Кәсіпорынның табыстарының есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ - ТАЛДАУДЫҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың мәні және оны зерттеу
әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.2 Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі қаржылық талдаудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 МАКБИ ЖШС-нің бухгалтерлік есеп жұмысы мен есеп-салық саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Табыстар мен шығыстардың экономикалық мазмұны және олардың есебін
ұйымдастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Кәсіпорынның табыстарының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.3 Ұйымның шығыстарының есебі және оларды жабу
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 МАКБИ ЖШС-нің ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
3.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау...
3.2 Баланс активінің құралу көздерінің құрамы мен құрылымын талдау ...
3.3 Кәсіпорынның баланс өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан даму стратегиясының негізгі
бағыттарының бірі ашық рыноктік экономикаға негізделген экономикалық өсу
болып табылады. Стратегия басты міндеттердің бірі ретінде республикада
қуатты, көп салалы, бәсекеге қабілетті өндірістік кешенді құруды
қарастырады. Республиканың өнеркәсіп кешенінде басты орындардың бірін
қызмет көрсету саласы алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізуші ұйымдарды тауарлы
– материалдық ресурстармен қамтамасыз ету мәселесі кеңінен орын алып отыр.
Қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі, өнім, жұмыстар және қызметтер
өндірісі қарқынының төмендеуі өндірістің тауарлы – материалдық қорларға
қажеттілігін уақытылы қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Бұл ұйымдарға
тауарлы – материалдық қорларды уақытылы толықтыруға және өндірісті
кеңейтілген негізде жүргізуге кері әсерін тигізуде. Ұйымдардың қаржылық
төзімсіздігі өзін - өзі қаржыландыру принциптерінің тиімді әрекет етуіне,
өзін - өзі ақтау мәселесіне қолайсыз әсерін тигізуде. Осының әсерінен
ұйымдар алдында тауарлы – материалдық қорларды уақытылы толықтыруға
мүмкіндік бермейтін төлем қабілеттілігі мәселесі және басқа да факторлар
мен себептер кеңінен орын алып отыр. Сондықтан да осы мәселелердің шешімін
табуда дамыған елдердегі ұйымдардың тәжірибелеріне сүйену қажет. Осының
барлығы диплом жұмысы тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып кеңінен танылған уақытта әлеуметтік –
экономикалық дамуын жан – жақты терең зерттеудің маңыздылығы ерекше орын
алып отыр. Әсіресе, ел экономикасының негіздерінің бірі болып табылатын
аграрлық саланың өзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаңа
қоғамға бет бұрған өтпелі кезеңде еліміздің ауыл шаруашылығында, әсіресе
оны басқару мен ұйымдастыру жүйесінде көптеген қайта құрулар мен өзгерістер
орын алады. Айта кететін жайт, бұл істе жетістіктер де, қиыншылықтар мен
кемшіліктер де болмай қалған жоқ. Міне, осы үрдісті жан – жақты талдау,
зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабына айналады.
Қазіргі кезеңде, бүкіл экономика саласында ірі өзгерістер болып
жатқан тұста ұйымдарда бухгалтерлік есеп заңы мен стандарттарына сай
жүргізілмеуі бұл саладағы басты проблема болып отыр.
Шын мәнінде, есеп жүргізу тәжірибесінде бухгалтерлік есебі, аудитті
ұйымдастыру мәселелерінің ортақ шешімін таппауы оларды жетілдіруді қажет
етеді.
Халықаралық байланыстардың кеңеюі және Қазақстан Республикасының
әлемдік қауымдастыққа енуі есеп әдістемесін жетілдірудің, бухгалтерлік есеп
пен аудит тұжырымдамаларын дамытудың объективті қажеттілігін туындатты.
Аталмыш тұжырымдамаларға бухгалтерлік есеп стандарттары және есепті
компьютерлендіру сұрақтары, ішкі бақылау мен тәуелсіз аудиттің даму
мәселелері кіреді. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үрдісінде бухгалтерлік
есеп пен аудитті жетілдіру мәселесі өзекті болып табылды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Диплом жұмысын жазу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит саласындағы белгілі ғалымдардың оқу құралдары
және ұйымның соңғы үш жылдық мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты нарықтық экономика жағдайында әртүрлі нысандағы ұйымдардың қаржылық
тұрақтылығын талдау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылды:
- нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның қазіргі ахуалын талдау және
оның дамуын зерттеп қорытындылау;
- бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға әсерін анықтау;
- қаржылық есебін жетілдіру;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Зерттеудің объектісі МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы ұйымның бухгалтерлік есебі мен аудитін әрі
қарай жетілдіру жөніндегі ұсыныстар болып табылады:
- ұйымның ерекшеліктеріне сәйкес бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдірудің жолдары анықталады;
- ұйымның бәсекелестік ортада қаржылық жағдайын тұрақтандыру ;
- нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында ұйымның страте-гиялық
бағытын дамытуда өндірістік – қаржылық жағдайын жақсарту әдістемесі
ұсынылады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер және қосымшалардан
тұрады.
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ - ТАЛДАУДЫҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың мәні және оны
зерттеу әдістері
Нарық жағдайында ұйымның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген
және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін
оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде
ғана оның қызметін объективті бағалап, ұйымның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы ұйымның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы 1, 115 б.
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы.
Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс – шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады 1,116 б. Ал ұйымның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
ұйымның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы ұйымда өндірісті дамытуға, оның
материалдық – техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Ұйымның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
олар келесі түрге жіктеледі:
1) Пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) Нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) Құрамы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) Әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша 2.
Ішкі факторлар ұйымның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқа факторлар ұйым еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Ұйымның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай – ақ, тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Ұйымның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ ұйымның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – ұйым шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Ұйымның өз қаржы ресурсы, соның ішінде
таза табысы қанщалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар
үлкен әсерін тигізеді. Ұйым ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын
болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда,
сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни ұйым өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде ұйымның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ұйымның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- ұйымның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- ұйымды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, ұйымның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Ұйымның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым – қатынасы үлкен әсер
етеді 3. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдың бірден – бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты ұйымдарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да ұйымның
қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай – ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір
пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын
толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген
коммерциялық ұйым сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып
несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан
оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің
қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша
айтқанда, ұйымның қаржылық жағдайы банктер осы ұйымға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылыр мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары ұйымдармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы ұйымның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай ұйым ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі және сыртқы талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзіндік негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай – ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын ұйымның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен арнайы анықтамаларда басылып шығатын есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада
бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын
болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды 4.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл ұйым шығыратын өнімдердің
жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай – ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар
үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік
орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке
бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Ұйымның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар
мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік
береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау
басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде ұйымның қаржылық жағдайын бағалауда
жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) Көлденең талдау;
2) Тікелей талдау;
3) Трендтік талдау;
4) Салыстырмалы талдау;
5) Факторлық талдау;
6) Қаржылық коэффициенттер әдісі 6.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Трендті талдау барлық көрсеткіштер 100 % деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбіп есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
ұйымның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып
табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды
көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке
элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері болуы
мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай – ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану ұйымның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, ұйымның қаржылық жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан – жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай – ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен ұйымның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.2 Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі қаржылық талдаудың
маңызы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты 7.
Профессор Н.А Русак 8 ... кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Қаржылық жағдай
кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері
үшін қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды
мақсатқа сай, тиімді тарату, пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық
субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болуымен, міндеттемелерді төлеу
қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның өз
міндеттемелерін уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді деп көрсеткен болатын.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы ...
қаржы ресурстарының қалаптасуымен, бөлінуі және олардың пайдалануымен
көрсетіледі деп жазады 9.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов 10 өздерінің
еңбектерінде ... қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын,
үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы
деп атап көрсетеді.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын, (яғни, төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау мүмкіндігі деп жазады 11.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын былайша түсіндіреді
... кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау 12.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғымның мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдамалар бар. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы қатаң бәсекелі нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және болашағына кепіл беретін
жағымды көрсеткіштер жүйесі.
Жоғарыда берілген ғалымдар мен тәжірибешілердің ой-пікірлерін қорыта
келе біз кәсіпорынның қаржылық жағдайын былайша түсіндіргіміз келеді, яғни
... кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және шаруашылық қызметінің үздіксіз жүргізілуін, сондай-ақ
қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілу дәрежесі.
Ал енді кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы түсінігіне келетін болсақ,
бұл тұжырымдама жөнінідеде отандық және шетелдік ғалым-тәжірибешілердің
еңбектерінде кеңінен зерттеліп жүр. Соның ішінде бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты ... кәсіпорынның өз қаражаттарын шебер пайдалану
қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының
жеткілікті болуы деп түсіндіреді 13.
Енді біреулер ...өз қаражаттары есебінен активтерге жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады 14.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин былайша түсіндіреді:
... қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы 15.
В.М. Родионова мен М.А. Федотова Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан
табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы - қаржылық тұрақтылық болып
табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану
арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін,
сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын
қаржыландыратын кәсіпорынның қаржылық-ресурстық жағдайын сипаттайды.
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып
табылады деп көрсетеді 16.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұгымды былай түсіндіреді:
... қаржылық тұрақтылық - табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды
тиімді пайдалану арқылы өндіру мен сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндірістік-шаруашылық
қызмет процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады 17.
Сонымен жоғарыда айтылған ғалымдар мен тәжірибешілердің ой-пікірлерін
қорыта отырып, біз қаржылық тұрақтылық бұл – кәсіпорынның табысының
шығындардан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысы және ол ең
алдыменен өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын
талап ете отырып, оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие
берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқа да кредиторлармен есеп айырысу
үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық
базасын жаңартуға, әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіңдей дәрежеде табыс қалуы қажет деп санаймыз.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет 18.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған орай нақтылау дәрежесі аудитордың
өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудитордың түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларынын бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады,
Сонымен, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарымқатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
талдаудың басты міндеті келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы
сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы
тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсу (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын және оның қаржылық
стратегиясын анықтау.
Кәсіпорынның шаруашылық қызмет жағдайы мен қаржылық көрсеткіштеріне
талдау жүргізу үшін, алдыменен нақты дәйектелінген және айғақталынған
мәліметтер жүйесі қажет болады. Бұл мәліметтер, әрине ұйымның қаржылық
есептілігінен алынады.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі бұл оның өткен кезеңдегі қаржылық-
шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін
айтамыз. Есеп беру процесін жасау - есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның
деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың,
күнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпарат көзі болады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі,
барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен
статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және
басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып
табылады 19.
Есептемені және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да
әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекет ке зиян
келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты
басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып, жүрген заңдарға сәйкес жауапты
болады. Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып
табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруга тиіс.
Кәсіпорындардың беретін есебі жедел-статистикалық және бухгалтерлік
болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және
қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-
статистикалық есепке алудың деректері бойынша сипаттайды. Қаржылық
есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы
бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталған жинақтау және
талдау еептерінің алып сипаттайды.
Қаржылық есептіліктің негізгі элементтеріне біз диссератциялық
жұмысымыздың бірінші бөлімінде толық сипаттама беріп өткен болатынбыз.
Дегенмен де, қаржылық талдаудың негізгі ақпарат көздеріне ұйымның
бухгалтерлік балансы, пайда және зиян туралы есебі, ақша қаражаттарының
қозғалысы есебі және меншікті капиталдың өзгерісі туралы есеп жатады. Енді
осы аталған есеп жинақтарының құрамына қысқаша сипаттама бері өткенді жөн
көріп отырмыз.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыру қажет. Баланстың активінде айналым қаражатының және
айналымнан тыс активтердің синтетикалық шоттары бойынша толтырылған
қалдықтары, ал пассивінде меншікті капитал мен міндеттемелер көрсетіледі.
Бухгалтерлік баланс сияқты қаржылық есептілікті дайындауда пайда және
зиян туралы есеп аса маңызды элементтерінің бірі болып саналады.
Пайда және зиян туралы есепте өнімді (жұмыстар мен қызметтерді)
өткізуден кіріс, өткізілген өнімнің өзіндік құны, жалпы табыс, жалпы және
әкімшілік шығындар, салық салынуға дейінгі табыстар, төтенше жағдайлардан
кіріс немесе зиян, таза табыс (зиян), бөлінбеген пайда немесе жабылмаған
зиян көрсеткіштері көрсетіледі.
Ұйымның жылдық есеп беру құрамында ақша қозғалысы туралы есеп те
көрсетіледі. Бұл есеп берудің негізгі мақсаты ішкі және сыртқы ақша
қозғалысы туралы ақпараты ұсыну болып табылады. Ұйымның ағымдағы инвестиция
және қаржылық қызметі белгілі бір есеп беру кезеңіндегі оның жағдайына және
оның ақшаларының қозғалысына әсер етеді және осы кезеңдегі қаржы
құралдарының өзгерісін түсінуге мүмкіндік береді.
Ақша қозғалысы туралы есепте ұйымның операциялық, қаржылық және
инвестициялық қызметтері бойынша ақшаның түсімі және шығысы, сондай-ақ
есепті мерзімнің соңында осы қызметтерден қалған ақша сомасы көрсетіледі.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капитал, төленбеген
және қосымша төленген капитал өзгерістері туралы, сонымен қатар резервтік
капиталдағы және есепті және өткен жылдағы бөлінбеген таза табыстың
(зиянның) құрылуы туралы көрсеткіштерді қамтиды.
1.3 МАКБИ ЖШСнің бухгалтерлік есеп жұмысы мен есеп-салық саясаты
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2001 жылы заңды ұйым
ретінде құрылды. МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес заңды тұлға болып саналады. Серіктестік
өз қызметін Азаматтық кодекске, Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
туралы Заңына, ҚР-ның кәсіпкерлік қызмет туралы Заңына және ұйымның
жарғысына сәйкес жүргізеді.
Серіктестіктің негізгі қызметі құрылыс материалдарын дайындау және
сату, қосымша қызметі жеке тұрғын үйлерге газ, су құбырларын өткізу, газ
балондарын жеткізу, жөндеу жұмыстары болып саналады.
Серіктестік мемлекеттік тіркеудегі өткен сәттен бастап заңды тұлға
құқықтарын иеленеді.
Серіктестіктің мөрі, дербес балансы, банкте шоттары өз атауы жазылған
бланкілері болады.
Серіктестік өз қызметінің мақсатына жету үшін, өз атынан мәмілелер
жасауға, мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттер
көтеруге, сотта талапкер және жауапкер болуға құқылы.
Серіктестік өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен
жауап береді. Мемлекет серіктестіктің борыштары бойынша жауап бермейді.
Серіктестік қолданылып жүрген заңдарда көзделгеннен басқа жағадайларда өз
қатысушыларына міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестікке қатысушы оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді
және серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар бойынша енгізген салымдар
құнының шегінде тәуекелге барады.
Серіктестіктің қатысушылары:
1. Осы жарғымен белгіленген тәртіп бойынша серіктестік істерін
басқаруға қатысуға;
2. Серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алуға және оның құжаттарымен
танысуға;
3. Серіктестіктің қызметінен табыс алуға;
4. Серіктестік таратылған жағдайда кредиторлармен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің бір бөлігінің құнын немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісі бойынша оның мүлкінің бір бөлігін заттай алуға;
5. Өз үлесін иеліктен шығару жолымен серіктестікке қатысуға тоқтатуға
құқылы;
Серіктестіктің құрылтайшылары:
1. Құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
2. Құрылтай құжаттарында көзделген тәртіп пен мөлшерде, тәсілдер мен
мерзімдерде салымдар енгізуге;
3. Серіктестік коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді жария
етпеуге міндетті.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 40 437 400 (қырық миллион төрт жүз
отыз жеті мың төрт жүз теңге) теңгені құрайды.
Серіктестікті қайта ұйымдастыру (қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару,
қайта құру ) заңда көзделген тәртіппен жалпы жиналыс шешімі бойынша
жүргізіледі.
Серіктестік өз қызметін мынадай негіздер бойынша тоқтатады:
- егер серіктестік қатысушыларының саны 100 – ден асса;
- егер жарғылық капиталды азайтудың нәтижесінде оның мөлшері ең
төменгі мөлшерден кем болса;
Соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
- банкрот болғанда;
- заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған;
- заңды тұлғаның жарғылық мақсаттары қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған;
- заң құжаттарында кез келген басқа жағдайларда таратылуы мүмкін.
Кредиторлармен есептескеннен кейін серіктестікте қалған қаражат және
басқа мүліктер серіктестіктің құрылтайшысының меншігінде қалады. Заңды
тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тізіміне тарату туралы жазба жазылған
сәттен бастап тарату аяқталады, ал серіктестік өз қызметін тоқтатты деп
есептеледі.
Шаруашылық 2009 жылға қарағанда есепті жылы өнімді өндіру көлемінің
ұлғаюы нәтижесінде өнімді өткізуден түскен түсім мөлшері 45 261 мың теңгеге
ұлғайып, жаңа технологияларды қолдану нәтижесінде оның өзіндік құны 13 832
мың теңгеге азайып отыр. Ұйымның шаруашылық материалдарымен қамтамасыз
етілуі де соңғы жылы біршама көбейген. Осыған шығын жұмсалу нәтижесінде қор
қайтарымы көрсеткіші 0,65 бірлікке азайып отыр. Ұйымда 2009 жылы таза табыс
көлемі 612 мың теңге болса, 2010 жылы 852 мың теңгені құрап, 240 мың
теңгеге немесе 40 пайызға жоғарылаған. Осыған сәйкес рентабельділік
көрсеткіші де 0,05 пунктке көбейді.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігі еліміздегі жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Оның жеке балансы, банктерде есеп және
басқа да шоттары, мөрі бар, орналасқан жері: Қазақстан Республикасы,
Қызылорда қаласы, Оңтүстік промзона.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі мақсаты:
алынған табыс негізінде серіктестік жұмысшылары мен құрылтайшыларының
әлеуметтік және экономикалық қызығушылықтарын іске асыру және өнім өндіру,
жұмыс, қызмет көрсету сияқты қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру болып
табылады.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі қызмет
бағыттары мыналар болып табылады:
- ұйымдарға және мекемелерге, тұрғындарға сұйылтылған газды сату және
сақтау, сатып алу, қайта өңдеу;
- баллондарды жөндеу өндірісі және ұйымдастырылуы;
- газды жеткізіп берумен байланысты көлік қызметін көрсету;
- автокөліктерді газ шаруашылығы саласындағы қауіпсіздік ережелері
талаптарына сәйкес қамтамасыз ету;
- автокөліктердің агрегаттарын және тораптарын, жылжымалы құрамдарын
жөндеу;
- автокөліктердің агрегаттарын және қосалқы бөлшектерін өндіру және
алу;
- жылжымалы құрамға жөндеу жұмыстарын жүргізуге арналған құрылғыларды
жасап шығару;
- ұйымдарға, мекемелерге және тұрғындарға жүктерді тасымалдау және
транспорттық – экспедициялық қызмет көрсету;
- құрылыс жұмыстары;
- құрылыс материалдарын өндіру және сату;
- Қазақстан Республикасының заңында тиым салынбаған басқа да
қызметтер;
Бұл қызметтерді жүзеге асыру үшін серіктестік бекітілген заңдық
тәртіпте лицензия алу керек.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты
қазақстандық бухгалтерлік есеп және есептілік саясаты туралы ҚР
заңдылығында көрсетілген талаптарға сәйкес жасалған.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі операциялар және
активтердің бухгалтерлік есебі ҚР Ұлттық комиссиясы бекіткен қаржы –
шаруашылық қызмет және бухгалтерлік есептің Бас шот жоспары негізінде
жүргізіледі.
Бірыңғай есеп саясатын бекітудің негізі - МАКБИ жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі қаржы – шаруашылық қызметі туралы толық обьективті
және сенімді ақпаратты қалыптастыру.
Бірыңғай есеп саясатын бекітудің негізгі мақсаты – бұл бухгалтерлік
есептің бірыңғай тәртібін жүргізу және қаржылық есептіліктің ашылуын
қамтамасыз ету.
Ұйымдағы есеп саясатын қалыптастыру кезінде №1 Есеп саясаты және
оның ашылуы бухгалтерлік есеп стандарты негізге алынды.
Есеп саясатын қалыптастыруда қолданылатын басты принциптер есептелу,
белгілі бір кезең ішіндегі үздіксіз қызмет, түсініктілік, маңыздылық,
сәйкестілігі, бірізділігі.
Қаржылық жағдайды бағалаумен байланысты ұйымның қаржылық
есептілігінің элементтері: активтер, меншікті капитал және міндеттемелер
болып табылады.
Бухгалтерлік баланс, пайда және зиян туралы есеп, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп және басқа да қосымша ақпараттардан тұратын қаржылық
есептілік қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары негізінде
жүргізіледі.
Ұйым 1 С Бухгалтерия бағдарламасы негізінде жұмыс жүргізеді.
Негізгі құралдарды тугендеу жылына бір рет жүргізіледі. Жылжымайтын
негізгі құралдарды түгендеу 1 жылда 1 рет жүргізіледі.
Материалдық емес активтердің амортизациясы бастапқы құннан пайдалы
қызмет мерзімі ішінде тең мөлшерде есептеледі.
Негізгі құралдардың келіп түсуі негізгі құралдарды беру – қабылдау
актісімен құжатталады. Актіде обьектінің техникалық жағдайы көрсетіледі.
Негізгі құралдарды есептен шығаруды негізгі құралдарды есептен шығару
актісімен құжаттайды.
Негізгі құралдарға амортизация есептегенде түзу сызықты әдіс
қолданылады – негізгі құралдардың тозу құны активтің пайдалы қызмет мерзімі
ішінде тең мөлшерде анықталады.
Амортизациялық аударымдар негізгі құралдар құнының жоғарылауына
байланысты күрделі жөндеу жұмыстарына және инвестициялық жобаларды сатуға
бағыттталған. Негізгі құралдар мақсатына қарай және қызмет көрсетуіне қарай
келесі топтарға жіктеледі:
1. Жер
2. Ғимараттар
3. Үйлер
4. Машиналар және құрал – жабдықтар, беріліс қондырғылары
5. Көлік құралдары
6. Басқадай
Ұйымда 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты),
1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты шоттары бар.
Кассалық операциялар: қолма – қол ақшаларды кірістеу ұйымның бас
бухгалтері қол қойған кіріс кассалық ордері арқылы жүргізіледі. Ақша берген
тұлғаға ұйымның мөрі басылған квитанция беріледі. Кассадан ақша беру
ұйымның бас бухгалтері қол қойған шығыс кассалық ордері арқылы жүргізіледі.
Кіріс және шығыс кассалық құжаттары бухгалтериядағы кіріс және шығыс
кассалық ордерлерді тіркеу журналында жазылады. Барлық кассалық қолма – қол
ақшалардың түсімдері және шығыстары кассалық кітапта тіркеледі. Кассалық
кітап нөмірленген, шнурланған, мекеменің басшысымен қол қойылған және мөрі
басылған болуы керек.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялар - есеп айырысу шотынан қажетті
құжаттар негізінде орындалатын операциялар.
Жолдағы ақша – қаражаттары – транзиттік немесе есеп айырысу шотынан
алынған, бірақ тиісті мақсаттарға аударылмаған әртүрлі ақша – қаражаттары.
Жолдағы ақша – қаражаттары аударымы есебі 1020 Жолдағы теңгемен ақша
қаражаты шотында жүргізіледі.
Қаржылық инвестициялар – бұл табыс алу, инвестицияланған капиталдың
өсуі және басқадай пайда алу мақсатында ұйым иеленетін активтер.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі персоналдар келесі
категорияларға бөлінеді:
- әкімшілік басқару персоналдары ( басшылық, мамандар, қызметкерлер)
- өндіріс персоналдары.
Негізгі өндіріс және әкімшілік басқару персоналдарына еңбекақы төлеу
шығындары есебі Еңбекке ақы төлеу шығындары есебі қазақстандық
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Еңбекке ақы төлеу жүйесі ҚР-ның Еңбек туралы Заңы негізінде
анықталады (21(.
Есеп беретін тұлғаларға жол – сапар шығындары үшін, шаруашылық
қажеттіліктері үшін, тауарлы – материалдық қорларды сатып алуы үшін
кассадан қолма – қол ақша беріледі.
Есеп беретін тұлғалармен есеп айырысу үшін 1250 Қызметкерлердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты қолданылады.
Ұйым келесі салық түрлерін төлеуші болып табылады: корпоративті табыс
салығы; жеке табыс салығы; қосылған құнға салық; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдарына салық; мүлік салығы; басқадай салықтар (қоршаған
ортаны қорғау).
2 ҰЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Табыстар мен шығыстардың экономикалық мазмұны және олардың есебін
ұйымдастырудың ерекшеліктері
Ұйымның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Ұйымның табыстылығы абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Табыстар дегеніміз
қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы
түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл
акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне
әкеледі 22.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді өткізуден алынатын табыс;
жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі
дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы
қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; ұйым
қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
ұйым жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез – келген ұйымның мақсатты қызметі ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни ұйымның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез – келген ұйымның
қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика ұйымның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және ұйымның
өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр ұйым өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатының
білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер
бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай – ақ ұйымның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен,
табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы ұйымның
активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын
қызметтерімен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі
туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Біздің ойымызша ол тек екі қызмет
атқарады: біріншіден мемлекеттік бюджет табысының көзі, екінші ұйым мен
бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашалық жүргізуші қоғамның, ұйымның және әр жұмысшының экономикалық
мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және
бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік)
шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның
иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады 23:
1. Жуықтаудың белгілі–бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай–ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болу керек.
3. Табысты бөлу (таратау) механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ - ТАЛДАУДЫҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың мәні және оны зерттеу
әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..
1.2 Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі қаржылық талдаудың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3 МАКБИ ЖШС-нің бухгалтерлік есеп жұмысы мен есеп-салық саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Табыстар мен шығыстардың экономикалық мазмұны және олардың есебін
ұйымдастырудың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Кәсіпорынның табыстарының есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.3 Ұйымның шығыстарының есебі және оларды жабу
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3 МАКБИ ЖШС-нің ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
3.1 Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау...
3.2 Баланс активінің құралу көздерінің құрамы мен құрылымын талдау ...
3.3 Кәсіпорынның баланс өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстан даму стратегиясының негізгі
бағыттарының бірі ашық рыноктік экономикаға негізделген экономикалық өсу
болып табылады. Стратегия басты міндеттердің бірі ретінде республикада
қуатты, көп салалы, бәсекеге қабілетті өндірістік кешенді құруды
қарастырады. Республиканың өнеркәсіп кешенінде басты орындардың бірін
қызмет көрсету саласы алады.
Нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізуші ұйымдарды тауарлы
– материалдық ресурстармен қамтамасыз ету мәселесі кеңінен орын алып отыр.
Қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі, өнім, жұмыстар және қызметтер
өндірісі қарқынының төмендеуі өндірістің тауарлы – материалдық қорларға
қажеттілігін уақытылы қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Бұл ұйымдарға
тауарлы – материалдық қорларды уақытылы толықтыруға және өндірісті
кеңейтілген негізде жүргізуге кері әсерін тигізуде. Ұйымдардың қаржылық
төзімсіздігі өзін - өзі қаржыландыру принциптерінің тиімді әрекет етуіне,
өзін - өзі ақтау мәселесіне қолайсыз әсерін тигізуде. Осының әсерінен
ұйымдар алдында тауарлы – материалдық қорларды уақытылы толықтыруға
мүмкіндік бермейтін төлем қабілеттілігі мәселесі және басқа да факторлар
мен себептер кеңінен орын алып отыр. Сондықтан да осы мәселелердің шешімін
табуда дамыған елдердегі ұйымдардың тәжірибелеріне сүйену қажет. Осының
барлығы диплом жұмысы тақырыбының өзектілігін сипаттайды.
Еліміз тәуелсіз мемлекет болып кеңінен танылған уақытта әлеуметтік –
экономикалық дамуын жан – жақты терең зерттеудің маңыздылығы ерекше орын
алып отыр. Әсіресе, ел экономикасының негіздерінің бірі болып табылатын
аграрлық саланың өзгерістерін зерделеуге баса назар аударылуда. Себебі жаңа
қоғамға бет бұрған өтпелі кезеңде еліміздің ауыл шаруашылығында, әсіресе
оны басқару мен ұйымдастыру жүйесінде көптеген қайта құрулар мен өзгерістер
орын алады. Айта кететін жайт, бұл істе жетістіктер де, қиыншылықтар мен
кемшіліктер де болмай қалған жоқ. Міне, осы үрдісті жан – жақты талдау,
зерттеу, зерделеу бүгінгі күннің талабына айналады.
Қазіргі кезеңде, бүкіл экономика саласында ірі өзгерістер болып
жатқан тұста ұйымдарда бухгалтерлік есеп заңы мен стандарттарына сай
жүргізілмеуі бұл саладағы басты проблема болып отыр.
Шын мәнінде, есеп жүргізу тәжірибесінде бухгалтерлік есебі, аудитті
ұйымдастыру мәселелерінің ортақ шешімін таппауы оларды жетілдіруді қажет
етеді.
Халықаралық байланыстардың кеңеюі және Қазақстан Республикасының
әлемдік қауымдастыққа енуі есеп әдістемесін жетілдірудің, бухгалтерлік есеп
пен аудит тұжырымдамаларын дамытудың объективті қажеттілігін туындатты.
Аталмыш тұжырымдамаларға бухгалтерлік есеп стандарттары және есепті
компьютерлендіру сұрақтары, ішкі бақылау мен тәуелсіз аудиттің даму
мәселелері кіреді. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үрдісінде бухгалтерлік
есеп пен аудитті жетілдіру мәселесі өзекті болып табылды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Диплом жұмысын жазу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит саласындағы белгілі ғалымдардың оқу құралдары
және ұйымның соңғы үш жылдық мәліметтері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты нарықтық экономика жағдайында әртүрлі нысандағы ұйымдардың қаржылық
тұрақтылығын талдау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылды:
- нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның қазіргі ахуалын талдау және
оның дамуын зерттеп қорытындылау;
- бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға әсерін анықтау;
- қаржылық есебін жетілдіру;
- ұйымның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Зерттеудің объектісі МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
болып табылады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы ұйымның бухгалтерлік есебі мен аудитін әрі
қарай жетілдіру жөніндегі ұсыныстар болып табылады:
- ұйымның ерекшеліктеріне сәйкес бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдірудің жолдары анықталады;
- ұйымның бәсекелестік ортада қаржылық жағдайын тұрақтандыру ;
- нарықтық экономикалық қатынастар жағдайында ұйымның страте-гиялық
бағытын дамытуда өндірістік – қаржылық жағдайын жақсарту әдістемесі
ұсынылады.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі
бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер және қосымшалардан
тұрады.
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ - ТАЛДАУДЫҢ НЕГІЗГІ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Ұйымның қаржылық тұрақтылығын қалыптастырудың мәні және оны
зерттеу әдістері
Нарық жағдайында ұйымның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми негізделген
және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер қабылдау үшін
оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты талдау негізінде
ғана оның қызметін объективті бағалап, ұйымның қаржылық тұрақтылығын
нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік белсенділігін арттыруға
бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін, басшылыққа нақты ұсыныстар
беруге болады.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы ұйымның дамуын
көрсететін қаржы ресурсының жағдайы 1, 115 б.
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы.
Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды.
Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс – шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және ұйымның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі
болып табылады 1,116 б. Ал ұйымның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
ұйымның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы ұйымда өндірісті дамытуға, оның
материалдық – техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Ұйымның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді,
олар келесі түрге жіктеледі:
1) Пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) Нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) Құрамы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) Әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша 2.
Ішкі факторлар ұйымның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқа факторлар ұйым еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Ұйымның тұрақтылығы ең бірінші
өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген
қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай – ақ, тұрақты және айнымалы
шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Ұйымның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ ұйымның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – ұйым шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Ұйымның өз қаржы ресурсы, соның ішінде
таза табысы қанщалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар
үлкен әсерін тигізеді. Ұйым ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын
болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда,
сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те өседі - яғни ұйым өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Және де бұл жерде ұйымның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің
бір түрі ретінде резервтерге үлкен роль берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ұйымның қаржылық тұрақтылығына
әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- ұйымның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- ұйымды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, ұйымның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады.
Ұйымның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым – қатынасы үлкен әсер
етеді 3. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдың бірден – бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты ұйымдарға салады. Инвестициялық
тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да ұйымның
қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Сондай – ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір
пайызбен алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын
толық өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген
коммерциялық ұйым сияқты банктер де өз несиелерімен тәуекел ете отырып
несие алушының өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан
оны беру туралы шешім қабылдай отырып, кез келген банк өз клиентінің
қаржылық жағдайын және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді. Басқаша
айтқанда, ұйымның қаржылық жағдайы банктер осы ұйымға несие беру орынды ма,
жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен жағдайда – қандай пайызбен және қанша
мерзімге деген сұрақтарды шешудегі негізгі белгі болып табылады.
Жабдықтаушылыр мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары ұйымдармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы ұйымның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай ұйым ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдауды ішкі және сыртқы талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзіндік негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлерді, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай – ақ сақтандыру
ұйымдары мен үкімет органдарын ұйымның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық
жағдайы және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру
үшін қаржылық газеттер мен арнайы анықтамаларда басылып шығатын есеп беру.
Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық қызметін динамикада
бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы кезеңдегі жағдайын
болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметтерін жариялайды 4.
Есеп берудің екінші түрі – басқару талдауы, бұл ұйым шығыратын өнімдердің
жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай – ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар
үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік
орталықтары мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты жеке
бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады.
Ұйымның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындар
мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс істейтінін көруге мүмкіндік
береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау
басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі.
Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңінде ұйымның қаржылық жағдайын бағалауда
жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) Көлденең талдау;
2) Тікелей талдау;
3) Трендтік талдау;
4) Салыстырмалы талдау;
5) Факторлық талдау;
6) Қаржылық коэффициенттер әдісі 6.
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңімен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді.
Трендті талдау барлық көрсеткіштер 100 % деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбіп есеп
позициясын бірқатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың
жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
ұйымның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып
табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды
көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал оның жеке
элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері болуы
мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық, сондай – ақ экономикалық және математикалық статистиканың
дәстүрлі тәсілдері қолданады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде
жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану ұйымның
қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің
қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, ұйымның қаржылық жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан – жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай – ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен ұйымның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
1.2 Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етудегі қаржылық талдаудың
маңызы
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты 7.
Профессор Н.А Русак 8 ... кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Қаржылық жағдай
кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері
үшін қажетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды
мақсатқа сай, тиімді тарату, пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық
субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болуымен, міндеттемелерді төлеу
қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның өз
міндеттемелерін уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді деп көрсеткен болатын.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы ...
қаржы ресурстарының қалаптасуымен, бөлінуі және олардың пайдалануымен
көрсетіледі деп жазады 9.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов 10 өздерінің
еңбектерінде ... қаржылық жағдай - бұл қаржы ресурстарының қолда барын,
үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы
деп атап көрсетеді.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы -
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын, (яғни, төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау мүмкіндігі деп жазады 11.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын былайша түсіндіреді
... кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау 12.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғымның мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдамалар бар. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржылық жағдайы қатаң бәсекелі нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және болашағына кепіл беретін
жағымды көрсеткіштер жүйесі.
Жоғарыда берілген ғалымдар мен тәжірибешілердің ой-пікірлерін қорыта
келе біз кәсіпорынның қаржылық жағдайын былайша түсіндіргіміз келеді, яғни
... кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның белгілі бір кезеңдегі қаржылық
тұрақтылығын және шаруашылық қызметінің үздіксіз жүргізілуін, сондай-ақ
қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілу дәрежесі.
Ал енді кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы түсінігіне келетін болсақ,
бұл тұжырымдама жөнінідеде отандық және шетелдік ғалым-тәжірибешілердің
еңбектерінде кеңінен зерттеліп жүр. Соның ішінде бір авторлар қаржылық
тұрақтылықты ... кәсіпорынның өз қаражаттарын шебер пайдалану
қабілеттілігі, жұмыс процессінде үздіксіздігін қамтамасыз ететін қаржының
жеткілікті болуы деп түсіндіреді 13.
Енді біреулер ...өз қаражаттары есебінен активтерге жіберілген
қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық
қарыздарға жол бермейтін және міндеттемелерін уақтысында қайтаратын
шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады деп жазады 14.
Бұл ұғымды А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин былайша түсіндіреді:
... қаржылық тұрақтылық - бұл әрдайым төлем қабілеттілігін
кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы 15.
В.М. Родионова мен М.А. Федотова Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан
табыстың шығыннан артуының өзіне тән айнасы - қаржылық тұрақтылық болып
табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану
арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін,
сондай-ақ қәсіпорынды кеңейтуге және жаңартуға қажетті шығындарын
қаржыландыратын кәсіпорынның қаржылық-ресурстық жағдайын сипаттайды.
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып
табылады деп көрсетеді 16.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұгымды былай түсіндіреді:
... қаржылық тұрақтылық - табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде
артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды
тиімді пайдалану арқылы өндіру мен сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндірістік-шаруашылық
қызмет процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының
негізгі бөлігі болып табылады 17.
Сонымен жоғарыда айтылған ғалымдар мен тәжірибешілердің ой-пікірлерін
қорыта отырып, біз қаржылық тұрақтылық бұл – кәсіпорынның табысының
шығындардан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысы және ол ең
алдыменен өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын
талап ете отырып, оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие
берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқа да кредиторлармен есеп айырысу
үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі
дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан
кейін, осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық
базасын жаңартуға, әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіңдей дәрежеде табыс қалуы қажет деп санаймыз.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет 18.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған орай нақтылау дәрежесі аудитордың
өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудитордың түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларынын бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады,
Сонымен, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарымқатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің
және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайын
талдаудың басты міндеті келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы
сәйкестікті, оларды таратудағы рационалды және пайдаланудағы
тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсу (кемуін) және
ағымдағы міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қорлар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын және оның қаржылық
стратегиясын анықтау.
Кәсіпорынның шаруашылық қызмет жағдайы мен қаржылық көрсеткіштеріне
талдау жүргізу үшін, алдыменен нақты дәйектелінген және айғақталынған
мәліметтер жүйесі қажет болады. Бұл мәліметтер, әрине ұйымның қаржылық
есептілігінен алынады.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігі бұл оның өткен кезеңдегі қаржылық-
шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін
айтамыз. Есеп беру процесін жасау - есеп жұмысының соңғы сатысы. Оның
деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың,
күнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпарат көзі болады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі,
барлық көрсеткіштердің тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен
статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және
басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып
табылады 19.
Есептемені және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да
әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекет ке зиян
келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты
басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып, жүрген заңдарға сәйкес жауапты
болады. Берілген есептің тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен
акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып
табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруга тиіс.
Кәсіпорындардың беретін есебі жедел-статистикалық және бухгалтерлік
болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және
қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-
статистикалық есепке алудың деректері бойынша сипаттайды. Қаржылық
есептілік кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы
бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталған жинақтау және
талдау еептерінің алып сипаттайды.
Қаржылық есептіліктің негізгі элементтеріне біз диссератциялық
жұмысымыздың бірінші бөлімінде толық сипаттама беріп өткен болатынбыз.
Дегенмен де, қаржылық талдаудың негізгі ақпарат көздеріне ұйымның
бухгалтерлік балансы, пайда және зиян туралы есебі, ақша қаражаттарының
қозғалысы есебі және меншікті капиталдың өзгерісі туралы есеп жатады. Енді
осы аталған есеп жинақтарының құрамына қысқаша сипаттама бері өткенді жөн
көріп отырмыз.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыру қажет. Баланстың активінде айналым қаражатының және
айналымнан тыс активтердің синтетикалық шоттары бойынша толтырылған
қалдықтары, ал пассивінде меншікті капитал мен міндеттемелер көрсетіледі.
Бухгалтерлік баланс сияқты қаржылық есептілікті дайындауда пайда және
зиян туралы есеп аса маңызды элементтерінің бірі болып саналады.
Пайда және зиян туралы есепте өнімді (жұмыстар мен қызметтерді)
өткізуден кіріс, өткізілген өнімнің өзіндік құны, жалпы табыс, жалпы және
әкімшілік шығындар, салық салынуға дейінгі табыстар, төтенше жағдайлардан
кіріс немесе зиян, таза табыс (зиян), бөлінбеген пайда немесе жабылмаған
зиян көрсеткіштері көрсетіледі.
Ұйымның жылдық есеп беру құрамында ақша қозғалысы туралы есеп те
көрсетіледі. Бұл есеп берудің негізгі мақсаты ішкі және сыртқы ақша
қозғалысы туралы ақпараты ұсыну болып табылады. Ұйымның ағымдағы инвестиция
және қаржылық қызметі белгілі бір есеп беру кезеңіндегі оның жағдайына және
оның ақшаларының қозғалысына әсер етеді және осы кезеңдегі қаржы
құралдарының өзгерісін түсінуге мүмкіндік береді.
Ақша қозғалысы туралы есепте ұйымның операциялық, қаржылық және
инвестициялық қызметтері бойынша ақшаның түсімі және шығысы, сондай-ақ
есепті мерзімнің соңында осы қызметтерден қалған ақша сомасы көрсетіледі.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капитал, төленбеген
және қосымша төленген капитал өзгерістері туралы, сонымен қатар резервтік
капиталдағы және есепті және өткен жылдағы бөлінбеген таза табыстың
(зиянның) құрылуы туралы көрсеткіштерді қамтиды.
1.3 МАКБИ ЖШСнің бухгалтерлік есеп жұмысы мен есеп-салық саясаты
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2001 жылы заңды ұйым
ретінде құрылды. МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес заңды тұлға болып саналады. Серіктестік
өз қызметін Азаматтық кодекске, Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
туралы Заңына, ҚР-ның кәсіпкерлік қызмет туралы Заңына және ұйымның
жарғысына сәйкес жүргізеді.
Серіктестіктің негізгі қызметі құрылыс материалдарын дайындау және
сату, қосымша қызметі жеке тұрғын үйлерге газ, су құбырларын өткізу, газ
балондарын жеткізу, жөндеу жұмыстары болып саналады.
Серіктестік мемлекеттік тіркеудегі өткен сәттен бастап заңды тұлға
құқықтарын иеленеді.
Серіктестіктің мөрі, дербес балансы, банкте шоттары өз атауы жазылған
бланкілері болады.
Серіктестік өз қызметінің мақсатына жету үшін, өз атынан мәмілелер
жасауға, мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарды иеленуге, міндеттер
көтеруге, сотта талапкер және жауапкер болуға құқылы.
Серіктестік өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен
жауап береді. Мемлекет серіктестіктің борыштары бойынша жауап бермейді.
Серіктестік қолданылып жүрген заңдарда көзделгеннен басқа жағадайларда өз
қатысушыларына міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Серіктестікке қатысушы оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді
және серіктестіктің қызметіне байланысты шығындар бойынша енгізген салымдар
құнының шегінде тәуекелге барады.
Серіктестіктің қатысушылары:
1. Осы жарғымен белгіленген тәртіп бойынша серіктестік істерін
басқаруға қатысуға;
2. Серіктестіктің қызметі туралы ақпарат алуға және оның құжаттарымен
танысуға;
3. Серіктестіктің қызметінен табыс алуға;
4. Серіктестік таратылған жағдайда кредиторлармен есеп айырысқаннан
кейін қалған мүліктің бір бөлігінің құнын немесе серіктестіктің барлық
қатысушыларының келісі бойынша оның мүлкінің бір бөлігін заттай алуға;
5. Өз үлесін иеліктен шығару жолымен серіктестікке қатысуға тоқтатуға
құқылы;
Серіктестіктің құрылтайшылары:
1. Құрылтай құжаттарының талаптарын сақтауға;
2. Құрылтай құжаттарында көзделген тәртіп пен мөлшерде, тәсілдер мен
мерзімдерде салымдар енгізуге;
3. Серіктестік коммерциялық құпия деп жарияланған мәліметтерді жария
етпеуге міндетті.
Серіктестіктің жарғылық капиталы 40 437 400 (қырық миллион төрт жүз
отыз жеті мың төрт жүз теңге) теңгені құрайды.
Серіктестікті қайта ұйымдастыру (қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару,
қайта құру ) заңда көзделген тәртіппен жалпы жиналыс шешімі бойынша
жүргізіледі.
Серіктестік өз қызметін мынадай негіздер бойынша тоқтатады:
- егер серіктестік қатысушыларының саны 100 – ден асса;
- егер жарғылық капиталды азайтудың нәтижесінде оның мөлшері ең
төменгі мөлшерден кем болса;
Соттың шешімі бойынша заңды тұлға:
- банкрот болғанда;
- заңды тұлғаны құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта
бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған;
- заңды тұлғаның жарғылық мақсаттары қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге
асырылған;
- заң құжаттарында кез келген басқа жағдайларда таратылуы мүмкін.
Кредиторлармен есептескеннен кейін серіктестікте қалған қаражат және
басқа мүліктер серіктестіктің құрылтайшысының меншігінде қалады. Заңды
тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тізіміне тарату туралы жазба жазылған
сәттен бастап тарату аяқталады, ал серіктестік өз қызметін тоқтатты деп
есептеледі.
Шаруашылық 2009 жылға қарағанда есепті жылы өнімді өндіру көлемінің
ұлғаюы нәтижесінде өнімді өткізуден түскен түсім мөлшері 45 261 мың теңгеге
ұлғайып, жаңа технологияларды қолдану нәтижесінде оның өзіндік құны 13 832
мың теңгеге азайып отыр. Ұйымның шаруашылық материалдарымен қамтамасыз
етілуі де соңғы жылы біршама көбейген. Осыған шығын жұмсалу нәтижесінде қор
қайтарымы көрсеткіші 0,65 бірлікке азайып отыр. Ұйымда 2009 жылы таза табыс
көлемі 612 мың теңге болса, 2010 жылы 852 мың теңгені құрап, 240 мың
теңгеге немесе 40 пайызға жоғарылаған. Осыған сәйкес рентабельділік
көрсеткіші де 0,05 пунктке көбейді.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігі еліміздегі жетекші
компаниялардың бірі болып табылады. Оның жеке балансы, банктерде есеп және
басқа да шоттары, мөрі бар, орналасқан жері: Қазақстан Республикасы,
Қызылорда қаласы, Оңтүстік промзона.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі мақсаты:
алынған табыс негізінде серіктестік жұмысшылары мен құрылтайшыларының
әлеуметтік және экономикалық қызығушылықтарын іске асыру және өнім өндіру,
жұмыс, қызмет көрсету сияқты қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру болып
табылады.
Салон Риц жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі қызмет
бағыттары мыналар болып табылады:
- ұйымдарға және мекемелерге, тұрғындарға сұйылтылған газды сату және
сақтау, сатып алу, қайта өңдеу;
- баллондарды жөндеу өндірісі және ұйымдастырылуы;
- газды жеткізіп берумен байланысты көлік қызметін көрсету;
- автокөліктерді газ шаруашылығы саласындағы қауіпсіздік ережелері
талаптарына сәйкес қамтамасыз ету;
- автокөліктердің агрегаттарын және тораптарын, жылжымалы құрамдарын
жөндеу;
- автокөліктердің агрегаттарын және қосалқы бөлшектерін өндіру және
алу;
- жылжымалы құрамға жөндеу жұмыстарын жүргізуге арналған құрылғыларды
жасап шығару;
- ұйымдарға, мекемелерге және тұрғындарға жүктерді тасымалдау және
транспорттық – экспедициялық қызмет көрсету;
- құрылыс жұмыстары;
- құрылыс материалдарын өндіру және сату;
- Қазақстан Республикасының заңында тиым салынбаған басқа да
қызметтер;
Бұл қызметтерді жүзеге асыру үшін серіктестік бекітілген заңдық
тәртіпте лицензия алу керек.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің есеп саясаты
қазақстандық бухгалтерлік есеп және есептілік саясаты туралы ҚР
заңдылығында көрсетілген талаптарға сәйкес жасалған.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі операциялар және
активтердің бухгалтерлік есебі ҚР Ұлттық комиссиясы бекіткен қаржы –
шаруашылық қызмет және бухгалтерлік есептің Бас шот жоспары негізінде
жүргізіледі.
Бірыңғай есеп саясатын бекітудің негізі - МАКБИ жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі қаржы – шаруашылық қызметі туралы толық обьективті
және сенімді ақпаратты қалыптастыру.
Бірыңғай есеп саясатын бекітудің негізгі мақсаты – бұл бухгалтерлік
есептің бірыңғай тәртібін жүргізу және қаржылық есептіліктің ашылуын
қамтамасыз ету.
Ұйымдағы есеп саясатын қалыптастыру кезінде №1 Есеп саясаты және
оның ашылуы бухгалтерлік есеп стандарты негізге алынды.
Есеп саясатын қалыптастыруда қолданылатын басты принциптер есептелу,
белгілі бір кезең ішіндегі үздіксіз қызмет, түсініктілік, маңыздылық,
сәйкестілігі, бірізділігі.
Қаржылық жағдайды бағалаумен байланысты ұйымның қаржылық
есептілігінің элементтері: активтер, меншікті капитал және міндеттемелер
болып табылады.
Бухгалтерлік баланс, пайда және зиян туралы есеп, ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп және басқа да қосымша ақпараттардан тұратын қаржылық
есептілік қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары негізінде
жүргізіледі.
Ұйым 1 С Бухгалтерия бағдарламасы негізінде жұмыс жүргізеді.
Негізгі құралдарды тугендеу жылына бір рет жүргізіледі. Жылжымайтын
негізгі құралдарды түгендеу 1 жылда 1 рет жүргізіледі.
Материалдық емес активтердің амортизациясы бастапқы құннан пайдалы
қызмет мерзімі ішінде тең мөлшерде есептеледі.
Негізгі құралдардың келіп түсуі негізгі құралдарды беру – қабылдау
актісімен құжатталады. Актіде обьектінің техникалық жағдайы көрсетіледі.
Негізгі құралдарды есептен шығаруды негізгі құралдарды есептен шығару
актісімен құжаттайды.
Негізгі құралдарға амортизация есептегенде түзу сызықты әдіс
қолданылады – негізгі құралдардың тозу құны активтің пайдалы қызмет мерзімі
ішінде тең мөлшерде анықталады.
Амортизациялық аударымдар негізгі құралдар құнының жоғарылауына
байланысты күрделі жөндеу жұмыстарына және инвестициялық жобаларды сатуға
бағыттталған. Негізгі құралдар мақсатына қарай және қызмет көрсетуіне қарай
келесі топтарға жіктеледі:
1. Жер
2. Ғимараттар
3. Үйлер
4. Машиналар және құрал – жабдықтар, беріліс қондырғылары
5. Көлік құралдары
6. Басқадай
Ұйымда 1030 Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты),
1010 Кассадағы теңгемен ақша қаражаты шоттары бар.
Кассалық операциялар: қолма – қол ақшаларды кірістеу ұйымның бас
бухгалтері қол қойған кіріс кассалық ордері арқылы жүргізіледі. Ақша берген
тұлғаға ұйымның мөрі басылған квитанция беріледі. Кассадан ақша беру
ұйымның бас бухгалтері қол қойған шығыс кассалық ордері арқылы жүргізіледі.
Кіріс және шығыс кассалық құжаттары бухгалтериядағы кіріс және шығыс
кассалық ордерлерді тіркеу журналында жазылады. Барлық кассалық қолма – қол
ақшалардың түсімдері және шығыстары кассалық кітапта тіркеледі. Кассалық
кітап нөмірленген, шнурланған, мекеменің басшысымен қол қойылған және мөрі
басылған болуы керек.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялар - есеп айырысу шотынан қажетті
құжаттар негізінде орындалатын операциялар.
Жолдағы ақша – қаражаттары – транзиттік немесе есеп айырысу шотынан
алынған, бірақ тиісті мақсаттарға аударылмаған әртүрлі ақша – қаражаттары.
Жолдағы ақша – қаражаттары аударымы есебі 1020 Жолдағы теңгемен ақша
қаражаты шотында жүргізіледі.
Қаржылық инвестициялар – бұл табыс алу, инвестицияланған капиталдың
өсуі және басқадай пайда алу мақсатында ұйым иеленетін активтер.
МАКБИ жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі персоналдар келесі
категорияларға бөлінеді:
- әкімшілік басқару персоналдары ( басшылық, мамандар, қызметкерлер)
- өндіріс персоналдары.
Негізгі өндіріс және әкімшілік басқару персоналдарына еңбекақы төлеу
шығындары есебі Еңбекке ақы төлеу шығындары есебі қазақстандық
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі.
Еңбекке ақы төлеу жүйесі ҚР-ның Еңбек туралы Заңы негізінде
анықталады (21(.
Есеп беретін тұлғаларға жол – сапар шығындары үшін, шаруашылық
қажеттіліктері үшін, тауарлы – материалдық қорларды сатып алуы үшін
кассадан қолма – қол ақша беріледі.
Есеп беретін тұлғалармен есеп айырысу үшін 1250 Қызметкерлердің
қысқа мерзімді дебиторлық берешегі шоты қолданылады.
Ұйым келесі салық түрлерін төлеуші болып табылады: корпоративті табыс
салығы; жеке табыс салығы; қосылған құнға салық; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдарына салық; мүлік салығы; басқадай салықтар (қоршаған
ортаны қорғау).
2 ҰЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ТАБЫСТАР МЕН ШЫҒЫСТАРДЫҢ
АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Табыстар мен шығыстардың экономикалық мазмұны және олардың есебін
ұйымдастырудың ерекшеліктері
Ұйымның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық
пайдалылығы табыс табумен анықталады. Ұйымның табыстылығы абсолютті және
салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті
көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. Табыстар дегеніміз
қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы
түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл
акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне
әкеледі 22.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді өткізуден алынатын табыс;
жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі
дағдылы қызметтен алынатын табыс; салық салынғаннан кейінгі дағдылы
қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; ұйым
қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.
Табыс жинақталған түрде шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды және
затқа айналған еңбектің өнімділігін көрсетеді. Оны кейбір экономистер
экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны
ұйым жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойымызша, алғашқылардың
айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың
қайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын.
Табыс табу кез – келген ұйымның мақсатты қызметі ретінде төмендетілді.
Нарықтық экономикаға көшумен табыс оның, яғни ұйымның қозғаушы күшіне
айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды:
нені, қалай және кім үшін өндіру керек? Табыс табу кез – келген ұйымның
қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика ұйымның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл
принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және ұйымның
өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр ұйым өзінің
ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатының
білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер
бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және
коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ
мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай – ақ ұйымның бюджет алдындағы, банктер мен
басқа кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен,
табыс ұйымның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі
көрсеткіші болып табылады.
Ол оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық тұрақтылығын сипаттайды.
Табыс бойынша авансталған қаржылардың қайтарымдылық деңгейі мен осы ұйымның
активтеріне салынған салымдардың табыстылығы анықталады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын
қызметтерімен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі
туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Біздің ойымызша ол тек екі қызмет
атқарады: біріншіден мемлекеттік бюджет табысының көзі, екінші ұйым мен
бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашалық жүргізуші қоғамның, ұйымның және әр жұмысшының экономикалық
мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және
бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік)
шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның
иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі
шарттар қажет болады 23:
1. Жуықтаудың белгілі–бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай–ақ еңбек өнімділігінің
үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеруі қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болу керек.
3. Табысты бөлу (таратау) механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz