БАСҚЫНШЫЛЫҚ СОҒЫС ЖӘНЕ ЖАҢА ҮЛГІДЕГІ ТАЯУ ШЫҒЫС
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
1 ЖАҢА ЛИВАН ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТУЫНДАУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 Ливанның сыртқы саясатындағы дағдарысы және Израильдің сионистік
агрессиясының жаңа сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-
14
1.2 Ливан Хезболласы және Таяу Шығыстағы террорлық саясаттың белең алуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-19
1.3 34 күнге созылған Израиль-Ливан соғысының барысы мен салдары...20-23
2 БАСҚЫНШЫЛЫҚ СОҒЫС ЖӘНЕ ЖАҢА ҮЛГІДЕГІ ТАЯУ ШЫҒЫС
2.1 Ливандағы АҚШ-тың саяси ұстанымдарының астыртын сипаты ... ...24-40
2.2 Израиль-Ливан соғысы - жаңа Таяу Шығыс жоспарының бір
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-49
2.3. Жаңа үлгідегі Таяу Шығыс жоспарының іске асырылуы және оның сәтсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...50-5 4
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57-
59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Соңғы кездері Израильдің агрессиялық
сипаттағы саясаты күн өткен сайын өрістеп келеді. 1948 жылы Парсы
шығанағында құрылған бұл мемлекет АҚШ-тың қолдауымен туын тіккені баршаға
аян. Сол Екінші дүниежүзілік соғыстан бастау алған Парсы Шығанақтағы саяси-
экономикалық тұрақсыздық аймақтағы елдердің мазасын қашырып, бүгінгі күнге
дейін жалғасып келеді. Ал 2006 жылдың жаз айында Израильдің Ливанға қарсы
шабуылы әлем дипломатиясына әсерін тигізіп, барлық мұсылман халықтарының
үрейін ұшырды. Осы тұста бұл соғыстың мақсаты мен негізгі бағыттарын
анықтау аса маңызды мәселелердің бірі екендігін ешкім жоққа шығара
алмайтынын атап өткен жөн. Себебі Ливанның орналасу жағынан географиялық
маңыздылығы мен оның трансұлттық инфрақұрылымы тек АҚШ-тың емес, барлық
Еуропа елдерінің қызығушылығын сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
арттырған.
ХХІ ғасырдың басында өзекті тақырыпқа айналған АҚШ-тың ислам
терроризмі мен экстремизміне қарсы күресі бүгінгі таңда айқын көрінісін
тапты. АҚШ аймақтағы негізгі стратегиялық мақсатын ашып көрсетті, яғни жаңа
Таяу шығыс жоспарының жүзеге асырылу мәселесі. АҚШ бұл жобаны КСРО
ыдырағаннан кейін күн тәртібіне еңгізді. Оның бастамасы Таяу шығыстағы
мұнай факторынан бастап, Каспий айналасындағы елдердің шикізат қорымен
тұйықтайды. Бірінші кезекте АҚШ Ирактағы сунниттер мен шиттерді бір біріне
айдап салып, күрдтер орналасқан аймағын, екінші кезекте Түркияның шығыс
жағында орналасқан күрдттер орналасқан жерлерді, үшінші кезекте Ирандағы
күрдтер орналасқан аймақтарды бөліп алып, тұтас марионеттік Курдистан
атты жаңа мемлекетті дүниеге әкелуді жоспарлауда. Осыған байланысты Ливан
мен Сирияның орналасу маңыздылығын атап өткен жөн. Себебі, егер аталған
жоба жүзеге асырылған жағдайда Парсы шығанағы мен Каспий мұнайын арзан
бағамен тасымалдаудың жаңа альтернативті құбыр төсеу мәселесі ортаға
шығады. Ал бұл құбырды аталмыш Ливан мен Сирия жерлерінен Еуропаға
тасымалдау тиімді болып тұр. Сондықтан АҚШ қазірден іргетасын қалап,
Израильді көрші Ливан мен Сирияға айдап салып отыр.
Осындай, астарында саяси-идеологиялық, экономикалық және практикалық
маңызы бар жобалардың түп тамырын, бұл жобаларды жүзеге асыру барысындағы
бейкүнә адам ресурстарының шығынын, Орта және Таяу шығыстың құрылымдық
маңызын, 2006 жылы 34 күнге созылған және бүгінгі күнге дейін бір шешімге
келмеген Израиль мен Ливан арасындағы соғыс негізінде ашу диплом жұмысының
маңыздылығын арттыра түседі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасы дүниежүзілік
қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде халықаралық қатынастарға белсенді
қатысып, әлемде бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау үшін өз үлесін қосуда.
Орталық Азияда орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайы мүлдем өзгеруімен
Таяу Шығыс және Азия елдерімен нығая түсті. Ел тәуелсіздігінің екінші
онжылдығына қадам басып отырған бүгінгі уақытта, халқымыздың рухани өрлеуі
мен тарихи санасы қалыптасып жатқан өтпелі кезеңде, қазақ мемлекетінің алыс
және жақын шет елдермен қарым-қатынас жасап, байланыстар орнатуға
қызығушылығы артып отырғаны рас.
Соңғы жылдары халықаралық қарым-қатынастар жүйелері, сондай-ақ
мемлекетаралық байланыстар және мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты
халықаралық құқықтық принциптер мен ережелер шапшаң әрі сапа жағынан күрт
өзгерістерді бастан кешіруде. Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің
тәуелсіздігін сақтау және сырттан агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Халықаралық қатынастардағы қоғамдық өмір
мен іс-әрекеттердің әр түрлі салаларындағы өзара тәуелділік пен өзара әсер
етудің нығаюы кезінде немесе басқа сөзбен айтқанда, жаһандану жағдайында
мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және
халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарды.
Таяу Шығыс аймағы Қазақстан сыртқы саясатының басымдық жүйесінде
елеулі орын алады және бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен
өзгешеліктерге назар аударуды талап етеді. Мұнайдың бай қорын игеру бұл
елдер экономикасына ортақ шикізаттық сипат қана емес, олардың сыртқы саяси
бағытын белгілеп береді. Израильден басқа Таяу Шығыс мемлекеттернің ішкі
және сыртқы саясатына Исламның ықпалы зор. Әділетті шешімін жарты ғасырдан
бері таба алмай келе жатқан араб-еврей қақтығысындағы оның рөлін жоққа
шығара алмаймыз. Араб елдеріне өзінің тәуелсіздігін, қауіпсіздігін, жерін
сақтап қалу мәселесі маңызды болып отыр.
Таяу және Орта Шығыс елдерімен сауда-экономикалық және саяси
ынтымақтастықтың Қазақстан үшін практикалық құндылығы бар. Олармен тарихи,
діни және гуманитарлық байланысты кеңейту мұсылман қазақ халқы үшін пайдалы
болып саналады. Қазақстан дипломатиясы Таяу Шығыстағы жанжалды реттеу
үрдісін белсенді түрде қолдап келеді. Палестинаның халқы өз егемен
мемлекетін құруын Қазақстан толық мойындайды және сонымен қатар Израильдің
қауіпсіз өмір сүруге деген құқығын да жоққа шығармайды.
Қазақстан Таяу Шығыстағы жанжалды реттеу үрдісінде БҰҰ, ЕО, АҚШ және РФ
сияқты негізгі демеушілерінің күш-жігерлерін,сондай-ақ келіссөздерге
қатысушы тараптардың ізгі ниеттерін аймақтағы барлық мәселелерді шешу
жолындағы Израиль мен Араб елдерінің бейбіт келісімге қол қоюын қолдайды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ливан мен Израиль арасындағы
қақтығыс күні кеше болып өткендіктен, оны монография немесе көлемді зерттеу
жұмысы деңгейіндегі еңбектер әлі күнге дейін жоқ десек қателеспейміз.
Дегенмен, бұл соғыстың түп тамыры сонау Екінші дүниежүзілік соғысқа барып
тірелгендіктен, мәселенің жалпылама айқындалуына қатысты бірқатар Ресейлік
ғалымдардың жұмысы бар. Атап айтқанда Н.И.Палиенко, С.Н. Бабурин, Генри
Киссинджер, Гуго Гроций, В.Л.Цымбурский, А. Бурачас, Н.Я.Данилевский [1]
жанама тақырыпқа қатысты мәселелерді айқындаған. Олардың жұмыстары Парсы
шығанақтағы жалпы жағдайды анықтауда аса маңызды болып табылады.
Парсы шығанағындағы мұнай факторының маңыздылығы мен мұндағы
соғыстардың себептері мен салдарын, барысы мен соғыс барысындағы
статистикалық есептерді беретін С.Ю.Ключниковтың, А.Г. Дугиннің,
А.С.Панариннің, Н.С. Трубецкойдың [2] жұмыстарын атаған жөн.
Израиль-Ливан соғысына тікелей қатысы бар сараптамалық және
аналитикалық жұмыстар шетелдік және отандық мерзімді баспа беттерінде жарық
көрді. Әсіресе соғыс барысындағы күнделікті адам шығындарын және әлемдегі
алпауыт елдердің ұстанымдарын айқындайтын мақалалар басылып отырды.
Б.Бейсенұлы, С.Әмірбекұлы, Сұлтан Әли, Н.Қуантайұлы Израиль-Ливан соғысын
айқындайтын күнделікті хабарлама мақалаларды жариялап отырды. Бұл
авторлардың жұмысы Қазақстандық және діни тұрғыдан жазылғандығын атаған
жөн. Себебі мақалаларды парақтау барысында ондағы біржақтылық ұстаным көзге
түседі [3].
Диплом жұмысының негізгі мазмұны мен құрылымына қатысты аналитикалық
мақалалар Ресей Федерациясының ресми басылымдары мен интернет желісінде
жарық көрген. Олардың қатарында Мишель Эльбаздың Ливанская война может
продолжится в Центральной Азии, Ростбалттың ресми сайтында көрініс тапқан
Израиль отрицает большие людские потери Ливана атты мақалалары аса құнды
болып табылады.
Жалпы алғанда диплом жұмысын жазу барысында басым бөлік тарихнамалық
сараптамалық мақақалар интернет желісі мен Егемен Қазақстан, Дала мен
Қала атты басылымдардан алынды. Сонымен қатар Израиль-Ливан соғысының
негізгі себептері мен барысын айқындау үшін Қазақстандық интернет желісінен
пайдаланылды. Олардың қатарында ҚР Президентінің ресми сайты мен Хабар
телеарнасының ресми сайтынан алынған құнды материалдар болып табылады.
Қарастырып отырған тақырыпқа тарихнамалық сараптау қазақ, израиль,
араб, палестиналық, ағылшын, француз, неміс, ресей ізденушілерінің, сондай-
ақ американдық, мұсылман мемлекеттерінің және ТМД елдерінің жеке
авторларының еңбектерін зерттеу негізінде жасалды.
Қойылған міндеттер мен мақсаттарды ашу үшін ең басты көптеген
ізденушілердің қызығушылығын туғызған жалпы араб-израиль соғысынаң негізгі
кезеңдерін ашып беретін Э.Р. Дюпюи, Н.Хайтер, К.Т.Хартли, О. Карр, Р.Дуан
сияқты еуропалық ғалымдар, саясаткерлер және көрнекті дипломаттардың осы
тақырыпқа арналып жазылған зерттеу жұмыстарын, публицистикалық еңбектерінен
алынды.
Осы жұмыстар Еуропа елдері Таяу Шығыс мәселесі бойынша БҰҰ Бас
Ассамблеясы мен Қауіпсіздік Комитетінің қарарларын негізге алады. Дәстүрлі
Еуропа елдері аймақта саяси, әсіресе экономикалық ықпалын сақтап қалу
мақсатында бейбіт реттеу үрдісінде белсенді рөл атқаруға бар күшін
жұмсауда, алайда оның қаншалықты нәтижелі екенін және ол ұмтылысы араб
елдері тарапынан толық қолдау тауып отырғанын ашып беруге бағытталған.
Сонымен қатар Маастрихт келісімі бойынша Одаққа мүше елдердің біртұтас
сыртқы саясатының жоқтығы оған бұл аймақта жанжалды реттеуге белсенді
қатысуына кедергі тудыратындығы анықталады. Таяу Шығыс мәселелерін зерттеп
жүрген израильдік ғалымдар, саясатшылар және дипломаттардың еңбектері көп
пайдаланылды.Олар Й. Альпер, М. Бар-Он, Г.Котляр, З. Кац т.б.
Халықаралық тақырыпқа арналған зерттеулер Қазақстан тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарынан бастап дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен басталады.
Қазақстан үкіметі, Сыртқы істер министрлігі және ғалымдар мен сарапшылар
әлемдік мәселелелермен, оның ішінде Таяу Шығыстағы жағдаймен шұғылданып,
соның әсерінен жаңа еңбектер жарық көре бастады.
Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде белгілі ғалымдар,
дипломаттар, саясаткерлер Қ.Тоқаев, Ж.Ибрашев, Қ.Байзақова, К.Қожахметов,
Б.Әміреев, С.Батыршаұлы, К.Жұмағұлов және тағы басқаларын айтуға болады.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаевтың Сындарлы он жыл және На
пороге 21 века кітаптары және басқа еңбектері сыртқы саясаттағы бағыттарды
анықтау үшін құнды еңбек болды. Біздің елдің Таяу Шығыс мәселесіне қатысты
саясаты Қ.К.Тоқаевтың Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Дипломатия Республики Казахстан, Беласу еңбектерінде
толығынан ашылып берілді. Қазақстанның аталмыш аймақтағы елдермен өзара
тиімді геосаяси және геоэкономикалық ынтымақтастық тұрғыдағы мүдделілігіне
жан-жақты талдау жасалған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. 2006 жылы 34 күнге созылған
Израиль-Ливан соғысының түп тамырын зерттеу қарқыны Отандық тұрғыдан
алғанда күн сайын арта түсті. Себебі Таяу Шығыстағы саяси үрдістердің белең
алуы қайткен күнде де Орталық Азияға әсерін тигізбей қоймайды. Мұндағы
басты мәселе экономикалық факторлардан бастама алса саяси-идеологиялық
үрдістермен жалғасады. Сондықтан бүгінге дейін жарық көрген материалдармен
ХХ ғасырдың соңы – ХХІ ғасырдың басындағы Ливан мемлекетінің сыртқы саясаты
негізінде Израиль-Ливан соғысының түп тамырын, оның барысы мен аймақтағы
трансұлттық процестерге әсерін айқындауды алдымызға мақсат етіп қойдық. Бұл
мақсатты жүзеге асыру барысында төмендегі міндеттерді айқындауды жөн
көрдік:
- Ливанның сыртқы саясаттағы дағдарысының басталуы мен ондағы Израиль
сионистік агрессиясының себептерін ашу;
- Ливандағы Хезболла ұйымының қызметі мен қоғамдағы рөлін айқындау және
Таяу шығыстағы террорлық әрекеттердің аймақтағы тұрақтылыққа деген кері
әсерін көрсету;
- Бір ай көлемінде жалғасын тапқан соғыстың барысы мен оның негізгі
салдарын пайымдау;
- Таяу шығыстағы АҚШ-тың жаңа саяси ойындары мен жобаларына баға беру және
оны көрсету;
- Ливан дағдарысына деген Батыс елдерінің ұстанымдарын және мәселенің
шешілуінде БҰҰ-ның қызметін көрсету;
- Израиль-Ливан соғысының АҚШ үшін жаңа Таяу шығыстағы жоспарларының бірі
екендігін дәлелдеу;
- Қазақстанның Таяу Шығыс дағдарысына қатысты ұстанымдарын айқындау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын жазу барысында
бірқатар түп деректер айналымға тартылды. Олардың арасында ресми
басылымдарда жарық көрген мемлекет басшылардың сөздері мен жолдаулары, БҰҰ-
ның Резолюциясы, Израиль Вице-министрі Шимон Перестің Вашингтондағы
үндеулері мен сөздері, Англияның үкімет басшысы Т.Блэрдің АҚШ-тың
Президенті Дж.Бушпен кездесудегі сөйлеген сөздері негізге алынды.
Диплом жұмысының харонологиялық шеңбері. Диплом жұмысында 2006 жылы 34
күнге созылған Израиль-Ливан соғысы негізге алынды. Осы соғыстың
нәтижесінде Таяу шығыстағы АҚШ үшін практикалық маңызы бар жаңа саяси-
идеологиялық ойындары мен жобаларын айқындау және оның әлем дипломатиясына
әсерін көрсету үрдістері қарастырылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау, әрбір тарауда үш
тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Таяу Шығыстағы Еуропалық
Одақтың, Ресейдің және Қазақстанның жүргізген саясаты бір жүйеге
келтіріліп, жан-жақты талдаумен бірге қалыптасқан жаңа көзқарас тұрғысынан
сипатталды. Зерттеліп отырған тақырыптың өзі Қазақстан тарих ғылымына жаңа
көзқарастар енгізбек. Шетелдік, оның ішінде еуропалық және ресейлік
тарихнамада Таяу Шығыс мәселесі, оның тарихы мен болашағы түрлі қырынан
зерттелгенімен, аталмыш тақырып Еуропа Одағының аймақтағы саясаты БҰҰ-ның
белгілі шешімдері аясында беріліп, ерекшеліктері айқындалып, тұжырымдар
жасалған. Диплом жұмысында Қазақстанда тұңғыш рет араб-израиль жанжалын
реттеу жолдары, Еуропа Одағының саясатына жүйелі тарихи талдау жасалып,
зерттелмеген жаңа аспектілері көрсетілген. Еуропа Одағына мүше елдердің
Израиль және Палестинамен қарым-қатынастары қазақстандық ғылымда
мемлекеттік қазақ тілінде алғаш рет жан-жақты айқындалды.
Жұмыстың жаңалығы тұңғыш рет Қазақстан ғылымында Таяу Шығыс
мәселесіне қатысты БҰҰ негізгі қарарларына жүйелік талдау жасалды.
Қазақ тарих ғылымында бірінші рет еліміздің Таяу Шығыс мемлекеттерімен
саяси, экономикалық және мәдени ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуының
тарихын кешенді түрде көрсетуге ұмтылыс жасалды. Әлемдік интеграцияның
жаһандану жағдайында Таяу Шығыс мәселесінің орны мен рөлін анықтау,
проблемалары мен болашағын тарихи аспект ретінде зерттеу, тақырыптың ғылыми
жаңалықтарының бірін құрайды.
Тұңғыш рет Израиль, Палестина, Египет, Франция, Германия, Ұлыбритания,
АҚШ және Ресейдің сыртқы істер министрлігінің ағымдағы және мұрағаттағы
құжаттарына, шет елдердің елшіліктердің құжаттарына, ақпараттарына израиль
мен араб тарихшылары мен саясаткерлерінің, еуропалық ғалымдардың еңбектері,
мемлекет басшыларының мәлімдемелері, саяси және қоғам қайраткерлері мен
көрнекті дипломаттардың пікірлерін тұтастай талдауға қадам жасалды.
Осы зерттеу еңбекте алғаш рет қазақ ғылымында араб-израиль
шиеленісінің туындауы, қазіргі жағдай мен оны реттеудің болашағы,
еуроодақтың аймақтағы елдермен дәстүрлі тарихи, саяси, сауда-экономикалық
саласындағы мүдделері мен оның болашақ мүмкіндіктері көрсетілген. Зерттеу
жұмысының теориялық-методикалық негізіне тарих, халықаралық қатынастар,
саясаттану, философия ғылымдары қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми ой-
пікірлер мен тұжырымдар, осы салалардағы жетекші ғалымдардың, қоғам,
мемлекет қайраткерлерінің мемлекетаралық саясат және оның принциптері мен
теориясы туралы жазған еңбектері алынды.Сондай-ақ мүдделі Еуропа Одағының
Таяу Шығыс мемлекеттерімен халықаралық құқық пен қарым-қатынастардың
нормалары мен принциптеріне негізделген байланыстарды зерттеуді ұйғарған
тарихи ұстаным принципі жатады.
Зерттеуші жұмысты жазу барысында арнайы ілгері зерттеулерді, сондай-ақ
осы салада жазылған тарихшылардың, саясаттанушылардың, халықаралық
қатынастар мамандарының мақалалары мен басқа да публицистикалық еңбектерін
ғылыми тұрғыда жинақтау мен сараптау әдісіне сүйенді. Объективтік принципті
пайдалану зерттеу тақырыбына байланысты деректерді және тарихи құбылыстарды
барлық қайшылықтарымен, күрделіліктерімен қоса жан-жақты зерттеуге негіз
болды. Сондай-ақ аймақтағы бейбіт реттеу үрдісінің күрделілігін,
әртүрлілігін және қарама-қайшылығын көрсетуге мүмкіндік туғызды. Біздің
пікірімізше, Таяу Шығыс дағдарысы жарты ғасыр бойы әділетті шешілмей
отырғаны ол- араб елдерінің бірауыздылығының жоқтығы, олардың әскери
жағынан Израиль мемлекетін бірбетті де ашық қолдауы, БҰҰ Бас Ассамблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесінің қарарлары мен шешімдерін, дүниежүзілік
қауымдастықтың пікірін Израиль үкіметінің мойындамауы, араб-израиль бейбіт
келісімдерінің Тель-Авив тарапынан орындалмауы ең басты себептер болып
отыр.
1 ЖАҢА ЛИВАН ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТУЫНДАУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1. Ливанның сыртқы саясатындағы дағдарысы және Израильдің сионистік
агрессиясының жаңа сипаты
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем саясатының екі идеологиялық
бағытта дамуы, АҚШ-тың Таяу Шығыста өзінің қуыршақ мемлекетін құру идеясы
1948 жылы жүзеге асырғаны баршаға аян. Сол кезден бастап бүгінгі күнге
дейін Таяу Шығыстағы саяси үрдістердің шиеленісі тоқтатылмай келеді. Оның
әрине, астыртын сипаты бар екендігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Біріншіден, экономикалық себептерден туындаған саяси-практикалық сипаты бар
Израильдің сионистік ұстанымы, Таяу Шығыста бейбітшіліктің орнатылуына
мұрша бермей келеді. Мұндағы мұнайға бай мемлекеттер мен олардың маңызды
трансұлттық инфрақұрылымы Ұлыбритания мен Францияны, сонан соң АҚШ-ты сол
ХІХ ғасырдың соңынан қызығушылығын тудырған-ды.
Екіншіден, Таяу Шығыстағы діни фактор ондағы тұрақсыздықтың жаңа
формасына айналды. Кезінде АҚШ-тың терроризм мен экстремизмге қарсы соғыс
жариялауы бүгінде тек исламмен байланыстырылып келеді. Сондықтан, мұндағы
сионистік ұстанымның екі формасы қалыптасты: біріншісі-Таяу Шығыстың
мұнайын әлем ықпалынан ада етіп, тек өз мақсатында пайдалану, екіншісі,
қазіргі кездегі Иран мен Ресейге, сонан соң Түркия мен Қытайға қарсы
бағытталған жаңа формадағы күрес. Сол үшін Израильдің сионистік саясатының
агрессиялық ұстанымының мазмұнында АҚШ-тың әлемді билеуге ұмтылған жаңа
формадағы қырғи-қабақ соғысы десек қателеспейміз.
Біршама уақытқа тынышталған Израиль және Ливан қақтығысы бүгінгі таңда
қайта жалғасып келді. Осы уақыт аралығында халықаралық қауымдастық Израиль-
Ливан шиеленісін реттеу туралы қызу талқы жүргізді. Дегенмен одан оң нәтиже
байқалмады. Бұл мәселеге тікелей араласып отырған БҰҰ мен Еуроодақтың
келіссөз мінбері тиімділік танытпады. Сондықтан бұл шиеленісті реттеу қазір
оңайға түспей отыр.
Ливандағы атыс-шабысты тез арада тоқтату туралы талабы бойынша бас
қосқан ЕО мемлекеттері өзара келісімге келе алмай жүрді. Аталмыш альянстың
25 мүшесінің ішінен Ұлыбритания, Германия, Польша және Чехия қарсы болып
келді. Біз аталып отырған мәтінмен келісе алмаймыз, ал оның орнына әскери
әрекеттерді тез арада тоқтату қажеттігі туралы деп резолюцияға өзгерту
енгізу керек, – деді британдық делегация өкілі [4]. Дегенмен, нәтижеде
дипломатиялық жағдайлар ескеріле отырып, резолюция мәтініндегі сөз атыс-
шабысты ұзақ мерзімге тоқтату мақсатында барлық мүдделі тараптың жауласу
әрекеттерін тез арада тыюға шақырамыз деп өзгертілді. Жалпы, мәтін
шиеленісті реттеуде оң рөл атқарғанымен, бұл аталған елдердің осы мәселені
шешу мерзімін ары қарай ұзартқысы келіп отырғандықтарын танытса керек.
Ал АҚШ мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс халықаралық қауымдастық
алдында аталмыш шиеленістің бір аптада шешілетіндігін айтып, оған кепілдік
берген еді. Ол Таяу Шығыста ресми сапармен болып қайтқан болатын. Израиль
премьер-министрін өз елінде қабылдап, оның отанында да болған К.Райс бұл
мәселені шешуге барлық жігерін жұмсап келді. Алайда ондағы шиеленісті
жағдайдың жалғасуы АҚШ үшін пайдалы екендігін ұмытпаған абзал. Дегенмен,
К.Райстың Таяу Шығыстағы турне бағытын Ливанға бұрып жіберді. Ливан
К.Райсты қабылдаудан ресми түрде бас тартты. Сондықтан АҚШ мемлекеттік
хатшысының екі елді татуластырудағы келіссөзі тек бір жақты болып қалды.
Сондықтан оның мәлімдемесіне күдікпен қарауға әбден болады.
БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінде бірнеше отырыс өтіп, аталмыш шиеленістің
реттелуі туралы сөз болғанымен, Израиль әскерилері Оңтүстік Ливандағы БҰҰ
бейбіт әскерінің үстінен бомбалап өткен. БҰҰ бұған ашу білдіргенімен, оны
басты одақтасы АҚШ-тың ықпалы тырп еткізбей отыр.
ЕО-ға мүше Түркия және азиялық мұсылман мемлекеті Индонезия Ливанға
бейбітшілік орнату мақсатында әскерлерін жіберуге даяр екендіктерін ашық
түрде айтып келген еді. Бірақ Франция ЕО мүшелерінің әзірге әскер беру
туралы мәлімдемесін ресми жариялауға болмайтындығын айтып, оған тыйым
салды. Ал Иран Ислам Республикасы болса, Хезболлахты қолдайтындығын ресми
мәлімдеуден қорқып отырған жоқ: Хезболлах – мемлекет тәуелсіздігі үшін
күресіп жатқан ұйым. Сондықтан біз оларды саяси және моральдық тұрғыда
қолдаймыз! деген жауап та әлемге белгілі [5].
Шиеленісті реттеуге кедергі келтіруші қарама-қайшылықтар
Финляндия сыртқы істер министрі Эркки Тумиойоя: ЕО ливандық Хезболлах
тобын өздеріндегі лаңкестер тізіміне әзірге енгізуге мүдделі емес.
Ұлыбритания премьер-министрі Тони Блэр Израильге Хезболлах
лаңкестік ұйымымен күресуге көмектесуіміз қажет деп альянстағыларды
дүрліктіруде. Ал осылайша Ұлыбританиядан басқа, ЕО-дағы мемлекеттер
лаңкестер тізіміне енгізуге қорқып отырған ұйымды ресейліктер өз
мәтіндеріне қосқан-ды. Мұны Кавказдағы мұсылмандардың осы ұйыммен тығыз
байланыста болуының салдарымен ғана түсіндіруге болады. Бұл арада олардың
қауіптенетіндей жайы бар. Себебі көпке дейін үнсіз қалып, Израиль-Ливан
шиеленісінің бейбіт түрде реттелуіне үміт артып, сырттан бақылап отырған
Әл-Кайда мұсылмандарды қасиетті соғысқа шақырған үндеуін жариялаған
еді. Осыған байланысты алғашқылары болып, Ираннан еріктілер тобы сап түзеп,
Ливанға аттанған-ды. Олар жолда өз қатарларына өзге мұсылман елдердің
азаматтары келіп қосылатындығына сенімін артқан.
Осылайша, Таяу Шығыстағы шиеленіс ынтымақтас халықтардың бас біріктіруіне
түрткі болды. Ресей Думасының депутаты В.Жириновский: Таяу Шығыстағы
Израиль мен Араб мемлекеттері арасындағы қақтығыс ерте ме, кеш пе, әйтеуір
әлемді ядролық соғысқа әкеледі, – деп мәлімдегені баршаға аян [6]. Оның
пікірінше, Израильдің Ливанға шабуылы Иранға деген АҚШ және оның
одақтастары басқыншылығының кебі. Америкалықтардың Ауғанстанды басып
алуда шығыстан Иранға кіру мүддесі тұрды, одан кейін Иракты бақылауға алды,
енді олар Израильмен бірігіп, Ливан мен Сирияны жауламақ, сол кезде олар
Иранға енді батыс жағынан шабуылға келе алатын болады. Түркия америкалық
жойқын ұшақтарының әуеден ұшуына рұқсат бермегендіктен, АҚШ-қа Иранды
бомбалау үшін Грузия ауадай қажет, – дейді Ресей Думасының вице-спикері
[7]. Әрине бұл пікірге толықтай қосылуға болады. Себебі, жоғарыда аталып
өткендей АҚШ-тың Израильді өз мақсаттарында пайдалануы айдай анық.
Израиль-Ливан қақтығысы әлем дипломатиясының араласуымен тоқтатылды.
Екi тарап бейбiт келiсiмге келiп, шабуылды тоқтатуға мiндеттендi. ЦАХАЛ
әскерi осындай бұйрық алып, таңғы 8-ден Ливанға қатысты Сен тимесең, мен
тимен саясатына көшiп отыр. Ал, бұл уақытта Израильдiң Литани өзенiне
дейiн Израиль-Ливан шекарасында 30 шақырымдық қауiпсiз аймақ құру жобасы
тәмамдалып қалған едi [7].
Әрине, қарсы тараптардың мұндай шешiмге келуi тосын жағдай емес. Соғыс
басталғаннан екi тараптан да шабуылды тоқтатуды талап еткен Бiрiккен Ұлттар
Ұйымының Қауiпсiздiк Кеңесi нәтижеде Израиль армиясы мен Ливандық
Хезболлах шиит тобы арасындағы атысты тоқтату тәртiбi жөнiнде қарар
қабылдаған болатын. Бұл құжат бойынша Ливан шекарасындағы соғыс тоқтатылып,
бұл аймаққа БҰҰ-ның бейбiт армиясы мен Ливан әскери тобы енгiзiлуi тиiс
болатын. Израильдiң Премьер-министрi Эхуд Ольмерт пен Ливан елiнiң үкiмет
басшысы Фуад ас-Синьора келiсiм берген қарарға ықтиярсыздықпен болса да,
Хезболлах ұйымының басшысы Хасан Насраллаға да келiсуге тура келдi.
Алайда, екi тарап та келiсiмге келерде өз ұсыныстарын енгiзбей қалмағаны да
рас. Айталық, Израиль үкiметi Хезболлах қайта шабуылдарға көшкен жағдайда
жауапсыз қалмайтынын мәлiмдеді. Оған қоса аймаққа бейбiт әскер келмейiнше,
өз әскерiн шығармайтынын баса айтқан Израиль, рас, кейiн армиясының бiр
тобын Ливаннан алып кете бастады. Бiрақ соның өзiнде де Израильдiң 30 мың
әскерiн 15 мың бейбiт әскер мен 15 мың ливандық армия ауыстырмайынша, ЦАХАЛ-
дың құлағы түрiк болатын түрi бар. Алайда, бұл елдiң бұған дейiн Израиль
бақылауында болған аймағын қорғап, Хезболлахтың жаңа террорлық
әрекеттерiне тосқауыл болуға тиiс әскердiң Ливанға дәл қай күнi
енгiзiлетiнi белгiсiз. Бiрақ Франция, Испания, Түркия, Италия және мұсылман
Малайзия мен Индонезия мемлекеттерi әскер беруге қарсы еместiктерiн
мәлiмдеп келді. Ал, уақыты жайында БҰҰ Бас хатшысының орынбасары Марк
Маллох Браун Ливанға әскер енгiзуге айдан аса уақыт қажет екенiн айтса,
ЕуроОдақ сыртқы саясат кеңесiнiң басшысы Хавьер Солана бейбiт әскердiң
жұмысқа кiрiсетiнiне дайын екендігін атап өткен еді. Әрине, уақыттың ұзап
кетуi екi ел арасындағы қақтығыстардың қайта жанданып кетуiне қауiп
төндiредi. Өйткенi, Хезболлах қаруын тастамай, әскерiн әкетуге қарсы
болған Израиль мен Израиль әскерiн әкетпейiнше шабуылын тоқтатуға қарсылық
бiлдiрген шииттiк ұйымның текетiресi әрбiр сәтте қайта басталып кетуiнiң
ықтималдығы әбден басым. Бұл қауiп қарар iске асқан күннiң өзiнде-ақ шиiн
шығарып үлгердi.
Келiсiмге келгеннен кейiн Ливанның оңтүстiгiнде Израиль армиясының
қолынан Хезболлах ұйымының жанкештiсi қаза тапқаны мәлiм етiлдi. Сәл
кейiнiрек Израиль әскерiнiң таратқан мәлiметтерi бойынша, Хезболлахтың он
шақты ракетасы Ливанның оңтүстiгiнде, Израиль әскерiне жақын маңда
жарылғаны белгiлi болды [8]. Алайда, олардың бұл әрекетiне жауап ретiнде
израильдiктер шабуылға көшпеді.
Шабуылдардың түбегейлi тоқтағаны нақты болмағандықтан, Бiрiккен Ұлттар
Ұйымының жеңiсiн тек Ливан халқының аз уақыт болса да, соғыстан
құтылғанымен бағалауға болады. Шабуылдар үздiксiз жүрген ай iшiнде Израиль
155 сарбазынан айырылса, ливандықтардың мыңнан аса қандастары құрбан болды
[9]. Еврей мемлекетiнiң соғыстағы шығыны 5,5 млрд. АҚШ долларына тең болып,
Ливанның шығынының үштен бiрiн құрады. Осыған қарап, бұл келiсiмдi жеңiс
емес, жеңiстiң алғашқы қадамы деп түсiнген жөн. Мұның бiрнеше себептерi
бар. Ең алдымен, екi тараптың да келiсiмге ықтиярсыздықпен, БҰҰ талабымен
ғана келiп отырғаны шындық. Оның үстiне Израиль Премьер-министрi бейбiт
келiсiмге қарамастан, Хезболлахтың басшыларының бастарын қағып түсiруге
бағытталған арнайы әскери операцияны тоқтатпайтынын мәлiмдесе, шииттiк
ұйымның басшысы шейх Насралла Израиль әскерiн Ливаннан әкетпейiнше,
шабуылын тоқтатпайтынын жасырмай келеді. Яғни, екi ел әлi де араз күй
кешуде. Екiншiден, екi елдегi астыртын қарулану iсiн жөнге қою керек.
Үшiншiден, Израиль мен Ливан арасында татулық орнатудың да ыңғайын табу БҰҰ
жоспарында. Әзiрге екi ел арасында атысты тоқтатуға келiсiм
қабылданғанымен, шабуылдар толастамай отыр.
Қырық күн шiлдеде қырқысқан ХАМАС пен Хезболлах ұйымының
текетiресi бұл кезде бiршама сейiлгенiмен, екi тараптың арасында көрiнбей
өрбiп бара жатқан жаңа толқу тағы қолға қалам алғызып отыр. Расын айту
керек, аталмыш соғыс ортаға ара ағайын болып кiрген БҰҰ-ның әлсiздiгiн
байқатып қалғаны белгiлi. Өйткенi тау төңкерерлiк екпiнмен шабуылдаған
Израильдiң, дәлiрек айтсақ, осы елдiң арқасында тұрған Иранның әлi
жiбiмегенi байқалып отыр. Ливанның билiгiнде отырған министрлер кабинетi
мен Хезболлахтың қарым-қатынасы күннен-күнге шиеленiсе түсiп келедi.
Радикалды шииттер қозғалысы ұйымдастырған бейбiт шеру Бейруттың орталық
алаңының қарын жiбiтiп, бiрте-бiрте сол қар ерiген жерге қақтығысқан тарап
өкiлдерiн құлата бастады. Алайда бұл жәйттерге исламистер тобының алаңдап
отырған жайы жоқ. Олардың мүддесi - елдiң бейбiт, тыныш басқарылуы емес,
керiсiнше, кеңiнен толқулардың орын алуы болып отырған сыңайлы.
Елдегi шеру желтоқсанның алғашқы күнiнен басталған болатын. Фуад
Синиораның билiгiне қарсы Хезболлахтың жүздеген мың жақтастары жұма
намазынан соң Бейруттың орталығына жиналып, майдан жариялады. Ливандық
майданның ұйымдастырушыларының басты және бiрден-бiр қойған талап-тiлегi –
үкiметтiң ел билiгiнен кетуi ғана болды. Осы талаптары
қанағаттандырылмайынша, алаңнан тарамауға бекiнген халық Министрлер
кабинетiнiң әлсiз тұстарын санамалап та бердi [10]. Айталық, олардың
пiкiрiнше, кабинеттен қатарынан 5 шииттiк министр кеткелi билiктiң
ұстанған бағыты - тек шииттердi қаралап, қысымға алуға бағытталып кеткен
көрiнедi. Екiншiден, билiк жемқорлыққа тұсау болудың орнына, оның дамуына
өздерi де үлес қосып отыр сыңайлы. Бұған қоса кабинетте қалған
министрлердi батыстың қолшоқпарлары мен Израильдiң жалдамалы адамдары
санаған халық осы шерудi өздерiнiң шыдамдарының шегi деп отыр.
Рас, бұл тұста алаңға жиналғандардың үлкен бөлiгi Хезболлахтың
саясатының адамдары екенiн ескерсек, мәселенiң бiр түйiнi өзiнен-өзi
ағытылып-ақ тұр. Еске түсiрсек, билiк басындағы соңғы ауыс-түйiстен кейiн
Министрлер кабинетiнен шииттердiң тек 5-ақ өкiлi табылды. Мұндай аз күшпен
апырып-жапырып iс атқара алмайтынын ұғынған радикалды ұйым басшылары
олардың бесеуiн де өздерi қайтарып алғаны белгiлi. Ендеше, сайлауда жеңiске
жетпеген Хезболлахтың сайлаудан кейiн төңкерiспен билiкке ұмтылатынын
әбден күткен едiк. Ендi мiне, олар Министрлер кабинетiн таратқаннан кейiнгi
Ливанның болашағын да өздерiнше жоспарлап үлгерген. Бұл бағдарламасын
шиитер тобы шеру үстiнде жария еттi [11].
Хезболлах жобасы бойынша болатын-мыс төңкерiстен кейiн елде
Министрлер кабинетi таратылып, Ұлттық бiрлiк үкiметi құрылуы қажет.
Әрине, бұл жағдайда әрбiр қабылданатын шешiмге араласуға бұл ұйымның да мол
мүмкiндiгi болмақ. Алайда, Хезболлахқа қарсы тараптың пiкiрiнше, Ұлттық
бiрлiк үкiметi тек бұрынғы премьер Рафик Хариридiң өлiмi жайындағы iстi
қозғамау үшiн ғана жұмыс iстейтiн болмақ. Айта кетейiк, аталмыш
үкiметбасының өлiмiне кiнәлiлер тобы анықталмағанымен, ливандықтардың үлкен
қауымы бұл қылмыстың артында Хезболлахтың тұрғанына күмән келтiрмейдi
[12]. Ал Фуад Синиора болса, өз үкiметiн таратудың ешқандай заңды себебi
жоқ екенiн нақтылап бердi. Өйткенi мұндай мәселенi тек қана ел парламентi
шеше алады дейдi ол. Ал парламентте тиiсiнше Синиораның жақтастары отырғаны
тағы белгiлi. Және осыған орай өзiнiң де астындағы тағы мен қызметiн
босатып беруге оңайлықпен келiсе қоймайтындығын да анық танытты.
Мiне, Ливандағы текетiрестiң негiзгi желiсi осылайша өрбiп, дамып
жатыр. Байқасақ, екi тарап та оңай жеңiлiс пен жеңiске жете қоймайтын
секiлдi. Сонда бұл оқиғаның аяғы неге апарып соғуы мүмкiн, соны сөз етiп
қорытындылайық. Үкiметтi құлату үшiн Хезболлах оған тез арада орасан айып
тағуы шарт. Әйтпесе, алаңға жиналып әләуләй салып қайтқан топтардың бәрi
дерлiк жеңiске жете бермейдi. Шеруге жалпыхалықтық сипат беру қажет.
Алайда, бұған да шииттiк топ қол жеткiзе алмасы анық. Себебi,
Хезболлахтың жақтастары елдiң жартысын да құрамайды. Ал өздерiн элита
санайтын сунниттер мен християн-марионеттер тобы мұндай шеруге мұрнын
шүйiре қарамаса, мұрнын тықпасы белгiлi. Бiздiңше, бұл әрекеттерiмен әудем
жерге әмiрiн жүргiзе алмасын бiзден де жақсы бiлетiн Хезболлах астыртын
алдауға көшетiн секiлдi. Өйткенi жазғы 28 күндiк соғыс алдында билiк
жайында жалған ақпар таратып, арандатушылық жасаған ұйымның бүгiн де сол
әдiсiн қайта қолға алуы мүмкiн. Қандай шараға мойынсұнса да, алдағы бiр-екi
жыл iшiнде хезболлалықтар үкiметтi орнынан тайдыра алмайды.
2. Ливан Хезболласы және Таяу Шығыстағы террорлық саясаттың белең алуы
Ливан Республикасы Жерорта теңізінің жағалауында орналасқан шағын
мемлекет. Ол Сирия және Израильмен шекаралас. Территориясы 10,4 мың шаршы
шақырым. Халқы 4 млн. жуық, оның 90% арабтар, қалғандары армиян, күрд,
грек, түрік, парсы және шеркестер. Діні- ислам және християн. Мемлекеттік
тілі – араб тілі. Астанасы- Бейрут қаласы.
Ерте заманда Ливанда финикиндер қоныстанған. Оларды біздің заманымызға
дейінгі Ү-ҮІ ғасырларда Ассирия одан кейін Вавилон және Иран жаулап алған.
І ғасырда финики Рим империясының құрамына кірген және християн діні
таратылған.
ҮІІ ғасырда Ливанды арабтар жаулап алып, Араб халифатының құрамына
енгізіп және халқының көбі Ислам дінін, араб тілін қабылдаған. Ливанды ХІ
ғасырдың аяғында крест жорығына қатысушылар жаулап алып, онда бірнеше
княздықтар пайда болды. ХІІІ-ХҮІ ғасырларда Ливан египет мамлюктарының қол
астына қарады, ал ХҮІ ғасырдың аяғында Осман империясының құрамына кірді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, империалистік елдер дүние
жүзін қайта бөліске салғанда, Ливанда Франция мандаты орнады. Алайда Ливан
халқы өздерінің отаршылдарына қарсы ұлтазаттық күресінің арқасында 1943
жылы 22 қарашада тәуелсіздікке қол жеткізіп өзінің республикасын құрды.
Ливан халқы діни құрамы жағынан тең екі топқа бөлінеді. Оның тең
жартысы мұсылмандар болса, қалған жартысы християндар болып саналады.
Сондықтан 1943 жылғы ұлттық Хартиядағы келісім бойынша ел басқаруда
Президент християн қауымынан сайланса, премьр-министр мұсылман-сунит,
парламент төрағасы-мұсылман шиит болуға тиіс.
1948 жылы Израиль мемлекеті құрылғаннан кейін Ливан территориясына
пана іздеп 150 мың арабтар келген болатын, 1975 жылы олардың саны екі есеге
дейін көбейді. Палестиналықтар арнайы солар үшін салынған лагерлерде,
лашықтарда тұрды және олардың күнделікті тұрмысы өте ауыр болды. Көбінесе
олар қоқыс жинаушы, көше сыпырушы, құрылыстар мен ауыл шаруашылығында қара
жұмыс атқарды. Ливанның табиғаты өте тамаша. Оның жерінен оңтүстіктен
солтүстікке екі қатар тау жотасы өтеді. Батыс тау жотас Ливан деп аталады.
Ол Жерорта теңізінің жағалауына жақын орналасқан. Тау жотасы мен теңіз
жағалауының арасында екі 1-10 шақырымдық тнгіс жазық бар. Онда жасыл
желекке оранған апельсин тоғайы мен банан плантациясы бар. Таудың батыс
беті өсімдікке өте бай, онда емен, үйеңкі, лавр, зәйтүн, қарағай ағаштары
өседі. Таудың басына жақын жерлерде атақты ливан кедрі кездеседі. Бұл ағаш
бұрын Ливан жерін түгел алып жатқан болатын. Бірақ та адамдардың тағылықпен
шауып-кесуінің салдарынан қазір өте сирек кездесетінболды. Кедр ағашының
биіктігі 35-40 метрге жетеді және оның кескіні қазір Ливан туында
бейнеленген.
Елдің шығыс бөлігінде Сирия жеріне шекаралас аймақта Антиливан тауы
орналасқан. Бұл тау тік жартасты болып келеді және онда өсімдік өте сирек
кездеседі.
Осы бір-біріне параллель екі тау жотасының ортасында оңтүстіктен
солтүстікке созылып ені 8-14 шақырым жері адам қолымен мұқият өңделген. Осы
аңғар арқылы елдегі ең үлкен Эль-Литана өзені ағып өтеді.
Жер бедерінің таулы болып келуіне байланысты оның ауа-райы да әр түрлі.
Теңіз жағалауының ауа-райы субтроптикалық- жазы ұзақ, ыстық әрі жаңбырсыз,
қысы жұмсақ әрі жауынды болып келеді. Тау аңғарында күндіз температура +35
болса, Ливанның географиялық жағдайы Азия, Африка және Еуропа құрлығының
түйіскен жеріне орналасқандықтан ол өте маңызды дүние жүзі елдерінің
көбімен сауда қатынасын жасайды. Сондықтан да адамдардың көбі бизнеспен
және қызмет көрсетумен айналысады. Оның жерінде өте көп шет ел банкілері
орналасқан. Ол банкілерде Араб шығысындағы мұнайды көп өндіретін бай
елдердің қаржысы сақталады. Өткен ғасырдың 60-жылдарында Ирак пен Сирия
жерінде шет ел банктеріне жұмыс істеуге тиым салынғаннан кейін бұл елдердің
капиталистері өздерінің қаржыларын Бейруттың банкіне салуға мәжбүр болды.
1975-1976 жылдардағы елде болған азаматтық соғыс Ливан
экономикасына көп шығын әкелді. Өндіріс және ауылшаруашылық өнімдері
бірнеше есе азайып, шет елдерден келетін қаржы қысқарып, туристердің келуі
тоқтап қалды.
Елдің басты шаруашылық саласы ауылшаруашылығы болып табылады.
Онда халықтың 30 пайызы жұмыс істейді. Ливанның аграрлық шаруашылығы ірі
және ұсақ жер илеушілік болып табылады. Елге басқа жерлерден астық, ет,
қант әкелінеді де, шетке экспортқа цитрус өнімдерін, алма, банан
шығарылады.
Елдің басты порты- Бейрут қаласы. Онда құрғақ жүктерді тиеп-
түсіреді және ол порт арқылы елдің сыртқы сауда көлемінің 910 өтеді. Басқа
да Триполи және Сайда қалалары арқылы мұнай құбырымен келген мұнайлар
кемелерге тиеліп елдеріне жеткізіледі.
Ливан базарларынан қысы, жазы жеміс-жидек және көкөніс үзілмейді.
Әсіресе, Ливанның ірі, шырынды, дәмді, көп сақтауға шыдамды атақты алмасы
таулы жерлерде өседі. Алмалар мен апельсиндерді іріктеп, жуып, ящиктерге
салып экспортқа шығарады. Бека аңғарында бидай, сұлы, темекі, жүзім және
жеміс-жидек өсіріледі. Онда жазда маусым кезінде өнімді жинауға жұмыс қолы
жетіспейтіндіктен жылда 150-200 жүз мың адам Сирия селоларынан және
Палестиналықтар келіп ауылшаруашылығындажұмыс істейді.
Ливанның өндіріс орындары негізінен ішкі қажеттілікті қанағаттандыруға
бағытталынған. Оның көбі Бейрут қаласының маңына шоғырланған және зауыт,
фабрикалардың көбі жаңа құралдармен жабдықталынған. Соның ішінде Асейли
тоқыма комбинатын, Гондур кондитерлік фабрикасынСиал алюмин зауытын
айтуға болады.
Ливанда әуе жолы, тас жол өте жақсы дамыған.
Ливанның қайсар халқы сионистік режимнің шабуылдары қарсаңында 33
күн қорғанып, он төртінші тамыз күні жеңіс дәмін татты. Хезболладағы
Ливан халқы сионистік армиясына төтеп берді. Бірақ сионистік режим армиясын
осы кезге дейін екі рет жеңіліске ұшыратқан бұл күрескер қандай топ, ол
қалай құрылды деген сұрақтар да бар. Ливан Хезболласы 1985 жылы қаңтар
айының 16-шы жұлдызында бір жиналыста анық түрде өзінің құрылғандығын
мәлімдеп, өзінің бағдарламалары мен стратегияларын жария етті. Бірақ бұл
революциялық қозғалыстың жұмыстары айтылған уақыттан үш жыл бұрынға, яғни
1982 жылға оралады [13]. Сол жылы сионистік режим армиясы Бейрутке дейін
таяп, Ливан фаланжисттері көмегімен Ливанды қоныстанған баспанасыз
палестиналықтар мен мұсылмандарға өте қиын жағдай туғызды. Осылайша
Палестинаның Азаттық ұйымының күштері Ливанды тәркілеуге мәжбүр болды.
Осындай қиын жағдайда бұл ел шиіт руханилері хазіретті имам Хомейни жолын
қудалап, сионистік әскерилерге қарсы стратегиялық қорғаныс және күрес
жолдарын таңдады. Бұдан көп ұзамай сионистік режим армиясы қылмыстарынан
шаршап-шалдыққан мұсылман жастар білім алу кезеңдерін өткізіп, Ливан
Хезболласына мүше болды. Хезболланың Бас хатшысы Сейед Хасан Насролла сол
кездегі қиын жағдай туралы былай дейді: Шаһид Аббас Мусавимен (Хезболланың
бұрынғы Бас хатшысы) қорғанысқа аяқ басқан кезде санымыз аз болатын.
Кейбіреулер біздің жұмысымызды өзіне қол жұмсау деп білетін, бірақ біз онда
шәйт болу мен жеңісті көретінбіз [14].
Ливан Исламдық Қорғаныс қозғалысы өзінің алғашқы әрекетінде Бейрутте
орналасқан американдық және франциялық агрессорлық күштер ғимараттарына
қарсы шабуыл жасау арқылы оларды қашып, шегінуге мәжбүрледі. Осыдан кейін
сионист әскерилеріне қарсы шабуылдар басталды және Сур қаласындағы олардың
базасына шабуыл ағымында сионистік режимнің көптеген сарбаздары мен
офицерлері қаза болды. Хезболланың азаттық талап етуші шабуылдарының
күшеюімен сионистік режим армиясы басып алынған жерлерден Палестина
шекарасына дейін шегінуге мәжбүр болды. Әлбетте сионистер бұл аймақта Ливан
топырағында қауіпсіздік белдеуін құрып, Хезболла шабуылдарынан аман қалу
үшін оны сақтауды өздерінің байсалды топтарының біріне тапсырған болатын.
Сионистік режимнің бұрынғы Премьер-министрі Ариель Шарон сол кезде
сионистік режимнің Соғыс министрі және палестиналықтардың Сабра және
Шатила базаларындағы қырудың себепкері еді. Ол бұл шегініс жайында:
Израиль алғашқы ретке шегініс жасады. Бұл шегіністі дос пен дұшпан
ешқандай шартсыз деп бағалады [15], - дейді.
Әлбетте Оңтүстік Ливанда қауіпсіздік белдеуін құру Хезболла жұмысын
қиындатты. Өйткені оның күрескерлері сионистік режим сарбаздарымен қоса,
бұл аймақта шоғырланған жалдамалы күштермен де күресулері керек еді.
Осындай жағдайдың өзінде де Исламдық Қорғанысының халықтық базалары және
бұл топ діншілдерін Оңтүстік Ливан халқының қолдауы – олардың басып алушы
сионистерге ауыр соққы бере алуларына себеп болды. Әлбетте Тель-Авив
Хезболлаға қарсы жаңа оқиғалар ойластырып жатты. Сионистік режимнің
палестиналықтарға қарсы істерінің негізгі біріне террор жатады. Ливан
Исламдық Қорғанысы мен сионистік режим әскерилері күресі кезінде Ливанның
әскери емес және Хезболла қорғанысының көптеген халқына террорлық әрекет
жасалды. Соның ішінде бұл қозғалыстың негізін қалаушылардың бірі Шейх Рағеб
Харабқа 1984 жылы қаңтар айының 16-шы жұлдызында сионистер тарапынан
террорлық әрекет жасалды. Осыдан 8 жыл кейін Шейх Рағеб Харабты еске
аларлыққа бара жатқан Хезболланың бұрынғы Бас хатшысы Сейед Аббас Мусавиге
қарсы сионистік режимнің ракеталық вертолеттері шабуыл жасап, онымен (Сейед
Аббас Мусави) қоса жолдасы мен кішкентай сәбиін шәйт қылды. Тағы бір жақтан
Хезболланың қазіргі Бас хатшысы Сейед Хасан Насролла мен Хезболланың кейбір
қайраткерлеріне де бірнеше рет террористік әрекет жасалған болатын, бірақ
олар бұл әрекеттерден аман қалды [16].
1992 жылы Ливан Исламдық Қорғанысының сионист әскерилеріне қарсы қайта-
қайта соққыларына жауап ретінде сионистік режим армиясы Ливанға қарсы кең
шабуыл жасады. Бірақ бұл мемлекет Хезболласы батылдылықпен дұшпан алдында
қарсы тұрды. Осы ағымда сионистік режим ұшақтары 100-ден астам кінәсіз
Ливан азаматтарын пана тұтқан Қанадағы БҰҰ ғимаратына шабуыл жасап, оларды
да өлімге ұшыратты. Бұндай жағдай да Ливан Хезболласының сионистік режиммен
қарсыласуы жалғасын тапты. Осылайша сионистік режим 2000 жылы Оңтүстік
Ливаннан шегінуге мәжбүр болды. Бұдан кейін бұл топ кепілдікке алынғандарды
айырбастау ағымында көптеген Қорғаныс күштері мен әскери емес азаматтарды
сионистік режимнің жасырын зындандарынан азат ете алды, бірақ олардың
көптеген саны әлі күнге дейін сионистік режим кепілдігінде.
Ливан Хезболласының бұл елдің саяси сахнасында да рөлі болды. Қазір
Ливан Исламдық Қорғанысы одағының Парламентте жалпы 35 өкілі және Кабинетте
бірнеше министрі бар [17]. Хезболланың сионистік режим алдындағы жаңа
жеңісінен кейін бұл қозғалыстың Ливан және аймақтың саяси сахнасында рөлі
күшейе түседі деген ынтызар бар.
Ливан Хезболласы қазір дұрыс жоспарлаумен құдыретті қозғалыс болып
отыр. Бұл қозғалыс Ливанның әскери, саяси, әлеуметтік және мәдени
салаларында қызмет етеді. Шешім қабылдау – Хезболланың жоғарғы негізі. Оның
басшысы топ Бас хатшысы болып есептеледі. Іске асыру кеңесі Хезболланың
әртүрлі салаларда жұмыстарын бағыттау міндетін орындайды. Бұл қызметтер
Ливан халқы үшін іске асады. Ливан Хезболласы ой және сенім тарапынан
революциялық және негізгі Исламға сенім артады. Бұл – Иран Ислам
Республикасы негізін қалаушы имам Хомейни арқылы жандандырылды. Бұл
көзқарас бойынша дін саясаттан бөлек емес және зұлымдық алдында үн қатпау
дұрыс емес. Расында Ливан Хезболласы ой-пікірі Иран Ислам революциясынан
нәр алып, оны Ливанның әлеуметтік және саяси жағдайларымен сәйкес іске
асырады. Хезболла жалпы бір шиіт тобы болғанымен, әртүрлі ойлар мен
ағымдарды өзіне қабылдаған. Бұл қозғалыстың негізгі арманы - сионистік
режиммен қарсыласу.
Көптеген мамандар, тіпті сионистік режим ақпараттық топтары сенімінше,
Хезболланың дамуы мен оның сионистік режим алдында жеңіске жетуінің негізі
себепшісі – оның Бас хатшысы, яғни Сейед Хасан Насролла. Ол 1960 жылы
Оңтүстік Ливанда Сур қаласы маңында дүниеге келген. Діни орталықтарда дін
ғылымынан білім игерген. Насролла Хезболланың бұрынғы Бас хатшысы Сейед
Аббас Мусавидің жақын дос-жарандарының бірі болған. Сейед Аббас Мусавидің
шәйт болуынан кейін 1992 жылы бұл топтың Бас хатшылығына сайланды. Сейед
Хасан Насролланың басшылығымен Хезболла қазірге дейін сионистік режим
армиясын екі рет жеңіліске ұшыратты. Ол Хезболла күрескерлерінің бірі
болған баласын 1997 жылы Құдай жолына пида етті. Американдық News Week
газеті Насролла туралы басып шығарған соңғы мақаласында: Естен
шығармаңдар: Ол бір кедей отбасында өскен, бірақ өте ақылды. Ол шиіт
арасында рухани жамылғы кигенімен, әлемдік класта бір саясаткер [18] - деп
жазды. Көптеген саясаткерлер мен сарапшылар Сейед Хасан Насролла жайында
сөз айтса, оның ойшылдығы, зеректігі мен алғырлығын да айта өтеді. Оның
осындай сипаттары, Исламға сенім артуы және халқына сүйенуі – оны Ислам
әлемі қаһарманына айналдырды.
Ливан Хезболласы қаруға емес, иман мен исламдық ойға сүйенетін топ.
Осы себептер, бұған қоса халықтың қалың қолдауы 1982 жылғы кіші топтан
мұсылмандар арасында әсерлі және Исламдық Қорғаныс негізге ие қозғалысқа
айналтып отыр. Сондықтан Вашингтон және Тель-Авив басшылары Палестина және
басқа мемлекеттер халқының әділет талап етушілігі жолында Ливан Хезболласы
және оның батылдылықпен қарсыласуынан әсер алатындықтарынан абыржып отыр.
1.3. 34 күнге созылған Израиль-Ливан соғысының барысы мен салдары
Ливан мен Израиль арасындағы өзара қырқыс Таяу Шығыстағы жағдайды
ушықтырып отыр. Әлемнің көптеген сарапшылары осы аймақта оңайлықпен
тыныштық орнамасына көз жеткізіп келсе де, барлығы бейбіт жолмен шешілеріне
үміт арта сөйлейтін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-8
1 ЖАҢА ЛИВАН ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТУЫНДАУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1 Ливанның сыртқы саясатындағы дағдарысы және Израильдің сионистік
агрессиясының жаңа сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-
14
1.2 Ливан Хезболласы және Таяу Шығыстағы террорлық саясаттың белең алуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-19
1.3 34 күнге созылған Израиль-Ливан соғысының барысы мен салдары...20-23
2 БАСҚЫНШЫЛЫҚ СОҒЫС ЖӘНЕ ЖАҢА ҮЛГІДЕГІ ТАЯУ ШЫҒЫС
2.1 Ливандағы АҚШ-тың саяси ұстанымдарының астыртын сипаты ... ...24-40
2.2 Израиль-Ливан соғысы - жаңа Таяу Шығыс жоспарының бір
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-49
2.3. Жаңа үлгідегі Таяу Шығыс жоспарының іске асырылуы және оның сәтсіздігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...50-5 4
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 55-56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57-
59
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Соңғы кездері Израильдің агрессиялық
сипаттағы саясаты күн өткен сайын өрістеп келеді. 1948 жылы Парсы
шығанағында құрылған бұл мемлекет АҚШ-тың қолдауымен туын тіккені баршаға
аян. Сол Екінші дүниежүзілік соғыстан бастау алған Парсы Шығанақтағы саяси-
экономикалық тұрақсыздық аймақтағы елдердің мазасын қашырып, бүгінгі күнге
дейін жалғасып келеді. Ал 2006 жылдың жаз айында Израильдің Ливанға қарсы
шабуылы әлем дипломатиясына әсерін тигізіп, барлық мұсылман халықтарының
үрейін ұшырды. Осы тұста бұл соғыстың мақсаты мен негізгі бағыттарын
анықтау аса маңызды мәселелердің бірі екендігін ешкім жоққа шығара
алмайтынын атап өткен жөн. Себебі Ливанның орналасу жағынан географиялық
маңыздылығы мен оның трансұлттық инфрақұрылымы тек АҚШ-тың емес, барлық
Еуропа елдерінің қызығушылығын сонау ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап
арттырған.
ХХІ ғасырдың басында өзекті тақырыпқа айналған АҚШ-тың ислам
терроризмі мен экстремизміне қарсы күресі бүгінгі таңда айқын көрінісін
тапты. АҚШ аймақтағы негізгі стратегиялық мақсатын ашып көрсетті, яғни жаңа
Таяу шығыс жоспарының жүзеге асырылу мәселесі. АҚШ бұл жобаны КСРО
ыдырағаннан кейін күн тәртібіне еңгізді. Оның бастамасы Таяу шығыстағы
мұнай факторынан бастап, Каспий айналасындағы елдердің шикізат қорымен
тұйықтайды. Бірінші кезекте АҚШ Ирактағы сунниттер мен шиттерді бір біріне
айдап салып, күрдтер орналасқан аймағын, екінші кезекте Түркияның шығыс
жағында орналасқан күрдттер орналасқан жерлерді, үшінші кезекте Ирандағы
күрдтер орналасқан аймақтарды бөліп алып, тұтас марионеттік Курдистан
атты жаңа мемлекетті дүниеге әкелуді жоспарлауда. Осыған байланысты Ливан
мен Сирияның орналасу маңыздылығын атап өткен жөн. Себебі, егер аталған
жоба жүзеге асырылған жағдайда Парсы шығанағы мен Каспий мұнайын арзан
бағамен тасымалдаудың жаңа альтернативті құбыр төсеу мәселесі ортаға
шығады. Ал бұл құбырды аталмыш Ливан мен Сирия жерлерінен Еуропаға
тасымалдау тиімді болып тұр. Сондықтан АҚШ қазірден іргетасын қалап,
Израильді көрші Ливан мен Сирияға айдап салып отыр.
Осындай, астарында саяси-идеологиялық, экономикалық және практикалық
маңызы бар жобалардың түп тамырын, бұл жобаларды жүзеге асыру барысындағы
бейкүнә адам ресурстарының шығынын, Орта және Таяу шығыстың құрылымдық
маңызын, 2006 жылы 34 күнге созылған және бүгінгі күнге дейін бір шешімге
келмеген Израиль мен Ливан арасындағы соғыс негізінде ашу диплом жұмысының
маңыздылығын арттыра түседі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан Республикасы дүниежүзілік
қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретінде халықаралық қатынастарға белсенді
қатысып, әлемде бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау үшін өз үлесін қосуда.
Орталық Азияда орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайы мүлдем өзгеруімен
Таяу Шығыс және Азия елдерімен нығая түсті. Ел тәуелсіздігінің екінші
онжылдығына қадам басып отырған бүгінгі уақытта, халқымыздың рухани өрлеуі
мен тарихи санасы қалыптасып жатқан өтпелі кезеңде, қазақ мемлекетінің алыс
және жақын шет елдермен қарым-қатынас жасап, байланыстар орнатуға
қызығушылығы артып отырғаны рас.
Соңғы жылдары халықаралық қарым-қатынастар жүйелері, сондай-ақ
мемлекетаралық байланыстар және мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты
халықаралық құқықтық принциптер мен ережелер шапшаң әрі сапа жағынан күрт
өзгерістерді бастан кешіруде. Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің
тәуелсіздігін сақтау және сырттан агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Халықаралық қатынастардағы қоғамдық өмір
мен іс-әрекеттердің әр түрлі салаларындағы өзара тәуелділік пен өзара әсер
етудің нығаюы кезінде немесе басқа сөзбен айтқанда, жаһандану жағдайында
мемлекетаралық байланыстардың бір-біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және
халықаралық қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға шығарды.
Таяу Шығыс аймағы Қазақстан сыртқы саясатының басымдық жүйесінде
елеулі орын алады және бұл бағыттағы жұмыс өзіндік ерекшеліктер мен
өзгешеліктерге назар аударуды талап етеді. Мұнайдың бай қорын игеру бұл
елдер экономикасына ортақ шикізаттық сипат қана емес, олардың сыртқы саяси
бағытын белгілеп береді. Израильден басқа Таяу Шығыс мемлекеттернің ішкі
және сыртқы саясатына Исламның ықпалы зор. Әділетті шешімін жарты ғасырдан
бері таба алмай келе жатқан араб-еврей қақтығысындағы оның рөлін жоққа
шығара алмаймыз. Араб елдеріне өзінің тәуелсіздігін, қауіпсіздігін, жерін
сақтап қалу мәселесі маңызды болып отыр.
Таяу және Орта Шығыс елдерімен сауда-экономикалық және саяси
ынтымақтастықтың Қазақстан үшін практикалық құндылығы бар. Олармен тарихи,
діни және гуманитарлық байланысты кеңейту мұсылман қазақ халқы үшін пайдалы
болып саналады. Қазақстан дипломатиясы Таяу Шығыстағы жанжалды реттеу
үрдісін белсенді түрде қолдап келеді. Палестинаның халқы өз егемен
мемлекетін құруын Қазақстан толық мойындайды және сонымен қатар Израильдің
қауіпсіз өмір сүруге деген құқығын да жоққа шығармайды.
Қазақстан Таяу Шығыстағы жанжалды реттеу үрдісінде БҰҰ, ЕО, АҚШ және РФ
сияқты негізгі демеушілерінің күш-жігерлерін,сондай-ақ келіссөздерге
қатысушы тараптардың ізгі ниеттерін аймақтағы барлық мәселелерді шешу
жолындағы Израиль мен Араб елдерінің бейбіт келісімге қол қоюын қолдайды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Ливан мен Израиль арасындағы
қақтығыс күні кеше болып өткендіктен, оны монография немесе көлемді зерттеу
жұмысы деңгейіндегі еңбектер әлі күнге дейін жоқ десек қателеспейміз.
Дегенмен, бұл соғыстың түп тамыры сонау Екінші дүниежүзілік соғысқа барып
тірелгендіктен, мәселенің жалпылама айқындалуына қатысты бірқатар Ресейлік
ғалымдардың жұмысы бар. Атап айтқанда Н.И.Палиенко, С.Н. Бабурин, Генри
Киссинджер, Гуго Гроций, В.Л.Цымбурский, А. Бурачас, Н.Я.Данилевский [1]
жанама тақырыпқа қатысты мәселелерді айқындаған. Олардың жұмыстары Парсы
шығанақтағы жалпы жағдайды анықтауда аса маңызды болып табылады.
Парсы шығанағындағы мұнай факторының маңыздылығы мен мұндағы
соғыстардың себептері мен салдарын, барысы мен соғыс барысындағы
статистикалық есептерді беретін С.Ю.Ключниковтың, А.Г. Дугиннің,
А.С.Панариннің, Н.С. Трубецкойдың [2] жұмыстарын атаған жөн.
Израиль-Ливан соғысына тікелей қатысы бар сараптамалық және
аналитикалық жұмыстар шетелдік және отандық мерзімді баспа беттерінде жарық
көрді. Әсіресе соғыс барысындағы күнделікті адам шығындарын және әлемдегі
алпауыт елдердің ұстанымдарын айқындайтын мақалалар басылып отырды.
Б.Бейсенұлы, С.Әмірбекұлы, Сұлтан Әли, Н.Қуантайұлы Израиль-Ливан соғысын
айқындайтын күнделікті хабарлама мақалаларды жариялап отырды. Бұл
авторлардың жұмысы Қазақстандық және діни тұрғыдан жазылғандығын атаған
жөн. Себебі мақалаларды парақтау барысында ондағы біржақтылық ұстаным көзге
түседі [3].
Диплом жұмысының негізгі мазмұны мен құрылымына қатысты аналитикалық
мақалалар Ресей Федерациясының ресми басылымдары мен интернет желісінде
жарық көрген. Олардың қатарында Мишель Эльбаздың Ливанская война может
продолжится в Центральной Азии, Ростбалттың ресми сайтында көрініс тапқан
Израиль отрицает большие людские потери Ливана атты мақалалары аса құнды
болып табылады.
Жалпы алғанда диплом жұмысын жазу барысында басым бөлік тарихнамалық
сараптамалық мақақалар интернет желісі мен Егемен Қазақстан, Дала мен
Қала атты басылымдардан алынды. Сонымен қатар Израиль-Ливан соғысының
негізгі себептері мен барысын айқындау үшін Қазақстандық интернет желісінен
пайдаланылды. Олардың қатарында ҚР Президентінің ресми сайты мен Хабар
телеарнасының ресми сайтынан алынған құнды материалдар болып табылады.
Қарастырып отырған тақырыпқа тарихнамалық сараптау қазақ, израиль,
араб, палестиналық, ағылшын, француз, неміс, ресей ізденушілерінің, сондай-
ақ американдық, мұсылман мемлекеттерінің және ТМД елдерінің жеке
авторларының еңбектерін зерттеу негізінде жасалды.
Қойылған міндеттер мен мақсаттарды ашу үшін ең басты көптеген
ізденушілердің қызығушылығын туғызған жалпы араб-израиль соғысынаң негізгі
кезеңдерін ашып беретін Э.Р. Дюпюи, Н.Хайтер, К.Т.Хартли, О. Карр, Р.Дуан
сияқты еуропалық ғалымдар, саясаткерлер және көрнекті дипломаттардың осы
тақырыпқа арналып жазылған зерттеу жұмыстарын, публицистикалық еңбектерінен
алынды.
Осы жұмыстар Еуропа елдері Таяу Шығыс мәселесі бойынша БҰҰ Бас
Ассамблеясы мен Қауіпсіздік Комитетінің қарарларын негізге алады. Дәстүрлі
Еуропа елдері аймақта саяси, әсіресе экономикалық ықпалын сақтап қалу
мақсатында бейбіт реттеу үрдісінде белсенді рөл атқаруға бар күшін
жұмсауда, алайда оның қаншалықты нәтижелі екенін және ол ұмтылысы араб
елдері тарапынан толық қолдау тауып отырғанын ашып беруге бағытталған.
Сонымен қатар Маастрихт келісімі бойынша Одаққа мүше елдердің біртұтас
сыртқы саясатының жоқтығы оған бұл аймақта жанжалды реттеуге белсенді
қатысуына кедергі тудыратындығы анықталады. Таяу Шығыс мәселелерін зерттеп
жүрген израильдік ғалымдар, саясатшылар және дипломаттардың еңбектері көп
пайдаланылды.Олар Й. Альпер, М. Бар-Он, Г.Котляр, З. Кац т.б.
Халықаралық тақырыпқа арналған зерттеулер Қазақстан тәуелсіздігінің
алғашқы жылдарынан бастап дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен басталады.
Қазақстан үкіметі, Сыртқы істер министрлігі және ғалымдар мен сарапшылар
әлемдік мәселелелермен, оның ішінде Таяу Шығыстағы жағдаймен шұғылданып,
соның әсерінен жаңа еңбектер жарық көре бастады.
Бұл салада зерттеу жүргізгендердің ішінде белгілі ғалымдар,
дипломаттар, саясаткерлер Қ.Тоқаев, Ж.Ибрашев, Қ.Байзақова, К.Қожахметов,
Б.Әміреев, С.Батыршаұлы, К.Жұмағұлов және тағы басқаларын айтуға болады.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаевтың Сындарлы он жыл және На
пороге 21 века кітаптары және басқа еңбектері сыртқы саясаттағы бағыттарды
анықтау үшін құнды еңбек болды. Біздің елдің Таяу Шығыс мәселесіне қатысты
саясаты Қ.К.Тоқаевтың Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Дипломатия Республики Казахстан, Беласу еңбектерінде
толығынан ашылып берілді. Қазақстанның аталмыш аймақтағы елдермен өзара
тиімді геосаяси және геоэкономикалық ынтымақтастық тұрғыдағы мүдделілігіне
жан-жақты талдау жасалған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. 2006 жылы 34 күнге созылған
Израиль-Ливан соғысының түп тамырын зерттеу қарқыны Отандық тұрғыдан
алғанда күн сайын арта түсті. Себебі Таяу Шығыстағы саяси үрдістердің белең
алуы қайткен күнде де Орталық Азияға әсерін тигізбей қоймайды. Мұндағы
басты мәселе экономикалық факторлардан бастама алса саяси-идеологиялық
үрдістермен жалғасады. Сондықтан бүгінге дейін жарық көрген материалдармен
ХХ ғасырдың соңы – ХХІ ғасырдың басындағы Ливан мемлекетінің сыртқы саясаты
негізінде Израиль-Ливан соғысының түп тамырын, оның барысы мен аймақтағы
трансұлттық процестерге әсерін айқындауды алдымызға мақсат етіп қойдық. Бұл
мақсатты жүзеге асыру барысында төмендегі міндеттерді айқындауды жөн
көрдік:
- Ливанның сыртқы саясаттағы дағдарысының басталуы мен ондағы Израиль
сионистік агрессиясының себептерін ашу;
- Ливандағы Хезболла ұйымының қызметі мен қоғамдағы рөлін айқындау және
Таяу шығыстағы террорлық әрекеттердің аймақтағы тұрақтылыққа деген кері
әсерін көрсету;
- Бір ай көлемінде жалғасын тапқан соғыстың барысы мен оның негізгі
салдарын пайымдау;
- Таяу шығыстағы АҚШ-тың жаңа саяси ойындары мен жобаларына баға беру және
оны көрсету;
- Ливан дағдарысына деген Батыс елдерінің ұстанымдарын және мәселенің
шешілуінде БҰҰ-ның қызметін көрсету;
- Израиль-Ливан соғысының АҚШ үшін жаңа Таяу шығыстағы жоспарларының бірі
екендігін дәлелдеу;
- Қазақстанның Таяу Шығыс дағдарысына қатысты ұстанымдарын айқындау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысын жазу барысында
бірқатар түп деректер айналымға тартылды. Олардың арасында ресми
басылымдарда жарық көрген мемлекет басшылардың сөздері мен жолдаулары, БҰҰ-
ның Резолюциясы, Израиль Вице-министрі Шимон Перестің Вашингтондағы
үндеулері мен сөздері, Англияның үкімет басшысы Т.Блэрдің АҚШ-тың
Президенті Дж.Бушпен кездесудегі сөйлеген сөздері негізге алынды.
Диплом жұмысының харонологиялық шеңбері. Диплом жұмысында 2006 жылы 34
күнге созылған Израиль-Ливан соғысы негізге алынды. Осы соғыстың
нәтижесінде Таяу шығыстағы АҚШ үшін практикалық маңызы бар жаңа саяси-
идеологиялық ойындары мен жобаларын айқындау және оның әлем дипломатиясына
әсерін көрсету үрдістері қарастырылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, екі тарау, әрбір тарауда үш
тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Таяу Шығыстағы Еуропалық
Одақтың, Ресейдің және Қазақстанның жүргізген саясаты бір жүйеге
келтіріліп, жан-жақты талдаумен бірге қалыптасқан жаңа көзқарас тұрғысынан
сипатталды. Зерттеліп отырған тақырыптың өзі Қазақстан тарих ғылымына жаңа
көзқарастар енгізбек. Шетелдік, оның ішінде еуропалық және ресейлік
тарихнамада Таяу Шығыс мәселесі, оның тарихы мен болашағы түрлі қырынан
зерттелгенімен, аталмыш тақырып Еуропа Одағының аймақтағы саясаты БҰҰ-ның
белгілі шешімдері аясында беріліп, ерекшеліктері айқындалып, тұжырымдар
жасалған. Диплом жұмысында Қазақстанда тұңғыш рет араб-израиль жанжалын
реттеу жолдары, Еуропа Одағының саясатына жүйелі тарихи талдау жасалып,
зерттелмеген жаңа аспектілері көрсетілген. Еуропа Одағына мүше елдердің
Израиль және Палестинамен қарым-қатынастары қазақстандық ғылымда
мемлекеттік қазақ тілінде алғаш рет жан-жақты айқындалды.
Жұмыстың жаңалығы тұңғыш рет Қазақстан ғылымында Таяу Шығыс
мәселесіне қатысты БҰҰ негізгі қарарларына жүйелік талдау жасалды.
Қазақ тарих ғылымында бірінші рет еліміздің Таяу Шығыс мемлекеттерімен
саяси, экономикалық және мәдени ынтымақтастығының қалыптасуы мен дамуының
тарихын кешенді түрде көрсетуге ұмтылыс жасалды. Әлемдік интеграцияның
жаһандану жағдайында Таяу Шығыс мәселесінің орны мен рөлін анықтау,
проблемалары мен болашағын тарихи аспект ретінде зерттеу, тақырыптың ғылыми
жаңалықтарының бірін құрайды.
Тұңғыш рет Израиль, Палестина, Египет, Франция, Германия, Ұлыбритания,
АҚШ және Ресейдің сыртқы істер министрлігінің ағымдағы және мұрағаттағы
құжаттарына, шет елдердің елшіліктердің құжаттарына, ақпараттарына израиль
мен араб тарихшылары мен саясаткерлерінің, еуропалық ғалымдардың еңбектері,
мемлекет басшыларының мәлімдемелері, саяси және қоғам қайраткерлері мен
көрнекті дипломаттардың пікірлерін тұтастай талдауға қадам жасалды.
Осы зерттеу еңбекте алғаш рет қазақ ғылымында араб-израиль
шиеленісінің туындауы, қазіргі жағдай мен оны реттеудің болашағы,
еуроодақтың аймақтағы елдермен дәстүрлі тарихи, саяси, сауда-экономикалық
саласындағы мүдделері мен оның болашақ мүмкіндіктері көрсетілген. Зерттеу
жұмысының теориялық-методикалық негізіне тарих, халықаралық қатынастар,
саясаттану, философия ғылымдары қалыптастырған жаңа бағыттағы ғылыми ой-
пікірлер мен тұжырымдар, осы салалардағы жетекші ғалымдардың, қоғам,
мемлекет қайраткерлерінің мемлекетаралық саясат және оның принциптері мен
теориясы туралы жазған еңбектері алынды.Сондай-ақ мүдделі Еуропа Одағының
Таяу Шығыс мемлекеттерімен халықаралық құқық пен қарым-қатынастардың
нормалары мен принциптеріне негізделген байланыстарды зерттеуді ұйғарған
тарихи ұстаным принципі жатады.
Зерттеуші жұмысты жазу барысында арнайы ілгері зерттеулерді, сондай-ақ
осы салада жазылған тарихшылардың, саясаттанушылардың, халықаралық
қатынастар мамандарының мақалалары мен басқа да публицистикалық еңбектерін
ғылыми тұрғыда жинақтау мен сараптау әдісіне сүйенді. Объективтік принципті
пайдалану зерттеу тақырыбына байланысты деректерді және тарихи құбылыстарды
барлық қайшылықтарымен, күрделіліктерімен қоса жан-жақты зерттеуге негіз
болды. Сондай-ақ аймақтағы бейбіт реттеу үрдісінің күрделілігін,
әртүрлілігін және қарама-қайшылығын көрсетуге мүмкіндік туғызды. Біздің
пікірімізше, Таяу Шығыс дағдарысы жарты ғасыр бойы әділетті шешілмей
отырғаны ол- араб елдерінің бірауыздылығының жоқтығы, олардың әскери
жағынан Израиль мемлекетін бірбетті де ашық қолдауы, БҰҰ Бас Ассамблеясы
мен Қауіпсіздік Кеңесінің қарарлары мен шешімдерін, дүниежүзілік
қауымдастықтың пікірін Израиль үкіметінің мойындамауы, араб-израиль бейбіт
келісімдерінің Тель-Авив тарапынан орындалмауы ең басты себептер болып
отыр.
1 ЖАҢА ЛИВАН ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ТУЫНДАУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1. Ливанның сыртқы саясатындағы дағдарысы және Израильдің сионистік
агрессиясының жаңа сипаты
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем саясатының екі идеологиялық
бағытта дамуы, АҚШ-тың Таяу Шығыста өзінің қуыршақ мемлекетін құру идеясы
1948 жылы жүзеге асырғаны баршаға аян. Сол кезден бастап бүгінгі күнге
дейін Таяу Шығыстағы саяси үрдістердің шиеленісі тоқтатылмай келеді. Оның
әрине, астыртын сипаты бар екендігін ешкім жоққа шығара алмайды.
Біріншіден, экономикалық себептерден туындаған саяси-практикалық сипаты бар
Израильдің сионистік ұстанымы, Таяу Шығыста бейбітшіліктің орнатылуына
мұрша бермей келеді. Мұндағы мұнайға бай мемлекеттер мен олардың маңызды
трансұлттық инфрақұрылымы Ұлыбритания мен Францияны, сонан соң АҚШ-ты сол
ХІХ ғасырдың соңынан қызығушылығын тудырған-ды.
Екіншіден, Таяу Шығыстағы діни фактор ондағы тұрақсыздықтың жаңа
формасына айналды. Кезінде АҚШ-тың терроризм мен экстремизмге қарсы соғыс
жариялауы бүгінде тек исламмен байланыстырылып келеді. Сондықтан, мұндағы
сионистік ұстанымның екі формасы қалыптасты: біріншісі-Таяу Шығыстың
мұнайын әлем ықпалынан ада етіп, тек өз мақсатында пайдалану, екіншісі,
қазіргі кездегі Иран мен Ресейге, сонан соң Түркия мен Қытайға қарсы
бағытталған жаңа формадағы күрес. Сол үшін Израильдің сионистік саясатының
агрессиялық ұстанымының мазмұнында АҚШ-тың әлемді билеуге ұмтылған жаңа
формадағы қырғи-қабақ соғысы десек қателеспейміз.
Біршама уақытқа тынышталған Израиль және Ливан қақтығысы бүгінгі таңда
қайта жалғасып келді. Осы уақыт аралығында халықаралық қауымдастық Израиль-
Ливан шиеленісін реттеу туралы қызу талқы жүргізді. Дегенмен одан оң нәтиже
байқалмады. Бұл мәселеге тікелей араласып отырған БҰҰ мен Еуроодақтың
келіссөз мінбері тиімділік танытпады. Сондықтан бұл шиеленісті реттеу қазір
оңайға түспей отыр.
Ливандағы атыс-шабысты тез арада тоқтату туралы талабы бойынша бас
қосқан ЕО мемлекеттері өзара келісімге келе алмай жүрді. Аталмыш альянстың
25 мүшесінің ішінен Ұлыбритания, Германия, Польша және Чехия қарсы болып
келді. Біз аталып отырған мәтінмен келісе алмаймыз, ал оның орнына әскери
әрекеттерді тез арада тоқтату қажеттігі туралы деп резолюцияға өзгерту
енгізу керек, – деді британдық делегация өкілі [4]. Дегенмен, нәтижеде
дипломатиялық жағдайлар ескеріле отырып, резолюция мәтініндегі сөз атыс-
шабысты ұзақ мерзімге тоқтату мақсатында барлық мүдделі тараптың жауласу
әрекеттерін тез арада тыюға шақырамыз деп өзгертілді. Жалпы, мәтін
шиеленісті реттеуде оң рөл атқарғанымен, бұл аталған елдердің осы мәселені
шешу мерзімін ары қарай ұзартқысы келіп отырғандықтарын танытса керек.
Ал АҚШ мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс халықаралық қауымдастық
алдында аталмыш шиеленістің бір аптада шешілетіндігін айтып, оған кепілдік
берген еді. Ол Таяу Шығыста ресми сапармен болып қайтқан болатын. Израиль
премьер-министрін өз елінде қабылдап, оның отанында да болған К.Райс бұл
мәселені шешуге барлық жігерін жұмсап келді. Алайда ондағы шиеленісті
жағдайдың жалғасуы АҚШ үшін пайдалы екендігін ұмытпаған абзал. Дегенмен,
К.Райстың Таяу Шығыстағы турне бағытын Ливанға бұрып жіберді. Ливан
К.Райсты қабылдаудан ресми түрде бас тартты. Сондықтан АҚШ мемлекеттік
хатшысының екі елді татуластырудағы келіссөзі тек бір жақты болып қалды.
Сондықтан оның мәлімдемесіне күдікпен қарауға әбден болады.
БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінде бірнеше отырыс өтіп, аталмыш шиеленістің
реттелуі туралы сөз болғанымен, Израиль әскерилері Оңтүстік Ливандағы БҰҰ
бейбіт әскерінің үстінен бомбалап өткен. БҰҰ бұған ашу білдіргенімен, оны
басты одақтасы АҚШ-тың ықпалы тырп еткізбей отыр.
ЕО-ға мүше Түркия және азиялық мұсылман мемлекеті Индонезия Ливанға
бейбітшілік орнату мақсатында әскерлерін жіберуге даяр екендіктерін ашық
түрде айтып келген еді. Бірақ Франция ЕО мүшелерінің әзірге әскер беру
туралы мәлімдемесін ресми жариялауға болмайтындығын айтып, оған тыйым
салды. Ал Иран Ислам Республикасы болса, Хезболлахты қолдайтындығын ресми
мәлімдеуден қорқып отырған жоқ: Хезболлах – мемлекет тәуелсіздігі үшін
күресіп жатқан ұйым. Сондықтан біз оларды саяси және моральдық тұрғыда
қолдаймыз! деген жауап та әлемге белгілі [5].
Шиеленісті реттеуге кедергі келтіруші қарама-қайшылықтар
Финляндия сыртқы істер министрі Эркки Тумиойоя: ЕО ливандық Хезболлах
тобын өздеріндегі лаңкестер тізіміне әзірге енгізуге мүдделі емес.
Ұлыбритания премьер-министрі Тони Блэр Израильге Хезболлах
лаңкестік ұйымымен күресуге көмектесуіміз қажет деп альянстағыларды
дүрліктіруде. Ал осылайша Ұлыбританиядан басқа, ЕО-дағы мемлекеттер
лаңкестер тізіміне енгізуге қорқып отырған ұйымды ресейліктер өз
мәтіндеріне қосқан-ды. Мұны Кавказдағы мұсылмандардың осы ұйыммен тығыз
байланыста болуының салдарымен ғана түсіндіруге болады. Бұл арада олардың
қауіптенетіндей жайы бар. Себебі көпке дейін үнсіз қалып, Израиль-Ливан
шиеленісінің бейбіт түрде реттелуіне үміт артып, сырттан бақылап отырған
Әл-Кайда мұсылмандарды қасиетті соғысқа шақырған үндеуін жариялаған
еді. Осыған байланысты алғашқылары болып, Ираннан еріктілер тобы сап түзеп,
Ливанға аттанған-ды. Олар жолда өз қатарларына өзге мұсылман елдердің
азаматтары келіп қосылатындығына сенімін артқан.
Осылайша, Таяу Шығыстағы шиеленіс ынтымақтас халықтардың бас біріктіруіне
түрткі болды. Ресей Думасының депутаты В.Жириновский: Таяу Шығыстағы
Израиль мен Араб мемлекеттері арасындағы қақтығыс ерте ме, кеш пе, әйтеуір
әлемді ядролық соғысқа әкеледі, – деп мәлімдегені баршаға аян [6]. Оның
пікірінше, Израильдің Ливанға шабуылы Иранға деген АҚШ және оның
одақтастары басқыншылығының кебі. Америкалықтардың Ауғанстанды басып
алуда шығыстан Иранға кіру мүддесі тұрды, одан кейін Иракты бақылауға алды,
енді олар Израильмен бірігіп, Ливан мен Сирияны жауламақ, сол кезде олар
Иранға енді батыс жағынан шабуылға келе алатын болады. Түркия америкалық
жойқын ұшақтарының әуеден ұшуына рұқсат бермегендіктен, АҚШ-қа Иранды
бомбалау үшін Грузия ауадай қажет, – дейді Ресей Думасының вице-спикері
[7]. Әрине бұл пікірге толықтай қосылуға болады. Себебі, жоғарыда аталып
өткендей АҚШ-тың Израильді өз мақсаттарында пайдалануы айдай анық.
Израиль-Ливан қақтығысы әлем дипломатиясының араласуымен тоқтатылды.
Екi тарап бейбiт келiсiмге келiп, шабуылды тоқтатуға мiндеттендi. ЦАХАЛ
әскерi осындай бұйрық алып, таңғы 8-ден Ливанға қатысты Сен тимесең, мен
тимен саясатына көшiп отыр. Ал, бұл уақытта Израильдiң Литани өзенiне
дейiн Израиль-Ливан шекарасында 30 шақырымдық қауiпсiз аймақ құру жобасы
тәмамдалып қалған едi [7].
Әрине, қарсы тараптардың мұндай шешiмге келуi тосын жағдай емес. Соғыс
басталғаннан екi тараптан да шабуылды тоқтатуды талап еткен Бiрiккен Ұлттар
Ұйымының Қауiпсiздiк Кеңесi нәтижеде Израиль армиясы мен Ливандық
Хезболлах шиит тобы арасындағы атысты тоқтату тәртiбi жөнiнде қарар
қабылдаған болатын. Бұл құжат бойынша Ливан шекарасындағы соғыс тоқтатылып,
бұл аймаққа БҰҰ-ның бейбiт армиясы мен Ливан әскери тобы енгiзiлуi тиiс
болатын. Израильдiң Премьер-министрi Эхуд Ольмерт пен Ливан елiнiң үкiмет
басшысы Фуад ас-Синьора келiсiм берген қарарға ықтиярсыздықпен болса да,
Хезболлах ұйымының басшысы Хасан Насраллаға да келiсуге тура келдi.
Алайда, екi тарап та келiсiмге келерде өз ұсыныстарын енгiзбей қалмағаны да
рас. Айталық, Израиль үкiметi Хезболлах қайта шабуылдарға көшкен жағдайда
жауапсыз қалмайтынын мәлiмдеді. Оған қоса аймаққа бейбiт әскер келмейiнше,
өз әскерiн шығармайтынын баса айтқан Израиль, рас, кейiн армиясының бiр
тобын Ливаннан алып кете бастады. Бiрақ соның өзiнде де Израильдiң 30 мың
әскерiн 15 мың бейбiт әскер мен 15 мың ливандық армия ауыстырмайынша, ЦАХАЛ-
дың құлағы түрiк болатын түрi бар. Алайда, бұл елдiң бұған дейiн Израиль
бақылауында болған аймағын қорғап, Хезболлахтың жаңа террорлық
әрекеттерiне тосқауыл болуға тиiс әскердiң Ливанға дәл қай күнi
енгiзiлетiнi белгiсiз. Бiрақ Франция, Испания, Түркия, Италия және мұсылман
Малайзия мен Индонезия мемлекеттерi әскер беруге қарсы еместiктерiн
мәлiмдеп келді. Ал, уақыты жайында БҰҰ Бас хатшысының орынбасары Марк
Маллох Браун Ливанға әскер енгiзуге айдан аса уақыт қажет екенiн айтса,
ЕуроОдақ сыртқы саясат кеңесiнiң басшысы Хавьер Солана бейбiт әскердiң
жұмысқа кiрiсетiнiне дайын екендігін атап өткен еді. Әрине, уақыттың ұзап
кетуi екi ел арасындағы қақтығыстардың қайта жанданып кетуiне қауiп
төндiредi. Өйткенi, Хезболлах қаруын тастамай, әскерiн әкетуге қарсы
болған Израиль мен Израиль әскерiн әкетпейiнше шабуылын тоқтатуға қарсылық
бiлдiрген шииттiк ұйымның текетiресi әрбiр сәтте қайта басталып кетуiнiң
ықтималдығы әбден басым. Бұл қауiп қарар iске асқан күннiң өзiнде-ақ шиiн
шығарып үлгердi.
Келiсiмге келгеннен кейiн Ливанның оңтүстiгiнде Израиль армиясының
қолынан Хезболлах ұйымының жанкештiсi қаза тапқаны мәлiм етiлдi. Сәл
кейiнiрек Израиль әскерiнiң таратқан мәлiметтерi бойынша, Хезболлахтың он
шақты ракетасы Ливанның оңтүстiгiнде, Израиль әскерiне жақын маңда
жарылғаны белгiлi болды [8]. Алайда, олардың бұл әрекетiне жауап ретiнде
израильдiктер шабуылға көшпеді.
Шабуылдардың түбегейлi тоқтағаны нақты болмағандықтан, Бiрiккен Ұлттар
Ұйымының жеңiсiн тек Ливан халқының аз уақыт болса да, соғыстан
құтылғанымен бағалауға болады. Шабуылдар үздiксiз жүрген ай iшiнде Израиль
155 сарбазынан айырылса, ливандықтардың мыңнан аса қандастары құрбан болды
[9]. Еврей мемлекетiнiң соғыстағы шығыны 5,5 млрд. АҚШ долларына тең болып,
Ливанның шығынының үштен бiрiн құрады. Осыған қарап, бұл келiсiмдi жеңiс
емес, жеңiстiң алғашқы қадамы деп түсiнген жөн. Мұның бiрнеше себептерi
бар. Ең алдымен, екi тараптың да келiсiмге ықтиярсыздықпен, БҰҰ талабымен
ғана келiп отырғаны шындық. Оның үстiне Израиль Премьер-министрi бейбiт
келiсiмге қарамастан, Хезболлахтың басшыларының бастарын қағып түсiруге
бағытталған арнайы әскери операцияны тоқтатпайтынын мәлiмдесе, шииттiк
ұйымның басшысы шейх Насралла Израиль әскерiн Ливаннан әкетпейiнше,
шабуылын тоқтатпайтынын жасырмай келеді. Яғни, екi ел әлi де араз күй
кешуде. Екiншiден, екi елдегi астыртын қарулану iсiн жөнге қою керек.
Үшiншiден, Израиль мен Ливан арасында татулық орнатудың да ыңғайын табу БҰҰ
жоспарында. Әзiрге екi ел арасында атысты тоқтатуға келiсiм
қабылданғанымен, шабуылдар толастамай отыр.
Қырық күн шiлдеде қырқысқан ХАМАС пен Хезболлах ұйымының
текетiресi бұл кезде бiршама сейiлгенiмен, екi тараптың арасында көрiнбей
өрбiп бара жатқан жаңа толқу тағы қолға қалам алғызып отыр. Расын айту
керек, аталмыш соғыс ортаға ара ағайын болып кiрген БҰҰ-ның әлсiздiгiн
байқатып қалғаны белгiлi. Өйткенi тау төңкерерлiк екпiнмен шабуылдаған
Израильдiң, дәлiрек айтсақ, осы елдiң арқасында тұрған Иранның әлi
жiбiмегенi байқалып отыр. Ливанның билiгiнде отырған министрлер кабинетi
мен Хезболлахтың қарым-қатынасы күннен-күнге шиеленiсе түсiп келедi.
Радикалды шииттер қозғалысы ұйымдастырған бейбiт шеру Бейруттың орталық
алаңының қарын жiбiтiп, бiрте-бiрте сол қар ерiген жерге қақтығысқан тарап
өкiлдерiн құлата бастады. Алайда бұл жәйттерге исламистер тобының алаңдап
отырған жайы жоқ. Олардың мүддесi - елдiң бейбiт, тыныш басқарылуы емес,
керiсiнше, кеңiнен толқулардың орын алуы болып отырған сыңайлы.
Елдегi шеру желтоқсанның алғашқы күнiнен басталған болатын. Фуад
Синиораның билiгiне қарсы Хезболлахтың жүздеген мың жақтастары жұма
намазынан соң Бейруттың орталығына жиналып, майдан жариялады. Ливандық
майданның ұйымдастырушыларының басты және бiрден-бiр қойған талап-тiлегi –
үкiметтiң ел билiгiнен кетуi ғана болды. Осы талаптары
қанағаттандырылмайынша, алаңнан тарамауға бекiнген халық Министрлер
кабинетiнiң әлсiз тұстарын санамалап та бердi [10]. Айталық, олардың
пiкiрiнше, кабинеттен қатарынан 5 шииттiк министр кеткелi билiктiң
ұстанған бағыты - тек шииттердi қаралап, қысымға алуға бағытталып кеткен
көрiнедi. Екiншiден, билiк жемқорлыққа тұсау болудың орнына, оның дамуына
өздерi де үлес қосып отыр сыңайлы. Бұған қоса кабинетте қалған
министрлердi батыстың қолшоқпарлары мен Израильдiң жалдамалы адамдары
санаған халық осы шерудi өздерiнiң шыдамдарының шегi деп отыр.
Рас, бұл тұста алаңға жиналғандардың үлкен бөлiгi Хезболлахтың
саясатының адамдары екенiн ескерсек, мәселенiң бiр түйiнi өзiнен-өзi
ағытылып-ақ тұр. Еске түсiрсек, билiк басындағы соңғы ауыс-түйiстен кейiн
Министрлер кабинетiнен шииттердiң тек 5-ақ өкiлi табылды. Мұндай аз күшпен
апырып-жапырып iс атқара алмайтынын ұғынған радикалды ұйым басшылары
олардың бесеуiн де өздерi қайтарып алғаны белгiлi. Ендеше, сайлауда жеңiске
жетпеген Хезболлахтың сайлаудан кейiн төңкерiспен билiкке ұмтылатынын
әбден күткен едiк. Ендi мiне, олар Министрлер кабинетiн таратқаннан кейiнгi
Ливанның болашағын да өздерiнше жоспарлап үлгерген. Бұл бағдарламасын
шиитер тобы шеру үстiнде жария еттi [11].
Хезболлах жобасы бойынша болатын-мыс төңкерiстен кейiн елде
Министрлер кабинетi таратылып, Ұлттық бiрлiк үкiметi құрылуы қажет.
Әрине, бұл жағдайда әрбiр қабылданатын шешiмге араласуға бұл ұйымның да мол
мүмкiндiгi болмақ. Алайда, Хезболлахқа қарсы тараптың пiкiрiнше, Ұлттық
бiрлiк үкiметi тек бұрынғы премьер Рафик Хариридiң өлiмi жайындағы iстi
қозғамау үшiн ғана жұмыс iстейтiн болмақ. Айта кетейiк, аталмыш
үкiметбасының өлiмiне кiнәлiлер тобы анықталмағанымен, ливандықтардың үлкен
қауымы бұл қылмыстың артында Хезболлахтың тұрғанына күмән келтiрмейдi
[12]. Ал Фуад Синиора болса, өз үкiметiн таратудың ешқандай заңды себебi
жоқ екенiн нақтылап бердi. Өйткенi мұндай мәселенi тек қана ел парламентi
шеше алады дейдi ол. Ал парламентте тиiсiнше Синиораның жақтастары отырғаны
тағы белгiлi. Және осыған орай өзiнiң де астындағы тағы мен қызметiн
босатып беруге оңайлықпен келiсе қоймайтындығын да анық танытты.
Мiне, Ливандағы текетiрестiң негiзгi желiсi осылайша өрбiп, дамып
жатыр. Байқасақ, екi тарап та оңай жеңiлiс пен жеңiске жете қоймайтын
секiлдi. Сонда бұл оқиғаның аяғы неге апарып соғуы мүмкiн, соны сөз етiп
қорытындылайық. Үкiметтi құлату үшiн Хезболлах оған тез арада орасан айып
тағуы шарт. Әйтпесе, алаңға жиналып әләуләй салып қайтқан топтардың бәрi
дерлiк жеңiске жете бермейдi. Шеруге жалпыхалықтық сипат беру қажет.
Алайда, бұған да шииттiк топ қол жеткiзе алмасы анық. Себебi,
Хезболлахтың жақтастары елдiң жартысын да құрамайды. Ал өздерiн элита
санайтын сунниттер мен християн-марионеттер тобы мұндай шеруге мұрнын
шүйiре қарамаса, мұрнын тықпасы белгiлi. Бiздiңше, бұл әрекеттерiмен әудем
жерге әмiрiн жүргiзе алмасын бiзден де жақсы бiлетiн Хезболлах астыртын
алдауға көшетiн секiлдi. Өйткенi жазғы 28 күндiк соғыс алдында билiк
жайында жалған ақпар таратып, арандатушылық жасаған ұйымның бүгiн де сол
әдiсiн қайта қолға алуы мүмкiн. Қандай шараға мойынсұнса да, алдағы бiр-екi
жыл iшiнде хезболлалықтар үкiметтi орнынан тайдыра алмайды.
2. Ливан Хезболласы және Таяу Шығыстағы террорлық саясаттың белең алуы
Ливан Республикасы Жерорта теңізінің жағалауында орналасқан шағын
мемлекет. Ол Сирия және Израильмен шекаралас. Территориясы 10,4 мың шаршы
шақырым. Халқы 4 млн. жуық, оның 90% арабтар, қалғандары армиян, күрд,
грек, түрік, парсы және шеркестер. Діні- ислам және християн. Мемлекеттік
тілі – араб тілі. Астанасы- Бейрут қаласы.
Ерте заманда Ливанда финикиндер қоныстанған. Оларды біздің заманымызға
дейінгі Ү-ҮІ ғасырларда Ассирия одан кейін Вавилон және Иран жаулап алған.
І ғасырда финики Рим империясының құрамына кірген және християн діні
таратылған.
ҮІІ ғасырда Ливанды арабтар жаулап алып, Араб халифатының құрамына
енгізіп және халқының көбі Ислам дінін, араб тілін қабылдаған. Ливанды ХІ
ғасырдың аяғында крест жорығына қатысушылар жаулап алып, онда бірнеше
княздықтар пайда болды. ХІІІ-ХҮІ ғасырларда Ливан египет мамлюктарының қол
астына қарады, ал ХҮІ ғасырдың аяғында Осман империясының құрамына кірді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, империалистік елдер дүние
жүзін қайта бөліске салғанда, Ливанда Франция мандаты орнады. Алайда Ливан
халқы өздерінің отаршылдарына қарсы ұлтазаттық күресінің арқасында 1943
жылы 22 қарашада тәуелсіздікке қол жеткізіп өзінің республикасын құрды.
Ливан халқы діни құрамы жағынан тең екі топқа бөлінеді. Оның тең
жартысы мұсылмандар болса, қалған жартысы християндар болып саналады.
Сондықтан 1943 жылғы ұлттық Хартиядағы келісім бойынша ел басқаруда
Президент християн қауымынан сайланса, премьр-министр мұсылман-сунит,
парламент төрағасы-мұсылман шиит болуға тиіс.
1948 жылы Израиль мемлекеті құрылғаннан кейін Ливан территориясына
пана іздеп 150 мың арабтар келген болатын, 1975 жылы олардың саны екі есеге
дейін көбейді. Палестиналықтар арнайы солар үшін салынған лагерлерде,
лашықтарда тұрды және олардың күнделікті тұрмысы өте ауыр болды. Көбінесе
олар қоқыс жинаушы, көше сыпырушы, құрылыстар мен ауыл шаруашылығында қара
жұмыс атқарды. Ливанның табиғаты өте тамаша. Оның жерінен оңтүстіктен
солтүстікке екі қатар тау жотасы өтеді. Батыс тау жотас Ливан деп аталады.
Ол Жерорта теңізінің жағалауына жақын орналасқан. Тау жотасы мен теңіз
жағалауының арасында екі 1-10 шақырымдық тнгіс жазық бар. Онда жасыл
желекке оранған апельсин тоғайы мен банан плантациясы бар. Таудың батыс
беті өсімдікке өте бай, онда емен, үйеңкі, лавр, зәйтүн, қарағай ағаштары
өседі. Таудың басына жақын жерлерде атақты ливан кедрі кездеседі. Бұл ағаш
бұрын Ливан жерін түгел алып жатқан болатын. Бірақ та адамдардың тағылықпен
шауып-кесуінің салдарынан қазір өте сирек кездесетінболды. Кедр ағашының
биіктігі 35-40 метрге жетеді және оның кескіні қазір Ливан туында
бейнеленген.
Елдің шығыс бөлігінде Сирия жеріне шекаралас аймақта Антиливан тауы
орналасқан. Бұл тау тік жартасты болып келеді және онда өсімдік өте сирек
кездеседі.
Осы бір-біріне параллель екі тау жотасының ортасында оңтүстіктен
солтүстікке созылып ені 8-14 шақырым жері адам қолымен мұқият өңделген. Осы
аңғар арқылы елдегі ең үлкен Эль-Литана өзені ағып өтеді.
Жер бедерінің таулы болып келуіне байланысты оның ауа-райы да әр түрлі.
Теңіз жағалауының ауа-райы субтроптикалық- жазы ұзақ, ыстық әрі жаңбырсыз,
қысы жұмсақ әрі жауынды болып келеді. Тау аңғарында күндіз температура +35
болса, Ливанның географиялық жағдайы Азия, Африка және Еуропа құрлығының
түйіскен жеріне орналасқандықтан ол өте маңызды дүние жүзі елдерінің
көбімен сауда қатынасын жасайды. Сондықтан да адамдардың көбі бизнеспен
және қызмет көрсетумен айналысады. Оның жерінде өте көп шет ел банкілері
орналасқан. Ол банкілерде Араб шығысындағы мұнайды көп өндіретін бай
елдердің қаржысы сақталады. Өткен ғасырдың 60-жылдарында Ирак пен Сирия
жерінде шет ел банктеріне жұмыс істеуге тиым салынғаннан кейін бұл елдердің
капиталистері өздерінің қаржыларын Бейруттың банкіне салуға мәжбүр болды.
1975-1976 жылдардағы елде болған азаматтық соғыс Ливан
экономикасына көп шығын әкелді. Өндіріс және ауылшаруашылық өнімдері
бірнеше есе азайып, шет елдерден келетін қаржы қысқарып, туристердің келуі
тоқтап қалды.
Елдің басты шаруашылық саласы ауылшаруашылығы болып табылады.
Онда халықтың 30 пайызы жұмыс істейді. Ливанның аграрлық шаруашылығы ірі
және ұсақ жер илеушілік болып табылады. Елге басқа жерлерден астық, ет,
қант әкелінеді де, шетке экспортқа цитрус өнімдерін, алма, банан
шығарылады.
Елдің басты порты- Бейрут қаласы. Онда құрғақ жүктерді тиеп-
түсіреді және ол порт арқылы елдің сыртқы сауда көлемінің 910 өтеді. Басқа
да Триполи және Сайда қалалары арқылы мұнай құбырымен келген мұнайлар
кемелерге тиеліп елдеріне жеткізіледі.
Ливан базарларынан қысы, жазы жеміс-жидек және көкөніс үзілмейді.
Әсіресе, Ливанның ірі, шырынды, дәмді, көп сақтауға шыдамды атақты алмасы
таулы жерлерде өседі. Алмалар мен апельсиндерді іріктеп, жуып, ящиктерге
салып экспортқа шығарады. Бека аңғарында бидай, сұлы, темекі, жүзім және
жеміс-жидек өсіріледі. Онда жазда маусым кезінде өнімді жинауға жұмыс қолы
жетіспейтіндіктен жылда 150-200 жүз мың адам Сирия селоларынан және
Палестиналықтар келіп ауылшаруашылығындажұмыс істейді.
Ливанның өндіріс орындары негізінен ішкі қажеттілікті қанағаттандыруға
бағытталынған. Оның көбі Бейрут қаласының маңына шоғырланған және зауыт,
фабрикалардың көбі жаңа құралдармен жабдықталынған. Соның ішінде Асейли
тоқыма комбинатын, Гондур кондитерлік фабрикасынСиал алюмин зауытын
айтуға болады.
Ливанда әуе жолы, тас жол өте жақсы дамыған.
Ливанның қайсар халқы сионистік режимнің шабуылдары қарсаңында 33
күн қорғанып, он төртінші тамыз күні жеңіс дәмін татты. Хезболладағы
Ливан халқы сионистік армиясына төтеп берді. Бірақ сионистік режим армиясын
осы кезге дейін екі рет жеңіліске ұшыратқан бұл күрескер қандай топ, ол
қалай құрылды деген сұрақтар да бар. Ливан Хезболласы 1985 жылы қаңтар
айының 16-шы жұлдызында бір жиналыста анық түрде өзінің құрылғандығын
мәлімдеп, өзінің бағдарламалары мен стратегияларын жария етті. Бірақ бұл
революциялық қозғалыстың жұмыстары айтылған уақыттан үш жыл бұрынға, яғни
1982 жылға оралады [13]. Сол жылы сионистік режим армиясы Бейрутке дейін
таяп, Ливан фаланжисттері көмегімен Ливанды қоныстанған баспанасыз
палестиналықтар мен мұсылмандарға өте қиын жағдай туғызды. Осылайша
Палестинаның Азаттық ұйымының күштері Ливанды тәркілеуге мәжбүр болды.
Осындай қиын жағдайда бұл ел шиіт руханилері хазіретті имам Хомейни жолын
қудалап, сионистік әскерилерге қарсы стратегиялық қорғаныс және күрес
жолдарын таңдады. Бұдан көп ұзамай сионистік режим армиясы қылмыстарынан
шаршап-шалдыққан мұсылман жастар білім алу кезеңдерін өткізіп, Ливан
Хезболласына мүше болды. Хезболланың Бас хатшысы Сейед Хасан Насролла сол
кездегі қиын жағдай туралы былай дейді: Шаһид Аббас Мусавимен (Хезболланың
бұрынғы Бас хатшысы) қорғанысқа аяқ басқан кезде санымыз аз болатын.
Кейбіреулер біздің жұмысымызды өзіне қол жұмсау деп білетін, бірақ біз онда
шәйт болу мен жеңісті көретінбіз [14].
Ливан Исламдық Қорғаныс қозғалысы өзінің алғашқы әрекетінде Бейрутте
орналасқан американдық және франциялық агрессорлық күштер ғимараттарына
қарсы шабуыл жасау арқылы оларды қашып, шегінуге мәжбүрледі. Осыдан кейін
сионист әскерилеріне қарсы шабуылдар басталды және Сур қаласындағы олардың
базасына шабуыл ағымында сионистік режимнің көптеген сарбаздары мен
офицерлері қаза болды. Хезболланың азаттық талап етуші шабуылдарының
күшеюімен сионистік режим армиясы басып алынған жерлерден Палестина
шекарасына дейін шегінуге мәжбүр болды. Әлбетте сионистер бұл аймақта Ливан
топырағында қауіпсіздік белдеуін құрып, Хезболла шабуылдарынан аман қалу
үшін оны сақтауды өздерінің байсалды топтарының біріне тапсырған болатын.
Сионистік режимнің бұрынғы Премьер-министрі Ариель Шарон сол кезде
сионистік режимнің Соғыс министрі және палестиналықтардың Сабра және
Шатила базаларындағы қырудың себепкері еді. Ол бұл шегініс жайында:
Израиль алғашқы ретке шегініс жасады. Бұл шегіністі дос пен дұшпан
ешқандай шартсыз деп бағалады [15], - дейді.
Әлбетте Оңтүстік Ливанда қауіпсіздік белдеуін құру Хезболла жұмысын
қиындатты. Өйткені оның күрескерлері сионистік режим сарбаздарымен қоса,
бұл аймақта шоғырланған жалдамалы күштермен де күресулері керек еді.
Осындай жағдайдың өзінде де Исламдық Қорғанысының халықтық базалары және
бұл топ діншілдерін Оңтүстік Ливан халқының қолдауы – олардың басып алушы
сионистерге ауыр соққы бере алуларына себеп болды. Әлбетте Тель-Авив
Хезболлаға қарсы жаңа оқиғалар ойластырып жатты. Сионистік режимнің
палестиналықтарға қарсы істерінің негізгі біріне террор жатады. Ливан
Исламдық Қорғанысы мен сионистік режим әскерилері күресі кезінде Ливанның
әскери емес және Хезболла қорғанысының көптеген халқына террорлық әрекет
жасалды. Соның ішінде бұл қозғалыстың негізін қалаушылардың бірі Шейх Рағеб
Харабқа 1984 жылы қаңтар айының 16-шы жұлдызында сионистер тарапынан
террорлық әрекет жасалды. Осыдан 8 жыл кейін Шейх Рағеб Харабты еске
аларлыққа бара жатқан Хезболланың бұрынғы Бас хатшысы Сейед Аббас Мусавиге
қарсы сионистік режимнің ракеталық вертолеттері шабуыл жасап, онымен (Сейед
Аббас Мусави) қоса жолдасы мен кішкентай сәбиін шәйт қылды. Тағы бір жақтан
Хезболланың қазіргі Бас хатшысы Сейед Хасан Насролла мен Хезболланың кейбір
қайраткерлеріне де бірнеше рет террористік әрекет жасалған болатын, бірақ
олар бұл әрекеттерден аман қалды [16].
1992 жылы Ливан Исламдық Қорғанысының сионист әскерилеріне қарсы қайта-
қайта соққыларына жауап ретінде сионистік режим армиясы Ливанға қарсы кең
шабуыл жасады. Бірақ бұл мемлекет Хезболласы батылдылықпен дұшпан алдында
қарсы тұрды. Осы ағымда сионистік режим ұшақтары 100-ден астам кінәсіз
Ливан азаматтарын пана тұтқан Қанадағы БҰҰ ғимаратына шабуыл жасап, оларды
да өлімге ұшыратты. Бұндай жағдай да Ливан Хезболласының сионистік режиммен
қарсыласуы жалғасын тапты. Осылайша сионистік режим 2000 жылы Оңтүстік
Ливаннан шегінуге мәжбүр болды. Бұдан кейін бұл топ кепілдікке алынғандарды
айырбастау ағымында көптеген Қорғаныс күштері мен әскери емес азаматтарды
сионистік режимнің жасырын зындандарынан азат ете алды, бірақ олардың
көптеген саны әлі күнге дейін сионистік режим кепілдігінде.
Ливан Хезболласының бұл елдің саяси сахнасында да рөлі болды. Қазір
Ливан Исламдық Қорғанысы одағының Парламентте жалпы 35 өкілі және Кабинетте
бірнеше министрі бар [17]. Хезболланың сионистік режим алдындағы жаңа
жеңісінен кейін бұл қозғалыстың Ливан және аймақтың саяси сахнасында рөлі
күшейе түседі деген ынтызар бар.
Ливан Хезболласы қазір дұрыс жоспарлаумен құдыретті қозғалыс болып
отыр. Бұл қозғалыс Ливанның әскери, саяси, әлеуметтік және мәдени
салаларында қызмет етеді. Шешім қабылдау – Хезболланың жоғарғы негізі. Оның
басшысы топ Бас хатшысы болып есептеледі. Іске асыру кеңесі Хезболланың
әртүрлі салаларда жұмыстарын бағыттау міндетін орындайды. Бұл қызметтер
Ливан халқы үшін іске асады. Ливан Хезболласы ой және сенім тарапынан
революциялық және негізгі Исламға сенім артады. Бұл – Иран Ислам
Республикасы негізін қалаушы имам Хомейни арқылы жандандырылды. Бұл
көзқарас бойынша дін саясаттан бөлек емес және зұлымдық алдында үн қатпау
дұрыс емес. Расында Ливан Хезболласы ой-пікірі Иран Ислам революциясынан
нәр алып, оны Ливанның әлеуметтік және саяси жағдайларымен сәйкес іске
асырады. Хезболла жалпы бір шиіт тобы болғанымен, әртүрлі ойлар мен
ағымдарды өзіне қабылдаған. Бұл қозғалыстың негізгі арманы - сионистік
режиммен қарсыласу.
Көптеген мамандар, тіпті сионистік режим ақпараттық топтары сенімінше,
Хезболланың дамуы мен оның сионистік режим алдында жеңіске жетуінің негізі
себепшісі – оның Бас хатшысы, яғни Сейед Хасан Насролла. Ол 1960 жылы
Оңтүстік Ливанда Сур қаласы маңында дүниеге келген. Діни орталықтарда дін
ғылымынан білім игерген. Насролла Хезболланың бұрынғы Бас хатшысы Сейед
Аббас Мусавидің жақын дос-жарандарының бірі болған. Сейед Аббас Мусавидің
шәйт болуынан кейін 1992 жылы бұл топтың Бас хатшылығына сайланды. Сейед
Хасан Насролланың басшылығымен Хезболла қазірге дейін сионистік режим
армиясын екі рет жеңіліске ұшыратты. Ол Хезболла күрескерлерінің бірі
болған баласын 1997 жылы Құдай жолына пида етті. Американдық News Week
газеті Насролла туралы басып шығарған соңғы мақаласында: Естен
шығармаңдар: Ол бір кедей отбасында өскен, бірақ өте ақылды. Ол шиіт
арасында рухани жамылғы кигенімен, әлемдік класта бір саясаткер [18] - деп
жазды. Көптеген саясаткерлер мен сарапшылар Сейед Хасан Насролла жайында
сөз айтса, оның ойшылдығы, зеректігі мен алғырлығын да айта өтеді. Оның
осындай сипаттары, Исламға сенім артуы және халқына сүйенуі – оны Ислам
әлемі қаһарманына айналдырды.
Ливан Хезболласы қаруға емес, иман мен исламдық ойға сүйенетін топ.
Осы себептер, бұған қоса халықтың қалың қолдауы 1982 жылғы кіші топтан
мұсылмандар арасында әсерлі және Исламдық Қорғаныс негізге ие қозғалысқа
айналтып отыр. Сондықтан Вашингтон және Тель-Авив басшылары Палестина және
басқа мемлекеттер халқының әділет талап етушілігі жолында Ливан Хезболласы
және оның батылдылықпен қарсыласуынан әсер алатындықтарынан абыржып отыр.
1.3. 34 күнге созылған Израиль-Ливан соғысының барысы мен салдары
Ливан мен Израиль арасындағы өзара қырқыс Таяу Шығыстағы жағдайды
ушықтырып отыр. Әлемнің көптеген сарапшылары осы аймақта оңайлықпен
тыныштық орнамасына көз жеткізіп келсе де, барлығы бейбіт жолмен шешілеріне
үміт арта сөйлейтін. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz