылы — 59204 (3408), 2003 жылы — 66698 (9066),
2004 жылы — 62499 (13254), 2005 жылы — 43618 (13287), 2006 жылы — 32643
(16652), 2007 жылы — 31147 (16139), 2008 жылы — 27271 (16936) қылмыстың
жасалғанын тіркеп отыр[2, 17 б.]. Бұл көрсеткіш жазасын өтеп жатқан және
жазасын өтеп шыққан адамдардың түзелу дәрежесін бағалауды белгілі бір
деңгейде шешуді қажет екендігінің дәлелі. Аталған адамдардың құқықтық және
әлеуметтік тұрғыдан шектелуі мен қажетті деңгейде түзелмеуі, әдетте,
қоғамдағы қалыпты өмір сүру салтын жатсынуға әкеп соғады. Бұл мәселе
елімізде бас бостандығынан айыруға сотталушыларды және жазасын өтеп шыққан
адамдардың түзеу дәрежесін бағалау кешенді ісінің кенжелеп қалғанын
байқатып отыр.
Осы мақсаттарды шешуге ықпал ететін шаралар жүйесінде орын алатын
бағытының бірі — бас бостандығынан айырылған сотталушылардың жазасын өтеу
кезінде түзелу дәрежесін бағалау мәселесіне келіп саяды.
Сотталғандарды түзеу — бас бостандығы түріндегі жазаны атқаратын
Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Қылмыстық атқару жүйесінің
мекемелері мен органдар қызметінің маңызды бағыты болып табылатыны белгілі.
Жазасын өтеу мекемелеріндегі, сонымен қатар басқа да қылмыстылықпен
күресетін құқық қорғау органдарының жұмысының тиімділігі қылмыстық жазаның
осы мақсатына дер кезінде және сапалы нәтижелерге жетумен байланысты.
Сотталғандарды түзеу және олардың түзелу дәрежесін бағалау — олардың
адамға, қоғамға, еңбекке, нормаларға, ережелерге және адамдар ортасына
сыйлы қарым-қатынасты қалыптастыру, құқыққа сай келетін мінез-құлыққа
ынталандыру және оларды бойларында бекіту дегенді білдіреді. Бұл мәселені
Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару заңдарында, Түзеу мекемелерінің
Ережелерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2001
жылғы 11 желтоқсандағы № 148, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі
түзеу мекемелерiндегi сотталғандармен тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөнiндегi
Нұсқаулықты бекіту туралы Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2004
жылғы 21 қазандағы № 305 бұйрықтарында, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2006 жылдың 25 қыркүйегіндегі № 906 Қазақстан Республикасы
2007-2015 жылдары Қылмыстық атқару саясатын жетілдіру Концепциясы туралы
Жарлығында кездестіреміз.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесi жазаларды атқарудың
мемлекеттiк тетiгiнiң маңызды буыны болып табылады.
Қылмыстық-атқару жүйесiнің дамытудағы маңызды мiндеттердi шешу үшiн
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-
атқару жүйелерi мекемелерi мен алдын-ала қамауға алу орындарының қызметiн
тұрақтандыру жөнiндегi шаралар туралы 1996 жылғы 1 қазандағы №1199 және
Қазақстан Республикасы түзеу мекемелерiнiң және тергеу изоляторларының
материалдық-техникалық базасын жақсартудың 2001-2003 жылдарға арналған
бағдарламасы туралы 2001 жылғы 22 қаңтардағы №92 қаулыларымен бекiтiлген
бағдарламалық құжаттар қабылданды және негiзiнен iске асырылды. Бұл ретте,
позитивтi нәтижелерге қол жеткiзiлдi, оның iшiнде сотталғандар құқығы
кеңейтiлдi, олардың әлеуметтiк және құқықтық қорғалуы неғұрлым тиiмдi бола
түстi, жаза өтеудiң прогрессивтi жүйесi енгiзiлдi.
Қазiргi уақытта әлемдiк қоғамдастық пенитенциарлық жүйенi дамытудың
сапалы жаңа кезеңiне өтуде. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару жүйесi сотталғандарды ұстаудың халықаралық нормалар мен
стандарттардың талаптарына барынша жақын жағдайын жасау қажет.
Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесiнің одан әрi дамыту
жөнiндегi мiндеттер кешенiн шешу тұрақты мемлекеттiк қолдаусыз, халықаралық
ұйымдармен белсендi ынтымақтастықсыз мүмкiн емес.
Мұнымен бағдарламалық құжаттарды қоғам дамуының осы кезеңi үшiн сипатты
өзектi проблемалар мен басымдықтарды ескере отырып, жазаны орындау
саласында бұрын қолданыста болған бағдарламаларға қатысы бойынша
сабақтастық қағидатын сақтай отырып әзiрлеу қажеттiлiгi негiзделедi.
Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне қылмыстық-атқару
жүйесiн реформалау және осы жүйе қызметкерлерiнiң мәртебесi мәселелерi
бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 16 шiлдедегi Заңымен Қазақстан Республикасының
қылмыстық-атқару жүйесi Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң
қарамағына берiлдi.
Қазiргi уақытта қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерi бас
бостандығынан айыру түрiндегi жазаға сотталған адамдарға қатысты сот
үкiмдерiн, қаулыларын және ұйғарымдарын орындайды, сондай-ақ сотталғандарды
қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазаларды орындау жөнiндегi жұмыстарды
ұйымдастырады және жүзеге асырады.
Түзеу мекемелерi қызметiн реттейтiн ведомстволық кесiмдерге жазаларды
орындау кезiнде заңдылықты сақтау кепiлдiгiн күшейтуге, сотталғандарды
құқықтық және әлеуметтiк қорғауға, шектеулер мен тыйымдар санын азайтуға,
мерзiмiнен бұрын босату үшiн негiздердi кеңейтуге бағытталған түзетулер
енгiзiлдi.
Халықаралық құқық қорғау ұйымдарымен бiрлесiп түзеу мекемелерiнiң
қызметкерiн пенитенциарлық мекемелердегi қамаудағыларды ұстау жағдайларына
қатысты халықаралық нормалармен және стандарттармен таныстыру бойынша жұмыс
жүргiзiлуде.
Сонымен бiрге, қылмыстық атқару жүйесіндегі барлық оң өзгерiстер
жағдайында шешiлмеген проблемалар да қалып отыр.
Республика аумағында режим түрлерi бойынша түзеу мекемелерiнiң әркелкi
орналасуын атап өту қажет. Түзеу мекемелерiнiң қазiргi орналасуы кезiнде
жыл сайын сотталғандарды республиканың түрлi өңiрлерiне көшiру жүргiзiледi,
оған тек 2002 жылы - 22 млн. теңгеден астам бюджет қаражаты жұмсалды. Бұл
мақсаттарға 2003 жылы шамамен республикалық бюджетте 35 млн. теңге болатын
қазiргi қажеттiлiк кезiнде 25 млн. теңге бөлiндi. Өмiр бойы бас
бостандығынан айырылған сотталғандар үшiн ерекше режимдегi түзеу
колониялары жоқ.
Алматы, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Қостанай облыстарында
қатаң режимдегi, Қызылорда облысында жалпы режимдегi түзеу мекемелері жоқ.
Республикада әйелдер мен кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған түзеу
мекемелерінiң саны жеткiлiксiз, бұл сотталғандардың көрсетiлген
санаттарының әлеуметтiк байланысын сақтау үшiн қиындықтар туғызады.
Қолданыстағы түзеу мекемелерінiң толып кетуi сотталғандарды
орналастыруда, режим мен қадағалауды қамтамасыз етуде, бас бостандығынан
айыру орындарында құқық бұзушылықтардың алдын-алуда, сотталғандардың
қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуде, сондай-ақ олармен тәрбие жұмысын жүргiзуде
қиындықтар туғызады. Сол сияқты сотталғандарды еңбекпен қамтудағы,
туберкулезбен науқастанған сотталғандарға емдеу жүргiзуге, коммуналдық-
тұрмыстық жағдайды ұйымдастыруға байланысты ахуал күрделене түсуде.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақстандық
ғалым-заңгерлердің арасынан қылмыстық атқару жүйесіндегі жазаларды орындау
мәселесі, оның ішінде сотталғандардың жазаны өтеу, бейімделу, жазаның бір
мақсаты — түзелу мәселесі жөнінде А. Н. Ағыбаев, Е. О. Алауханов,
Ғ. И. Баймұрзин, Қ. Ж. Балтабаев, Т. І. Қайыржанов, Р. Б. Құлжақаева,
А. О. Қуановтың М. А. Қызылов, Ю. И. Лухтин, А. Ж. Машабаев, Қ. А. Мәми,
Г. С. Мәуленов, Ә. Х. Меңдіғұлов, С. С. Молдабаев, М. С. Нәрікбаев,
Б. М. Нұрғалиев, Р. Т. Нұртаев, Е. А. Оңғарбаев, С. М. Рахметов,
И. И. Рогов, Г. Р. Рүстемова, Н. А. Сартаева, Қ. Р. Сарықұлов,
А. Б. Сқақов, А. А. Смағұлов, З. С. Тоқубаев, Е. О. Түзелбаев,
Д. С. Чукмаитов және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінен кездестіреміз.
Дегенмен бұл тақырып еңбектерде жанама түрде ғана сөз болып, қазақстандық
ғалымдардың жазған еңбектерінде жан-жақты ашылып, толық зерттелуі жоқтың
қасы екендігі ескерілген.
Түзеу мекемелеріндегі бас бостандығынан айырылған сотталушыларды және
жазадан босату кезінде түзеу дәрежесін бағалау мәселесінің кей ғылыми
аспектілері бұрынғы Кеңестік дәуірден бері, қазіргі Ресей заңгер
ғалымдарының зерттеулерінде талданады. А. С. Севрюгин және Н. И. Соколов,
А. Ф. Сизый, А. А. Синичкин, А. С. Михлин, Н. А. Стручков, В. Н. Кудрявцев,
А. И. Зубков, Н. И. Вишневская және А. И. Васильевтер өз еңбектерінде түзеу
дәрежесінің мәселелерін бағалау тұрғысынан қарастырған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қылмыстылық — адамдардың
қоғамға қайшы келетін белгілерді айғақтайтын әлеуметтік құбылыс. Осыған
байланысты зерттеу жұмысының мақсаты сотталғанның жеке басын тану
процесінің негізгі аспектілерін, оның түзеу әсерінен туындайтын
бағыттылығының өзгеру динамикасын ашатын теориялық ережелерді жетілдіру
және осының негізінде түзеу мекемелеріндегі режим және оны қамтамасыз ету
құралдарының сотталушылардың жаза өтеудегі және жазадан босату кезінде
түзелу дәрежесін жүргізудің тиімділігін арттыру бойынша ғылыми негіздегі
ұсыныстар, тұжырымдар және қорытындылар ұсыну.
Аталған мақсаттар үдесінен шығу үшін мынадай міндеттер қойылып отыр:
сотталушылардың жаза өтеу кезіндегі және жазадан босату кезінде түзелуді
құқықтық бағалауға жататын белгілі бір нәтиже ретінде қарастыру;
бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны атқаратын мекемелер қызметінің
алдыңғы қатарлы тәжірибесінің жалпылама негізінде құқықтық институттардың
бірі ретіндегі сотталушыларды түзеудің дәрежесін бағалауды заңдық деңгейде
реттеу бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаны атқаратын мекемелер мен органдардағы түзеу процесін
жетілдірудің теориялық ережелерін дамытуға, соның ішінде сотталғандардың
жаза өтеу кезіндегі және жазадан босату кезінде түзелу дәрежелері бойынша
адамға индивид ретінде жеке тұрғыдан келу мәселелерін дайындауға едәуір
үлес қосуында жатыр. Жүргізілген зерттеудің қорытындысы ғылыми-зерттеу
жұмыста, сонымен қатар ЖОО мен Қылмыстық атқару жүйесі мекемелерінде
қылмыстық-құқықтық пәндерді оқытуда, оқу үдерісінде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаттары мен
талаптарына сай келеді. Жұмыс кіріспеден, жеті бөлімшені біріктіретін екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУШЫ-ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Түзеу мекемелерінің қызметін ұйымдастырушылық негіздері мен бас
бостандығынан айыруды атқарудың ерекшеліктері
Режимнің түрі — түзеу колонияларының түрін білдіреді. Бас бостандығынан
айыру жазасын атқаратын түзеу мекемелері төртке бөлінеді:
- түзеу колониялары;
- түрмелер;
- тәрбиелеу колониялары;
- емдеу-түзеу мекемелері.
Бұл түзеу мекемелері сотталғандардың қоғамға қауіптілік деңгейіне,
олардың жасына, сондай-ақ денсаулық жағдайына қарай өзара ажыратылады.
Ересек, кәмелетке толған сотталғандар жазаны түзеу колонияларында немесе
түрмелерде өтесе, ал кәмелетке толмағандар тәрбиелеу колонияларында өтейді.
Денсаулығы нашарлағандар, науқасқа шалдыққан сотталғандар жазаны емдеу-
түзеу мекемесінде өтейді. Түзеу колониялары сотталғандардың жасаған
қылмыстарының қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатына және қылмыскерлердің
жеке басының қауіптілігіне қарай қоныстану колонияларына, жалпы, қатаң және
ерекше режимдердегі колонияларға бөлінеді.
Қоныстану колонияларында абайсыздықта жасаған қылмысы үшін 7 жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру жазасына сотталғандар және жалпы,
қатаң режимдердегі түзеу колонияларынан түзелу бағытына түскендігі үшін,
көтермелеу шарасы ретінде ауыстырылғандар өтейді. Бірақ абайсыздықтағы
қылмысы үшін сотталғандар мен түзеу колонияларынан қоныстану колонияларына
ауыстырылғандар жазаны бір-бірінен бөлек өтейді. Барлық қоныстану
колонияларында жаза өтеудің жағдайлары бірдей.
Қоныстану колонияларын былай елестетуге болады. Бұл колониялардың сырты
қоршаулы болады, бірақ қарулы күзет сырттан да, іштен де қойылмайды.
Колонияға кіре беріс қақпада, мекеменің әкімшілігі қызметкерлері кезекшілік
қызметін жүргізеді. Олар колония аумағына бөгде адамдарды кіргізбейді,
сондай-ақ сотталғандарды жұмыс уақытынан кейін сыртқа шығармайды. Қоныстану
колониясының аумағы тұрмыстық-коммуналдык қажеттілікпен яғни тұрғын
үйлермен, асханамен, моншамен, кинозалмен, жабдықталады. Мұндай түзеу
мекемесінде жаза өтеушілер сотталғандардың арнайы үлгідегі киімін кимейді,
олар жай азаматтардың еркін киімін киеді. Сотталғандар қоныстану
колониясынан сырт жерлердегі объектілерде еңбек етеді. Олар жұмыс
объектілеріне топ күйінде де, жеке ретте де жіберіледі. Жұмыстан бос
уақытта олар бірден жаза өтеу орнына қайтуы тиіс және кешкі-түнгі
уақыттарда колония аумағынан сыртқа шығуға тыйым салынады. Ал қоныстану
колониясының аумағында таңертеңгі уақыттан үйқы уақытына дейін еркін жүріп
тұра алады. Оларға өздерімен бірге ақша, қажетті заттар алып жүруге рұқсат
етіледі. Жеке басын куөландыратын құжат ретінде арнайы анықтама беріледі,
ал өзге ресми қүжаттары жеке ісінде сақталады. Олар демалыс немесе мереке
күндері колония өкімшілігінің рұқсатымен колония жерінен тыс жерлерге шығып
қыдырыстай алады. Колониядан тыс жерлерде қыдырыстау — көтермелеу шарасы
ретінде де беріледі.
Түзеу мекемесінің бұл түрінде сотталғандардың кездесулер өткізуіне,
посылка, бандероль, сәлемдемелер алуына шектеу қойылмаған. Телефонмен өз
қажетіне қарай сөйлесе алады. Қоныстану колонияларында жаза өтеушілерге бұл
жағынан шектеу қойылмауының себебі, біріншіден, олар колониядан тыс
жерлердегі еңбекке тартылады және көпшілік жағдайдағы жұмыс орны түзеу
мекемесінің жұмыс объекгілеріне тікелей жатпайды, екіншіден, осындай жағдай-
дағы еңбекке тартыла отырып, олардың ресми рұқсатсыз-ақ кездесулер
өткізуге, телефонмен сөйлесуге мүмкіншілігі бар.
Қоныстану колониясында жаза өтеушілер, колония ішіндегі арнайы
жатақханаларда тұрады. Жатақхананың сыртқы есіктері әкімшілік арқылы
жабылмайды. Егер сотталған отбасымен бірге тұрғысы келсе, онда әкімшілік ол
сотталғанның мінез-қүлқы қауіпті болмағанда, рұқсат бере алады. Мұндай
жағдайда ол колония аума-ғынан сырт жерлердегі жатақханада немесе үй жалдап
тұрады және айына 4 рет келіп қоныстану колониясының әкімшілігіне тіркеліп
түруға міндеттенеді. Отбасымен бірге түруға келісімді қоныстану ко-
лониясының бастығы береді. Сотталғанның тұрғын жайына коло-ния
өкімшілігінің қызметкерлері тәуліктің кез-келген кезінде келіп, бақьшау
жүргізе алады.
Қоныстану колонияларында жаза өтеушілер, жаза өтеу ауданына жақын
жерлердегі орта және жоғары оқу орындарында сырттай оқуға құқылы.
Сотталғандарға ішкі тәртіп ережесінде көрсетілген, тыйым салынган
заттарды колония аумағына әкелуге, оны сақтауға тыйым салынады.
Қылмысты қатысушылықпен жасағандар бір қоныстану колониясына жаза
өтеуге жіберілмейді, олар жазасын бөлек өтейді.
Сотталғандардың еңбек ету тәртібі мен жағдайы белгіленген ережеге
сәйкес жүргізіледі. Олардың еңбек ету жағдайы ҚР Еңбек кодексімен
реттеледі. Тек, жұмыс беруші мекемелер мен көсіпорындар оларды қабылдау,
жұмыстан шығару немесе басқа жұмыс орнына ауыстыру құқықтарын пайдалана
алмайды. Мұндай қатынастар қоныстану колониясының әкімшілігінің келісімімен
шешіледі.
Қоныстану колониясындағы сотталғандар жаза өтеудің төртібін қасақана
бұзушы деп танылғанда, жазалау шарасы ретінде, жалпы режимдегі немесе
бастапқы сот белгілеген режимдегі түзеу колониясына ауыстырылады. Ал,
абайсыздықта жасаған қылмысы үшін қоныстану колониясында жаза өтеушілер,
мұндай жағдайда жалпы режимдегі түзеу колониясына ауыстырылады.
Қоныстану колониясында жаза өтеушілер жақсы мінез-құлық көрсетіп,
түзелгендігін байқатқан жағдайда жазадан шартты түрде ерте босатуға
ұсынылады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында маңызы ауыр емес, орташа ауыр және
ауыр қылмыстарды қасақана жасағандары үшін, бас бостандығынан айыру
жазасына бірінші рет сотталғандар және абайсыздықта жасаған қылмысы үшін 7
жылдан астам мерзімге сотталғандар жаза өтейді. Мұнымен қатар, жалпы
режимдегі түзеу колонияларында қоғамдық жұмыстар, түзеу жұмыстары, бас
бостандығын шектеу жазаларын және қоныстану колониясында жазаны өтеудің
тәртібін қасақана бұзғандығы үшін ауыстырылғандар, сонымен бірге 18 жасқа
толғаннан кейін жазаны әрі қарай өтеу үшін тәрбиелеу колонияларынан
ауыстырылғандар және түрмеде сот белгілеген мерзімді өтегеннен кейін жалпы
режимге ауыстырылғандар да жаза өтейді.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеудің жеңілдікті,
жеңілдетілген, дағдылы және қатаң жағдайлары белгіленген.
Жаза өтеудің мұндай жағдайларында, әртүрлі санаттарға жататын сотталған
адамдар ұсталады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілер жатаханаларда
тұрады, себебі олардың қауіптілігінің аса жоғары болмауы камералық тұрғын-
жайды қолдануды қажет етпейді. Бұл жаза өтеу орнындағы сотталғандардың
санаттары әртүрлі болғанымен, олар жаза өтеу жағдайына қарай бірдей
дөрежеде жаза өтеп, бірдей талаптар мен құқықтарды іске асырады.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайьщ. да, түзеу
колониясына сот үкімінен кейін келіп түскендер мен жаза өтеудің
жеңілдетілген жағдайынан жазалау шарасы ретінде ауыстырылғандар, сонымен
қатар белгіленген мерзімінің өтуіне байланьь сты қатаңжағдайдан
ауыстырылғандар-яизадаейді. Жалпы режимге жіберілген сотталғандар колонияға
келіп түскенде, дағдылы жағдайда 6 айға дейін ұсталады. Бұл мерзімнің
ішінде сотталушыньщ жеке басы ерекшеліктері, яғни мінез-құлқы, еңбекке
деген көзқарасы мен белсенділігі бақыланады. Осы уақыттарда сотталушы өзін
жақсы жақтарынан байқатса және жаза өтеудің белгіленген тәртібің бұзбаса,
онда 6 айдан кейін жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Ал керісінше —
теріс мінез-құлық көрсетіп, тәртіп бұзушылық жасағанда, жаза өтеудің қатаң
жағдайына ауыстырылады. Бұл — түзеу мекемесі өкімшілігінің қызметі болып
табылады, сондықтан сотталушы өзін белгілі бір жаза өтеу жағдайына ауыстыру
туралы ұсыныс жасай алмайды. Қатаң жағдайдан дағдылы жағдайға ауыстыру, тек
6 айдан кейін, жаза өтеу төртібін бұзушылығы болмаған жағдайда мүмкін
болады. Жалпы режимдегі басқа түзеу колонияларынан ауыстырылғандар, жазасын
ауыстырғанға дейін белгіленген жағдайларда өтейді. Жаза өтеудің қатаң
жағдайынан дағдылы жағдайына, дағдылы жағдайдан жеңілдетілген және
жеңіддікті жағдайларға қайтып көшіру, сотталғанда 6 ай мерзім ішінде тәртіп
бұзушылық болмаған жағдайда ғана жүргізіледі.
Жалпы, қатаң немесе ерекше режимдердегі түзеу колонияларының жаза өтеу
жағдайларының бір-бірінен айырмашылығы - сотталғандардың посылка,
бандероль, сәлемдеме алуға, кездесулер өткізуге және азық-түлік өнімдері
мен бірінші қажетті заттарды сатып алуға деген құқықтарының көлемінде,
сондай-ақ тұратын тұрғын жайының түрінде болып табылады.
Жазасын жалпы режимдегі түзеу колонияларында өтеушілер жатақханаларда
тұрады. Олардың жатақханалары клуб, монша, кітапхана, асхана, шеберхана,
медсанбөлім орналасқан жердегі тұрғын колонияда болады. Жазаны дағдылы
жағдайда өтеушілерге азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды өздерінін жеке есеп шотындағы қаражатынан ай сайын 4 айлық есеп
көрсеткішіне дейін сатып алуға, 1 жыл ішінде 4 қысқа, 4 ұзақ мерзімді
кездесулер өткізуге және жыл бойына 6 посылка, 6 банде-роль, сондай-ақ 6
сәлемдеме алуға рұқсат етіледі. Оларға ҚАК 93-бабының бірінші бөліміне
сөйкес, аса қажетті жағдай болғанда, сондай-ақ жылдық демалыс уақытында
түзеу мекемесінен тысқары жерлерде жол жүру құқығы берілуі мүмкін [3, 273
б.].
Дағдылы жағдайдан жеңілдетілген жағдайға ауыстырылған сотталғандарға
кездесулер өткізуінің, кажетті заттармен, азық-түлік өнімдерін сатып
алуының, посылка, бандероль, сәлемдемелер алуынын мөлшері көбейтіліп,
жеңілдік жасалады.
Жазасын жеңілдетілген жағдайда өтеушілер жатақханаларда тұрады. Олар
азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп
шотындағы қаражат есебінен, 8 айлық есеп көрсеткішіне дейін сатып ала алады
және жыл ішінде 6 қысқа, 6 ұзақ мерзімді кездесулер өткізіп, жыл бойына 12
посылка немесе 12 сәлемдеме және 12 бандероль алуға құқылы.
Жазасын жеңілдетілген жағдайда өтеушілер жазадан босатылуға 6 ай
қалғанда, түзеу мекемесі бастығының шешімімен, түзеу колониясынан сырт
жерлердегі жұмыстарға жіберілуі мүмкін және сырт жерлерде тұрып жаза өтеуге
рұқсат етіле алады. Мұндай жағдайды пайдаланушы сотталғандарға қарулы күзет
жүргізілмейді. Олар тек түзеу мекемесі әкімшілігінің бақылауында болады.
Сондай-ақ, түзеу мекемесінен сырт жерлердегі жұмысқа айдауылсыз жіберілген
сотталғандар, осындай жеңілдікті пайдаланушы сотталғандармен бірге тұрады.
Жазадан босатылу қарсаңында сотталғанға мұндай жеңілдіктер беріп, қоғам
ортасына жібере бастау, ол сотталғанның қоғамға бейімделуін көздейді.
Жалпы режимдегі түзеу колонияларының жеңілдікті жағдайында, жаза
мерзімінің үштен екісін өтеп, езінің түзелу бағытына түскендігін
байқатқандар және жеңілдетілген жағдайда кемінде алты ай жаза мерзімін
өтегендер ұсталады. Оларға бостандықтағы өмірге ойдағы-дай бейімделу
мақсатында, түзеу колониясы бастығының қаулысы-• мен колония шегінен тыс
жердегі арнайы жатақханаларда түруға рұқсат етіледі. Жеңілдікті жағдайда.
жаза өтеушілер, түзеу ь:екемесінің аумағында еркін жүре алады және посылка,
бандероль, сәлемдеме алуының, кездесулер өткізуінің саны, сонымен қатар
азық-түлік өнімдері мен қажетті заттарды сатып алу сомасы шектелмейді.
Жалпы режимде жаза өтеудің қаталырақ түрі - қатаң жағдайда көзделген.
Жазасын дағдылы, жеңілдетілген және жеңілдікті жағдайларда өтеп жатқан
сотталғандар, жаза өтеудің белгіленген төртібін қасақана бұзушы деп
танылғанда, қатаң жағдайға көшіріледі. Сондай-ақ, бас бостандығынан айыру
орындарында жаза өтей жүріп, қасақана қылмыс жасағандар да бастапқы кезеңде
қатаң жағдайда ұсталады.
Жазасын қатаң жағдайда өтеуші сотталғандар жабық тұрғын-жайларда
тұрады. Олар азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды бас
бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде, ай бойғы тапқан қаражаты
мөлшерінде сатып ала алады. Сонымен қатар, олар бір жыл ішінде 2 қысқа, 2
ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге және жыл бойына 3 посылка немесе 3
сәлемдеме және 3 бандероль алуға құқылы. Қатаң жағдайда жаза өтеуші
сотталғандар егер жабық орындардағы жұмыстарға тартылса, онда күніне бір
жарым сағаттық сейілге шығарылады [4, 14 б.].
Жалпы режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеуші сотталғандар жазаның
13 бөлігін өтегеннен кейін, жеңілдетілген жағдайдан көтермелеу шарасы
ретінде қоныстану колонияларына ауыстырылуы мүмкін. Ал, жалпы режимде жаза
өтей жүріп, жаза өтеудің тәртібін қайталай бұзушы деп танылғанда, жазаның 3
жылға дейінгі мерзімін түрмеде өтеуге сот шешімі арқылы ауыстырылады. Жаза
өтеу мерзімінде сотталушының мінез-құлқына қарай мұндай ауыстырулардың
колданылуы, бас бостандығынан айыру орындарындағьі режимді қамтамасыз ету
қүралын білдіреді және жаза өтеушілердің түзелу бағытына түсуіне немесе
теріс іс-өрекеттерден қалыс қалуына итермелейді.
1.2 Қатаң және ерекше режимдегі түзеу мекемелеріндегі сотталғандардың
жаза өтеу тәртібі
Қатаң режимдегі түзеу колонияларында аса ауыр қылмысы үшін бас
бостандығынан айыру жазасына бірінші рет сотталғандар және бұрын қасақана
жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыру жазасын өтеген қылмыстардың
рецидивіндегілер мен қауіпті рецидивіндегі ер адамдар, сондай-ақ
қылмыстардың аса қауіпті рецидивіндегі әйелдер өтейді. Мұнымен қатар,
қоныстану колониясында жаза өтеудің тәртібін қасақана бұзғандар және
түрмеде жазаның сот белгілеген көлемін өтеп ауыстырылғандар қатаң режимдегі
түзеу колонияларында ұсталады.
Қатаң режимдегі түзеу колониялары сотталғандардың санаттарына қарай
әртүрлі болады. Бас бостандығынан айыру жазасына аса ауыр қылмысы үшін
бірінші рет сотталғандар мен бұрын бас бостандығынан айыру жазасын
өтегендер жазаны бір-бірінен бөлек өтейді.
Көріп отырғанымыздай, қатаң режимдегі колонияларда қылмыстың қауіпті
түрлерін жасағандар мен қылмыстылық жолына түскендер, яғни бұрын бас
бостандығынан айыру жазасына қасақана қылмыстары үшін тартылғандар жаза
өтейді. Сондықтан, мұндағы жаза өтеудің төртібі мен жағдайлары, жалпы
режимдегі түзеу колонияларына қарағанда қаталырақ белгіленген.
Қатаң режимдегі түзеу колониялары да, жалпы режимдегі түзеу колониялары
тәрізді, жаза өтеудің жеңілдікті, жеңілдетілген, дағдылы және қатаң
жағдайларынан құралады.
Қатаң режимдегі түзеу колониясында жаза өтеу белгіленген сотталғандар,
әдепкіде колонияға келіп түскенде, жазаны дағдылы жағдайда өтеуден
бастайды. Тек, бас бостандығынан айыру орындарында қасақана жасаған
қылмыстары үшін, қайта сотталғандар бастапқы кезенде қатаң жағдайда өтеуге
жіберіледі. Жаза өтеудін, қатаң жағдайының 9 айында режим талабын
бұзбағандар мен жағдайда жаза өтеу тәртібін бұзғандар дағдылы жағдайға
ауыстырылады .
Жаза өтеудің әртүрлі жағдайларына ауыстыру мерзімі - бұл режим түрінде
9 айлық мерзімдермен белгіленген. Қатаң режимде жалпы режимге қарағанда,
ауыстырылу мерзіміне ұзағырақ 9 айдың қойылу себебі, осы режим түріне
сотталғандардың қауіптілігінің жоғары болуына байланысты. Демек, қатаң
режимдегі колонияларда жаза өтеушілер, өздерінің түзелу бағытына
түскендігін дәлелдеу үшін 6 ай емес, 9 ай бойы байқатуы керек.
Жазаны өтеудің қатаң жағдайынан дағдылы жағдайға немесе дағдылы
жағдайдан жеңілдетілген жағдайға көшіру, сотталушы жаза өтеудің тәртібін
қасақана бұзбаған жағдайда, 9 айдан кейін жүргізіледі. Ал, қатаң режимдегі
басқа түзеу колониясынан ауыстырылған сотталғандар, жазасын ауыстырылып
келгенге дейін белгіленген жағдайдан жалғастырып өтейді.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайында жаза өтеушілер
түзеу колониясының аумағындағы жатақханаларда тұрады. Олар азық-түлік
өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды өз есеп шотындағы қаражат
есебінен 3 айлық есеп көрсеткішіне дейін жұмсай алады және 1 жыл ішінде 3
қысқа, 3 ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге қүқьшы. Сонымен қатар, жыл
бойына 4 посылка, 4 сөлемдеме және 4 бандероль ала алады.
Жаза өтеудің белгіленген төртібін бұзбағандар және дағдылы жағдайда
жаза мерзімінің кемінде 9 айын өтеу кезінде еңбекке адал қарағандар,
жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады.
Жеңіддетілген жағдайда жаза өтеушілер де жатақханаларда тұра-ды. Олар
азық-түлік өнімдерін және бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп
шотындағы қаражатынан 7 айлық көрсеткішіне дейін сатып ала алады және жыл
ішінде 4 қысқа, 4 ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге құқылы. Сонымен қатар,
1 жыл ішінде 6 посылка, 6 сәлемдеме және 6 бандероль ала алады.
Қатаң режимнің жеңілдетілген жағдайынан жалпы режимнің жеңілдетілген
жағдайының айырмашылығы жазадан босатылуға 6 ай қалғанда қатаң режимде
айдауылсыз жұмысқа жіберілмейді [5, 3 б.].
Заңның қатаң режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеп жатқан
сотталғандарға мұндай жеңілдік көрсетпеу себебі - осы режимдегі
сотталғандардың қауіптілігінің жоғары болуына байланысты.
Жазаны жеңілдікті жағдайда өтеп жатқан сотталғандар түзеу колониясы
бастығының қаулысымен шегінен тыс жердегі арнайы Жатақханалар аумағында
еркін жүріп-тұра алады және кездесулерінің саны, ақша қаражатын жұмсау
көлемі мен посылка, бандерольдар алуының санына шектеу қойьшмайды.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының жеңілдікті жағдайларында өзінің
түзелгенін байқатқан және тағайындалған жазаның ¾ бөлігінің кемінде 6 айын
жеңілдетілген жағдайда өткізген сотталғандар өтейді.
Қатаң режимдегі түзеу колонияларының қатаң жағдайында, жазаны дағдылы,
жеңілдетілген және жеңілдікті жағдайларда өтей жүріп, жаза өтеудің
белгіленген тәртібін қасақана бұзғандығы үщін ауыстырылғандар өтейді. Олар
сыртынан жабылатын тұрғын-жайларда тұрады және ашық ауалы жердегі жұмысқа
тартьшмаса, онда күніне бір жарым сағаттық сейілдеуді пайдалана алады.
Жазасын қатаң жағдайда өтеуші сотталғандар азық-түлік өнімдері мен бірінщі
кезектегі қажетті заттарды ай бойына бас бостандығынан айыру жазасын өтеу
кезінде тапқан қаражаты мөлшерінде сатып ала ала-ды және жыл ішінде
мөлшерінде сатып ала алады және жыл ішінде екі қысқа ді, 1 ұзақ мерзімді
кездесу өткізуге құқылы, сонымен қатар жыл бойына 2 посылка, 2 сөлемдеме
және 2 бандероль алуға рұқсат етіледі.
Қатаң режимнің қатаң жағдайында жаза өтей жүріп, жаза өтеудің
белгіленген тәртібін қасақана бұзғандар, қалған жаза бөлігінің 3 жылға
дейінгі мерзімін өтеуге түрмеге ауыстырылады. Олар түрмеден қатаң режимдегі
түзеу колониясына ауыстырылғанда да, жаза-ны қатаң жағдайдан жалғастырып
өтейді.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында қылмыстың аса қауіпті
рецидивіндегі сотталғандар және өмір бойына бас бостандығынан айыру
жазасына сотталғандар, сондай-ақ өлім жазасы кешірім жасалу арқасында өмір
бойына бас бостандығынан айырумен немесе 25 жылға бас бостандығынан
айырумен ауыстырылғандар өтейді. Ерекше режимдегі түзеу мекемелерінде, бұл
сотталғандар жазаны бір-бірінен бөлек жағдайда өтейді.
Қылмыстың аса қауіпті рецидивіндегілердің жеке басының қоғамға
қауіптілігі ерекше жоғары болуына байланысты, бұл режимдегі сотталғандарға
жалпы және қатаң режимдердегі сотталғандарға қарағанда қатал талаптар
қойылып, құқықтық шектеулер көптеу қолданылады.
Мысалы, ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілер қоныстану
колонияларына ауыстырылмайды. Олар түзелгендігін дөлелдей алған жағдайда
ғана, жазаның қалған белігін өтеуден шартты түрде ерте босатылады.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеуші сотталған-дар жалпы
немесе қатаң режимдегідей қара түсті киімдер емес, ерек-ше ала түсті (көк,
қара түстермен жолақтатылған) киім үлгісін киеді [6, 432 б.].
Ерекше режимде жаза өтеудің жеңілдетілген, дағдылы және қатан
жағдайлары белгіленген. Ерекше режимдегі түзеу колонияларының дағдылы
жағдайын-да, сог үкімінен кейін осы колонияға келіп түскеңцер, сонымен
қатар және жеңілдетілген жағдайлардан көшірілген сотталғандар ясаза өтейді.
Ерекше режимдегі басқа түзеу колонияларынан ауыс-тьірылғандар, жазаны
келген колониясында ауыстырьшғанға дейін белгіленген жағдайдан ары қарай
жалғастырып өтейді. Яғни, дағдылы жағдайда жаза өтей жүріп ауыстырылса,
барған түзеу мекемесінде жазаны дағдылы жағдайдан жалғастырып өтейді.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтей жүріп қасақана жасаған қьшмысы
үшін қайта сотталғандар мен аса ауыр қылмыстар жасаған-дығы үшін
сотталғандар, бастапқы кезенде жазаны қатаң жағдайда өтейді. Ерекше
режимдегі сотталғандарға жаза өтеу тәртібін бұзушы-лығы болмаған жағдайда
жеңілдік жасалып жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Қатаң режимдегі түзеу
орындарына қарағанда, ерекше режимнің бір айырмашылығы - мұнда жеңіл
жағдайларга ауыстыру үшін сотталушы 1 жыл бойына жаза өтеудің белгіленген
төртібін бұзбаған болып саналуы керек. Яғни, жазаны өтеудің қатаң
жағдайынан дағдылы жағдайға, дағдылы жағдайдан жеңілдетілген жағдайға
көшіру үшін сотталушы 1 жыл бойына төртіп бұзушылық жасамаған болуы керек.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларының дағдылы жағдайында жаза өтеушілер
жатақханаларда тұрады. Олар тамақ өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды жеке есеп шотындағы қаражаты-нан ай сайын 2 айлық есеп көрсеткіші
мөлшерінде сатып ала ала-ды. Сондай-ақ, олар 1 жылдың ішінде 2 қысқа және 2
ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге, жылына 3 посылка, 3 сәлемдеме және 3
банде-роль алуға құқылы.
Дағдылы жағдайда жаза өтей жүріп, 1 жыл бойына жаза өтеудің белгіленген
тәртібін бұзбағанда және еңбекке адал қараған жағдай-да, сотталушы
жеңілдетілген жағдайға ауыстырылады. Ұстаудың жеңілдетілген жағдайына
ауыстырылған сотталғандар жатақханалар-да тұрады. Олар азық-түлік өнімдері
мен бірінші кезектегі қажетті заттарды өздерінің жеке есеп шотындағы
қаражатынан 5 айлық есеп көрсеткішіне дейін сатып алуға және 1 жылдың
ішінде 4 посылка, 4 сәлемдеме және 4 бандероль алуға құқылы. Сонымен қатар,
олар жыл бойына жақын туыстарымен 3 қысқа, 3 ұзақ мерзімді кездесу-лер
өткізе алады.
Сотталған жеңілдетілген жағдайда жаза өтей жүріп, режимнің талаптарын
бұзғанда, тәртіп бұзушылығының түрі мен қауіптілік Деңгейіне қарай, ерекше
режимнің дағдылы немесе қатаң жағдайларына ауыстырылады. Сотталған
жеңілдетілген немесе дағдылы жағдайлардан қатаң жағдайға ауыстырылғанда,
оның құқықтары мен жағдайлары елеулі көлемде төмендейді. Қатаң жағдайда
жаза өтеуге ауыстырылған сотталғандар камералық үлгідегі тұрғын-жайларда
тұрады. Олар азық-түлік өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті
заттарды бас бостандығынан айыру жазасын өтеу кезінде ай бойына тапқан
қаражаты мөлшерінде сатып ала алады және жыл бойына 1 посылка, 1 сәлемдеме
және 1 бандероль алуға құқылы. Оларға ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге
рұқсат етілмейді, тек жыл ішінде 2 қысқа мерзімді кездесу өткізе алады,
сонымен қатар, күніне бір жарым сағаттық сейілдеу өткізуге шығарылады.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларында жаза өтеушілердің еңбекке
тартылғандары жылдық демалыс алуға құқылы. Бірақ, сотталғандар жылдық
демалысын колониядан тысқары жерлерде жол жүрумен өткізе алмайды.
Ерекше режимдегі түзеу мекемелерінде қылмыстың аса кауіпті
рецидивіндегілерден басқа, өмір бойына бас бостандығынан айрылғандар мен
өлім жазасы бас бостандығынан айрылумен ауыстырылғандар жаза өтейді. Өмір
бойына бас бостандығынан айыру - 1998 жылы күшіне енген ҚК бойынша жаңа
жаза түрі болып табылады. Бұл жаза түрі өлім жазасына балама ретінде
қолданылады.
Өлім жазасы сотталушының қылмысы аса ауыр қылмыстар са-натына жатып,
сонымен бірге ол қылмыскер сот көзқарасы бойынша түзелмейтін, ешқашанда
қоғамға пайда келтіре алмайтын адам деп танылса, сотталушыны қоғамнан
біржолата аластау үшін қолданы-лады. Өмір бойына бас бостандығынан айыру
жазасы да осындай негіздерде, яғни сотталушыны ендігі жерде қоғамға
жіберуге болмайды деген шешім болғанда қолданылады. Демек, Қазақстанда
алдағы уақыттарда өлім жазасын қылмыстық және қылмыстық-атқару зандарынан
алып тастау туралы шешім қабылданылса, онда ол жазаның орнына өмір бойына
бас бостандығынан айыру қолданылып қала береді [7, 30 б.].
Өмір бойына бас бостандығынан айыру — әйелдерге, кәмелетке
толмағандарға және жасы 60-тан асқан сотталғандарға қолданылмайды.
Өмір бойына бас бостандығынан айыру — атқарылу төртібі бой-ынша, бас
бостандығынан айыру жазасының бір көрінісін білдіреді. Себебі, қылмыстық-
атқару заңында жазаның атқарылу тәртібіне байланысты сотталушыға қатал
талаптар қойғанмен, ол ерекше режимдегі жаза өтеудің тәртібі мен
жағдайларынан көп алшак кетпейді. Сондықтан, бұл жазаның атқарылуы
қылмыстық-атқару заңында бас бостандығынан айыру жазасын қарастыратын
тарауға енгізілген.
Қылмыстық және қылмыстық-атқару зандарының ортақ максаты - сотталғанды
қоғамға пайдалы жағдайға келтіріп, түзеу. Бірақ аталған екі заң саласы да,
кейбір жаза түрлеріне, яғни өлім жазасы мен өмір бойына бас бостандығынан
айыру жазаларына аталған мақсатты қолдануды міндеттемейді. Сондықтан, өмір
бойына бас бостандығынан айыру жазасына сотталғандарға оқыту, мамандық беру
және тәрбиелік бағыттағы жұмыстар жүргізілмейді.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар дене еңбегіне
тартылады. Олар дене еңбегіне денсаулығын сауықтыру және азық-түлік
өнімдері мен бірінші кезектегі қажетті заттарды сатып алуы үшін тартылады.
Олар көпшілік жағдайда, әсіресе жазаны өтеудің бастапқы кезендерінде жабық
орындардағы жұмыстарға жіберіледі де, кейінгі уақыттарда немесе жаза
өтеудің жеңілдетілген жағдайларьіна ауыстырылғанда, ашық ауалы жерлердегі
жұмыстарға жіберіле алады. Оларға мамандық беру қажетті деп саналғанда,
мамандыққа оқыту жұмыс орнында жүргізіледі. Сырт қоғаммен байланысты толық
үзбеу және адамды ыңғайлы психологиялық жағдайда ұстау үшін кітапхана
қызметінің пайдасын көруге, сондай-ақ радиоқойылымдарды тыңдауға рұқсат
беріледі.
Ерекше режимдегі түзеу колонияларындағы өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандар, өлім жазасы бас бостандығынан айырумен
ауыстырылғандардан бөлек, тек ездері тектес сотталғандармен бірге жаза
өтеуі тиіс. Олар камераларға екі адамнан артык, орналастырылмайды.
Сотталғандардың өтініші және басқа да қажетті жағдайларда, олар түзеу
колониясы бастығының қаулысымен жалғыз адамдық камераға ауыстырылады. Жеке
адамдық камераға ауыстыруға негіз ретінде, сотталғанның жеке басы
қауіпсіздігіне қатер туындауы бола алады. Өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандар ерекше режимдегі колонияға келіп түскенде, алдымен 15
күнге карантинге жіберіледі. Карантин кезінде олар жалғыз адам-дық
камераларда ұсталуы тиіс. Оларды камераларга бөлу жұмысын түзеу
мекемесіндегі комиссия жүргізеді.
Арнайы комиссия сотталғандарды камераларға бөлгенде, бір камерада
болатын сотталғандардың мінез-құлық ерекшеліктерінің сәйкестігін ескеріп,
сол негізде бөлуі керек.
Түзеу колониясына келген барлық сотталғандар жаза өтеудің қатаң
жағдайында ұсталады. Жаза өтеудің қатаң жағдайынан дағдылы жағдайға
ауыстыру, қатаң жағдайда жазаның кемінде 10 жылын өтеуі және осы
мерзімдерде белгіленген режим талаптарын бұзбаған жағдайда жүргізіледі.
Жазаны өтеудің дағдылы жағдайынан жеңіддетілген жағдайга жазаның кемінде 10
жылын өтеу кезінде төртіп бұзушылығы болмаған және еңбекке адал қараған
жағдайда ауыстырылады.
Өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасын дағдылы, жеңілдетілген
жағдайларда өтей жүріп, жаза өтеудің белгіленген тәртібін қасақана бұзушы
деп танылғанда, жаза өтеудің қатаң жағдайына көшіріледі. Мұнан кейін,
сотталғанды дағдылы немесе жеңілдетілген жағдайларға қайта көшіру тек 10
жыл мерзім өткеннең кейін, тек режим тәртібін бұзушылығы болмағанда ғана
мүмкін болады.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандардың бірінші
кезектегі қажетті заттар мен азық-түлік өнімдерін сатып алу мөлшері,
кездесулер өткізуінің саны мен түрі, сондай-ақ посылка, бандероль және
сөлемдемелер алуының көлемі, олардың жаза өтеу жағдайының түріне
байланысты, ерекше режимдегі түзеу колониясына белгіленген төртіпте
жүргізіледі. Яғни, өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар бұл
мәселе жағынан келгенде, қылмыстың аса қауіпті рецидивіндегілермен
теңестіріледі. Сотталғандардың күніне бір жарым сағаттық сейілдеу өткізуге
құқығы бар. Егер сотталушы үлгілі мінез-қүлык көрсетіп, түзелу бағытына
түскендігін байқатса, онда сейілдеу 2 сағатқа дейін ұзартылады.
Сотталғандар түзеу мекемесі әкімшілігіне апарылғанда немесе өзге де
жерлерге шығарылғанда, қауіпсіздік шарасы үшін қолдарына кісен салынады.
Олардың камераларына қатал тәртіп орнатылады және күндізгі уақыттарда төсек-
орынды пайдалануға рұқсат етілмейді. Камераларға жиі-жиі тексерулер
жүргізіледі.
Өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар өзінің түзелгендігін
байқатса, жазаның 25 жылын өтегеннен кейін түзеу мекемесінің сотқа жасаған
ұсынысы бойынша жазадан шартты түрде ерте босатыла алады.
Түрмеде аса ауыр қылмыстар жасағандығы үшін 5 жылдан астам мерзімге бас
бостандығынан айыруға сотталғандар және қылмыстың аса қауіпті рецидиві
жағдайында қылмыс жасағандар жаза өтейді. Сонымен қатар, қылмыстық-атқару
заңының негізінде жал-пы және қатаң режимдердегі түзеу мекемелерінде
жазаны өтеудің тәртібін қасақана бұзушы деп танылғандар да қалған жаза
бөлігінін 3 жылға дейінгі мерзімін түрмеде өтейді. Түрмелерде мұнан басқа,
түрменің шаруашылық жұмыстарын атқару үшін ауыстырылған, бас бостандығынан
айыру жазасына сотталғандар да жаза өтейді. Шаруашылық жұмыстарды атқару
үшін ауыстырылған сотталғандар, 5 жылдан аспайтын мерзімге бас
бостандығынан айыру жазасына алғаш рет сотталған адамдар болуы керек және
мұндай сотталған-дар түрменің немесе тергеу изоляторының шаруашылық
жұмыстарын атқаруға жазбаша келісім берген жағдайда қалдырылады[8].
Түрмелер бас бостандығынан айыру жазасына арналған түзеі мекемелерінің
ішіндегі ең қатал тәртіп белгіленген түрі болып та; былады. Себебі, мұнда
қоғамға ғана емес, түзеу мекемесіндег режимнің белгіленген тәртібінеде
қауіп тудырған, аса қауіпт қылмыскерлер ұсталады. Оларды қауіптілік
деңгейіне қарай мынандай бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады:
- Аса ауыр қылмыс жасағандығы үшін сот үкімі бойынша не-қылмыстың аса
қауіпті рецңдиві жағдайында қылмыс жасаған-үшін 5 жылға дейін түрмеде жаза
өтеу тағайындалғандар жалпы немесе қатаң режимдердегі түзеу колонияларында
жаза өтей жүріп, режим тәртібін қасақана қайталай бұзғандығы үшін
жылға дейінгі мерзімге түрмеге ауыстырылғандар;
- түрменің шаруашылық жұмыстарын орындау үшін ауыстырылғандар;
Түрмелер жалпы және қатаң режимдерге бөлінеді. Аталған топтардың
ішінен бастапқы екі топқа түрме режимінің талаптары толық қолданылады.
Түрменің қатаң режимінде сот үкімі арқылы түрмеге келіп түскендер және
жалпы режимдегі түрмеде жаза өтеудің тәртібін бұзғандығы үшін жазалау
шарасы ретінде ауыстырылғандар ұсталады.
Сотталған жүкті әйелдер мен өзімен бірге баласы бар әйелдер және
бірінші немесе екінші топтағы мүгедектер қатаң режимге жаза өтеуге
жіберілмейді. Сотталғандар қатаң режимде жазаның бір жылын өтеу кезінде
тәртіп бұзушылық жасамаған жағдайда жалпы режимге көшіріледі. Егер соттаушы
түрменің жалпы режимінде жаза өтей жүріп режимнің белгіленген төртібін
бұзса, онда қатаң режимге ауыстырылады және қайта жалпы режимге ауыстырылу
жазалау мерзімінің кемінде бір жылын өтегеннен кейін ғана мүмкін болады.
Қылмыстық-атқару заңы сот үкімімен бес жылға дейінгі мерзімге түрмеге
жіберілгендер мен жалпы немесе қатаң режимдерден жазалау шарасы ретінде үш
жылға дейін түрмеге ауыстырылғандарға айырмашылықтар белгілемейді. Бұл екі
топ үшін де жалпы немесе қатаң режимнің талаптары бірдей қойылған.
Бас бостандығынан айыруға сотталғандар түрмелерде санаттарына қарай
бір-бірінен бөлек жағдайда жаза өтейді. Яғни, түзеу колонияларынан
ауыстырылғандар мен сот үкімімен бірден түрмеге жіберілгендер, бір-бірімен
араластырылмайды.
Түрмеде жаза өтеушілер сыртынан жабылатын камераларда тұрады. Олардың
сейілдеу өткізуі күндізгі уақыттарда, камера бойынша арнайы жабдықталған
түрменің ауласында жүргізіледі Сейілдеу уақыты кезіңде оның ережесі
бұзылса, яғни сотталғандардың арасында өзара жанжал немесе түрме әкімшілігі
қызметкерлеріне бағынбаушылық байқалса, онда сейілдеу уақытынан бұрын
тоқтатылады.
Түрменің жалпы режимінде жаза өтеушілер тамақ өнімдері мен бірінші
кезектегі қажетті заттарды жеке есеп шотындағы қаражат есебінен үш айлық
есеп көрсеткішіне дейін сатып ала алады және жыл ішінде екі посылка, екі
сәлемдеме және екі бандероль алуға рұқсат етіледі. Сонымен қатар, олар бір
жыл ішінде екі қысқа жәңе екі ұзақ мерзімді кездесулер өткізуге құқылы.
Түрменің жалпы режиміндегі сотталғандар күніне бір жарым сағаттық сейілдеу
өткізеді.
Түрменің қатаң режімінде жаза өтеушілер, азық-түлік өнімдері мен
бірінші кезектегі қажетті заттарды жеке есеп шотындағы қаражаты есебінен
бір айлық есеп көрсеткішіндегі сомаға дейін сатып ала алады және жыл бойына
бір посылка мен бір бандероль, бір сәлемдеме алуға рұқсат етіледі. Олар жыл
ішінде екі қысқа мерзімді кездесулер өткізіп, күніне бір сағаттық сейілдеу
өткізуге құқылы.
Түрмелер режимдерге бөлінгенмен, жеңілдетілген, дағдылы, қатаң
жағдайларға бөлінбейді. Түрмеде жаза өтеушілер кейде жеке адамдық
камераларда ұсталуы мүмкін. Бұл жағдай түрме бастығының дәлелді қаулысының
негізінде, проқурордың келісімімен ғана іске асырылады.
Түрмедегі сотталғандардың дене еңбегі, іс жүзінде біркелкі шешілмеген.
Көпшілік түрмелер сотталғандарды еңбекпен қамтамасыз ете алмай, үнемі
қамауда ұстайды. Түрмеде жаза өтеушілер, түрменің аумағындағы еңбекке
тартылуы тиіс. Егер түрмеде жұмыс істейтін арнайы объектілер, цехтар
ұйымдастырылмаған болса, онда олар камералар бойынша еңбекке тартылады.
Түрмеде, сотталғандардың көптеген құқықтары мен заңды мүдделері
шектеледі. Оларға телеқойылымдар қойылмайды және орта білімдік оқыту
жүргізілмейді. Тәрбиелік жұмыстар камералар бойынша ғана жүргізіледі. Бұл
бағытта олар радиоқойылымдарды тындап, газет-журнаддар алдыртып оқи алады.
Түрмеде жаза өтеушілерге түзеу колонияларындағыдай сотталғандардың өзіндік
ұйымдарын, үйірмелерін құруға рұқсат етілмейді. Мұның себебі, түрмеде
сотталғандарды бір-бірімен кездестіре беру — түрме қызметіне, онын
әкімшшігіне қауіп тудыруы ықтимал болуына байланысты [9, 89 б.].
Түрмеде жаза өтеушілерге түзеу колонияларындағыдай мадақтау шаралары
қолданылады. Сотталған өзін үлгілі көрсете алған жағдайда және сот
белгілеген мерзімнің жартысын өтегеннен кейін түзеу колонияларына
ауыстырылуы мүмкін.
Түрменің шаруашылық жұмыстарын орындау үшін ауыстырылғандар түзеу
колонияларының жалпы режимі жағдайында жаза өтейді. Олар түрмеде жаза
өтеушілердің тобына жатқанмен, баска сотталғандардан бөлек тұрғын-жайларда
және сыртынан жабылмай-тын жалпы камераларда тұрады. Олар күніне 2 сағаттық
сейілдеуді пайдалана алады. Ал посылка, бандероль, сөлемдемелер алуының
және кездесулер өткізуінің саны, сондай-ақ қажетті рұқсат етілген заттарды
сатып алуының мөлшері - жалпы режимдегі түзеу колонияларының жаза өтеу
жағдайларымен сәйкес беріледі.
Сотталған тергеу изоляторының немесе түрменің шаруашылық жұмыстарына
қалдырыларда өз еркімен жазбаша келісім береді. Бірақ, ол сотталғанның
кейін келісімін бұзып, түзеу колониясына ауысқысы келуі де мүмкін. Бұл
жағдай қылмыстық-атқару заңында қарастырылмаған және ол сотталғанның еркіне
қарай шешілуі керек. Себебі, шаруашылық жұмыстарды орындау үшін тергеу
изоляторында немесе түрмеде қалу, басында сотталушының өз еркіне,
келісіміне қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz