Этникалық қарым - қатынас туралы мәселелер
Мазмұны
беті
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3
I-тарау Этникалық қарым-қатынас туралы
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... .8
1.1 Қарым-қатынас ұғымы, маңызы,
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының
психологиялық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті .
қарым-қатынасқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
II-тарау Этникалық қарым-қатынасты
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Жұмыстың мақсаты, пәні,
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Зерттеу әдісіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 37
III-тарау Зерттеліну жұмысына алынған әр түрлі ұлттардың өз ұлтын
басқа ұлттарды бағалау ерекшеліктері
3.1 Қазақ ұлт өкілдерінің өзін-өзін және басқа ұлттардың
психологиялық ерекшеліктерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3.2 Орыс және украин ұлттарының өзін-өзі бағалау және
қазақтарға психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
3.3 Ұлттардың өзін-өзі және басқа ұлттарға психологиялық
сипаттамасын салыстырмалық түрде
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы
ғылым, мәдениет салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға
жалпыадамзаттық және жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру
ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық
өмірді демократияландыру және ізгілендіру жағдайында ұлттық ерекшелігімізді
айқындайтын рухани, қарым-қатынас мәдениетімізді жетілдіруде ұлттық сананы
қалыптастыру көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік болмысын қалыптастыру, оның
егемендігін нығайтып, ұлттық сана мен тәрбиемізді қалпына келтіру және
өркениетті елдер қатарынан орын алу ұлттық мемлекетімізді қалыптастырудағы
басты шарттардың бірі [1,2].
Жастарды ұлттардың психологиялық ерекшеліктерінің негізінде қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық мәдениетімізді дамытуға,
ұлттық құндылықтар мен мәдени мұраларымыздың мәнін түсіну, тарихты зерделей
отырып, жан-жақты дамыған, рухани мәдениетті жеке тұлға тәрбиелеуде,
психологиялық тұрғыда қалыптастыруда маңызы зор. Осы орайда ең негізгі
талаптардың бірі –әр бір ұлт өзінің ұлттық қасиеттерін танып-білу, соның
негізінде қарым-қатынас мәдениетімізді қалыптастыру. Өзімізді-өзіміз танып,
өзгелерге таныту, яғни ұлттық ерекшеліктеріміз бен құндылықтарымызды
бүгінгі талаптарға сәйкес жүйелеп, байытып, дамытып, басқаларға тарату
арқылы өзіміздің ұлттық деңгейлерімізді көтере білу. Осыған байланысты
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлау барысында ұлттық
психология идеялары негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру кәсіби
даярлықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас – білім мен біліктілік, дағды және адамның ішкі
құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылығы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас – білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі
іспетті адамзаттық дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ерекше жолы.
Ұлттық құндылықтарға негізделген қарым-қатынас мәдениеті тұлғалардың
саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, рухани-адамгершілік
құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
Адамның қарым-қатынасына ұлттық ерекшеліктердің әсер етулерін
зерттеуге арналған және осы жағдайды психодиагностикада қолданылатын
әдістерді пайдалана отырып мәселені қарастыру. Ғылыми жобаның өзекті
мәселесі заман талабына сай көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық қарым-
қатынаста психологиялық ерекшеліктерді есепке алу аса маңызды мәселелердің
бірі болып табылады. Қазақстан мемлекетіндегі негізгі қалыптастырушы қазақ
ұлты өзіндік ерекшеліктерімен қарым-қатынас пен олардың мәдениетінің
қалыптасуына өзге ұлттарға да әсер етіп тұратындығы сөзсіз. Негізінен
ұлттық ерекшеліктер, олардың компоненттері, өзара байланыстары әлі де
толығымен зерттелініп болмағанымен, оның психодиагностикалық,
психокоррекциялық, коррекциялы-педагогикалық іс-әрекеттері жеке адамды
адекватты түсіну үшін маңызды роль атқарады. Зерттеу жұмысының
объективтілігі осында.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар
ерекше мән беріп, әр қырынан зерттейді. Мәселен, оның философиялық негізін
ТМД ғалымдары ( А.Г. Байбурин 2, Н.Д. Левитов 3, М.С.Каган 4)
республикамыздың ғалым философтары (Ж.М. Әбділдин 5 М.М.Сужиков, Г.С.
Сапаргалиев 6, Д. Кішібеков 7) қарым-қатынастың әлеуметтік
зерттеулері төңірегінде (Л.П.Буева 8, А.А.Леонтьев 9, Б.Ф.Ломов 10,
Б.Д. Парыгин 11) тұлғаны дамытудағы қарым-қатынас мүмкіндіктеріне қарай
(Б.Г. Ананьев 12, А.А. Бодалев 13, И.С. Кон 14, А.А.Леонтьев 9,
Б.Ф. Ломов 10, С.Л.Рубенштейн 15, Л.С. Выготский 16) көптеген
дәлелденген көзқарастарды көре аламыз.
Мемлекетіміздегі әр түрлі ұлт өкілдері өздерін бір тұтас халық ретінде
сезінетіндігі сөзсіз, дегенмен, психологиялық тұрғыдан ұлттық ерекшелігі,
тарихы, құрылымы, ұлттық психологиясы қаншалықты әсер ететіндігін білу
артық етпейді деген ойдамыз.Ғалымдардың зерттеу тақырыптары нарық
экономикасына өту кезеңі әртүрлі топ өкілдерінің жұмысшы, шаруа,
қызметкер, оқушы т.б. психологиясына қалай әсер етіп отырғандығы, әртүрлі
этностық яғни ұлт мүшелерінің жеке тұлғасы қалайша қалыптасып жатқандығын,
мемлекеттік тілді меңгеруге байланысты кісінің жан-қуаттары мен жеке-дара
ерекшеліктерінде туындайтын өзгерістермен және ұлтаралық немесе жеке
адамның өзге ұлт мүшесімен қарым-қатынас кезінде қалай қабылдап,
бағалайтындығы жөнінде, оның сана сезімі әсер ете ме жоқ па, міне осы
туралы болып отыр. Осыдан келе, біздің ғылыми жобамыздың тақырыбы:
“Ұлтаралық қарым-қатынас және ұлттарды психологиялық бағалау” деп аталады.
Зерттеудің нысаны - әр түрлі ұлт өкілдерінің қарым-қатынас
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - қарым-қатынас барысында ұлттардың психология-
лық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты - қарым-қатынас процесінде әр түрлі ұлттардың
өзін-өзі және басқа ұлттарды бағалауының психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Ұлтаралық қарым-қатынастың этникалық негізіне теориялық
сипаттама беру.
2. Ақтөбе қаласында тұратын әр түрлі ұлт өкілдеріне психологиялық
сауалнама жүргізу
3. Әртүрлі ұлт өкілдерінде қалыптасқан психологиялық қасиеттерді
салыстырмалы түрде тәржімелеу.
4. Әрбір ұлттың өзін-өзі және басқа ұлттарды бағалау негізінде
қалыптасқан психологиялық ереекшеліктерін атап көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: психологиялық ерекшеліктерді нығайтуға
жағдай туғызған кезде ұлтаралық қарым-қатынас тиімді болады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Әр түрлі ұлттардың өзін-өзі және басқа
ұлттарды психологиялық бағалауы қарым-қатынас үрдісінің тиімді болуына
мүмкіндік туғызады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, әрбір ұлт өкілі белгілі бір психологиялық қасиеттер бойынша
өзге ұлт өкілін және өз ұлтында жиі кездесетін қасиеттерді он баллдық жүйе
бойынша бағалау (ГОЛ-биполярлық әдістеме) және ұлттық ерекшеліктерді
айқындауға арналған сауалнама жүргізу, нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде мәселенің теориялық негіздері, зерттелу деңгейі
қарастырылады, жұмыстың ғылыми аппараты жасалды. Түрлі әдебиеттерге талдау
жасалынып, ғылыми тұжырымдар қарастырылды. Тәжірибе жұмысының бағдарламасы
даярланды.
Екінші кезеңде Ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып қарым-қатынасты
ұйымдастырудың тиімділігі анықталып, әдістемелік нұсқаулар берілді.
Жүргізілген сауалнама жұмыстарының нәтижелері сараланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Этникалық қарым-қатынас мәселелерінің, теориялық негіздері
анықталды.
2. Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті қарым-қатынасқа
әсерінің психологиялық проблемалары қарастырылды.
3. Ұлттардың психологиялық қасиеттерін анықтауға мүмкіншілік беретін
сауалнамалар құрастырылып жүргізілді, қорытындыланды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
- Этникалық өзіндік сана-сезім, этникалық қарым-қатынас психологиялық
тұрғыдан негізделеді;
- Қарым-қатынас, ұлттық ерекшелік, ұлттық сана ұғымдарының мазмұны
ашылды;
- Адам баласында этникалық сананың қалыптасуының кейбір теориялық
мәселелері қарастырылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Психологиялық қасиеттерді анықтауға арналған әдістемелерді
тақырыпқа сәйкес өңдеу;
- Жүргізілген ұлт өкілдеріне жүргізілген сауалнама нәтижесін өңдеу
жеке-жеке сипаттама беру;
- Ұлттардың өзін-өзі және басқа ұлттарға психологиялық мінездемесін
салыстырмалы түрде сипаттама берілді;
Ғылыми жобаның құрылымы: Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеті, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, зерттеудің әдістері мен негізгі
кезеңдері, практикалық мәні, жаңалығы мен теориялық мәні, кезеңдері
баяндалды.
“Этникалық қарым-қатынас туралы мәселелер“ атты бірінші тарауда Қарым-
қатынас ұғымы, маңызы, ғылыми түсініктер мен анықтамалар, ғылы-ми
әдебиеттер талданып, адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының
психологиялық проблемалары мен этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделік-ті
қарым-қатынасқа әсері жөніндегі ғылыми-педагогикалық, психологика-лық
еңбектердегі зерттелуі анықталды, негізгі ұғымдарға анықтама берілді.
“Этникалық қарым-қатынасты зерттеу“ атты екінші тарауда Жұмыстың
мақсаты, пәні, объектісі және зерттеу әдісіне сипаттама берілді.
“Зерттеліну жұмысына алынған әр түрлі ұлттардың өз ұлтын басқа
ұлттарды бағалау ерекшеліктері“ атты үшінші тарауда қазақ және басқа ұлт
өкілдерінің өзін-өзі бағалауы мен психологиялық қасиеттерінің салыстырмалы
зерттеу нәтижелеріне сипаттама берілді.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің нәтижелері
мен тұжырымдар мазмұндалады. Қосымшада Ұлтаралық қарым-қатынас барысында
психологиялық баға беру жұмыстары бойынша сауалнамалар, психологикалық
әдістемелер ұсынылды.
I Этникалық қарым-қатынас туралы мәселелер
1.1 Қарым-қатынас ұғымы, маңызы, ролі
Осы еңбекте қарым-қатынас, баға беру және адамды адам қабылдау
мәселелеріне кейбір көзқарастарды объективті көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Сонымен қатар, осы құбылыстарды этнопсихология тұрғысынан зерттеу
қажеттілігін негіздеуге ұмтылыс жасалды. Еңбекте әлеуметтік психология,
атап айтқанда, осы әдіспен зерттеуге пайдалануға болатын әдістер бөлігі
қаралды.
Алайда, еңбекті жазу нәтижесінде этносаралық диссонанс құбылысын
зерттеуге ыңғай жасау мүмкіндігі туралы жаңа ой туындайды. Алдағы уақытта
жұмыс бағыты өзгеріп, еңбекке енгізілген қағидаларды сыни қарастыру талап
етілуі мүмкін. Пайдаланған терминдердің мәнін анықтау барысында нақты
дәлелдері бар ғылыми зерттелген еңбектерді алға ұстадық. Қарастырылған
тақырып, шынында да көкейкесті, зерттелуі аз тақырып болып табылады және
терең профессионалдық зерттеуді талап етеді.
Қарым-қатынас, іс-әрекет, сана, жеке адам сияқты т.б. категориялардың
қатарында болса да, психологияның арнайы зерттеу пәні болып есептелінбейді.
Ол көптеген қоғамдық ғылымдармен оқытылады. Сондықтан мәселені шешу
барысындағы аспектіде бұл категорияның пайда болуы жалпы оның іске асуы
психологиялық өзгешелігі болып табылады.
Қарым-қатынас процесі кезінде әрбір жеке адам өзін ерекше түрде,
белгілі бір көлемде басқа адаммен, оның әдісімен, нәтижесімен,
елестетуімен, ой-пікірімен, бағдарымен, қызығуларымен сезімімен және де
тағы басқа қасиеттерімен алмасу әрекетін жасайды. Қарым-қатынаста субъект
ерекше формада өз бетінше белсенді қатысады. Қатысушы адамдардың тәсілі мен
динамикасы әлеуметтік функциясымен анықталады.
Жалпы қарым-қатынас ұғымы - бұл іс-әрекет, сана және адам сияқты
категориялардың қатарында болып қана қоймай, бұл мәселені шешу барысында
оның категория ретінде пайда болуы мен нақты іске асуы жөнінде
психологияның арнайы зерттеу пәні болмаса да, психологиялық өзгешелігі бар
қоғамдық ғылым болып табылады.
Бұл қарым-қатынаста субъект ерекше формада өз бетінше белсенді
қатысады. Байланыс жасауға тек дара индивидтер ғана емес, сонымен бірге
бірнеше адамдар тобыда бола алады. Сол себептен субъект болып табылатын
адам көп салада және әртүрлі қатынаста бола алады деп айтуға болады.
Адамзат қоғамымен адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамуы - диалектикалық
күрделі процесс. Қоғам дамыған сайын қарым-қатынас мүмкіншілігі де кеңейе
түсуде. Белгілі қоғамның өзіндік дамуы басқа адамдармен және қоғаммен қарым-
қатынас жасауының және келісім жүргізу жүйесімен белгіленіп отырады.
Адам - бұл әлеуметтік мән, оның өмірі мен дамуы басқа адамдармен
өзара әрекетсіз және қарым-қатынассыз мүмкін емес. Санаға ие болушы адам,
басқа адамдармен қарым-қатынаста болуының салдарынан жеке тұлға болып
қалыптасады. Ересек адамдар осыған байланысты қарым-қатынасқа жеке тұлға
болып қатыса отырып, өзінің деңгейіне сай басқа жеке тұлғаны қажет етеді.
Қарым-қатынас ұғымы туралы көптеген зерттеуші ғалымдар өз пікірлерін
ұсынған болатын. Ал Б.Ф.Ломов, А.А.Леонтьев, Б.Д.Парыгин және
А.А.Боделевтер белсенді ғылыми жоспарларымен, принциптерімен және
феноменологиясын әрі қарата оқыту жолдарымен, қарым-қатынастың механизмін
зерттейтін, қолданбалы еептерімен, әртүрлі шешімдерді шешу үшін және осы
бағдарламаны әрі қарай дамытатын жалпы психологияның теорияларының
қалыптасуына қасиетті бейнелеуші әдістерімен белгілі болып отыр.
Жеке адамның әлеуметтенуі өзінің қоғамына тиесілі мәдени құндылықтар,
өзара қатынастар, кәсіби әлеуметтік талаптарға байланысты болады. Немесе,
бұл ұғымды Ф.Р. Байкиннің сөзімен түсіндіруге болады: “Адамдар-мен қарым-
қатынаста болу үшін немен қарым-қатынаста болуың керек, яғни алдымен жеке
басында қаймығу, сезіну, пікір болуы тиіс”17. Ал И.Канттың ойынша “Қарым-
қатынас кезінде адам міндетті түрде өзінің ақыл-ойын қолданады”7;19.
Қарым-қатынас деп – екі немесе одан да көп адамның қатынастарын жасап,
реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке
бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. М.В.Гомезоның сөзімен айтсақ “Қарым-
қатынас - бұл адамдар арасындағы байланыс нәтижесінде бір адам екінші бір
адамға әсер ету”18. Қарым-қатынас бір кезінде адамның қажеттілігін дамыта
түседі. Қарым-қатынас арқылы адамдар әртүрлі практикалық және теориялық
әрекеттерді ұйымдастырады, яғни хабар алмаса отырып өзара түсінісу,
игілікпен бір-біріне сырттай әсер етеді. Осы процесс кезінде жеке адам
аралық өзара қатынас дамып және қалыптасу арқылы көрініп отырады.
Психологиядағы қарым-қатынастың методологиялық мәні бар проблеманы
В.Н.Мясищеваның жұмысынан белгілі бір деңгейде көруге болады19.
Бөгде адамға бір нәрсені хабарлағанда, нұсқау бергенде немесе сұрақтар
қойғанда, яғни онымен өзара байланыс жасағанда жеке адам өзінің қатынасының
пайдалы екендігі жайында қажетті хабар алады. Адам арасындағы қарым-
қатынаста түсінушілікке жету қолданатын әдіске байланысты. Сыйластық
формасында басқару адамның тұлғасы, оның белсенділігі, тәртіптілігі,
әділдігінің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Адамзаттың қоғамымен адамдардың қарым-қатынасының дамуы -
диалектикалық күрделі процесс. Қоғамның даму барысы мен қарым-қатынастың
мүмкіншілігі кеңейе түсуде. Белгілі бір қоғамның өзіндік дамуы басқа
адамдармен және қоғаммен қарым-қатынас жасауының және келісім жүргізу
жүйесімен белгіленіп отырады. Соңғы уақыттарда қарым-қатынас
психологиясының қолданбалы және әдістемелік мәселелеріне ғылыми тұрғыдан
көп көңіл бөлінуде. Психологияның бұл саласына арналған жаңа монографиялар,
мақала жинақтары жарық көруде. Санаға ие болушы адам, басқа адамдармен
қарым-қатынаста болуының салдарынан жеке тұлға болып қалыптасады. Ересек
адамдар қарым-қатынасқа жеке тұлға болып қатыса отырып, өзінің деңгейіне
сай басқа жеке тұлғаны қажет етеді. А.В.Петровский : “Қарым-қатынас - бұл
адамдар арасындағы байланысты көп жақты етіп дамытатын процесс, басқа
адамды жете түсініп, қабылдап, әрекет ету барысында қажеттілікті
қанағаттандыруға бірігіп пайда болатын бірдей стратегиямен әрекеттенуді
айтамыз” - деп анықтамасын белгілеп беріп отыр20;64. Қарым-қатынас өзіне
екі арадағы қатынастардың сапалы мінездерін бірлесіп әрекеттену арқылы
информация алмасуды енгізе алады. Қатынастың қарауы етіп - тілді
пайдаланады. Екінші жағынан сөз алмасу барысында тек сөзді қолданып қана
қоймай, әрекеттерімен және қылықтарымен әсер етеді. Үшінші жағынан,
байланыстағы адамдар бір-бірін қабылдауға мүмкіншілік береді. Ең күрделісі,
мысалы қабылдаушы қасындағы адамға “ол ақылды, түсінігі мол” деген оймен
қатынас жасауы мүмкін немесе “ол ештеңені түсінбейді, оған айту-айтпау
бәрібір” деген ойда болуы мүмкін. А.В.Петровскиийдің теориясында қарым-
қатынас процесінің мынадай үш түрлі тұстары көрсетілген: коммуникативті
(хабардың берілуі), интерактивті (өзара әрекеттенуі) және перцептивті
(өзара қабылдауы) 20;107. Сол сияқты психолог А.Г.Ковалевтің пікірінше:
“Қарым-қатынас процесінде адамдар ой алмастырады. Осы ойдан әрбір жеке
адамның өмірге деген көзқарасына материалдық және рухани ең алдымен
ұнамдылығын құндылықтарын, ақыл-ойына баға беруге болады.”21;98 Бұл
жерде түрткі болған ұнамдылық қатынастарды жалпы нығайтушы болып тұр.
“Жалпы ойдың пайда болуы немесе бір ойдан екінші бір ойға ығысуы - ой
ерекшеліктеріне байланысты пікір таласушылықтың нәтижесінен туады” - дейді
А.Г.Ковалев 21;204. Ойдың түбірімен өзгеруі немесе жөнделуі жалпы
көзқарасты дамытады. Сондықтан қарамақайшылық пайда болады. “Байқаудың
нәтижесінен,-деп жазады Дж.Фурст - көбіне ересек адамдар бір-бірінің ой-
пікірлерін саналы түсініп, көзқарастарын ұзақ уақыт бойы сақтап, әлеуметтік
құндылықтарды зерттейді” - дей келе, өз пікірін төмендегідей етіп
қорытындылайды: Қарым-қатынас процесі кезінде өзара әсер ете отырып, бір-
бірінің қайғысына, қуанышына, көңіл-күйіне ортақтасады . Дж. Фурстің ойына
ешқандай қарсылықсыз келіскен Ращев: Адамдар бір-біріне өзара көңіл күймен
әсер етіп ортақтасу қабілеті табиғатынан қалыптасқан. Адамдардың бірге
қуануы, ренжісуі тумысынан пайда болған қасиет деп құптайды 3;8.
М.М.Сужиковтың пікірінше Адамдар бүкіл өмірінде өзге адамдармен
қатынасу арқылы бағыт алады және қалыптасады6;79. Бірақ бұл сөзін
нақтылай түсетін болсақ, психологиялық тұрғыдан қарым-қатынасты
қалыптастыру, үшін білімін тереңдету маңызды роль атқарады. Жеке пікір
басқа жүзбен байымдаумен анықталады, оның көңіл күйінен тәуелді, яғни қарым-
қатынас жасайтын адамына байланысты.
Әлеуметтік психологияда қабылдау мен қарым-қатынас ұғымын бірдей етіп
қарастырмайды. Бұл терминді кейбіреулері өзгелердің сыртқы көрінісін
бейнелеуші деп түсінеді. Көп жағдайда қабылдау жалпы психология саласында
қолданылады. А.А. Бодалев ұғыну мен қабылдауды бір-бірінен айырылмайтын
тәуелді процесс деген болатын.Өзге пікірлер бойынша қабылдау бұл өзге
адамдардың сыртқы келбетінің жиынтығымен және оның мінез-құлқының ішкі
(психологиялық) жағдайын білдіретін түсінік деп біледі. Қабылданған кездегі
ой деңгейінің талдануы да қабылдау актісіне әсер етеді 13;153. Бұл
көзқарасты Г.М.Андреева дамыта келе ол: қабылданған адамның сыртқы
белгілері индивиттің жеке мінездерімен және сол бағытқа негізделген
қылықтарының интерпретациясымен сәйкес келіп отырады 22;246. Жалпы
психологияда Б.Ф.Ломовтың теориясында қарым-қатынастың 3 деңгейі
қарастырылады: 1) Макро деңгей, яғни индивид өз қоғамына сай адамдармен
қарым-қатынас жасайды, ол адамның дәстүрлері, әдет-ғұрыптары және тегі бір
болып келеді, кез-келген жеке адам қарым-қатынас кезінде өзіндік ұстанымына
бағыттайды . 2) Мезодеңгей - бұл жұмыс кезінде қарым-қатынастың бір немесе
бірнеше тақырыпқа бағытталауы. 3) Микродеңгей - мұнда белгілі бір
айқындалған көріністерінің белгілері арқылы қатынас жасайды. (сұрақ-жауап,
мимика және пантомимикалық актілер және т.б.). Микродеңгей қарым-
қатынастың басқа деңгейіне негізделген, клеткалар тәрізді қарапайым
элементтерінен тұрады10;280.
Қарым-қатынас туралы ой-пікірлерді қарастыратын, болсақ негізгі құрал
тіл, оны пайдалану үшін сөз қолданылады. Сөз арқылы адамдар бір-біріне
жағымды және жағымсыз әсер ете отырып бір-бірінің қайғысына, қуанышына
ортақтасады. Бұған Дж. Фурсттың Адам адаммен қайғырады, оған ол теңбе-тең
бірге қуанады деген сөзі дәлел бола алады3;24.
Жан-жақты, мәдениетті тұлғаны кемелдендіруші сананың бірі мемлекетте
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын, басқа нормативтік
құқықтық актілерін сақтау және қолданудың бүкіл тәжірибесінен, сол секілді
азаматтардың осы негізде бекітілген құқықтары мен бостандықтары сақталуының
нақты жағдайынан туындайтын жеке адамның құқықтық санасы - әрбір тұлғаның
белгілі бір ұлтқа қатыстылығы бұған ешқандай айырықша құқықпен бостадық
қосып-алмайтыны жөніндегі Қазақстан мемлекетінің объективті факторын жете
ұғынуы болып табылады 23.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түскен
адамдардың бірі екіншісінен - өзін алшақ ұстау қажеттілігі де туындап
қалады. Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып,
арадағы мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін танытып, арадағы мәселе
бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді. Мұның бәрі
ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан. Сонымен бірге адамдар арасындағы
қарым-қатынастың бір ерекшелігі бұл - амбивалентті қатынастар. Мұндай ара
байланыстың себебі бір адамдағы екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі
бірдей эмоцияның : жек көрушілік пен құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан
мұндай қатынастағы адамдар өздерінің көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің
нендей жағдайда екенін айырып алуында біраз қиналады.
Қарым-қатынас - бұл екі (немесе бірнеше) адамның өзара бір-біріне
әсері, олардың қарым-қатынасты жақсарту және жалпы нәтижеге қол жеткізу
мақсатындағы өзара келісу арқылы өз күштерін біріктіруге бағытталған
үрдісі.
Кімде-кім қарым-қатынасты тек жәй ғана қатынас емес, ол өзара әсер ету
деп қарастырған (А.А.Смирнова, АфанасьеваВ.Г.) 24,25.
Қарым-қатынас барысында адамдардар бір-бірін қажетсінуініңде өз мәні
бар-ол адамгершілік сипатты байланыстарда болады. Мұндайды психология-да
альтруистік қатынас деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті
әрдайым тек жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Психологиядағы трансакциялық талдау бағыты қарым-қатынасты үш
позицияға бөледі: Бала, Ата-ана, үлкен кісі, яғни күнбе күнбе-күнгі
байланыста үш түрлі қарым-қатынас жасаймыз. Бұл теорияның негізін қалаушы,
көпшілік арасында кең тараған Игры который играет люди атты еңбектің
авторы Э.Берн 31. Бұл қарым-қатынас көбінесе жұбайлар арасындағы қарым-
қатынас барысында сипаттама беруге болады. Мысалы, Кейде жас әйелдер
күйеуімен қарым-қатынаста өзін қайтадан тентек қыз сияқты сезінгісі келеді,
әртүрлі күтпеген жағдайларда шаң жуытпайды. Күйеуі бұндай кезде ата-ана
позициясымен сенімділігін көрсете алады, қамқорлықпен айналысады, бірақ бір
өз шешімін өзгертпеу керек. Келесі бір мезетте мысалы, өз ата-анасымен
қарым-қатынас жасағанда, оның өзі бала позициясына түседі. Әдетте
жұмыстастармен қарым-қатынаста үлкен кісі позициясымен ескерілетін жай
кейіп,саликалылық, өз амал қимылына жауапкершілік қарым-қатынаста тең
құқылы болуға тырысып, талпынады. Ата-ана позициясында үлкен әке, әпке,
ұқыпты жұбайы, педагог, дәрігер, бастық, саудагер, яғни Ертең келіңіз
дейтін рольге айналады. Ал Бала позициясында жас маман, аспирант, әнші,
халық қалаулысы, елінің елеулісі ролі беріледі. Үлкен кісі позициясы -
көрші, кездейсоқ жолсерік, өз бағасын білетін және тағы басқа да рольдерде
бола алады. Күнделікті қарым-қатынас барысында өзімізге белгілі кейбір
көріністерді байқауға болады. Позияны қатынас жасау барысында ұстану
кейбір кездерде конфликтілік ситуацияны болдырмауға немесе алдын-алуға
мүмкіншілік туғызады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін “сүйіспеншілік”
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты-үйлесімді қатынас
деуге болады. Ал, адамдар арасындағы қатынастар сол қатынастардың нақты
адам өміріндегі маңызына қарай да бағаланады. Қарым-қатынас адам үшін
неғұрлым маңызды болса, оның бағалануында соғұрлым дәлсіздіктер жіберілуі
мүмкін. Өзінің төңірегіндегілермен байланысына аса үлкен мән берген
адамдар, арақатынастарының ұнамды тұстарын асыра мақтауға бейім келеді.
Керісінше, кімде кіммен ұнамсыз қатынаста болса, адам ондайда қарсыласын
түбін түсіре жамандауға ниеттенеді де тұрады.
Жеке адамдар аралық қарым- қатынас толық қалыптасып, орныққаннан кейін
біркелкі тұрақты қалыпқа келеді. Егер де қарым- қатынастарға тән осы қасиет
болмағанда, адамзаттық қауымдар: мемлекет, мекеме және топтар түзілмес еді.
Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар өте нәзік те үзілгіш келеді,
себебі нақты тұлғалар арасындағы қатынастар сол қатынас иелерінің құбылмалы
көңіл-күйіне тәуелді. Уақыттың өтуімен, жастың егде тартуымен аралық
қатынастар тұрақтала түседі, балалық пен жас өспірім шақтағы адамдар
арасындағы бұрқасын жол таңдау бұл кезде сабасына келе бастайды, адамның
ішкі дүниесі сабыр тауып, кездейсоқ қатынас, байланыстарға құлай түспей, өз
қалауын таңдай алу қабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуы адамдар
бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екіншісі көнігіп, өзара үйлесімге
бейімделуін айтамыз. Дегенмен, ұлттық ерекшеліктер, ұлттық сана адамның
қылығына, қарым-қатынасына әсер етпей тұрмайды. Сондықтан елімізде басым
болған ұлттардың психологиялық ерекшеліктерін танып білу және оларға өзара
баға беру аса маңызды болып табылады.
1.2 Адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының психологиялық
проблемалары
Заман болмысының жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік ұлттық тәлім-
тәрбиесі болатыны хақ. Егеменді қазақ мемлекетінің болашақ ұрпақтарының
сана-сезімін, ұлттық психологиясын оның сонау ерте замандағы ата-бабалар
салт-дәстүрлерін сабақтастыра тәрбиелеу қазіргі күннің ең өзекті мәселесі.
Адамның іс-әрекеті қашанда қоғамдық әлеуметтік тарихи мәнге ие.
Саналылық, мақсаткерлік, жоспар мен жүйе, ойға алған істен нәтиже шығару
адам іс-әрекетінің басты белгілері. Кісінің сана-сезімі артқан сайын, оның
іс-әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отыр. Іс-әрекет пен сана бір-бірімен
тығыз байланысты, бұл екеуінің бірлігі сақталған жерде әр түрлі жан
құбылыстары ойдағыдай дамып, қиюласып жатады.
Адамның жан қуаттарының дамып жетілуі, ойдағыдай өмір сүруі үшін
бірлесіп тірлік етудің де маңызы зор. Әркім жалғыз жүріп мақсат-мұратына
жете алмайды. Басқалармен бірлесе әрекеттесіп өмір сүру-табиғи қажеттілік.
Адам түрлі топ, ұжымдар арасында ғана қоян-қолтық араласа жүріп, өз
мүмкіндігін көрсете алады.Адамдар тобы-олардың қажет мұқтаждықтарын өтеу
жолындағы өзара бірлесуі. Топтың түрлері де сан алуан. Соның бірі-нақты,
реалды топтар. Бұл ортақ мақсатты көздеген, бір кеңістікте, белгілі уақыт
ішінде аралас-құралас жүретін адамдар бірлестігі. Топтар үлкен (макро),
шағын (микро), ресми, бейресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, контоктылы,
формалары (ресми түрде арнаулы бұйрық, жарлық арқылы құралған), формасыз
(дос- жарандар, отбасы т.б.) жасанды ,табиғи, шартты (тек қағаз жүзінде
көрсетілген) және референттік болып бөлінеді. Қазақта мынадай сөз бар:
Ақиқат маңдайыңа тимей санаңа сіңбейді деген сөз бар. Тарихи тұрғыдан
талдайтын болсақ ақиқат маңдайымызға тиді. Кейбір адамдар бұрынғы саяси
басқаруды қатаң әдістерге оралуға үндеп жатады, бірақ жұдырықтың ығытымен
тәртіп орнату тарихи тұрғыдан мүлде кері нәтижелер береді.
Адам зердесі әрдайым аса талғампаз және белгілі-бір дәрежеде өзімшіл
категория болады десек қате айтпаған болар едік. Қазіргі адамдардың көбісі
бұрынғы тегін білім алу мен денсаулық сақтауды, тұрақты бір жерде жұмыс
жасап, жалақысын алып, сол жерде зейнеткерлікке дейін отыруға болатын
орнықты және жайлы жұмысы болғанын аңсайды. Бірақта бұл жерде біздің
бәрімізге де мынадай ой еске түспейді: егер сіз жоғары білікті маман
болсаңыз,сіздің білім-білігіңіз бен қабілетіңіз сол тұста, қаншалықты әділ
бағаланатын еді немесе, сіздің еңбегіңіз, тіпті өзіңіз жұмыс істейтін,
ұйымыңыз жалпы біреуге керек пе еді ?- деген.
Бірақ өткенді марапаттауға, теңгермешілікті әлеуметтік әділеттіліктің
жоғары көрінісі ретінде аңсауға бейіл адамдар бар. Бұл психологиялық
тұрғыдан ұғынықты да түсінікті, яғни уақыт қайтып келер болса, шіркін
өткенді қайтып орнату тіпті мүмкін емес, біз ұлтымыздың өткен тарихына,
өміріне үңіле отырып, этникалық сана - сезімді қалыптасу барысында қандай
кемшіліктер, бұрмалаушылықтар, болғандығын ескере отырып, жіберілген
қателіктерді орындамауға тырысуымыз керек. Адамның ақыл- ойының өрістеп
отыруына тарихи- этникалық тұрғыдан зерттеп, әрқилы дәуірдегі адам
интелектісінің дамуы оның өмір сүрген ортасына, тіршілік жағдайы мен
әлеуметтік тәуелді. Осы ұлтымыздың ақыл-ойы мен интелектісінің дамуындағы
бірсыпыра ерекшеліктері туралы Мәжит Мұқанов тәжірибелері жүргізіп, оны
айтыс өнерімен, мақал-мәтелдің орын алатынын дәлелдеді. Оның ішкі ойын
өзіне айтқызбай- ақ алдын ала білу. Яғни ғылыми тілде корнетивтік эмпатия
деп атталатын жан қасиетін Сырым батыр мен жас келіңшектің арасындағы
диалог арқылы жақсы көрсеткен. М.Мұқанов сауатсыз адамдардың ойлау
қызметінде де рефлексия құбылысы бар екенін дәлелдеген, әр халықтың тарихи
дамуындағы айналысқан кәсібі (қазақтар үшін мал шаруашылығы), оның ақыл-ой,
өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасуына елеулі әсер ететіндігін байқаған.
Этнос дегеніміз - уақыт және кеңістік бойынша дараланатын тарихи
процесс. Ұлтшылдықтан сақтар, қамқорлық жасайтын бұл кімге болса да келетін
ой-өмірдің сұрағы, яғни әрбір адамның өзінің құндылығын сақтау үшін күрес.
Ұлт ол кең мағынада - этнос шындық бұл этникалық ерекшеліктер мен
құндылықтар. Бұл құрылым шындықтың қосымша растаушы өзіндік ғылымның бар
болуы - этнология. Осы кезде Л.Н.Гумилевтің концепциясын еске түсіндіруге
болады, яғни этносты өзіндік болашағы бар организм, ол өзінің өмір сүру
заңдылықтарын құрады дейді. Осы организм көбіне ұзақ өмір сүреді, тұлғаның
(индивидтің) организміне қарағанда ұзақ өмір сүреді. Этнос, ұлт конфликт
туралы барлығын этникалық тұрғыдан талданады. Дәлелі, этнос яғни халық және
ұлт, бұл тек қана әлеуметтік қатынасты емес мәнді мамандықпен сонымен бұл
шеткейде қала береді. Сондықтан механикалық тасымал және басқа біреудің
тәжірибесін алмастыру және дәстүрлер тек қана тиімсіз болып қана қоймайды,
соның өзінде де берілген этносты жояды. Ол қызығушылыққа иеленсе де
организмнің өмір сүру стереотипі өмір мен мінез-құлқының бинесі оның бірігу
шамасы 26;50.
Этнос қалыптасуы бұл территорияның бірлігінен, бірігу арқылы ара қарым-
қатынаста болу жағдайын құрайды және тілдің бірігу нәтижесінен туып отыр.
Ал этникалық сана-сезіммен, ұлтаралық қарым-қатынастағы этностың сыртқы
формаларын білдіретін терминді этноним деп атаймыз. Этноним бұл халықтың
өзіндік атаулар (орыстар, немістер, қазақтарт.б.).
“Этнос” ұғымын біздің қоғам тануымызда интернанационалдықпен
салыстырғанда кейінге қалдырып отырды. Этникалық сананы - дамымаған халық
деп жариялап келеді. Бірақта бүгінгі ұлттық проблемаларды шешуге ғылымдарда
тереңінен зерттеуге, анықтауға тырысуда, сондықтан да біз адамдағы
этникалық сана-сезімнің қалыптасуының психологиялық тұрғыдан анықтауымыз
керек.
Біздің санамызда мына бір нәрсе ұмытылмауы тиіс, яғни адам бұрын
болды, болады да және табиғи жаралушы, сонымен қатар қоғамда болатын
өзгерістердің негізі. Әр адам кез-келген бір ұлттың мүшесі сондықтан оның
өзінің тарихы, мәдениеті, тілі, әдет-ғұрпы, дәстүрі, салты және шығу тегі
яғни этнонимі болады.Орыс халқының ұлы жазушысы М.Горький бұрынғы мен
бүгінгіні салыстыра келе: “Өзінің өткен тарихын танып білуге ұмтылу қазіргі
уақытта болып жатқан оқиғалардың мәнін ұғу үшін және болашақ мақсаттарға
апарып төте жолды айыру үшін өте қажет” - деп атап көрсетеді.
Ұлт ұлттық сана, ұлтаралық келісім ұғымдары әрбір отандасымыздың
көкейінде берік ұялап, іс-әрекеттімен танылуы - тәуелсіздігімізді баянды
етудің аса маңызды шарты. Біз бұл құндылықтарды қалай түсінеміз, тұп-
тамырына, бастаулары мен арналарына үңіліп көрдік пе? Бір мысал келтіруге
болады. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырда Ресейдегі, кейін КСРО-дағы ұлттық
үрдістер “Ұлтшылдық” термині түсінігінің өзін өзгертіп жібереді. Бізде
тіпті “фашизм” ұғымына бара-бар саналса, батыс елдерде ол ешкімге зиянсыз
“этностық сезім” түсінігінде қабылданды. “Этноұлтшылдық” деген термин
осыдан шыққан. Бізде қалыптасқан “ұлтшылдық” терминнен олар “асқынған
ұлттық сезім” деп атайды.
Психолог-талдаушы әрі антрополог Х.Штайнның пікірі бойынша
этностықтың тамыры табиғаты емес, адамдар санасында. Ж. Пиаже баланың
ұлжандылыққа алты жастан он жасқа дейінгі аралықта икемделетініне көз
жеткізсе, белгілі зерттеуші Б.Шофер соның негізінде өз еліне сүйіспеншілік
тәрбие арқылы даритын сезім екенін дәлелдейді. Бұл айтылған ойларды талдай
келе ұлжандылықа тәрбиелеудің, ұлттық құндылықтарды құрметтеудің маңызын
атап көрсетуге болады. Әрбір ұлт өзінің ана тілі мен мәдениетінен, сана-
сезім ой-парасат өздігінен келеді десек, терең қателескен болар едік те,
оны іс-әрекетімізбен қалыптастыруымыз қажет екенін анықтай алар едік
27;54.
Түрік халықтарынаң айтуы бойынша дұрыс өмір сүру ата-бабаларымыздың
жинақталған тәжірибелерін, ой-пікірлерін қолдаған шарттарын бұзбаушылық
дейді. Осы бағытты ұстаушы біздерміз - яғни ол қазақ халқы. Халқымыздың
ежелден желісі үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлеррі мен әдет-ғұрыптары
рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат қазыналарымыздың бірі.
О баста адамзат баласының өзін қоршаған орта мен қарым-қатынас, негізінде
туындаған халықтың мерекелер және отбасылық той-томалақтар деп үш топқа
бөлінеді.
Діни әдет-ғұрыптарға өте ертеден қалыптасқан түрлі ырым-сырым, наным-
сенімдермен бірге зороастр будда, шаман, ислам діндерінен енген рәсімдер
жатады. Ал маусымдық мерекелерге жалпы халықтық тойлар-жыл басы тойы -
“Наурыз”, жаз тойы- “Қымызмұрындық” , күз мейрамы - “мизам”, қыс тойы -
соғым енеді. Сондай-ақ қоныс тойы, күйек байлау, күйек шашу, жүн қырқар
және т.б. кәсіптік мейрамдар да маусымдық мерекеге жатады.Ал отбасылық той-
томалақтарға- үйлену тойы, (құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы бау,
үкі тағы, ұрын бару, есік-төр көрсету, жар-жар, беташар, қыз ұзату, келін
түсіру, неке қию, отауға түсіру, отқа май құю, жоқтау, ас беру т.б. жатады.
Адам баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап қартайып дүниеден өткенге
дейінгі өмірі үнемі сол ғасырдың даму барысындағы ізденістері жинақталған
салт-дәстүрлер аясында боллады.
“Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл” демекші, салт-дәстүрден
этностың мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, зейін-зердесі, домалағы мен даралығы,
шешендігі мен тапқырлығы, ақыл-ой сондай-ақ, жаратушы меен жаратылысқа,
өзін қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдық, танымдық, этикалық
көзқарастары көрінеді28.
Сөз жоқ мәдениетаралық білім беру жүйесіне көшу аздаған уақыттың
шаруасы емес. Бұл үшін тиісті жағдайларды дайындап, жасап ең алдымен жүзеге
асырулар болиақ.
Мәдени бостандықтар мен негізгі хұқықтарды қамтамасыз ету туралы,
қазақстан этностарының мәдени-тарихи мұраларын қорғау жөніндегі заң
актілерін жасау, ұлттық тілдердің сақталуы мен дамуы жөнінде арнайы
бағдарламар қабылдау, этностық - мәдени білім беру мәселелеріне байланысты
екі және көп жақты мемлекеттік келісімдер мен халықаралық актілерді
дайындау және оларға қол қойылуы қажет. Дегенмен ұлтаралық қарым-қатынас
жасау, оны ынтымақтандыру өте күрделі прцесс.
Бұл түрғыдан Л.Н.Гумилев ұлттардың өз ара қатынасты ойлап шығарған
жоқ, оны тарих беттерінен көрсетуге тырысты. Ол: “халықтың келісім жасау
қарапайым ғана әрекет емес, күрделі және нейтралды, үйлесімді және
дұшпанды” – деді 26;52. Сонымен бірге Наурызбайдың Ұлттың ұлы бола
білсек деген еңбегінде этникалық сананы қалыптастырудың проблемасы жөнінде
әр түрлі түйінделген пікірлерге тоқталатын болсақ, Джеймс Бейкер : “Совет
одағының құлауы біздерге, яғни американдықтарға құндылықты
қызығушылығымызбен бүкіл әлемге шындықпен қарауға мүмкіншілік беріп отыр” –
дейді 27;37. Бұл жерді терең ұғынатын болсақ, ұлтаралық құқығымен оның
қызығушылығын теңестіреді.
Этникалық сана-сезімнің оянуына, қалыптасуына КСРО-ның кезінде аса
қандай мүмкіншілік, мұрша мүлдем болған жоқ. Тек қана қазақ халқына ғана
емес сонымен бірге Украин, Беларусь елдеріне де үлкен қараңғылық көрсетті.
Ал енді Беларусь Республикасының Президенті А.Лукашенканың “беларусь
тілінде ұлы дүние жасау мүмкін емес. Ол кедей тіл. Әлемде тек екі тіл бар.
Орыс және ағылшын тілі” - дегенін қалай түсіндіруге болады. Сол сияқты
Ресейдің ғылыми - саяси журналының бірінде: “Жалпы беларусь ұлты бар ма?
Ұлтшылдар үшін сөз жоқ бар” - деп жазады. Сөйтіп кімде кім беларусь ұлты
бар деп есептейтін болса, сол адам қолма-қол ұлтшыл болып шыға келеді. Шын
мәнінде ашық қарайтын балсақ КОКП енді кемінде он жыл шамасында тұрғанда
біздің халқымыз яғни қазақ этносының өзіндік сана-сезімнің көрер жағы да
болмас еді 27;37.
Ұлттық психологияның құрылымдық күрделі элементтерінің бірі-ұлттық
сана сезім. Ұлттық сана- сезім ұлттық өкілдігін мойындай отырып ұлтқа
деген сүйіспеншілік пен жанашырлық халық мұраларының мақтанышын бағалай
білу деп түсінеміз.
Осы жерде айта кететін мәселе жалпы “ұлт” деген ұғымының өзі этностық
бастауы айқын белгіленген этно мәдени категория. Халықтың сана-сезіміндегі
терең айырмашылықтар олардың өмір сүру жағдайы, деңгейі түрліше, әр қилы
болуының салдарынан. Ұлттық сана-сезім пайда болуы халықтың тарихи дамуының
ерекше кезеңі мен байланысты.
Ұлттық мұраттың ұлылығы бесік тәрбиесінен басталса. Сөйтіп, бертін ол
шәкірт қиялының мен кім боламымен? дереу үйлесіп мақсатты жоспардан
көрініс тапқаны абзал. Демек, халқымыздың қаһармандығын, еліміздің
мәртебелігін, оның өркениет сахнасынан лайықты орын алатынын насихаттаудан
қажымау керек, шаршамау қажет. Қазақ елінің тәуелсізхдік жолындағы
соқтықпалы-соқпақты жолын, тар жол, тайғақ кешуін, тағдыр-талайын
баяндайтын соның бәрін зерделі жүрекке жеткізетін сөз қуатты болсын
29;10. Бұл пікірді талқылайтын балсақ халқымыздың даңқын асырған рухы
күшті кісілеріміздің қадір-қасиетін, қабілет-қарымын әспеттейтін әдебиет
пен өнер туындылары көп болса, жастардыңда ұлттық санадан қашық
болмайтынына сенімді болар едік.
Ұлттың сана-сезімінің қалыптасуына рухани, мәдени шығармалар үлкен
роль атқарады. Ондай шығармаларда халықтың сана-сезімдерінің жетуіне ерекше
әсер ететін көңіл-күй оқиғалар бейнеленеді. Ондай шығармаларға мәдениеттің
белгілі қайраткерлері өз халқының тарихына үңіле отырып өздері дүниеге
келтіреді. Мәдени көркем шығармалар өз халқының тарихи процесстеріндегі
ролін анықтайды, сөйте келе халық шығармасына көңіл аудару арқылы
патриоттық мәселелерін баулу мақсатын көздейді. Ұлттық сана-сезімді әрбір
топ өздерінше қалыптастырып негізгі топтық мүддеге, мұқтаждыққа, талабына
сай жүзеге асыруға тырысады. Ұлт өкілі алдымен өзін сол ұлт өкілі екендігін
мойындамай оның бар өміріндегі тарихи әлеуметтік және саяси, мәдени
құбылысына, жеріне, еліне, халқының қайраткерлеріне, батырларына деген
мақтаныш сезімі қуанышы болмаса, онда шынайы - ұлттық сезім болуы мүмкін
емес. Сондықтан біздің пікірімізше ұлтық сана-сезімді, ұлттық психологиялық
құрылымы ретінде орындау орынды әсер. Себебі белгілі бір ұлттың өкілі емес
адам жоқ. Сонымен қазіргі ұлттық қатынастар туралы философиялық
әдебиеттерде ұлттың психологиялық әлеуметтік элементтеріне ұлттық мүдденің
психологиялық жағын және негізін ғана қарастыруда. Ұлттардың экономикалық
саяси және рухани мүдделері психологиялық қажеттіліктен тумаса керек.
Психологиялық талап-тілек ұлттық мүдденің әлеуметтік психологиялық құбылыс
ретінде толық сипаттай алмайды. Ұлттардың экономикалық саяси мүдделері
психологияның қалыптасуына әсер етеді. Ұлттық мүдделері психологияның
қалыптасуына әсер етеді. Ұлттық мүдделер экономикалық, саяси, құқылық,
рухани түрінде ұлттық обьективті талаптардан келіп шығады. Әртүрлі
ұлттардың өз ара қарым-қатынасы олардың өздерінің өндіргіш күштері
еңбегінің бөлінісін және ішкі қатынастарды қаншалықты дамытқанына
байланысты. Сонымен бірге бір ұлттың басқаларға қатынасы, ішкі және сыртқы
қатынастарды дамыту деңгейінің дәрежесіне байланысты. Кейбір зерттеушілер
ұлттық мүдде ұлттың мұқтаждығын қанағаттандырудағы обьективтік
қажеттілікпен байланысты деген қортындыға келуде. Дегенмен, бұл
қорытындымен келісу қиын, себебі ұлттық мүдденің әлеуметтік мәнін тек
ұлттық мұқтаждықпен ғана шектеуге болмайды. Ұлттардың қалыптасуына мүдде
мен мұқтаждық едәуір ықпал жасайды. Мұқтаждық Энгельстің сөзімен айтқанда,
идеалды ішкі түрткі болатын өндірістің мотиві болып саналады. Ұлттық
мүдделер қоғамда өмір сүріп отырған топтардың негізгі мақсаттарына
байланысты. Сондықтан қанаушылар мен қаналушылардың мүдделері бірдей болуы
мүмкін емес.
Тегі түрік болып келетін американдық психолог-талдаушы В.Волкан
мырзаның Ортақ қасірет және Ортақ даңқ психологиясы туралы теориялық
тұжырымдамасы әлемде үлкен беделге ие. Этникалық сана-сезімді
қалыптастырып, біртұтастығына ескілерімізді жаңғырта білу бұл-ұлттың ұлы
бола алуымыз деп білеміз.
1.3 Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті қарым-қатынасқа әсері
Қазіргі әлеуметтік психология ғылымында қоғамдық сана, “ұлттық сана”,
“таптық сана” мәселелерінің талқылануы жиі ұшырасып отырады. “Қоғамдық
сана” дегенді Л.Н.Москвичев философиялық және эмпирикалық тұрғыдан
түсіндіреді. Оның шамалауынша, бұл ұғымның философиялық мәні “өзінің нақты
бейнесінен абстракцияланып алынып отырған құбылыстың жалпылама, қажетті
және мәнді қасиеттерінен көрініс табады. Дамудың белгілі бір кезеңіндегі
нақты қоғамның санасын, өзінің өмір сүру барысындағы шынай қоғамдық сананы
айқындайды”. А.К.Уледов: қоғамдық сана мен қоғамның санасы деген
ұғымдарының ара жігін бөліп қарастырады және тарихи қалыптасқан ұлт, тап,
халық санасы т.б. қауымдастық ұғымдарының аражігін белгілеп алудың маңызы
зор- деп атап көрсеткен 27;56.
Мұндай категорияларды ескермегенде, “ұлттық сана” мен “ұлттың санасы”
деген ұғымдардың мазмұнын ашып алуымыз керек. А.К.Уледов тағы бір еңбегінде
қоғамдық сана құрылымын гносологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарастырады.
“Гносологиялық тұрғыдан алғанда - деп жазды ол, - сананың құрылымдық
элементтеріне түйсік, қабылдау, түсінік, ұғым және соларға ұқсас сезімдік,
еріктік және рационалды құрылымдар жатады.Әлеуметтік тұрғыдан алғанда оған
білім, пікірмнение, наным убеждение, қалыптар нормы, символдар,
бағалықтар енеді.
Қоғамдық сана ұғымының негізін құрылымына қарай саралауға көшейік.
Б.Ф.Поршнев қоғамда көрініс беріп жүрген қауымдастықтарды төрт категорияға
бөледі:
1. Макротоптар таптар, ұлттар т.б..
1. Микротоптар еңбек коллективтері.
1. Мегатоптар әлемдік сипат тенденциясын таситын қауымдастықтар,
ұйымдар, қоғамдар, халықаралық бірлестіктер, әлемдік діндер...
1. Субмикроқауымдастықтар түрлі келісімдер, ақылмен тілтабысушылар.
Ұлттық рухани элементті ұлттық мінездің нышандарымен, ұлттық
психологиямен шектелмейді, идеология жағын қамтымайды-деген
Г.Е.Глерзманның пікірін әділ сынай келіп, Б.А.Грушин, Э.Х.Степанияның
ұлттық санадағы басты нәрсе-ұлттық психологияның спецификалық
ерекшеліктері емес, ұлттық нанымдар мен ырымдар емес, ұлттың көкейкесті
мүдделерінің дәлме-дәл көрінісі, яғни ұлт азаттығы менәлеуметтік процесс
идеялары мен көзқарастары болып табылады деген тұжырымын жақтап шығады.
Г.Г.Диминскийде саяси ұйымдасқан топтың санасына үлкен мән береді. Топты
біріктірудің, дамытудың және ынтымақтастыққа келтірудің тарихи шешуші
факторы-топтасқан әрекет. Сол топтың мүдделері, бағалықтары және мақсаттары
дем берген бұқаралық, қоғамдық-саяси мәдени, идеологиялық қозғалыстар
болып табылады - деп қортындылайды ол топтың санасына қатысты ойларын.
Ұлттың келешегін, оның экономикалық өрлеу мен әлеуметтік пргресске
қол созуын, әлемдегі өзге ұлттармен терезесі тең өмір сүруін, мәдениетінің
шарықтап дамуын қамтамасыз етуге бағытталған идеялар мен көзқарастар
жинақтығын өз ұлтын сүйетін, патриоттық сезімдерді алып жүретін индивидті
бірден-бір әрекетке бастауыш фактор болып табылады. Сонысымен де ол ұлттық
өзіндік сананың құрамдас компоненті болып шығады. Қазақ халқының қазіргі
тарихи даму сатысындағы ұлттық ойынын жетіп тұрған баспалдағы - қазақ
ұлтының санасы болып шығады. Сонымен ұлттық сана - қазіргі Қазақстанды
мекендеген барлық халықтық санасы, ал нақты ұлттың санасы бұл жерде
қазақ ұлтының санасы - ұлттық санасының құрамдас бөлігі болып шығады.
Мұның мемлекеттік мүддемен парапар болып тұрған қазақ ұлтының мүддесінен
айырмашылығы да сонда : мүдде - келешекте іске асырылатын мақсат-
мұраттардың жиынтығын көрсеткенде, сана - қазіргі кездегі ұлттық ойдың
жеткен жерін айқындайды.
Ал өзіндік сана деп отырғанымыз - индивидтің өзі қайталанбас жүйе
ретінде қабылдаған, өзі туралы салыстырмалы тұрақты түсінігі, өзіндік МЕН-
ұғымының тұтастай бейнесі. Қазақ тілінің түсіндірмесі сөздігінде
самосазнание - полное понимание самого себя, своего значения, своей роли в
жизни, в обществе - деп жазылған. Осыдан, ірі әлеуметтік топ - ұлттық
өзіндік санасы дегенді сол топ өкілі болып табылатын индивидтің өздік
саналарының жиынтығынан тұратынын шамалау қиын емес. Сонда, өздік сана
дегеніміз әлеуметтік психологияда қолданып жүрген, әлеуметтік топтың
санасын білдіретін, орыс тілінде самосазнание деп қолданып жүрген ұғымның
баламасы болып шығады.
Этникалық өзіндік сананы анықтай отырып енді индивидтің өз ұлтына
деген қатынастарын айқындайтын формасы, ұлттық сезімді немесе этникалық
сезімді айта кетуіміз қажет. Ұлттық сезім негізінен үш элементтен: а)
адамның белгілі бір ұлттың өкілі екенін сезінуден; ә)сол ұлттың
жетістіктерін мақтан тұтудан; б) ұлтты және өзінің ұлтқа тәндігін
қадірлеуден тұрады.
Қазіргі ұлт қатынастары туралы философиялық әдебиеттерде ұлттық
психологияның құрылымдық элементтеріне ұлттық мүдденің психологиялық, саяси
және рухани өміріндегі мүдделер тек психологиялық қажеттіліктен ғана тумаса
керек. Тек психолоиялық қажеттіліктен ғана тумаса керек. Тек психологиялық
талап-тілек ұлттық мүддені әлеуметтік психологиялық құбылыс ретінде толық
сипаттай алмайды, соны ескере отырып, материалдық жағы басым екендігін
естен шығармауымыз қажет. Ұлттардың экономикалық, саяси мүдделері
психологияның қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен ұлттық мүдделер
экономикалық, саяси, құқылық, рухани түрінде ұлттық объективті талаптардан
келіп шығады. Ұлттық мүдденің мазмұны объективті бола тұра, ұлттардың
санасына немесе еркіне байланысты емес, өндіріс қатынастарының жағдайы мен
деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес келеді. әр түрлі ұлттардың өзара қарым-
қатынасыолардың өздерінің өндіргіш күштерді, еңбектің бөлінісін және ішкі
қатынастарды қаншалықты дамытқанына байланысты. Соған сәйкес тек бір ұлттың
басқаларға қатынасы, сол ұлт өмірінің ішкі және сыртқы қатынастарды
дамытуыныңы деңгейі мен дәрежесіне байланысты. Еңбектің қоғамдық бөлінуі
мен өндіріс құралдарына қатынастар мүдденің мазмұнын құрап, біріне-бірі
етене араласып, себепші болып жатады. Кейбір зерттеушілер ұлттық мүдде
ұлттардың мұқтаждығын қанағаттандырудағы объективті қажеттіліктердің
байланысы деген пікірді айтқан пікірлердіде кездестіреміз.Әрине, бұндай
пікірмен келісу дұрыс емес, себебі ұлттық мүдденің әлеуметтік мәнін тек
мұқтаждықты қанағаттандырумен ғана шектеп қоюға болмайды. Ұлттың
қалыптасуында өзара тығыз байланысты мүдде мен мұқтаждық едәуір ықпал
жасайды. Мұқтаждық - Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беті
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3
I-тарау Этникалық қарым-қатынас туралы
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... .8
1.1 Қарым-қатынас ұғымы, маңызы,
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының
психологиялық
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті .
қарым-қатынасқа
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
II-тарау Этникалық қарым-қатынасты
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 Жұмыстың мақсаты, пәні,
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34
2.2 Зерттеу әдісіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 37
III-тарау Зерттеліну жұмысына алынған әр түрлі ұлттардың өз ұлтын
басқа ұлттарды бағалау ерекшеліктері
3.1 Қазақ ұлт өкілдерінің өзін-өзін және басқа ұлттардың
психологиялық ерекшеліктерін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
3.2 Орыс және украин ұлттарының өзін-өзі бағалау және
қазақтарға психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
3.3 Ұлттардың өзін-өзі және басқа ұлттарға психологиялық
сипаттамасын салыстырмалық түрде
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... 49
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 52
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 57
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда еліміздің егеменді ел болғалы
ғылым, мәдениет салаларында жасалып жатқан шаралардың барлығы жастарға
жалпыадамзаттық және жеке ұлттық игіліктер негізінде тәрбие мен білім беру
ісін неғұрлым жоғары деңгейге көтеруге ықпал етуде. Сондықтан қоғамдық
өмірді демократияландыру және ізгілендіру жағдайында ұлттық ерекшелігімізді
айқындайтын рухани, қарым-қатынас мәдениетімізді жетілдіруде ұлттық сананы
қалыптастыру көкейкесті мәселеге айналып отыр.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік болмысын қалыптастыру, оның
егемендігін нығайтып, ұлттық сана мен тәрбиемізді қалпына келтіру және
өркениетті елдер қатарынан орын алу ұлттық мемлекетімізді қалыптастырудағы
басты шарттардың бірі [1,2].
Жастарды ұлттардың психологиялық ерекшеліктерінің негізінде қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі ұлттық мәдениетімізді дамытуға,
ұлттық құндылықтар мен мәдени мұраларымыздың мәнін түсіну, тарихты зерделей
отырып, жан-жақты дамыған, рухани мәдениетті жеке тұлға тәрбиелеуде,
психологиялық тұрғыда қалыптастыруда маңызы зор. Осы орайда ең негізгі
талаптардың бірі –әр бір ұлт өзінің ұлттық қасиеттерін танып-білу, соның
негізінде қарым-қатынас мәдениетімізді қалыптастыру. Өзімізді-өзіміз танып,
өзгелерге таныту, яғни ұлттық ерекшеліктеріміз бен құндылықтарымызды
бүгінгі талаптарға сәйкес жүйелеп, байытып, дамытып, басқаларға тарату
арқылы өзіміздің ұлттық деңгейлерімізді көтере білу. Осыған байланысты
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді даярлау барысында ұлттық
психология идеялары негізінде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру кәсіби
даярлықтың ажырамас бөлігі ретінде қарастыру керек.
Қарым-қатынас – білім мен біліктілік, дағды және адамның ішкі
құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылығы ретінде қарастыруға болады.
Қарым-қатынас – білім мен мәдениеттің компоненті, оның бөлінбейтін бөлшегі
іспетті адамзаттық дүниетанымы мен сана-сезімін жетілдірудің ерекше жолы.
Ұлттық құндылықтарға негізделген қарым-қатынас мәдениеті тұлғалардың
саналы көзқарасын, ізгілікті қарым-қатынас орнатуына, рухани-адамгершілік
құндылықтарының қалыптасуына, жүйелі іс-әрекет жасауына мүмкіндік береді.
Адамның қарым-қатынасына ұлттық ерекшеліктердің әсер етулерін
зерттеуге арналған және осы жағдайды психодиагностикада қолданылатын
әдістерді пайдалана отырып мәселені қарастыру. Ғылыми жобаның өзекті
мәселесі заман талабына сай көп ұлтты мемлекеттерде ұлтаралық қарым-
қатынаста психологиялық ерекшеліктерді есепке алу аса маңызды мәселелердің
бірі болып табылады. Қазақстан мемлекетіндегі негізгі қалыптастырушы қазақ
ұлты өзіндік ерекшеліктерімен қарым-қатынас пен олардың мәдениетінің
қалыптасуына өзге ұлттарға да әсер етіп тұратындығы сөзсіз. Негізінен
ұлттық ерекшеліктер, олардың компоненттері, өзара байланыстары әлі де
толығымен зерттелініп болмағанымен, оның психодиагностикалық,
психокоррекциялық, коррекциялы-педагогикалық іс-әрекеттері жеке адамды
адекватты түсіну үшін маңызды роль атқарады. Зерттеу жұмысының
объективтілігі осында.
Бүгінгі таңда бұл проблемаға философтар, психологтар, педагогтар
ерекше мән беріп, әр қырынан зерттейді. Мәселен, оның философиялық негізін
ТМД ғалымдары ( А.Г. Байбурин 2, Н.Д. Левитов 3, М.С.Каган 4)
республикамыздың ғалым философтары (Ж.М. Әбділдин 5 М.М.Сужиков, Г.С.
Сапаргалиев 6, Д. Кішібеков 7) қарым-қатынастың әлеуметтік
зерттеулері төңірегінде (Л.П.Буева 8, А.А.Леонтьев 9, Б.Ф.Ломов 10,
Б.Д. Парыгин 11) тұлғаны дамытудағы қарым-қатынас мүмкіндіктеріне қарай
(Б.Г. Ананьев 12, А.А. Бодалев 13, И.С. Кон 14, А.А.Леонтьев 9,
Б.Ф. Ломов 10, С.Л.Рубенштейн 15, Л.С. Выготский 16) көптеген
дәлелденген көзқарастарды көре аламыз.
Мемлекетіміздегі әр түрлі ұлт өкілдері өздерін бір тұтас халық ретінде
сезінетіндігі сөзсіз, дегенмен, психологиялық тұрғыдан ұлттық ерекшелігі,
тарихы, құрылымы, ұлттық психологиясы қаншалықты әсер ететіндігін білу
артық етпейді деген ойдамыз.Ғалымдардың зерттеу тақырыптары нарық
экономикасына өту кезеңі әртүрлі топ өкілдерінің жұмысшы, шаруа,
қызметкер, оқушы т.б. психологиясына қалай әсер етіп отырғандығы, әртүрлі
этностық яғни ұлт мүшелерінің жеке тұлғасы қалайша қалыптасып жатқандығын,
мемлекеттік тілді меңгеруге байланысты кісінің жан-қуаттары мен жеке-дара
ерекшеліктерінде туындайтын өзгерістермен және ұлтаралық немесе жеке
адамның өзге ұлт мүшесімен қарым-қатынас кезінде қалай қабылдап,
бағалайтындығы жөнінде, оның сана сезімі әсер ете ме жоқ па, міне осы
туралы болып отыр. Осыдан келе, біздің ғылыми жобамыздың тақырыбы:
“Ұлтаралық қарым-қатынас және ұлттарды психологиялық бағалау” деп аталады.
Зерттеудің нысаны - әр түрлі ұлт өкілдерінің қарым-қатынас
ерекшеліктері.
Зерттеу пәні - қарым-қатынас барысында ұлттардың психология-
лық ерекшеліктерін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты - қарым-қатынас процесінде әр түрлі ұлттардың
өзін-өзі және басқа ұлттарды бағалауының психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Ұлтаралық қарым-қатынастың этникалық негізіне теориялық
сипаттама беру.
2. Ақтөбе қаласында тұратын әр түрлі ұлт өкілдеріне психологиялық
сауалнама жүргізу
3. Әртүрлі ұлт өкілдерінде қалыптасқан психологиялық қасиеттерді
салыстырмалы түрде тәржімелеу.
4. Әрбір ұлттың өзін-өзі және басқа ұлттарды бағалау негізінде
қалыптасқан психологиялық ереекшеліктерін атап көрсету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: психологиялық ерекшеліктерді нығайтуға
жағдай туғызған кезде ұлтаралық қарым-қатынас тиімді болады.
Зерттеудің жетекші идеясы: Әр түрлі ұлттардың өзін-өзі және басқа
ұлттарды психологиялық бағалауы қарым-қатынас үрдісінің тиімді болуына
мүмкіндік туғызады.
Зерттеу әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық,
педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық
талдау жасау, әрбір ұлт өкілі белгілі бір психологиялық қасиеттер бойынша
өзге ұлт өкілін және өз ұлтында жиі кездесетін қасиеттерді он баллдық жүйе
бойынша бағалау (ГОЛ-биполярлық әдістеме) және ұлттық ерекшеліктерді
айқындауға арналған сауалнама жүргізу, нәтижелерін өңдеу және қорытындылау.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде мәселенің теориялық негіздері, зерттелу деңгейі
қарастырылады, жұмыстың ғылыми аппараты жасалды. Түрлі әдебиеттерге талдау
жасалынып, ғылыми тұжырымдар қарастырылды. Тәжірибе жұмысының бағдарламасы
даярланды.
Екінші кезеңде Ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып қарым-қатынасты
ұйымдастырудың тиімділігі анықталып, әдістемелік нұсқаулар берілді.
Жүргізілген сауалнама жұмыстарының нәтижелері сараланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
1. Этникалық қарым-қатынас мәселелерінің, теориялық негіздері
анықталды.
2. Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті қарым-қатынасқа
әсерінің психологиялық проблемалары қарастырылды.
3. Ұлттардың психологиялық қасиеттерін анықтауға мүмкіншілік беретін
сауалнамалар құрастырылып жүргізілді, қорытындыланды.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы:
- Этникалық өзіндік сана-сезім, этникалық қарым-қатынас психологиялық
тұрғыдан негізделеді;
- Қарым-қатынас, ұлттық ерекшелік, ұлттық сана ұғымдарының мазмұны
ашылды;
- Адам баласында этникалық сананың қалыптасуының кейбір теориялық
мәселелері қарастырылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Психологиялық қасиеттерді анықтауға арналған әдістемелерді
тақырыпқа сәйкес өңдеу;
- Жүргізілген ұлт өкілдеріне жүргізілген сауалнама нәтижесін өңдеу
жеке-жеке сипаттама беру;
- Ұлттардың өзін-өзі және басқа ұлттарға психологиялық мінездемесін
салыстырмалы түрде сипаттама берілді;
Ғылыми жобаның құрылымы: Ғылыми жоба кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, объектісі, пәні, мақсаты,
міндеті, ғылыми болжамы, жетекші идеясы, зерттеудің әдістері мен негізгі
кезеңдері, практикалық мәні, жаңалығы мен теориялық мәні, кезеңдері
баяндалды.
“Этникалық қарым-қатынас туралы мәселелер“ атты бірінші тарауда Қарым-
қатынас ұғымы, маңызы, ғылыми түсініктер мен анықтамалар, ғылы-ми
әдебиеттер талданып, адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының
психологиялық проблемалары мен этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделік-ті
қарым-қатынасқа әсері жөніндегі ғылыми-педагогикалық, психологика-лық
еңбектердегі зерттелуі анықталды, негізгі ұғымдарға анықтама берілді.
“Этникалық қарым-қатынасты зерттеу“ атты екінші тарауда Жұмыстың
мақсаты, пәні, объектісі және зерттеу әдісіне сипаттама берілді.
“Зерттеліну жұмысына алынған әр түрлі ұлттардың өз ұлтын басқа
ұлттарды бағалау ерекшеліктері“ атты үшінші тарауда қазақ және басқа ұлт
өкілдерінің өзін-өзі бағалауы мен психологиялық қасиеттерінің салыстырмалы
зерттеу нәтижелеріне сипаттама берілді.
Қорытындыда ғылыми болжамды дәлелдейтін зерттеудің нәтижелері
мен тұжырымдар мазмұндалады. Қосымшада Ұлтаралық қарым-қатынас барысында
психологиялық баға беру жұмыстары бойынша сауалнамалар, психологикалық
әдістемелер ұсынылды.
I Этникалық қарым-қатынас туралы мәселелер
1.1 Қарым-қатынас ұғымы, маңызы, ролі
Осы еңбекте қарым-қатынас, баға беру және адамды адам қабылдау
мәселелеріне кейбір көзқарастарды объективті көрсетуге ұмтылыс жасалады.
Сонымен қатар, осы құбылыстарды этнопсихология тұрғысынан зерттеу
қажеттілігін негіздеуге ұмтылыс жасалды. Еңбекте әлеуметтік психология,
атап айтқанда, осы әдіспен зерттеуге пайдалануға болатын әдістер бөлігі
қаралды.
Алайда, еңбекті жазу нәтижесінде этносаралық диссонанс құбылысын
зерттеуге ыңғай жасау мүмкіндігі туралы жаңа ой туындайды. Алдағы уақытта
жұмыс бағыты өзгеріп, еңбекке енгізілген қағидаларды сыни қарастыру талап
етілуі мүмкін. Пайдаланған терминдердің мәнін анықтау барысында нақты
дәлелдері бар ғылыми зерттелген еңбектерді алға ұстадық. Қарастырылған
тақырып, шынында да көкейкесті, зерттелуі аз тақырып болып табылады және
терең профессионалдық зерттеуді талап етеді.
Қарым-қатынас, іс-әрекет, сана, жеке адам сияқты т.б. категориялардың
қатарында болса да, психологияның арнайы зерттеу пәні болып есептелінбейді.
Ол көптеген қоғамдық ғылымдармен оқытылады. Сондықтан мәселені шешу
барысындағы аспектіде бұл категорияның пайда болуы жалпы оның іске асуы
психологиялық өзгешелігі болып табылады.
Қарым-қатынас процесі кезінде әрбір жеке адам өзін ерекше түрде,
белгілі бір көлемде басқа адаммен, оның әдісімен, нәтижесімен,
елестетуімен, ой-пікірімен, бағдарымен, қызығуларымен сезімімен және де
тағы басқа қасиеттерімен алмасу әрекетін жасайды. Қарым-қатынаста субъект
ерекше формада өз бетінше белсенді қатысады. Қатысушы адамдардың тәсілі мен
динамикасы әлеуметтік функциясымен анықталады.
Жалпы қарым-қатынас ұғымы - бұл іс-әрекет, сана және адам сияқты
категориялардың қатарында болып қана қоймай, бұл мәселені шешу барысында
оның категория ретінде пайда болуы мен нақты іске асуы жөнінде
психологияның арнайы зерттеу пәні болмаса да, психологиялық өзгешелігі бар
қоғамдық ғылым болып табылады.
Бұл қарым-қатынаста субъект ерекше формада өз бетінше белсенді
қатысады. Байланыс жасауға тек дара индивидтер ғана емес, сонымен бірге
бірнеше адамдар тобыда бола алады. Сол себептен субъект болып табылатын
адам көп салада және әртүрлі қатынаста бола алады деп айтуға болады.
Адамзат қоғамымен адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамуы - диалектикалық
күрделі процесс. Қоғам дамыған сайын қарым-қатынас мүмкіншілігі де кеңейе
түсуде. Белгілі қоғамның өзіндік дамуы басқа адамдармен және қоғаммен қарым-
қатынас жасауының және келісім жүргізу жүйесімен белгіленіп отырады.
Адам - бұл әлеуметтік мән, оның өмірі мен дамуы басқа адамдармен
өзара әрекетсіз және қарым-қатынассыз мүмкін емес. Санаға ие болушы адам,
басқа адамдармен қарым-қатынаста болуының салдарынан жеке тұлға болып
қалыптасады. Ересек адамдар осыған байланысты қарым-қатынасқа жеке тұлға
болып қатыса отырып, өзінің деңгейіне сай басқа жеке тұлғаны қажет етеді.
Қарым-қатынас ұғымы туралы көптеген зерттеуші ғалымдар өз пікірлерін
ұсынған болатын. Ал Б.Ф.Ломов, А.А.Леонтьев, Б.Д.Парыгин және
А.А.Боделевтер белсенді ғылыми жоспарларымен, принциптерімен және
феноменологиясын әрі қарата оқыту жолдарымен, қарым-қатынастың механизмін
зерттейтін, қолданбалы еептерімен, әртүрлі шешімдерді шешу үшін және осы
бағдарламаны әрі қарай дамытатын жалпы психологияның теорияларының
қалыптасуына қасиетті бейнелеуші әдістерімен белгілі болып отыр.
Жеке адамның әлеуметтенуі өзінің қоғамына тиесілі мәдени құндылықтар,
өзара қатынастар, кәсіби әлеуметтік талаптарға байланысты болады. Немесе,
бұл ұғымды Ф.Р. Байкиннің сөзімен түсіндіруге болады: “Адамдар-мен қарым-
қатынаста болу үшін немен қарым-қатынаста болуың керек, яғни алдымен жеке
басында қаймығу, сезіну, пікір болуы тиіс”17. Ал И.Канттың ойынша “Қарым-
қатынас кезінде адам міндетті түрде өзінің ақыл-ойын қолданады”7;19.
Қарым-қатынас деп – екі немесе одан да көп адамның қатынастарын жасап,
реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке
бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. М.В.Гомезоның сөзімен айтсақ “Қарым-
қатынас - бұл адамдар арасындағы байланыс нәтижесінде бір адам екінші бір
адамға әсер ету”18. Қарым-қатынас бір кезінде адамның қажеттілігін дамыта
түседі. Қарым-қатынас арқылы адамдар әртүрлі практикалық және теориялық
әрекеттерді ұйымдастырады, яғни хабар алмаса отырып өзара түсінісу,
игілікпен бір-біріне сырттай әсер етеді. Осы процесс кезінде жеке адам
аралық өзара қатынас дамып және қалыптасу арқылы көрініп отырады.
Психологиядағы қарым-қатынастың методологиялық мәні бар проблеманы
В.Н.Мясищеваның жұмысынан белгілі бір деңгейде көруге болады19.
Бөгде адамға бір нәрсені хабарлағанда, нұсқау бергенде немесе сұрақтар
қойғанда, яғни онымен өзара байланыс жасағанда жеке адам өзінің қатынасының
пайдалы екендігі жайында қажетті хабар алады. Адам арасындағы қарым-
қатынаста түсінушілікке жету қолданатын әдіске байланысты. Сыйластық
формасында басқару адамның тұлғасы, оның белсенділігі, тәртіптілігі,
әділдігінің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Адамзаттың қоғамымен адамдардың қарым-қатынасының дамуы -
диалектикалық күрделі процесс. Қоғамның даму барысы мен қарым-қатынастың
мүмкіншілігі кеңейе түсуде. Белгілі бір қоғамның өзіндік дамуы басқа
адамдармен және қоғаммен қарым-қатынас жасауының және келісім жүргізу
жүйесімен белгіленіп отырады. Соңғы уақыттарда қарым-қатынас
психологиясының қолданбалы және әдістемелік мәселелеріне ғылыми тұрғыдан
көп көңіл бөлінуде. Психологияның бұл саласына арналған жаңа монографиялар,
мақала жинақтары жарық көруде. Санаға ие болушы адам, басқа адамдармен
қарым-қатынаста болуының салдарынан жеке тұлға болып қалыптасады. Ересек
адамдар қарым-қатынасқа жеке тұлға болып қатыса отырып, өзінің деңгейіне
сай басқа жеке тұлғаны қажет етеді. А.В.Петровский : “Қарым-қатынас - бұл
адамдар арасындағы байланысты көп жақты етіп дамытатын процесс, басқа
адамды жете түсініп, қабылдап, әрекет ету барысында қажеттілікті
қанағаттандыруға бірігіп пайда болатын бірдей стратегиямен әрекеттенуді
айтамыз” - деп анықтамасын белгілеп беріп отыр20;64. Қарым-қатынас өзіне
екі арадағы қатынастардың сапалы мінездерін бірлесіп әрекеттену арқылы
информация алмасуды енгізе алады. Қатынастың қарауы етіп - тілді
пайдаланады. Екінші жағынан сөз алмасу барысында тек сөзді қолданып қана
қоймай, әрекеттерімен және қылықтарымен әсер етеді. Үшінші жағынан,
байланыстағы адамдар бір-бірін қабылдауға мүмкіншілік береді. Ең күрделісі,
мысалы қабылдаушы қасындағы адамға “ол ақылды, түсінігі мол” деген оймен
қатынас жасауы мүмкін немесе “ол ештеңені түсінбейді, оған айту-айтпау
бәрібір” деген ойда болуы мүмкін. А.В.Петровскиийдің теориясында қарым-
қатынас процесінің мынадай үш түрлі тұстары көрсетілген: коммуникативті
(хабардың берілуі), интерактивті (өзара әрекеттенуі) және перцептивті
(өзара қабылдауы) 20;107. Сол сияқты психолог А.Г.Ковалевтің пікірінше:
“Қарым-қатынас процесінде адамдар ой алмастырады. Осы ойдан әрбір жеке
адамның өмірге деген көзқарасына материалдық және рухани ең алдымен
ұнамдылығын құндылықтарын, ақыл-ойына баға беруге болады.”21;98 Бұл
жерде түрткі болған ұнамдылық қатынастарды жалпы нығайтушы болып тұр.
“Жалпы ойдың пайда болуы немесе бір ойдан екінші бір ойға ығысуы - ой
ерекшеліктеріне байланысты пікір таласушылықтың нәтижесінен туады” - дейді
А.Г.Ковалев 21;204. Ойдың түбірімен өзгеруі немесе жөнделуі жалпы
көзқарасты дамытады. Сондықтан қарамақайшылық пайда болады. “Байқаудың
нәтижесінен,-деп жазады Дж.Фурст - көбіне ересек адамдар бір-бірінің ой-
пікірлерін саналы түсініп, көзқарастарын ұзақ уақыт бойы сақтап, әлеуметтік
құндылықтарды зерттейді” - дей келе, өз пікірін төмендегідей етіп
қорытындылайды: Қарым-қатынас процесі кезінде өзара әсер ете отырып, бір-
бірінің қайғысына, қуанышына, көңіл-күйіне ортақтасады . Дж. Фурстің ойына
ешқандай қарсылықсыз келіскен Ращев: Адамдар бір-біріне өзара көңіл күймен
әсер етіп ортақтасу қабілеті табиғатынан қалыптасқан. Адамдардың бірге
қуануы, ренжісуі тумысынан пайда болған қасиет деп құптайды 3;8.
М.М.Сужиковтың пікірінше Адамдар бүкіл өмірінде өзге адамдармен
қатынасу арқылы бағыт алады және қалыптасады6;79. Бірақ бұл сөзін
нақтылай түсетін болсақ, психологиялық тұрғыдан қарым-қатынасты
қалыптастыру, үшін білімін тереңдету маңызды роль атқарады. Жеке пікір
басқа жүзбен байымдаумен анықталады, оның көңіл күйінен тәуелді, яғни қарым-
қатынас жасайтын адамына байланысты.
Әлеуметтік психологияда қабылдау мен қарым-қатынас ұғымын бірдей етіп
қарастырмайды. Бұл терминді кейбіреулері өзгелердің сыртқы көрінісін
бейнелеуші деп түсінеді. Көп жағдайда қабылдау жалпы психология саласында
қолданылады. А.А. Бодалев ұғыну мен қабылдауды бір-бірінен айырылмайтын
тәуелді процесс деген болатын.Өзге пікірлер бойынша қабылдау бұл өзге
адамдардың сыртқы келбетінің жиынтығымен және оның мінез-құлқының ішкі
(психологиялық) жағдайын білдіретін түсінік деп біледі. Қабылданған кездегі
ой деңгейінің талдануы да қабылдау актісіне әсер етеді 13;153. Бұл
көзқарасты Г.М.Андреева дамыта келе ол: қабылданған адамның сыртқы
белгілері индивиттің жеке мінездерімен және сол бағытқа негізделген
қылықтарының интерпретациясымен сәйкес келіп отырады 22;246. Жалпы
психологияда Б.Ф.Ломовтың теориясында қарым-қатынастың 3 деңгейі
қарастырылады: 1) Макро деңгей, яғни индивид өз қоғамына сай адамдармен
қарым-қатынас жасайды, ол адамның дәстүрлері, әдет-ғұрыптары және тегі бір
болып келеді, кез-келген жеке адам қарым-қатынас кезінде өзіндік ұстанымына
бағыттайды . 2) Мезодеңгей - бұл жұмыс кезінде қарым-қатынастың бір немесе
бірнеше тақырыпқа бағытталауы. 3) Микродеңгей - мұнда белгілі бір
айқындалған көріністерінің белгілері арқылы қатынас жасайды. (сұрақ-жауап,
мимика және пантомимикалық актілер және т.б.). Микродеңгей қарым-
қатынастың басқа деңгейіне негізделген, клеткалар тәрізді қарапайым
элементтерінен тұрады10;280.
Қарым-қатынас туралы ой-пікірлерді қарастыратын, болсақ негізгі құрал
тіл, оны пайдалану үшін сөз қолданылады. Сөз арқылы адамдар бір-біріне
жағымды және жағымсыз әсер ете отырып бір-бірінің қайғысына, қуанышына
ортақтасады. Бұған Дж. Фурсттың Адам адаммен қайғырады, оған ол теңбе-тең
бірге қуанады деген сөзі дәлел бола алады3;24.
Жан-жақты, мәдениетті тұлғаны кемелдендіруші сананың бірі мемлекетте
Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын, басқа нормативтік
құқықтық актілерін сақтау және қолданудың бүкіл тәжірибесінен, сол секілді
азаматтардың осы негізде бекітілген құқықтары мен бостандықтары сақталуының
нақты жағдайынан туындайтын жеке адамның құқықтық санасы - әрбір тұлғаның
белгілі бір ұлтқа қатыстылығы бұған ешқандай айырықша құқықпен бостадық
қосып-алмайтыны жөніндегі Қазақстан мемлекетінің объективті факторын жете
ұғынуы болып табылады 23.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайларға байланысты бір ортаға түскен
адамдардың бірі екіншісінен - өзін алшақ ұстау қажеттілігі де туындап
қалады. Мұндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек көрушілік танытып,
арадағы мәселе бойынша ешбір келісім мүмкіндігін танытып, арадағы мәселе
бойынша ешбір келісім мүмкіндігін таба алмайды да, іздемейді. Мұның бәрі
ортадағы жанжалды қатынастың ушығуынан. Сонымен бірге адамдар арасындағы
қарым-қатынастың бір ерекшелігі бұл - амбивалентті қатынастар. Мұндай ара
байланыстың себебі бір адамдағы екіншіге деген өзара тікелей қарсы екі
бірдей эмоцияның : жек көрушілік пен құрметтің қосарлана жүруі. Осыдан
мұндай қатынастағы адамдар өздерінің көңіл төркінінде жатқан ниеттерінің
нендей жағдайда екенін айырып алуында біраз қиналады.
Қарым-қатынас - бұл екі (немесе бірнеше) адамның өзара бір-біріне
әсері, олардың қарым-қатынасты жақсарту және жалпы нәтижеге қол жеткізу
мақсатындағы өзара келісу арқылы өз күштерін біріктіруге бағытталған
үрдісі.
Кімде-кім қарым-қатынасты тек жәй ғана қатынас емес, ол өзара әсер ету
деп қарастырған (А.А.Смирнова, АфанасьеваВ.Г.) 24,25.
Қарым-қатынас барысында адамдардар бір-бірін қажетсінуініңде өз мәні
бар-ол адамгершілік сипатты байланыстарда болады. Мұндайды психология-да
альтруистік қатынас деп атайды. Альтруист адамдардың барша ойы, іс-әрекеті
әрдайым тек жақсылыққа, қай жағдайда да жәрдем етуге бағышталады.
Психологиядағы трансакциялық талдау бағыты қарым-қатынасты үш
позицияға бөледі: Бала, Ата-ана, үлкен кісі, яғни күнбе күнбе-күнгі
байланыста үш түрлі қарым-қатынас жасаймыз. Бұл теорияның негізін қалаушы,
көпшілік арасында кең тараған Игры который играет люди атты еңбектің
авторы Э.Берн 31. Бұл қарым-қатынас көбінесе жұбайлар арасындағы қарым-
қатынас барысында сипаттама беруге болады. Мысалы, Кейде жас әйелдер
күйеуімен қарым-қатынаста өзін қайтадан тентек қыз сияқты сезінгісі келеді,
әртүрлі күтпеген жағдайларда шаң жуытпайды. Күйеуі бұндай кезде ата-ана
позициясымен сенімділігін көрсете алады, қамқорлықпен айналысады, бірақ бір
өз шешімін өзгертпеу керек. Келесі бір мезетте мысалы, өз ата-анасымен
қарым-қатынас жасағанда, оның өзі бала позициясына түседі. Әдетте
жұмыстастармен қарым-қатынаста үлкен кісі позициясымен ескерілетін жай
кейіп,саликалылық, өз амал қимылына жауапкершілік қарым-қатынаста тең
құқылы болуға тырысып, талпынады. Ата-ана позициясында үлкен әке, әпке,
ұқыпты жұбайы, педагог, дәрігер, бастық, саудагер, яғни Ертең келіңіз
дейтін рольге айналады. Ал Бала позициясында жас маман, аспирант, әнші,
халық қалаулысы, елінің елеулісі ролі беріледі. Үлкен кісі позициясы -
көрші, кездейсоқ жолсерік, өз бағасын білетін және тағы басқа да рольдерде
бола алады. Күнделікті қарым-қатынас барысында өзімізге белгілі кейбір
көріністерді байқауға болады. Позияны қатынас жасау барысында ұстану
кейбір кездерде конфликтілік ситуацияны болдырмауға немесе алдын-алуға
мүмкіншілік туғызады.
Адамдар арасындағы үйлесімді қатынастар өмірде сирек кездеседі,
сондықтан мұндай қатынастарды адамдардың мәңгі арман еткен мұраты ретінде
қарастырған жөн. Бұл қатынастар типіне тұрмыста кезігетін “сүйіспеншілік”
қатынасты жатқызуға болады. Егер бір адамның екіншісіне психологиялық
тартымы болса, бірін бірі адамгершілік сезіммен қабылдаса, екінші адамға
қолынан келген жақсылығын аямаса, міне мұндай қатынасты-үйлесімді қатынас
деуге болады. Ал, адамдар арасындағы қатынастар сол қатынастардың нақты
адам өміріндегі маңызына қарай да бағаланады. Қарым-қатынас адам үшін
неғұрлым маңызды болса, оның бағалануында соғұрлым дәлсіздіктер жіберілуі
мүмкін. Өзінің төңірегіндегілермен байланысына аса үлкен мән берген
адамдар, арақатынастарының ұнамды тұстарын асыра мақтауға бейім келеді.
Керісінше, кімде кіммен ұнамсыз қатынаста болса, адам ондайда қарсыласын
түбін түсіре жамандауға ниеттенеді де тұрады.
Жеке адамдар аралық қарым- қатынас толық қалыптасып, орныққаннан кейін
біркелкі тұрақты қалыпқа келеді. Егер де қарым- қатынастарға тән осы қасиет
болмағанда, адамзаттық қауымдар: мемлекет, мекеме және топтар түзілмес еді.
Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастар өте нәзік те үзілгіш келеді,
себебі нақты тұлғалар арасындағы қатынастар сол қатынас иелерінің құбылмалы
көңіл-күйіне тәуелді. Уақыттың өтуімен, жастың егде тартуымен аралық
қатынастар тұрақтала түседі, балалық пен жас өспірім шақтағы адамдар
арасындағы бұрқасын жол таңдау бұл кезде сабасына келе бастайды, адамның
ішкі дүниесі сабыр тауып, кездейсоқ қатынас, байланыстарға құлай түспей, өз
қалауын таңдай алу қабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуы адамдар
бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екіншісі көнігіп, өзара үйлесімге
бейімделуін айтамыз. Дегенмен, ұлттық ерекшеліктер, ұлттық сана адамның
қылығына, қарым-қатынасына әсер етпей тұрмайды. Сондықтан елімізде басым
болған ұлттардың психологиялық ерекшеліктерін танып білу және оларға өзара
баға беру аса маңызды болып табылады.
1.2 Адамда этникалық сана-сезімнің қалыптасуының психологиялық
проблемалары
Заман болмысының жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік ұлттық тәлім-
тәрбиесі болатыны хақ. Егеменді қазақ мемлекетінің болашақ ұрпақтарының
сана-сезімін, ұлттық психологиясын оның сонау ерте замандағы ата-бабалар
салт-дәстүрлерін сабақтастыра тәрбиелеу қазіргі күннің ең өзекті мәселесі.
Адамның іс-әрекеті қашанда қоғамдық әлеуметтік тарихи мәнге ие.
Саналылық, мақсаткерлік, жоспар мен жүйе, ойға алған істен нәтиже шығару
адам іс-әрекетінің басты белгілері. Кісінің сана-сезімі артқан сайын, оның
іс-әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отыр. Іс-әрекет пен сана бір-бірімен
тығыз байланысты, бұл екеуінің бірлігі сақталған жерде әр түрлі жан
құбылыстары ойдағыдай дамып, қиюласып жатады.
Адамның жан қуаттарының дамып жетілуі, ойдағыдай өмір сүруі үшін
бірлесіп тірлік етудің де маңызы зор. Әркім жалғыз жүріп мақсат-мұратына
жете алмайды. Басқалармен бірлесе әрекеттесіп өмір сүру-табиғи қажеттілік.
Адам түрлі топ, ұжымдар арасында ғана қоян-қолтық араласа жүріп, өз
мүмкіндігін көрсете алады.Адамдар тобы-олардың қажет мұқтаждықтарын өтеу
жолындағы өзара бірлесуі. Топтың түрлері де сан алуан. Соның бірі-нақты,
реалды топтар. Бұл ортақ мақсатты көздеген, бір кеңістікте, белгілі уақыт
ішінде аралас-құралас жүретін адамдар бірлестігі. Топтар үлкен (макро),
шағын (микро), ресми, бейресми, ұйымдасқан, ұйымдаспаған, контоктылы,
формалары (ресми түрде арнаулы бұйрық, жарлық арқылы құралған), формасыз
(дос- жарандар, отбасы т.б.) жасанды ,табиғи, шартты (тек қағаз жүзінде
көрсетілген) және референттік болып бөлінеді. Қазақта мынадай сөз бар:
Ақиқат маңдайыңа тимей санаңа сіңбейді деген сөз бар. Тарихи тұрғыдан
талдайтын болсақ ақиқат маңдайымызға тиді. Кейбір адамдар бұрынғы саяси
басқаруды қатаң әдістерге оралуға үндеп жатады, бірақ жұдырықтың ығытымен
тәртіп орнату тарихи тұрғыдан мүлде кері нәтижелер береді.
Адам зердесі әрдайым аса талғампаз және белгілі-бір дәрежеде өзімшіл
категория болады десек қате айтпаған болар едік. Қазіргі адамдардың көбісі
бұрынғы тегін білім алу мен денсаулық сақтауды, тұрақты бір жерде жұмыс
жасап, жалақысын алып, сол жерде зейнеткерлікке дейін отыруға болатын
орнықты және жайлы жұмысы болғанын аңсайды. Бірақта бұл жерде біздің
бәрімізге де мынадай ой еске түспейді: егер сіз жоғары білікті маман
болсаңыз,сіздің білім-білігіңіз бен қабілетіңіз сол тұста, қаншалықты әділ
бағаланатын еді немесе, сіздің еңбегіңіз, тіпті өзіңіз жұмыс істейтін,
ұйымыңыз жалпы біреуге керек пе еді ?- деген.
Бірақ өткенді марапаттауға, теңгермешілікті әлеуметтік әділеттіліктің
жоғары көрінісі ретінде аңсауға бейіл адамдар бар. Бұл психологиялық
тұрғыдан ұғынықты да түсінікті, яғни уақыт қайтып келер болса, шіркін
өткенді қайтып орнату тіпті мүмкін емес, біз ұлтымыздың өткен тарихына,
өміріне үңіле отырып, этникалық сана - сезімді қалыптасу барысында қандай
кемшіліктер, бұрмалаушылықтар, болғандығын ескере отырып, жіберілген
қателіктерді орындамауға тырысуымыз керек. Адамның ақыл- ойының өрістеп
отыруына тарихи- этникалық тұрғыдан зерттеп, әрқилы дәуірдегі адам
интелектісінің дамуы оның өмір сүрген ортасына, тіршілік жағдайы мен
әлеуметтік тәуелді. Осы ұлтымыздың ақыл-ойы мен интелектісінің дамуындағы
бірсыпыра ерекшеліктері туралы Мәжит Мұқанов тәжірибелері жүргізіп, оны
айтыс өнерімен, мақал-мәтелдің орын алатынын дәлелдеді. Оның ішкі ойын
өзіне айтқызбай- ақ алдын ала білу. Яғни ғылыми тілде корнетивтік эмпатия
деп атталатын жан қасиетін Сырым батыр мен жас келіңшектің арасындағы
диалог арқылы жақсы көрсеткен. М.Мұқанов сауатсыз адамдардың ойлау
қызметінде де рефлексия құбылысы бар екенін дәлелдеген, әр халықтың тарихи
дамуындағы айналысқан кәсібі (қазақтар үшін мал шаруашылығы), оның ақыл-ой,
өзіндік ерекшеліктерінің қалыптасуына елеулі әсер ететіндігін байқаған.
Этнос дегеніміз - уақыт және кеңістік бойынша дараланатын тарихи
процесс. Ұлтшылдықтан сақтар, қамқорлық жасайтын бұл кімге болса да келетін
ой-өмірдің сұрағы, яғни әрбір адамның өзінің құндылығын сақтау үшін күрес.
Ұлт ол кең мағынада - этнос шындық бұл этникалық ерекшеліктер мен
құндылықтар. Бұл құрылым шындықтың қосымша растаушы өзіндік ғылымның бар
болуы - этнология. Осы кезде Л.Н.Гумилевтің концепциясын еске түсіндіруге
болады, яғни этносты өзіндік болашағы бар организм, ол өзінің өмір сүру
заңдылықтарын құрады дейді. Осы организм көбіне ұзақ өмір сүреді, тұлғаның
(индивидтің) организміне қарағанда ұзақ өмір сүреді. Этнос, ұлт конфликт
туралы барлығын этникалық тұрғыдан талданады. Дәлелі, этнос яғни халық және
ұлт, бұл тек қана әлеуметтік қатынасты емес мәнді мамандықпен сонымен бұл
шеткейде қала береді. Сондықтан механикалық тасымал және басқа біреудің
тәжірибесін алмастыру және дәстүрлер тек қана тиімсіз болып қана қоймайды,
соның өзінде де берілген этносты жояды. Ол қызығушылыққа иеленсе де
организмнің өмір сүру стереотипі өмір мен мінез-құлқының бинесі оның бірігу
шамасы 26;50.
Этнос қалыптасуы бұл территорияның бірлігінен, бірігу арқылы ара қарым-
қатынаста болу жағдайын құрайды және тілдің бірігу нәтижесінен туып отыр.
Ал этникалық сана-сезіммен, ұлтаралық қарым-қатынастағы этностың сыртқы
формаларын білдіретін терминді этноним деп атаймыз. Этноним бұл халықтың
өзіндік атаулар (орыстар, немістер, қазақтарт.б.).
“Этнос” ұғымын біздің қоғам тануымызда интернанационалдықпен
салыстырғанда кейінге қалдырып отырды. Этникалық сананы - дамымаған халық
деп жариялап келеді. Бірақта бүгінгі ұлттық проблемаларды шешуге ғылымдарда
тереңінен зерттеуге, анықтауға тырысуда, сондықтан да біз адамдағы
этникалық сана-сезімнің қалыптасуының психологиялық тұрғыдан анықтауымыз
керек.
Біздің санамызда мына бір нәрсе ұмытылмауы тиіс, яғни адам бұрын
болды, болады да және табиғи жаралушы, сонымен қатар қоғамда болатын
өзгерістердің негізі. Әр адам кез-келген бір ұлттың мүшесі сондықтан оның
өзінің тарихы, мәдениеті, тілі, әдет-ғұрпы, дәстүрі, салты және шығу тегі
яғни этнонимі болады.Орыс халқының ұлы жазушысы М.Горький бұрынғы мен
бүгінгіні салыстыра келе: “Өзінің өткен тарихын танып білуге ұмтылу қазіргі
уақытта болып жатқан оқиғалардың мәнін ұғу үшін және болашақ мақсаттарға
апарып төте жолды айыру үшін өте қажет” - деп атап көрсетеді.
Ұлт ұлттық сана, ұлтаралық келісім ұғымдары әрбір отандасымыздың
көкейінде берік ұялап, іс-әрекеттімен танылуы - тәуелсіздігімізді баянды
етудің аса маңызды шарты. Біз бұл құндылықтарды қалай түсінеміз, тұп-
тамырына, бастаулары мен арналарына үңіліп көрдік пе? Бір мысал келтіруге
болады. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырда Ресейдегі, кейін КСРО-дағы ұлттық
үрдістер “Ұлтшылдық” термині түсінігінің өзін өзгертіп жібереді. Бізде
тіпті “фашизм” ұғымына бара-бар саналса, батыс елдерде ол ешкімге зиянсыз
“этностық сезім” түсінігінде қабылданды. “Этноұлтшылдық” деген термин
осыдан шыққан. Бізде қалыптасқан “ұлтшылдық” терминнен олар “асқынған
ұлттық сезім” деп атайды.
Психолог-талдаушы әрі антрополог Х.Штайнның пікірі бойынша
этностықтың тамыры табиғаты емес, адамдар санасында. Ж. Пиаже баланың
ұлжандылыққа алты жастан он жасқа дейінгі аралықта икемделетініне көз
жеткізсе, белгілі зерттеуші Б.Шофер соның негізінде өз еліне сүйіспеншілік
тәрбие арқылы даритын сезім екенін дәлелдейді. Бұл айтылған ойларды талдай
келе ұлжандылықа тәрбиелеудің, ұлттық құндылықтарды құрметтеудің маңызын
атап көрсетуге болады. Әрбір ұлт өзінің ана тілі мен мәдениетінен, сана-
сезім ой-парасат өздігінен келеді десек, терең қателескен болар едік те,
оны іс-әрекетімізбен қалыптастыруымыз қажет екенін анықтай алар едік
27;54.
Түрік халықтарынаң айтуы бойынша дұрыс өмір сүру ата-бабаларымыздың
жинақталған тәжірибелерін, ой-пікірлерін қолдаған шарттарын бұзбаушылық
дейді. Осы бағытты ұстаушы біздерміз - яғни ол қазақ халқы. Халқымыздың
ежелден желісі үзілмей жеткен көне салт-дәстүрлеррі мен әдет-ғұрыптары
рухани, мәдени және адамгершілік дүниеміздегі қымбат қазыналарымыздың бірі.
О баста адамзат баласының өзін қоршаған орта мен қарым-қатынас, негізінде
туындаған халықтың мерекелер және отбасылық той-томалақтар деп үш топқа
бөлінеді.
Діни әдет-ғұрыптарға өте ертеден қалыптасқан түрлі ырым-сырым, наным-
сенімдермен бірге зороастр будда, шаман, ислам діндерінен енген рәсімдер
жатады. Ал маусымдық мерекелерге жалпы халықтық тойлар-жыл басы тойы -
“Наурыз”, жаз тойы- “Қымызмұрындық” , күз мейрамы - “мизам”, қыс тойы -
соғым енеді. Сондай-ақ қоныс тойы, күйек байлау, күйек шашу, жүн қырқар
және т.б. кәсіптік мейрамдар да маусымдық мерекеге жатады.Ал отбасылық той-
томалақтарға- үйлену тойы, (құда түсу, жаушы жіберу, қыз таңдау, қарғы бау,
үкі тағы, ұрын бару, есік-төр көрсету, жар-жар, беташар, қыз ұзату, келін
түсіру, неке қию, отауға түсіру, отқа май құю, жоқтау, ас беру т.б. жатады.
Адам баласы шыр етіп жерге түскеннен бастап қартайып дүниеден өткенге
дейінгі өмірі үнемі сол ғасырдың даму барысындағы ізденістері жинақталған
салт-дәстүрлер аясында боллады.
“Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл” демекші, салт-дәстүрден
этностың мінез-құлқы, үлгі-өнегесі, зейін-зердесі, домалағы мен даралығы,
шешендігі мен тапқырлығы, ақыл-ой сондай-ақ, жаратушы меен жаратылысқа,
өзін қоршаған жанды, жансыз әлемге деген моральдық, танымдық, этикалық
көзқарастары көрінеді28.
Сөз жоқ мәдениетаралық білім беру жүйесіне көшу аздаған уақыттың
шаруасы емес. Бұл үшін тиісті жағдайларды дайындап, жасап ең алдымен жүзеге
асырулар болиақ.
Мәдени бостандықтар мен негізгі хұқықтарды қамтамасыз ету туралы,
қазақстан этностарының мәдени-тарихи мұраларын қорғау жөніндегі заң
актілерін жасау, ұлттық тілдердің сақталуы мен дамуы жөнінде арнайы
бағдарламар қабылдау, этностық - мәдени білім беру мәселелеріне байланысты
екі және көп жақты мемлекеттік келісімдер мен халықаралық актілерді
дайындау және оларға қол қойылуы қажет. Дегенмен ұлтаралық қарым-қатынас
жасау, оны ынтымақтандыру өте күрделі прцесс.
Бұл түрғыдан Л.Н.Гумилев ұлттардың өз ара қатынасты ойлап шығарған
жоқ, оны тарих беттерінен көрсетуге тырысты. Ол: “халықтың келісім жасау
қарапайым ғана әрекет емес, күрделі және нейтралды, үйлесімді және
дұшпанды” – деді 26;52. Сонымен бірге Наурызбайдың Ұлттың ұлы бола
білсек деген еңбегінде этникалық сананы қалыптастырудың проблемасы жөнінде
әр түрлі түйінделген пікірлерге тоқталатын болсақ, Джеймс Бейкер : “Совет
одағының құлауы біздерге, яғни американдықтарға құндылықты
қызығушылығымызбен бүкіл әлемге шындықпен қарауға мүмкіншілік беріп отыр” –
дейді 27;37. Бұл жерді терең ұғынатын болсақ, ұлтаралық құқығымен оның
қызығушылығын теңестіреді.
Этникалық сана-сезімнің оянуына, қалыптасуына КСРО-ның кезінде аса
қандай мүмкіншілік, мұрша мүлдем болған жоқ. Тек қана қазақ халқына ғана
емес сонымен бірге Украин, Беларусь елдеріне де үлкен қараңғылық көрсетті.
Ал енді Беларусь Республикасының Президенті А.Лукашенканың “беларусь
тілінде ұлы дүние жасау мүмкін емес. Ол кедей тіл. Әлемде тек екі тіл бар.
Орыс және ағылшын тілі” - дегенін қалай түсіндіруге болады. Сол сияқты
Ресейдің ғылыми - саяси журналының бірінде: “Жалпы беларусь ұлты бар ма?
Ұлтшылдар үшін сөз жоқ бар” - деп жазады. Сөйтіп кімде кім беларусь ұлты
бар деп есептейтін болса, сол адам қолма-қол ұлтшыл болып шыға келеді. Шын
мәнінде ашық қарайтын балсақ КОКП енді кемінде он жыл шамасында тұрғанда
біздің халқымыз яғни қазақ этносының өзіндік сана-сезімнің көрер жағы да
болмас еді 27;37.
Ұлттық психологияның құрылымдық күрделі элементтерінің бірі-ұлттық
сана сезім. Ұлттық сана- сезім ұлттық өкілдігін мойындай отырып ұлтқа
деген сүйіспеншілік пен жанашырлық халық мұраларының мақтанышын бағалай
білу деп түсінеміз.
Осы жерде айта кететін мәселе жалпы “ұлт” деген ұғымының өзі этностық
бастауы айқын белгіленген этно мәдени категория. Халықтың сана-сезіміндегі
терең айырмашылықтар олардың өмір сүру жағдайы, деңгейі түрліше, әр қилы
болуының салдарынан. Ұлттық сана-сезім пайда болуы халықтың тарихи дамуының
ерекше кезеңі мен байланысты.
Ұлттық мұраттың ұлылығы бесік тәрбиесінен басталса. Сөйтіп, бертін ол
шәкірт қиялының мен кім боламымен? дереу үйлесіп мақсатты жоспардан
көрініс тапқаны абзал. Демек, халқымыздың қаһармандығын, еліміздің
мәртебелігін, оның өркениет сахнасынан лайықты орын алатынын насихаттаудан
қажымау керек, шаршамау қажет. Қазақ елінің тәуелсізхдік жолындағы
соқтықпалы-соқпақты жолын, тар жол, тайғақ кешуін, тағдыр-талайын
баяндайтын соның бәрін зерделі жүрекке жеткізетін сөз қуатты болсын
29;10. Бұл пікірді талқылайтын балсақ халқымыздың даңқын асырған рухы
күшті кісілеріміздің қадір-қасиетін, қабілет-қарымын әспеттейтін әдебиет
пен өнер туындылары көп болса, жастардыңда ұлттық санадан қашық
болмайтынына сенімді болар едік.
Ұлттың сана-сезімінің қалыптасуына рухани, мәдени шығармалар үлкен
роль атқарады. Ондай шығармаларда халықтың сана-сезімдерінің жетуіне ерекше
әсер ететін көңіл-күй оқиғалар бейнеленеді. Ондай шығармаларға мәдениеттің
белгілі қайраткерлері өз халқының тарихына үңіле отырып өздері дүниеге
келтіреді. Мәдени көркем шығармалар өз халқының тарихи процесстеріндегі
ролін анықтайды, сөйте келе халық шығармасына көңіл аудару арқылы
патриоттық мәселелерін баулу мақсатын көздейді. Ұлттық сана-сезімді әрбір
топ өздерінше қалыптастырып негізгі топтық мүддеге, мұқтаждыққа, талабына
сай жүзеге асыруға тырысады. Ұлт өкілі алдымен өзін сол ұлт өкілі екендігін
мойындамай оның бар өміріндегі тарихи әлеуметтік және саяси, мәдени
құбылысына, жеріне, еліне, халқының қайраткерлеріне, батырларына деген
мақтаныш сезімі қуанышы болмаса, онда шынайы - ұлттық сезім болуы мүмкін
емес. Сондықтан біздің пікірімізше ұлтық сана-сезімді, ұлттық психологиялық
құрылымы ретінде орындау орынды әсер. Себебі белгілі бір ұлттың өкілі емес
адам жоқ. Сонымен қазіргі ұлттық қатынастар туралы философиялық
әдебиеттерде ұлттың психологиялық әлеуметтік элементтеріне ұлттық мүдденің
психологиялық жағын және негізін ғана қарастыруда. Ұлттардың экономикалық
саяси және рухани мүдделері психологиялық қажеттіліктен тумаса керек.
Психологиялық талап-тілек ұлттық мүдденің әлеуметтік психологиялық құбылыс
ретінде толық сипаттай алмайды. Ұлттардың экономикалық саяси мүдделері
психологияның қалыптасуына әсер етеді. Ұлттық мүдделері психологияның
қалыптасуына әсер етеді. Ұлттық мүдделер экономикалық, саяси, құқылық,
рухани түрінде ұлттық обьективті талаптардан келіп шығады. Әртүрлі
ұлттардың өз ара қарым-қатынасы олардың өздерінің өндіргіш күштері
еңбегінің бөлінісін және ішкі қатынастарды қаншалықты дамытқанына
байланысты. Сонымен бірге бір ұлттың басқаларға қатынасы, ішкі және сыртқы
қатынастарды дамыту деңгейінің дәрежесіне байланысты. Кейбір зерттеушілер
ұлттық мүдде ұлттың мұқтаждығын қанағаттандырудағы обьективтік
қажеттілікпен байланысты деген қортындыға келуде. Дегенмен, бұл
қорытындымен келісу қиын, себебі ұлттық мүдденің әлеуметтік мәнін тек
ұлттық мұқтаждықпен ғана шектеуге болмайды. Ұлттардың қалыптасуына мүдде
мен мұқтаждық едәуір ықпал жасайды. Мұқтаждық Энгельстің сөзімен айтқанда,
идеалды ішкі түрткі болатын өндірістің мотиві болып саналады. Ұлттық
мүдделер қоғамда өмір сүріп отырған топтардың негізгі мақсаттарына
байланысты. Сондықтан қанаушылар мен қаналушылардың мүдделері бірдей болуы
мүмкін емес.
Тегі түрік болып келетін американдық психолог-талдаушы В.Волкан
мырзаның Ортақ қасірет және Ортақ даңқ психологиясы туралы теориялық
тұжырымдамасы әлемде үлкен беделге ие. Этникалық сана-сезімді
қалыптастырып, біртұтастығына ескілерімізді жаңғырта білу бұл-ұлттың ұлы
бола алуымыз деп білеміз.
1.3 Этникалық өзіндік сана-сезімнің күнделікті қарым-қатынасқа әсері
Қазіргі әлеуметтік психология ғылымында қоғамдық сана, “ұлттық сана”,
“таптық сана” мәселелерінің талқылануы жиі ұшырасып отырады. “Қоғамдық
сана” дегенді Л.Н.Москвичев философиялық және эмпирикалық тұрғыдан
түсіндіреді. Оның шамалауынша, бұл ұғымның философиялық мәні “өзінің нақты
бейнесінен абстракцияланып алынып отырған құбылыстың жалпылама, қажетті
және мәнді қасиеттерінен көрініс табады. Дамудың белгілі бір кезеңіндегі
нақты қоғамның санасын, өзінің өмір сүру барысындағы шынай қоғамдық сананы
айқындайды”. А.К.Уледов: қоғамдық сана мен қоғамның санасы деген
ұғымдарының ара жігін бөліп қарастырады және тарихи қалыптасқан ұлт, тап,
халық санасы т.б. қауымдастық ұғымдарының аражігін белгілеп алудың маңызы
зор- деп атап көрсеткен 27;56.
Мұндай категорияларды ескермегенде, “ұлттық сана” мен “ұлттың санасы”
деген ұғымдардың мазмұнын ашып алуымыз керек. А.К.Уледов тағы бір еңбегінде
қоғамдық сана құрылымын гносологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарастырады.
“Гносологиялық тұрғыдан алғанда - деп жазды ол, - сананың құрылымдық
элементтеріне түйсік, қабылдау, түсінік, ұғым және соларға ұқсас сезімдік,
еріктік және рационалды құрылымдар жатады.Әлеуметтік тұрғыдан алғанда оған
білім, пікірмнение, наным убеждение, қалыптар нормы, символдар,
бағалықтар енеді.
Қоғамдық сана ұғымының негізін құрылымына қарай саралауға көшейік.
Б.Ф.Поршнев қоғамда көрініс беріп жүрген қауымдастықтарды төрт категорияға
бөледі:
1. Макротоптар таптар, ұлттар т.б..
1. Микротоптар еңбек коллективтері.
1. Мегатоптар әлемдік сипат тенденциясын таситын қауымдастықтар,
ұйымдар, қоғамдар, халықаралық бірлестіктер, әлемдік діндер...
1. Субмикроқауымдастықтар түрлі келісімдер, ақылмен тілтабысушылар.
Ұлттық рухани элементті ұлттық мінездің нышандарымен, ұлттық
психологиямен шектелмейді, идеология жағын қамтымайды-деген
Г.Е.Глерзманның пікірін әділ сынай келіп, Б.А.Грушин, Э.Х.Степанияның
ұлттық санадағы басты нәрсе-ұлттық психологияның спецификалық
ерекшеліктері емес, ұлттық нанымдар мен ырымдар емес, ұлттың көкейкесті
мүдделерінің дәлме-дәл көрінісі, яғни ұлт азаттығы менәлеуметтік процесс
идеялары мен көзқарастары болып табылады деген тұжырымын жақтап шығады.
Г.Г.Диминскийде саяси ұйымдасқан топтың санасына үлкен мән береді. Топты
біріктірудің, дамытудың және ынтымақтастыққа келтірудің тарихи шешуші
факторы-топтасқан әрекет. Сол топтың мүдделері, бағалықтары және мақсаттары
дем берген бұқаралық, қоғамдық-саяси мәдени, идеологиялық қозғалыстар
болып табылады - деп қортындылайды ол топтың санасына қатысты ойларын.
Ұлттың келешегін, оның экономикалық өрлеу мен әлеуметтік пргресске
қол созуын, әлемдегі өзге ұлттармен терезесі тең өмір сүруін, мәдениетінің
шарықтап дамуын қамтамасыз етуге бағытталған идеялар мен көзқарастар
жинақтығын өз ұлтын сүйетін, патриоттық сезімдерді алып жүретін индивидті
бірден-бір әрекетке бастауыш фактор болып табылады. Сонысымен де ол ұлттық
өзіндік сананың құрамдас компоненті болып шығады. Қазақ халқының қазіргі
тарихи даму сатысындағы ұлттық ойынын жетіп тұрған баспалдағы - қазақ
ұлтының санасы болып шығады. Сонымен ұлттық сана - қазіргі Қазақстанды
мекендеген барлық халықтық санасы, ал нақты ұлттың санасы бұл жерде
қазақ ұлтының санасы - ұлттық санасының құрамдас бөлігі болып шығады.
Мұның мемлекеттік мүддемен парапар болып тұрған қазақ ұлтының мүддесінен
айырмашылығы да сонда : мүдде - келешекте іске асырылатын мақсат-
мұраттардың жиынтығын көрсеткенде, сана - қазіргі кездегі ұлттық ойдың
жеткен жерін айқындайды.
Ал өзіндік сана деп отырғанымыз - индивидтің өзі қайталанбас жүйе
ретінде қабылдаған, өзі туралы салыстырмалы тұрақты түсінігі, өзіндік МЕН-
ұғымының тұтастай бейнесі. Қазақ тілінің түсіндірмесі сөздігінде
самосазнание - полное понимание самого себя, своего значения, своей роли в
жизни, в обществе - деп жазылған. Осыдан, ірі әлеуметтік топ - ұлттық
өзіндік санасы дегенді сол топ өкілі болып табылатын индивидтің өздік
саналарының жиынтығынан тұратынын шамалау қиын емес. Сонда, өздік сана
дегеніміз әлеуметтік психологияда қолданып жүрген, әлеуметтік топтың
санасын білдіретін, орыс тілінде самосазнание деп қолданып жүрген ұғымның
баламасы болып шығады.
Этникалық өзіндік сананы анықтай отырып енді индивидтің өз ұлтына
деген қатынастарын айқындайтын формасы, ұлттық сезімді немесе этникалық
сезімді айта кетуіміз қажет. Ұлттық сезім негізінен үш элементтен: а)
адамның белгілі бір ұлттың өкілі екенін сезінуден; ә)сол ұлттың
жетістіктерін мақтан тұтудан; б) ұлтты және өзінің ұлтқа тәндігін
қадірлеуден тұрады.
Қазіргі ұлт қатынастары туралы философиялық әдебиеттерде ұлттық
психологияның құрылымдық элементтеріне ұлттық мүдденің психологиялық, саяси
және рухани өміріндегі мүдделер тек психологиялық қажеттіліктен ғана тумаса
керек. Тек психолоиялық қажеттіліктен ғана тумаса керек. Тек психологиялық
талап-тілек ұлттық мүддені әлеуметтік психологиялық құбылыс ретінде толық
сипаттай алмайды, соны ескере отырып, материалдық жағы басым екендігін
естен шығармауымыз қажет. Ұлттардың экономикалық, саяси мүдделері
психологияның қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен ұлттық мүдделер
экономикалық, саяси, құқылық, рухани түрінде ұлттық объективті талаптардан
келіп шығады. Ұлттық мүдденің мазмұны объективті бола тұра, ұлттардың
санасына немесе еркіне байланысты емес, өндіріс қатынастарының жағдайы мен
деңгейінің ерекшеліктеріне сәйкес келеді. әр түрлі ұлттардың өзара қарым-
қатынасыолардың өздерінің өндіргіш күштерді, еңбектің бөлінісін және ішкі
қатынастарды қаншалықты дамытқанына байланысты. Соған сәйкес тек бір ұлттың
басқаларға қатынасы, сол ұлт өмірінің ішкі және сыртқы қатынастарды
дамытуыныңы деңгейі мен дәрежесіне байланысты. Еңбектің қоғамдық бөлінуі
мен өндіріс құралдарына қатынастар мүдденің мазмұнын құрап, біріне-бірі
етене араласып, себепші болып жатады. Кейбір зерттеушілер ұлттық мүдде
ұлттардың мұқтаждығын қанағаттандырудағы объективті қажеттіліктердің
байланысы деген пікірді айтқан пікірлердіде кездестіреміз.Әрине, бұндай
пікірмен келісу дұрыс емес, себебі ұлттық мүдденің әлеуметтік мәнін тек
мұқтаждықты қанағаттандырумен ғана шектеп қоюға болмайды. Ұлттың
қалыптасуында өзара тығыз байланысты мүдде мен мұқтаждық едәуір ықпал
жасайды. Мұқтаждық - Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz