АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Грамматика туралы жалпы түсінік және грамматиканы
оқыту ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасу мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.3 Ағылшын тілі грамматикасындағы лингвистикалық мектептер мен
зерттеу
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
1. ГРАММАТИКАНЫҢ ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Белсенді граматикалық минимуммен жұмыс істеудің
әдістері ... ... ... ... ...20
2.2 Грамматикалық материалды түсіндіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Ағылшын тіліндегі зат есімнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.4 Ағылшын тіліндегі етістіктердің әр түрлі шақтарда қолданылуы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.5 Сөздерді грамматикалық топтарға
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
2.6 Практикалық жаттығулар мен қолдану
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімі ғылымында грамматика
саласының ғылыми мәселелерінің зерттелуі үлкен орын алады. Дипломдық
зерттеу жұмысы ағылшын тілі грамматикасының қалыптасуы мен өзіндік
ерекшеліктерін талдауға және зерттеуге арналған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында ұсынған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік
тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктерінің
толымды қорын жасау міндетін айқындап берді. Қазақстан бүкіл әлемде халқы
үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ
тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын
тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі [1,2,3]. Сол үш тілдің
ішінде ағылшын тілі өте маңызды орын алады. Жат тілді игеруде салыстырмалы-
тарихи және типологиялық ізденістердің нәтижелері үлкен лингводидактикалық
қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жеке тілтанымдық пән ретінде грамматика
ағылышн тілінде ертеден-ақ зерттеліп, ХV-XVI ғасырларда теориялық
негіздемелері қалыптаса бастады. Қазіргі кезде грамматика ғылымының бірнеше
жеке салалары бар. Олар: функционалдық грамматика, практикалық грамматика,
морфология, синтаксис. Сондай тіл бірліктерінің бірі – сөз. Барлық сөз
таптары жеке микротілдік сала ретінде сөз қорынан құралады. Сондықтан
сөздің грамматикалық реңкінің зерттелуі ең кемінде үш үлкен салаға (сөз
табына (мысалы, етістікке), лексикологияға, құрылымдық жіктелуге) тікелей
қатынасы бар. Яғни, тіл бірлігінің грамматикалық қасиеттерінің зерттелуі
тіл және тілдесім дихотомиясын қамтиды.
Бүгінде саласында грамматикалық ізденістер алып баратын ғалымдардың,
ғылыми мектептердің арасында грамматиканың біраз ұғымдарына байланысты
бірнеше пікір пайда болған. Қазіргі кезде грамматикалық ғылыми
ізденістердің маңызын көтеру үшін, зерттеу қорытындыларының әділ болуы үшін
әр түрлі тіл бірліктерінің грамматикалық қасиеттерін жекелендіріп
зерттейді. Сондай шағын салалардың бірі – етістіктің грамматикалық
ерекшелігі.
Жоғарыда айтылған ғылыми мәселелер дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасуы
туралы ғылыми еңбектер.
Зерттеу жұмысының пәні. Ағылшын тілі грамматикасының тарихи және
құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ағылшын тіліндегі грамматикалық
ерекшеліктерді танып-білуде негізгі мәселелрді анықтау, талқылау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты бірнеше міндеттердің шешімін табуды талап
етеді:
Ағылшын тілі грамматикасының салалары аралық білім негізінде қарастырып,
оның негізгі ұғымдарының бірі –морфема, сөз, сөйлем ұғымдарының түрлерін
анықтау, зерттеу;
Ағылшын тілі етістігінің грамматикасының морфологиялық ерекшеліктерін
қарастыру, айырмашылықтарын айқындау;
Ағылшын тілдері етістігінің грамматикалық ерекшелігіне тоқталу;
Грамматика саласының шығу, қалыптасудағы зерттеу еңбектерін салыстыру,
грек, латын тілдері элементтерінің жіктемелерін қарастыру, қолданылу
салаларын анықтау, сипаттау;
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында лингвистикалық зерттеу,
компоненттік анализ, статистикалық талдау және салғастырмалы ғылыми-зерттеу
әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Ағылшын тілі грамматикасының салалары аралық білім негізінде қарастырылып,
оның негізгі ұғымдарының бірі – морфема, сөз, сөйлем ұғымдарының түрлерін
анықталды;
Ағылшын тілі етістігінің грамматикасының морфологиялық ерекшеліктері
қарастырылып, қолданылу ерекшеліктері сипатталды;
Грамматика саласының шығу, қалыптасудағы зерттеу еңбектері қарастырылып,
грек, латын тілдері элементтерінің жіктемелері жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Дипломдық еңбектің материалдарын,
қорытуларын ағылшын тілі практикалық, теориялық грамматикасы, ағылшын тілі
тарихы сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Дипломдық жұмыстың материалдарын, қорытуларын жоғарғы оқу орындарының
филология факультеттерінде жүргізілетін ағылшын тілі грамматикасы,
салғастырмалы тіл білімі, жалпы тіл білімі, салыстырмалы грамматика пәндері
бойынша лекция және практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Сонымен
қатар, арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде, оқулық жазу, сөздік жасау
барысында көмекші құрал бола алады. Бұл жағдай зерттеме болашағының
(перспективасының) кең және терең екендігін айқындайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Грамматика туралы жалпы түсінік және грамматиканы оқыту
Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеудің әдістемесі. Біз
алдымен граматикалық минимумды айтпастан бұрын, әдіс дегеніміз немесе оқыту
әдісі мен оқыту құралдарына келейік.
Әдіс дегеніміз- гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа шындыққа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді.
Ал, оқыту әдісі дегеніміз - танымдылықты оқыту іс- әрекетіне
байланысты және сөздік байланысы, олардың қозғалысын қарастыруға болады.
Оқыту әдісі дидактикалық негізгі құрамды бөлігі болып табылады. Себебі
оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны және әдіс-тәсілдері ұйымдастырудың
формаларының біртұтастығы болып табылады. Оқыту құралдарына: оқу кітаптары,
көрнекі құралдар, техникалық құралдар жатады.
а) оқу кітаптары – оқулықтар, сөздіктер, есептер жинағы.
ә) көрнекі құралдар – кестелер, сызбалар, суреттер, карталар.
б) техникалық құралдар – үн таспа, телеарна, бейнетаспа, т.б.
Ал, грамматикалық минмуммен жұмыс істеу дегеніміз – біз шет тілін
үйрететін болғандықтан, шет тілінің грамматикасын үйренбей біз сөйлей жаза
алмаймыз. Өйткені ауызша тілде де, жазбаша тілде де грамматиканы білмей біз
бір-бірімізді түсіне алмаймыз. Мысалы, сөз лексикалық мағына мен қатар сол
лексикалық мағына жалпылануы арқылы грамматикалық мағына да береді. Сөз
лексикалық мағына арқылы басқа сөзден дараланып отырса, грамматикалық
мағынасы арқылы басқа сөздермен жақындап, топ құруға бейімделеді. Мысалы,
ағаш.
1) Лексикалық мағынасы: ағаш - өсімдік
2) Грамматикалық мағынасы парта - құрал, зат есім, жалпы есім
Тілдің грамматикалық құрылымы деген ұғымға формалары мен жүйесі сөздің
бірімен бірі қатынасы тіркесі, сөйлем құрауы жатады. Грамматиканың екі
саласы бар: морфология, синтаксис.
Морфология – морфема ретіндегі сөз, оның формалары, сөз тұлғалары
арқылы білдіретін ілім. Соның арқасында грамматикалық мағына грамматикалық
форма және грамматикалық категория ұғымдары туады. Сөздің түрленуі қызметі
айқындалып сөз таптарына топтасады. Грамматиканы оқытудың мазмұны шетел
тілін оқытудың мақсаттары мен мінедеттеріне байланысты. Оқыту белгілі
мақсатқа бағынышыты болғандықтан әрбір белгіл уақыт мөлшерімен
шектелгендіктен, грамматикалық материалды шектеп іріктеп алу қажет. Шетел
тілінде сөзді меңгеруге қажетті грамматикалық дағдыларды қалыптастыру үшін
біршама жаттығуларды орындау қажет.
Тілдегі оқушылар меңгеруге тиісті грамматика, лексика фонетика
деңгейлерінің асамаңыздысы грамматика. Өйткені белгілі бір тілдің аз да
болса сөздің құрылымын игермей, шетел тілін іс жүзінде меқгеру мүмнін емес.
Осы уақытқа дейін кейбір мұғалімдердің төмендегідей пікірін естуге
болады. Менің оқушыларым грамматиканы біледі, бірақ қате солейді, қате
оқиды.
Бұл пікір грамматиканының негізін, және шет тілі үйретудегі ролін
түсінбеушілігінен келіп шыққан. Грамматиканы сөйлуден айыруға болмайды,
грамматикасыз сойлеудің әртүрлі формаларын білу мүмкін емес. Грамматика
сөздік және дыбыстық құрамы сойлеудің негізін құрайды.
Грамматика ұйымдастырушы роль атқарады. Дыбыстардан тұратын сөзге мән
беруде біркелкі форма береді мысалы: Саған кітапты мен бердім, бұл
грамматиканың морфологиялық бөлігі бұл сөз формалары сөзтезбеке, сөйлеме,
тақырыбына біріктіріліп осы тиісі лайық синтаксистік схемаларда беріледі:
Мен саған кітапты бердім бірінші сөйлемді айтқан адам өзіне грамматикалық
міндетіме алады (Н.Н. Зимняя). Мый қабаттарында стереотиптер әрекет етеді
олар сөздердің бірігіп осы мәнісінің ережелерін береді. Стереотиптер жүйесі
әр бір адамның ана тілінде грамматиканың жекелеген және білмеген ережелерін
береді. Шет тілін үйренуде осы индуктивтік жүйесі пайдаланып грамматикалық
формаларды пайдалану керек.
Шет тілінің үйренуде ана тілінің де шет тілінің де грамматикалық
құрылыстарын білу керек, олардың айырмашылықтарын тексеру керек.
Ана тілі адамдар қарым-қатынастағы ең бірінші қурал, ана тілі бала күннен
бастап тіршілік ортаға бейімдеп біле бастайды шет тілі екінші құрал, оны
мектепте, ана тілі әбден қалыптапсқаннан кейін біле бастайды. Шет тілі бала
үшін тіршілік құралы емес, сондықтан оны үйренудің неге керегі барын
анықтап алу керек
Ана тілін бала нақты тілдік мол ортада үйренеді, оны тез және қиналмай
біліп, оның заңдылықтарын қалыптастырады. Ал шет тілін мектепте бөтен
тілдік ортада үйренеді. Мұнда тіл заңдылықтарын білуде негізгі база жоқ.
Соңдықтан шет тілінің грамматикасын үйренуде сол тілдің теориясына сүйену
керек, және теорияны сөйлеу практикасымен қоса алып барып оның формаларын
санаға сіңіру керек. Бұл принциптің грамматиканы білуде рөлі көп. Бұл
грамматиканың жалпылаушы мәнісінен көрінеді. Бұл жерде грамматика көп
сөздердің біркелкі формаларын бірден береді. (мысалы түрлі жалғаулар)
сөздерді дұрыс пайдаланып тілді үйренуге көп септігін тигізеді.
Мысалы S жолғауы ағылшын тілінің барлық 3-ші жақ Present
Indefinite. етістіктерінде бар. Әрбір тілдің грамматикалық заңдылықтары
бар оларды айыру, жаттап алу, қиын емес. Себебі адамның жадта сақтау
қалеті. Жекелеген атамадан гөрі жалпылама түсініктерді сақтауға бейімдірек.
Резниктің айтуы бойынша лексикадан грамматиканың басымдылығын
көрсетеді. Ол Суворовтың пуля-дура, штык – молодец бұдан лексика –
ақымақ, грамматика-молодец [4, 45б.]. Граматиканы үйренудегі барлық
әдістерінің негіз-саналылық принципте әрбір әдістің рамкасында теория мен
практиканың қатынастары қарастырылған. Тек теорияны практикалық теорияны
дәелдейтін оның фактілерсіз грамматиканы үйрену мүмкін емес, керсінше тек
практика оның граматикалық заңдылықтырына сүйенбесе шет тілін білу мүмкін
емес. Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеу барысын, әуелі бастауыш
грамматикалық активін, репродуктивтік, кейін рецептивтік істерді, бұл екі
шаманың біріншісі мектепте оқытуда басты роль атқарады.
2. Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасу мен зерттелуі
Тіл білімінің дамуы Британ аралдарындағы саяси, экономикалық
өзгерістермен тығыз байланысты қарастырылады. Өйткені ағылшын тілі
грамматикасы, дәлірек айтқанда латын тілі грамматикасы, дұрыс жаза және оқи
білу қағидалары орта ғасырлық білім беру саласында бірінші орынды
иеленеді [5, 47б.]. Сол себепті де тіл білімін ағылшын тілі тарихынан бөліп
қарастыру мүмкін емес. Осы тұрғыда лингвистика саласының ғылым ретінде
Еуропада грамматикалық зерттеулердің басталуы және олардың алғаш ағылшын
тілінде дүниеге келгендігі аса маңызды.
Жалпы ағылшын тілі тарихын үш кезеңге бөлу ағылшын тілі білімі
тарихында дәстүрге айналған деуге болады. Бұл туралы мәліметтер барлық
ағылшын тілі тарихы оқулықтарында берілген. Атап айтсақ, И.Р.Гальперин,
И.А.Расторгуева, И.А.Арнольд, Н.Ф.Блейк, В.Д.Аракин, Р.С.Резник,
Т.С.Сорокина еңбектері ағылшын тілі тарихының қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын әр бағытта қарастырған болатын. Ағылшын тілі үндіеуропа
семьясының герман тілдер тобына жатуы бұл тілдің тарихы да сол семья
тілдері тарихымен тығыз байланысты екенін танытады. Тіл мен мәдениетте де
адамның табиғатына тән негізгі қажеттіліктер, талаптар өз көрінісін табады.
Қоғамның, адамның және тілдің арасында қызметтік-генетикалық байланыс
олардың болмысын білу үшін осы үшеуінің де қызметін зерттеуді қажет етеді.
Ағылшын тіл білімі терминологиясының қалыптасу ерекшелігіне тоқталар
болсақ: бірінші кезең – Old English – көне ағылшын тілі кезеңі немесе
Anglo-Saxon деп аталады және б.д.-дің V-XII ғасырлар арасын қамтиды. Бұл
Британияда қоныс тепкен көне тайпалар Англдер мен Саксондардың б.д.-дің III-
Vғғ.-да Британ аралдарын жаулап алуымен байланысты. Олар елді жаулап қана
қоймай, өз тілдерін күштеп енгізді. Бұл кезеңде жазба тіл қалыптаспаса да,
VIIIғ. көне жазбалар мен ескерткіштердің болғаны туралы мәліметтер бар.
Көне ағылшын тілі “Runic Alphabet” –Рюник альфавиті 26 әріптен тұратын.
Латын тілі әліпбиі жетінші ғасырда Христиан дінімен бірге еніп орнықты.
Көне ағылшын тілінде көптеген диалектілер мен жазба ескерткіштер
болғанымен, грек, латын тілдері сияқты өлі тілдер қатарына жатады [6, 39-
42бб.]. Сонымен қатар 1066 ж Нормандардың басқыншылығы ағылшын тіліне үлкен
өзгерістер әкелген. Олардың көне француз тілінде сөйлеуі және өз тілдерін,
мәдениетін күштеп енгізуі көне ағылшын тіліне әсер етпей қалмайды.
Екінші кезең –Middle English –орта кезең – б.д. XII-XV ғасырлар
аралығын қамтиды. Бұл кезең ағылшын тіліндегі көптеген грамматикалық,
семантикалық өзгерістермен, қысқартулармен, заңдылықтармен байланысты.
Ағылшын тілі тарихының дамып қалыптасуына көптеген факторлар әсер етті.
Әсіресе XI ғасырға дейін созылған Скандинавтар басқыншылығы ағылшын тілі
тарихын ғана емес, тілін түбірімен өзгертті. “Англия жеріне
Скандинавтардың басқыншылықпен енуі ағылшын тіліне: сөздік қорына,
грамматикасы мен фонетикасына көптеген өзгерістер енгізді [7, 50б.].
Үшінші кезең – Modern English – жаңа кезең. Бұл кезең екіге: Early
Modern English, яғни, бастапқы жаңа кезең және Late Modern English –
кейінгі жаңа кезең болып бөлінеді. Негізгі ағылшын тілінің бекіп, нағыз
даму кезеңі XV-XVI ғасырлардағы баспа жұмысымен басталады. Бұл ғасырларда
тұңғыш қиын сөздердің сөздіктері жарық көрді: “Грамматика модельдері” XV
ғасырдағы тұңғыш ағылшын латын сөздігі болып табылады. Бұдан басқа да
сөздіктер тілге тиек бола алады, мысалы: Сөздер өмірі немесе нағыз
итальян, ағылшын сөздерінің сөздігі Джон Флорио, 1598ж., Француз, ағылшын
сөздігі Клаудис Холлибэнд, 1593ж., Ағылшын, латын, француз тілдерінің
сөздігі, Дж.Баррет, 1573ж. т.б сөздіктер ағылшын тілінде алғаш лингвистика
саласының жемісті еңбектері болып саналады [8, 115-116рр.].
Негізгі үш кезеңнің айырмашылығын Хенри Суиит 1873 жылы Көне ағылшын
кезеңі тілінде жұрнақтар мен жалғаулар өте көп болуы, орта ағылшын кезеңі
инфлекциялардың орталануы, ал ағылшын тілінің жаңа кезеңі инфлекциялардың
жоғалуы кезеңі деп көрсеткен. XI-XII ғасырларда латын, француз, ағылшын
тілдерінің Англияда қатар қолданыста болғандығы жөнінде мәліметтер көп.
Бұған елдегі саяси жағдай әсер еткен. 1400 жылдар шамасындағы француз,
латын тілдерінің әсері әлі күнге сақталып, ағылшын лексикасында да,
дыбысталу үлгісінде де, синтаксисте де қалыптасып қалған [9, 114р.]
Ағылшын саясаты мен экономикасы сияқты әдебиеті мен тіл білімі саласы
XVI ғасырда гүлденіп дами бастады. Әсіресе, әдебиеттің барлық жанрлары-
драма, поэзия, проза және әдеби сынның дамуы көптеген лингвистикалық
терминдерді қажет етті. Осы кезде грек, латын классикалық жазушылары
Е.Спенсер, К.Морлоу, В.Шекспир, Б.Джонсон, Бию Монт, Флетчер т.б.
жазушылардың еңбектері аударылып, сандаған грек, латын терминдері мен
архаизмдердің қалыптасып дамуына ықпал етті. Әсіресе Е.Спенсер мен
У.Шекспир еңбектерінің аудармаларында француз, латын тілдері негізіндегі
көнерген сөздер мен терминдер сол қалпында алынған. Осы кезеңде ағылшын
тілі дамып қалыптасуына үш негізгі принцип әсер етті:
1. Классикалық грек, латын әдебиеттеріне деген қызығушылық классикалық
грамматика, фонетика мен риториканы ағылшын тілі негізінде қалыптастыруды
көздеді.
2. Көне ағылшын тілінің морфологиясы мен синтаксистік нормаларын
сақтап, көне француз және латын тілдеріне қарсы күрес жүргізілді.
3. Ауызекі тілге қарай бағытталған сөздер мен сөз тіркестерін өз
еркінше қолдануға тырысушылық байқалды.
XVI ғасырдан бастап ағылшын тілінде тұңғыш ғылыми еңбектер мен жөндеу
жұмыстары көптеп жүргізіліп, ғылыми тілдің негізі жасалды. Міне, осы ғасыр
ағылшын тілінің нағыз шарықтау кезеңі болып саналады. Бұл іске үлкен жеміс
қосқан дүние жүзіне әйгілі ең көне университеттер: Оксфорд және Кембридж
болып табылады. Олардың баспа жұмыстары арасында сөздіктермен бірге
лингвистика саласындағы зерттеу еңбектері де өте көп болған.
Мәселен, 1585ж. жазылған Ағылшын тілінің қысқаша грамматикасы
грамматикалық лингвистика саласының ғылым ретінде қалыптасу дәуірінен бұрын
жазылған еңбек ретінде танылады [10, 4б.].
О.Есперсон атауға тұрарлық еңбектер ретінде төмендегі еңбектерді
атауын басқа да ғалымдар құптайды, олар: Гинзбургтың Ағылшын сөздерінің
лексикологиясы, 1580ж., У.Буллокардың Жиі қолданылатын ағылшын сөздерінің
орфографиясы, А.Гиллдің Ағылшын тілі логоманиясы, 1621ж., Ч.Батлердің
Ағылшын грамматикасы 1634ж., Дж.Купердің Ағылшын грамматикасы, 1685.,
Дж.Джонстың Практикалық фонографиясы, 1701ж. және Дж.Уолкердің Тарихи
грамматикасы, 1801ж. [11, 38р.].
Осы кезеңдер ағылшын тілінің шын мәнінде барлық талаптарға сай дамып,
ақпарат құралдары Америка, Британия, Нигерия, Индия, осы сияқты ағылшын
тілінде сөйлейтін елдердің қайсысында болмасын болар-болмас
айырмашылықтары болғанымен, өзара түсінікті екендігін атап өтеді [12, 95-
96рр.]. Бұдан сол кездің өзінде ақпарат құралдары терминдерді
қалыптастыруға негіз болғандығын байқауға болады.
Дегенмен, келесі ғасырлардағы ғылым мен әдебиетке бетбұрыс француз
тілі арқылы енген латын терминдерін қолдануға себеп болды. Тіпті
ғалымдардың өздері латын, француз тілі грамматика терминдерінің қалай дұрыс
дыбысталатынын білмеген кездері болған. XVII ғасырда ағылшын әдеби тілінде
реттеу мен жөндеу жұмыстары жүргізілді, көптеген үлгілер мен ережелер
жүйелі түрде іске асырыла бастады. Тұңғыш лингвистикалық грамматикалық
сөздіктер XVIIғ. басынан бастап жарық көрді. Ағылшын тілі нормаларын жүзеге
асыру XVIII ғасырда өз мақсатына жетіп, тілдік нормалар мен жүйелер,
ережелер бекітілді. Лингвистиканың көптеген салаларында зерттеулер
жүргізілуі тіл терминдерінің қалыптасуына, дыбысталу заңдылықтарының
ережелеріне сүйене отырып, кірме терминдердің қалыптасуына жағдай жасалды.
Ағылшын ұлттық тілінің негізін ХҮІ-ХҮІІ ғасырда У.Шекспир, В.Джонсон,
Спенсер еңбектерімен сабақтастыра отырып, А.С.Уайлд соңғы үш жарым ғасыр
ішінде қалыптаса бастаған ағылшын тіліне 2 фактордың әсерін ерекше атап
көрсетеді. Бірінші фактор- тілдегі жақсы қоғам жасауға тырысушылық, көп іс
қағаздарындағы бақталастық, екіншісі –тілді мәдени жолға қою бағытыңда
тілге енгізілген жөндеулер тілдегі бұрыннан қалыптасқан сөздік қорды мүлде
жұмсартып жіберуі. Осы факторларға елдегі, қоғамдағы, саясат пен
экономикадағы жағдайлар әсер етті деп түйіндей келе, жаңа ғасырлар кезеңі
тілді мәдени түрде ерекше сөйлеуге, көптеген тіркестерді үйренуге, сөздік
қордың әдеби арнаға бет бұрғанын атап өтеді. Көптеген грамматикалық
терминдердің дүниеге келіп танылуын XIX ғасырдағы жалпы білім беру
жүйесінің басталуымен және ақпарат құралдары –газет журналдар, теледидар,
радио қызметке қосылуымен байланыстырды [13, 18-19рр.].
XIX ғасырда тіл стильдері –беллетристика, публицистика, ғылыми проза
мен функционалдық стильдердің дамуы және өркендеуі ауызекі тіл мен әдеби
тілді алшақтата түскен. Стильдің қалыптасуы тілде: anaphora, climax,
antithesis, dialect, detached construction сияқты көптеген тіл
терминдерінің қалыптасып, анықтамаларының берілуін қажет етті. Тіл
тарихында жойылып кеткен көне сөздерді қайтадан термин ретінде қалыптастыру
жағдайлары көптеп кездесті.
1.3 Ағылшын тілі грамматикасындағы лингвистикалық мектептер мен
зерттеу бағыттары
XIX ғасырды кейін ғалымдар cалыстырмалы-тарихи тіл білімінің ғасыры
деп атады. Салыстырмалы-тарихи әдістің негізін салушылар Франц Бопп, Якоб
Гримм (Германия өкілі), Расмус Раск (Дания), Александр Востоковтар
(Москва), В.Гумбольдт, А.Шлейхер, А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунатов,
А.А.Шахматов, Ф.де Соссюр. Бұл ғалымдар XIX ғасырда cалыстырмалы-тарихи тіл
біліміне жан-жақты үлес қосты. Франц Бопп (1791-1867) 1816ж. 25 жасында
Санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелген жүйесін грек, латын, парсы,
герман тілдеріндегі жіктелу жүйесімен қалыптастыру еңбегін жазып
үндіеуропа атауын енгізді. Дания өкілі Расмус Раск негізінен этимологияға
мән берсе, Вильгельм Гумбольдт (1767-1835) cалыстырмалы тарихи тіл
білімінің негізін салушы ретінде тілдердің типологиялық классификациясын
жасай отырып, тілдердің аморфты, флективті, агглютинативті түрлерін қосты
[14, 96б.; 15, 106б.].
Сонымен қатар, итальяндық Филлиппо Сассетти (1583-1588) Индияда
тұрып, санскрит тілін италия тілімен салыстырып ұқсастықтарын тапқан.
Литвалық ғалым Михало Литуанус 1615ж. литва тілін латын тілімен салыстырып
сәйкестіктерін дәлелдеген. Голландық Ламберт 1723ж. неміс, голланд,
англосаксон, исланд тілдерін салыстырды. М.В.Ломоносов 1755ж. бес
үндіеуропа тілдерін: орыс, латыш, латын, грек және неміс тілдерін
салыстырған.
Салыстырмалы типологияның формалды (құрылымдық), контенсивті
(мағыналық), функционалды бағыттарын ұстану екі тілдің ортақ және ерекше
белгілеріне талдау жасауға, терминологиялық жүйедегі терминдік элементтер
мен олардың арасындағы қарым-қатынасты анықтауға, мағыналық ерекшеліктер
мен терминдердің терминологиялық өрістегі атқару қызметін анықтауға
септігін тигізеді. Салыстырмалы типология тек тілдердің өмір сүруі мен
фактілерін ғана анықтауға көмектесіп қоймайды, олардың өз микрожүйесіндегі
орнын да анықтап береді [16, 60-61бб.]. Мысалы: ағылшын тіліндегі: -ia
(Gr), -asis (Gr), -ism (Gr) т.б. аффикстер терминологияда зат есімдерде
өнімді екендігін және осы жалғаулар негізінде басқа да уәжді терминдер
жасалуы мүмкіндігін біле аламыз.
Ағылшын тілі лингвистикасының мәселелерін зерттелуі мен
терминологиясының біртұтас қалыптасуында Лондон лингвистикалық мектебінің
қосқан үлесін айтпай өте алмаймыз. Бұл мектептің ағылшын тіліндегі ғылыми
жұмыстары көптеген өзгерістердің енуіне түрткі болғандығы белгілі. Тұңғыш
баспа қызметкері Какстон Лондон диалектісін қолданып, ғалымдар ұсынған
терминдерді пайдалана отырып, кітап аударумен және басумен айналысқан. Ол
соншалықты көп грамматикалық ілімдерді қолдану қиын болғанымен, көне
ағылшын тіліне қарағанда әлдеқайда түсінікті әрі әсерлі болғанын айтыпты
[17, 275б.].
Лондон лингвистикалық мектебі – структуралық (құрылымдық)
лингвистиканың мектебі ретінде ХХғ. 40-жж. қалыптасады. Бұл бағыттың
негізін қалаушы Дж.Ферс. Мектеп өкілдері: У.Аллен, М.Халлидей, Р.Робинс,
У.Хаас, Ф.Палмер т.б. Л.л.м мақсаты: тілдердің ерекше болуын түсіндіре
алатын жалпы теория жасау; зерттеулерді жүргізу үшін структуралық-қызметтік
тәсіл жасау.
Лондон лингвистикалық мектебінің жалпы лингвистикалық мақсатының
қалыптасуына Э.Дюркгейм, Ф.де Соссюр және бихевиоризм теориясының кейбір
идеялары әсер етті. Лондон лингвистикалық мектебі тіл құбылыстарын зерттеу
үшін, техникалық тәсілдерді жасауды тіл білімінің міндеті деп түсінді.
Тіл ұғымы негізгі үш мағынасында жұмсалды: 1) адам табиғатындағы ішкі
қажеттілік; 2) дәстүрлі әдет, яғни тіл нормаларын үнемі үйрену және
белсенді түрде қолдану; 3) сансыз тілдік актілерді (сөйлемдерді)
белгілейтін жалпы термин.
Лондон лингвистикалық мектебінде мағына – күрделі лингвистикалық
ұғым ретінде танылып, кез келген форманың мағынасын қолданылуы (қызметі)
арқылы ғана тануға болатындығын көрсетеді. Сонымен бірге Лондон
лингвистикалық мектебі терминологиясында: semantic modus – мағыналық
модус деген термин қолданылады, ол фонологиялық, лексикалық т.б. болуы
мүмкін. Бұл мектеп өкілдері мағынаны зерттеуде контекст танудың рөлін
жоғары қойған. Контекстеудің екі негізгі түрі бар: situational and social
context- ситуациялық (жағдаятқа байланысты) және әлеуметтік контекст.
Сонымен, Лондон лингвистикалық мектебінің зерттеулері төмендегідей
мәселелерді қамтыды: тілдің қоғамдағы орны мен қызметі; тіл және мәдениет;
тіл табиғаты мен тілдің дамуы; тіл құрылысы; тіл деңгейлері мен бірліктері;
лингвистикалық терминдер жүйесі; лингвистикалық категориялардың негізгі
қасиеттері; тілдік мағына; жағдайға байланысты мағына теориясы; контекст
ұғымы, түрлері; тіл қызметі; просодикалық талдау. Л.л.м.-і лингвистиканың
бұл бағыттарында көптеген терминдердің дамып, қалыптасуына себеп болды.
Жалпы Үндіеуропа тілдерін салыстырып зерттеудің тарихы XIXғ.-дан
бастау алады және төрт кезеңге бөлінеді:
1) Салыстырмалы-тарихи әдістің негізі қаланған кезден жасграмматистерге
дейінгі кезең;
2) Жасграмматистер кезеңі (1816-1870);
3) Жасграмматистерден Ф.де Соссюрге дейінгі кезең;
4) Ф.де Соссюрден осы уақытқа дейінгі кезең.
Бұл бағытта Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
Ф.Ф.Фортунатовтың (1848ж.) Салыстырмалы тіл білімі (1898), Үнді-Европа
тілдері салыстырмалы грамматикасы (1902), А.Шахматовтың Тарихи
лингвистика сынды еңбектерінің ғылымға қосқан үлестері атап айтарлық. Ал,
Мәскеудің ең жас академигі болып табылатын А.М.Пешковский небәрі отыз
жасында қорғаған докторлық диссертациясында-синтаксис пен интонацияны
зерттеген болатын.
Жасграмматистер мектебінің негізін салушылар немесе Лейпциг тіл
білімінің негізін салушылар: Карл Бругман (1849-1919), Герман Остхоф (1847-
1909), Герман Пауль (1846-1921), Бертольд Дельбрюк (1842-1922) және Август
Лескин (1840-1916) болды.
Аталмыш ғалымдардың cалыстырмалы тіл біліміне қосқан еңбектерін атап
өтуді жөн көрдік. Г.Паульдың Тіл тарихының принциптері (1880) еңбегі
жасграмматистер көзқарасының негіздемесі деп аталады. Б.Дельбрюктің Тілді
зерттеуге кіріспе, cалыстырмалы тіл білімінің тарихы мен методологиясы
(1880), Тілді зерттеудің негізгі мәселелері (1901), Б. Дельбрюкпен
К.Бругманның Үндіеуропа тілдері салыстырмалы грамматикасының негізі (1886-
1900) т.б.еңбектері салыстырмалы тіл білімінің ғана жетістіктері емес,
ағылшын тіліндегі лингвистикалық терминологияны қалыптастырған еңбектер
деуге болады [17, 98-100бб.].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер тіл білімінің көне заманнан бері
зерттеу обьектісі болып, ғасырлар бойы талданып, жан-жақты жіктеліп келе
жатқандығының айғағы. Оның зерттеу обьектісі, мақсаты мен міндеттері уақыт
өткен сайын өзгеріп, әсіресе XX ғасырда күрделене түскендігін байқаймыз.
Қазіргі кездегі тіл білімінде шешуге тиісті мәселелер аз емес. Дәуіріміздің
лингвистикасының ең басты үш мәселесі:
1) ұлттық мемлекеттің нығаюына байланысты ұлттық тіл білімдерінің
қалыптасып дамуы;
2) география, жаратылыстану ғылымдарында болған жаңалықтарға
байланысты жаңа тілдерді үйрену, зерттеу;
3) ежелгі дәуірдегі, орта ғасырдағы ой пікірлерді қайта қарау, дамыту
деп тұжырымдалса, ал салыстырмалы тіл білімінің негізгі мақсаттары: 1) ұлт
тілінің тазалығы; 2) әдеби тіл; 3) тілдің пайда болуы; 4) тілдер туыстығы;
5) халықаралық немесе ортақ тілдер жасау; 6) универсалды грамматика
құрастыру; 7) туыс немесе туыс емес тілдерді салыстыра, салғастыра зерттеу;
8) ататілді іздестіру; 9) көптілді сөздіктер құрастыру; 10) лингвистика
ғылымының философиялық логикадан бөлінуі [18, 16б.].
Бүгінгі лингвистика тарихнамасы тіл білімінің тарихын әр кезеңде
болған идеялар, көзқарастар, тәсілдер жүйесі ретінде қарастырады. Бұл жүйе
сол дәстүрге тән философиялық көзқарастарды, ғылым мен мәдениеттің жалпы
даму деңгейін көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі лингвистика
тарихнамасында методологиялық мәселелерге назар аударылуда, лингвистика
тарихнамасының объектісін және тіл білімінің даму процесін бейнелеудегі
негізгі принциптер туралы мәселелер қойылды. Өткен ғасырдағы тіл білімі
ғылымында болған алуан түрлі ағымдар, бағыттар мен мектептердің
ерекшеліктері, өзара қайшылықтары, дәстүрлі сабақтастықтың бұзылуы
терминологияда жергілікті диалектілік терминқолданымды алып келді. Бұл -
лингвистикалық терминологияны зерттеушілердің алдына терминдерді дәйектеп,
оларды шектеудің, салыстырмалы, салғастырмалы зерттеулер жүргізудің күрделі
міндеттерін қойды [19, 12б.].
Тілдің өз тарихы бар және ол мәңгі өзгеріс үстінде. Тіл белгілі бір
қоғамда, сол қоғамдағы өзгерістерге тәуелді өзгеріп, дамып отырады. Тілдегі
өзгерістер оның құрылымы мен семантикасын өзгерту арқылы жаңа ұғымдарды
дүниеге әкеледі. Жаңа ұғымдар негізінде жаңа атаулар, зерттеулер мен
анықтамалар пайда болады. Осындай жаңа атаулар тіл білімі саласында да
ғасырлар бойы қалыптасты, әртүрлі зерттеулер мен зерттеу бағыттары өрбіді.
Жаңа атаулар деп жаңадан қалыптасқан атауларды ғана емес, тіл білімінде
бұрыннан бар, басқа тілдерден енген атауларды да атаймыз. Сондай атаулардың
бірі- лингвистика термині. Тіл білімі ең алдымен лингвистика грек, латын
тілдерінен бастау алып, кейін Үндіеуропа тілдері: ағылшын, неміс т.б.
тілдер арқылы басқа көптеген тілдерге таралып, қазақ тіліне де енді.
Лингвистикалық терминдер көмегімен қазақ тілінде сандаған еңбектер жазылып,
тұжырымдар жасалды. Бұл термин қазақ тіл білімінің ажырамас бөлшегі
тәрізді. Сондықтан алдымен лингвистика терминін талдауды жөн көрдік.
Лингвистика термині көптеген сөз тіркестерін тудырады, олар лингвистиканың
әртүрлі салаларына бағыттайды.
Негізінен, лингвистика –тіл туралы ғылым, лингвистика (латын тіл.
lingua - тіл) – тіл білімін зерттейтін ғылым саласын білдіреді [20, 414б.].
Лингвистика саласының да басқа үлкен ғылым салалары сияқты өз тарихы бар
және лингвистика саласын лингвистиканың тарихнамасы зерттейді.
Осы бағыттың қалыптасуында ағылшын тілінің маңызы зор, өйткені ағылшын
тілі өлі тілдер қатарына жататын грек, латын тілдерінен бастау алған және
лингвистикаға қатысты терминдердің көпшілігі сол тілдердің негізінде
жасалды. Осындай элементтер ағылшын тілі грамматикасында саласына ортақ
болғандықтан, лингвистикалық палеонтология әдістеріне сүйене отырып,
ағылшын тілі грамматикасындағы терминдерге талдау жасау жұмысымыз үшін өте
қажет. Мысалы: тіл білімінде көбірек қолданыс тапқан: парадигматика,
синтагматика терминдерінің шығу төркіні грек тілінің мынадай мағыналарымен
байланысты: paradeigma-үлгі, мысал, syntagma–біртұтас құрастырылу. Осы
сөздердің мағыналары негізінде: парадигма – бір-бірінен ерекше немесе ортақ
белгілері арқылы біріккен кез келген тілдік бірліктер, олардың топтары мен
жиынтықтарының жасалу үлгісі. Синтагма – синтаксистік біртұтас қатынасты
білдіретін интонациялық-мағыналық бірлік, анықтаушы-анықталушы түріндегі
қос мүшелі құрылым. Қазіргі қолданыстағы: парадигматика, синтагматика
терминдерінің мағынасы бастапқы сөздердің мағынасының төңірегінде, яғни,
парадигматика – лингвистикалық топтарға тән парадигматикалардың жиынтығы
түрінде танылатын тілдік жүйе, синтагматика- сөйлеу үстінде не мәтінде
жүйелі орналасқан тілдік бірліктердің бір-бірімен тікелей тіркесуінен пайда
болатын ерекше синтагматикалық қатынастарды талдау туралы ілім. Екі
терминнің де ортақ қасиеттеріне байланысты пайда болатын ойлар: жүйе,
жиынтық жасау, ілім. Бірақ парадигматиканың тіл бірліктерін вертикаль
(тік) қалпындағы қарым-қатынасын зерттейтінін, синтагматиканың тілдік
единицаларды горизанталь (көлденең) қалпында талдайтынын ескерсек, бұл екі
термин тіл білімінің лексикасы парадигматикасында термин тізбегі ретінде
қалыптасып, тілдің семантикалық синтагматикасында тілдік антонимдерді жасап
тұр. Бұл екі терминді морфологиялық тұрғыдан талдайтын болсақ,
құрылымдарына қарай екеуі де: туынды терминдер және екі аффикс жалғану
арқылы жасалған яғни, бұл терминдердің құрамы: -ic және -a реликтерінің
сипатына байланысты. Грек тілінің -ic және -a реликтері көптеген тілдердің
жүйе өрісінде кездесуі, олардың, біріншіден, терминдік универсалдар және
екіншіден, зат есімдердің парадигматикасынан орын алуына толықтай мүмкіндік
бере алады.
Лингвистикалық философия- кәдуілгі тілдерді талдауға негізделген,
тілді неопозитизм тұрғысында қарастыратын аналитикалық философияның бағыты.
Бұл бағыт 1930ж. Л. Витгенштейн мен Дж.Мурдың әсерімен Ұлыбританияда дамыды
[9, 712б.]. Тілдерді салыстыра талдау негізінен Ұлыбританияда дамығанына
бұл айғақ дәлел болады. Ал, Қазақ Ұлттық энциклопедиясында:
лингвистикалық философия - күнделікті тіл философиясы деп те аталатынын
ескерте келе, XXғ.-дың басы 40-50жылдарда негізінен Ұлыбритания мен АҚШ-та
кеңінен тарағаны көрсетілген. Лингвистикалық философияның екі мектебі –
Витгенштейн Кембридж мектебі және Мур көзқарасында Оксфорд мектебі
болды. Лингвистикалық философия өкілдері тілге талдау жасау - философияның
бірден-бір ісі деген көзқараста болды [7, 261б.]. Философия термині жеке
тұрып лингвистикалық термин бола алмайды, тек бұл термин лингвистикалық
негізі бар мәтінде ғана жеке тұрып тілге қатысты айтылуы арқылы
лингвистикалық термин ретінде қызмет атқаруы мүмкін. Бұдан басқа да
география, логика, психология, тарих т.б. терминдер грамматикалық терминдер
ретінде қызмет етуі көптеп кездеседі және осы сияқты ұғымдардың лингвистика
бағыттарын қалыптастыруы шартты құбылыс.
Лингвистикалық статистика- тіл мен сөйлеуде есептік және өлшемдік
әдістерге сүйенетін зерттеу бағыты. Математикалық статистикаға
сүйенгендіктен, оларды статистикалық әдістер деуге де болады. Статистикалық
әдіс тіл білімінде аз қолданылғанымен, салыстырмалы-тарихи тіл білімінде
тілдір арасындағы ортақ белгілер мен ерекшеліктерінің ара жігін, пайыздық
мөлшерін пайымдауда нәтижелі.
Лингвистика тарихнамасы – ғылым мен мәдениет тарихындағы тіл
білімінің дамуына арналған зерттеулердің бір бағыты. Тіл білімінің дамуын
теориялық негіздеу, теорияларды талдау және лингвистикалық ойлардың
генезистік концепциялары, тіл білімі дәстүрі, мектептер, бағыттар т.б.
мәселелерді анықтайды. Лингвистика тарихнамасы грамматика, поэтика,
риторика сияқты мәселелерді қарастыруда антикалық дәуірде-ақ пайда болған.
Дегенмен, ғылыми пән ретінде ХIXғ. аяғы – ХХғ. басында дамыды, яғни жалпы
тіл білімінің дамуы, оның кезеңдерін айқындау, негізгі тенденциялар мен
бағыттырды көрсету т.б. мәселелерді зерттеу қолға алынды. Лингвистика
тарихнамасының қалыптасуындағы әртүрлі дәуірлерде белең алған тіл білімінің
дамуы жөніндегі көзқарастарды негізгі кезеңдерге бөліп көрсетуге болады.
Лингвистика тарихнамасының қалыптасуына әртүрлі елдерде лингвистика
тарихына байланысты жүргізілген зерттеулер ықпал еткенін көрсетеді.
Лингвистика тарихнамасының ғылым ретінде қалыптасуы ХIX ғасырда басталады.
Тіл білімінің дүниеге келуі салыстырмалы – тарихи тіл білімімен байланыста
қарастырылады. Сондықтан мұнда ХIXғ. дейінгі тіл туралы ғылымға теріс
көзқарас болған. ХХғ. 60ж. бастап, структурализм мектептері пайда болуымен
бірге, тіл білімінде тілдерді синхронды-салыстырмалы зерттеуге назар
аударыла бастайды. Ф.деСоссюр тұжырымдамасы лингвистиканың дамуын үш
кезеңге бөліп қарастырады: грамматикалық кезең (тілдерді нормативті
талдау), филологиялық кезең (мәтіндерді түсіндіру) және салыстырмалы-
тарихи тіл білімі кезеңі [21, 3-4бб.].
Грамматиканың тілде қалыптасуы тіл білімі тарихына тікелей қатысты.
Негізінен жалпы тіл білімі тарихын кезеңдеуде Ш.Ш.Жалмахановтың лингвистика
тарихын 5 кезеңге бөлуі көңілге қонымды:
1) Ежелгі заман лингвистикасы (біздің дәуірдің V ғасырына дейін);
2) Орта ғасыр лингвистикасы (V-XV);
3) Қайта өрлеу дәуір лингвистикасы (XV-XVIII);
4) XIX ғасыр лингвистикасы;
5) XX ғасыр лингвистикасы [22, 5б.].
Тіл білімінің кейінірек дамыған салаларының бірі - салыстырмалы,
салғастырмалы тіл білімінде әртүрлі тілдердің лексикасын, соның ішінде
терминдерді салыстыра, салғастыра талдау тіл білімінің өзекті мәселелерінің
бірі болып отыр. Салыстырмалы, салғастырмалы тіл білімі XIXғ. екінші
жартысында пайда болған тіл біліміндегі зерттеудің бір бағыты. Тілдердің
морфологиялық жіктемесі XIX ғасырдағы үндіеуропа және семит тілдерінің
өкілдері В.Гумбольдт, А.Шлейхер, Ф.Ф.Фортунатов, Э.Сепир, Дж.Гринберг,
Р.Якобсон, Н.Я.Марр т.б. ғалымдар еңбектерінен басталған болатын. Осы
ғалымдар еңбектері грамматикалық ұғымдардың: морфология мен синтаксистің
қалыптасуына негіз болды.
Морфологиялық типология екі түрге бөлінеді: тілдердің морфологиялық
жіктемесін белгілейтін типология және жеке бір арнайы саласымен айналысатын
типология. Синтаксистік типология тілдердің негізгі белгілері: сөздер, сөз
тіркестері мен сөйлемдерді әртүрлі деңгейлерде салыстыра отырып зерттеуді
мақсат етеді [22, 72б.].
Тілдердің морфологиялық жіктемесі XIX ғасырдағы үндіеуропа және семит
тілдерінің өкілдері В.Гумбольдт, А.Шлейхер, Ф.Ф.Фортунатов, Э.Сепир,
Дж.Гринберг, Р.Якобсон, Н.Я.Марр т.б ғалымдар еңбектерінен басталды [23, 19-
20бб.].
Ағылшын тілдеріндегі грек-латын префикстері көмегімен алынған
грамматикалық терминдердің ішінен көп кездесетін өнімді префикстер мыналар:
Грек тілі негізіндегі префикстер: an-, anti, -cata, -auto-, eu-,
hetero-, hype-, hypo-, macro-, meta, micro-, para-, poly-, pseudo-, syn-
т.б. Мысалы: ablative-аблатив, antonym-антоним, category-категория, autonym-
автонум, hypertesis-гипертеза, macrophoneme-макрофонема, polysemy-
полисемия, pseudonym- псевдоним т.б.
Латын тілі негізіндегі префикстер: ab-, ad-, com-, de-, inter-, mono-,
sub-, trans- т.б. Мысалы: abbreviation-аббревиация, communication-
коммуникация, interference-интерференция, transcript-транскрипт т.б.
Ағылшын тіліндегі грамматикалық терминдерде кездесетін өнімді
аффикстер көп емес: -ia-ия (aphemia-афемия), -asis-азис (hypostasis-
гипостазис), -ism-изм ( behaviorism- бихевиоризм) т.б. Бұл аффикстер грек
тілінің негізінде жасалған.
Сонымен қатар ағылшын тілі грамматикасындағы: de-(L)-
delabilialization; en-(Gr) – enantiosemic; ill- (L)- illeism; ir-(LGr)-
irregular;
Irrelevant; mal- (F)- malapropism; non- (L)- non-semantic; ocс- (L)-
occlusive; supra- (L)- supradialectal; un-(L)- unemotional префикстері
ағылшын тілінде өнімсіз болып табылады.
Ағылшын тілі сөзжасамында префикстердің жартылай префикс деп аталатын
түрлерінің префикстерден айырмашылығы, жартылай префикстердің беретін
белгілі бір мағыналарына байланысты. Мысалы: anti- (Gr)- аntonym, жартылай
префиксі қарама-қарсы мағынаны білдіреді және терминдік антонимдер жасауда
өнімді қызмет атқарады. Салғастыру нәтижесінде, ағылшын тілінде өнімді
терминжасамдық жартылай префикстер сөзжасамда өнімді екендігін байқадық.
Өнімді полупрефикстер: dia- (Gr) diaphone- диахрония; hyper- (Gr)
hyperthesis- гипероним, hyperbole- гипербола; meta-(Gr) metaphor, метатіл
т.б. Ал, bi-(L)- вilingual –билигвизм; extra-(L)- extralinguistics
-экстралингвистика т.б. жартылай өнімді деуге болады.
Калька, аралас калькамен берілген сөзжасамдық белгілер жиі кездеседі:
transcription- транскрипция, modal verbs- модальдық етістіктер, synchronic
description- синхрондық сипаттама т.б.
Қорыта келе, ағылшын тіліндегі сөзжасамдық белілер мен олардың
сөзжасамдық ішкі белгілерін: сөзжасам принциптері мен сөзжасамдық
элементтерді, сөз тудырушы жалғауларды: аффикстерді, суффикстер мен
префикстерді жатқызамыз. Оларға әсіресе грек, латын тілдерінің сөз тудырушы
жалғаулары мен префикстерін топтастыру арқылы сөзжасамдық жүйені
қалыптастыруға көмегі бары анықталды. Грамматикалық символдардың белгілі
бір тұжырымдардың қорытындысын, жіктелімін нақты әрі қысқа түрмен беруде
ролі зор. Әрі оқырманға да түсінікті нақты мәлімет алуға көмек береді.
Ғалымдар тіл білімде статистикалық мағлұматтар беруде соңғы кезде тілдік
символдарды жиі қолданады.
2 ГРАММАТИКАНЫҢ ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеудің әдістері
Грамматикалық фактілердің формасымен, мәснісімен, қолданылуымен
танысу үшін байланысты текст беріледі, ауызша және жазбаша. Әуелгі бірінші
вариант ауызша, ал балалар жазып, оқып үйренгеннен кейін екінші вариант
қолданылады, берілетін текст біріншіден берілген темаға лайық фонемаларға
бай болуы керек, екінші ден текст келешек сөйлеуне бағытталған болуы керек.
Грамматикалық көріністі анықтау Perfect глаголы дедуктив я
болмасиндуктив әдісте жургізіледі, яғни балаларға текст оқылып болған
бойда ережесі берілді, балалар лайық формаларды сол бойда іздейді бұл
дедукция, болмаса тексті т анықтап барып қате анықталады, бұл индукция бұл
екі әдіс бірлікте қолданылады. Грамматикалық көріністерді балалар тез
таба алмайды бұл жағдайда дедукцияны қолдану орынсыз формаларды табуға
болады. Себебі бұрынғы формаларды пайдалану арқылы көрсетпе құралдардан
ұқсас формаларды пайдаланып табады. Демек грамматикалық көріністер
формаларын индуктив әдіспен табуға болады оның үшін балалардың көңілін
түрілше көрсетпелерге аудару керек [24].
Мысалыға ағылшын тіліндегі Perfect формадағы глаголды алайық.
Алдымен мұғалім бұл уақытша форманы түсіндіреді қолданылуын, мәнісін
көріністерін айтады. Perfect - өткен шақтағы беретін уақытша форма,
көбінесе сөйлеуде көп қолданылады. Бул жерде дедукцияны қолданамыз. Сөйтіп
балалар текстің анализіне көшеді. Формаға келсек оқушыларға көмекші
сурақтар беріледі. Себебі оқушы тексті оқып бірден формасына емес, көбірек
мазмұнына көңіл бөледі. Көмекші сұрақтар оқушының форма жағына көңілін
аударады, оларды ізденуге жұмылдырады, Perfect – тің жасалуын табады.
Көмекші сурқтардың мысалы:
1. Бұл уақытша форма қандай екі бөліктен тұрады, олардың аттарын.
2. Көмекші етістк had қайсы шақта тур.
3. Қайсы негізгі формада негізгі етістік қолданылады:
4. Perfect етістіктегі оның боліктері қандай ретте орналасқан [25].
Көмекші сұрақтарға қарап оқушылар Perfect-тің жасалу схемасын
шығарады. Бұл мысалдан біз оқушыларды грамматикалық ережелерге сүйеніп
өздері іздініп формаларды тапқанын көреміз.
Грамматиканы оқытудың шетел тілін оқытудың мақсаттары мен
міндеттеріне байланысты.Оқыту белгілі мақсатқа бағынышты болғандықтан әрі
белгілі уақыт мөлшерімен шектелгендіктен,грамматикалық материалды шектеп
және іріктеп алу қажет.Шетел тілінде сөзді меңгеруге қажетті грамматикалық
дағдыларды қалыптастыру үшін біршама жаттығуларды орындау қажет.
Грамматикалық материалды іріктеу үшін мына мәселелерді анықтап алу керек
а)іріктеудің объектісін, ә) іріктеудің мақсатын, яғни грамматикалық
құбылыстарды сөз әрекетінің қай түрінде қолдануды, б) іріктеудің көзін,
яғни қайдан іріктеуді; в) іріктеу барысында қандай критерийлерге сүйенуді.
Іріктеудің объектісі – грамматикалық құбылыс. Грамматикалық құбылыс
дегеніміз белгілі грамматикалық мағынасы бар форма. Демек, іріктеу кезінде
грамматикалық формада, грамматикалық мағына да есепке алынады, минимумге
енгізіледі. Іріктеудің мақсаты - ағылшын тілін қатынас құралы ретінде іс
жүзінде меңгеруге қажетті және жеткілікті грамматикалық құбылыстарды таңдап
алу тиіс. Яғни ауызша сөзге және оқуға арналған минимумдар бөлек
іріктеледі. Ауызша сөзге арналған минмумды оқыған адамдардың ауызекі
сөзінен, көркем әдебиет кейіпкерлерінің сөзінен іріктеу ұсынылады. Сөздің
бұл түрлері әдеби сөйлеу иілінің стилін айқын көрсетеді. Оқуға арналған
минимумды жазба текстерден іріктеген жөн. Бұл текстерде кітаби жазба стиль
анық көрінеді.
Ауызша сөзді меңгеруге қажетті және жеткілікті грамматикалық минимумды
іріктеуде И.В.Рахманов мынадай критерийлерге сүйенуді ұсынады: а)
грамматикалық құбылыстың ауызекі тіл стилінде жиі қолданылуы; ә) берілген
форманың аналогия бойынша сондай формалар жасау үшін үлгі боларлық
қабілеті; б) синонимдерді минимумға кіргізбеу. Бұл үш принцип кейінгі
методикалық еңбектерде де қолданылады. Бұларға қосымша Н.В.Соколова мынадай
критерийлерге сүйенуді ұсынады. в) Грамматикалық құбылыстың нормативтігі г)
оқушылардың меңгерген лексикалық қорын есепке алу. Сонымен активтік сөзді
меңгеруге қажетті грамматикалық минимумды іріктеп алу үшін жоғарыда аталған
бес критерийге сүйену керек. Бірінші критерий бойынша ауызекі сөзде көп
тараған, жиі қолданылатын грамматикалық құбылыстар минимумға енгізіледі.
Мысалы, етістіктің осы шағы, сын есімнің шырайлары, мдаль етістіктер, т.б.
құбылыстар [12, 34б.].
Грамматикалық минмумды іріктеудің екінші критерийі – нормативтік. Тіл
– нормативті сипаты бар құбылыс. Үлгілік дегеніміз минимумға енген
грамматикалық формалар мен конструкциялар тілдік нормаға сәйкес болуы тиіс.
Синонимдерді қоспау критерийі қиындықтарды бөлектеу мен үнемдеу принципінен
туады. Бір топ синонимдес грамматикалық конструкциялардың ішінен ең көп
қолданылатын конструкциялар іріктеліп алынады. Оқушылардың лексикалық қорын
есепке алу грамматикалық минимумды іріктеуде үлкен рөл атқарады. Бұл
критерий бойынша грамматикалық құрылыс көптеген сөздерді қамтыса ғана
минимумға енгізіледі.
Оқуға үйретуге арналған (пассивтік) грамматикалық минимумның өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол ауызша сөзге үйретуге арналған (активтік) минимумған
қарағанда әлдеқайда үлкен әрі активтік минимум пассивтік минимумның
құраыман кіруге тиіс. Пассивті минимумда оқитын әдебиеттің саласына
байланысты әртүрлі функционалдық стильдің ерекшеліктері қамтылады.
Оқуға арналған минимумды іріктеуде методистер мынадай критерийлерге
сүйенуді ұсынады: а) грамматикалық құбылыстың кітаби жазба стильде көп
тарағандығы; ә) оның көп мағыналығы, б) оқып-тыңдап отырған текстің
мазмұнын түсінуге қажеттігі; в) мағынасын контесктен немесе аналогия
бойынша түсінуге болатын грамматикалық құбылыстарды минимумға қоспау.
Грамматикалық дағдыларды қалыптастыруда грамматикалық материалды
методикалық тұрғыдан ұйымдастырудың маңызы зор, өйткені сөз әрекетінің әр
алуан түрлерінің грамматикалық жағын меңгеру үшін істелетін жұмыстың
нәтижесі, яғни орта мектепте шетел тілдерін оқытудың қорытынды нәтижесі
грамматикалық материалды ұйымдастыруға байланысты.
Қазіргі кезде методистер грамматикалық материалды функционалдық жолмен
ұйымдастырудың тиімділігін мойындайды. А.Тулеуов грамматикалық материалды
ұйымдастыруда оның қандай мақсатқа қолданылатынын ескеруді талап етеді:
егер грамматикалық құбылыс тек рецептивтік мақсатқа қолданылуға тиіс болса,
яғни оқып (тыңдап) отырған тексті түсіну үшін қажет болса, онда әуелі оның
формасын анықтап, сосын оның қандай мағына беретінін түсіндіру керек. Ал
грамматикалық құбылыс репрордуктивті мақсатта, яғни өз ойын білдіру үшін
қоданылатын болса, онда әуелі айтылуға тиісті мазмұнды анықтап, сосын сол
мазмұн шетел тілінде қвандай формалар арқылы айтылатынын түсіндіру керек
[14б 25б.].
Грамматикалық материалды методикалық тұрғыдан ұйымдастырудың келесі
тәсілі – жекелеген құбылыстарды біріктіріліп, ереже түрінде қорытындылау.
Соңғы жылдарда дәстүрлі граматикалық ережелер әділ сынға алынып жүр,
өйткені олар көлемді, көп сөзді болып келеді де, көптеген ұсақ-түйек
фактілерді тізіп береді. Сөйтіп, оқушылар грамматикалық материалды
меңгерудің орнынан тілдің жеке фактілерін жаттауға мәжбүр болады. Қазіргі
кезде ондай ережелердің орнына нұсқау түріндегі ережелерді қолдану ұсынылып
жүр. Нұсқау-ережелер оқушыларға грамматикалық материалды қалай қолдануды
үйретеді. Жеткілікті мөлшерде практикалық материалды меңгерген кезде
жалпылауыш ержелерді қолданып, жүйеге келтруге болады. Грамматикалық
құбылысты түсіндіру қысқа, айқын, дәл болып, негізгі уақыттың жаттығуларға
бөлінгені жөн. Ереже ана тілінде берілуі тиіс.
Қазіргі кезде шет тілін оқыту теориясы мен практикасында қолданылып
жүрген грамматикалық материалды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі – материалды
үлгі құрылымдар немесе өз үлгілері түрінде ұйымдастыру. Сөз үлгілерінің
методикалық тұрғыдан айрықша құндылығы мынада: олардың тілдің әр түрлі
аспектілерін – грамматиканы, лексиканы, фонетиканы – сөзде қолдануға әзір
сөйлемдер түрінде біріктіреді, сөйтңп оқушыларға ережеге сүйене отырып
сөйлемдер құрастиырудың орнына үлгінің жаңа варианттары болып табылатын
сөйлемдер құруға мүмкіндік береді.
Ағылшын тілін орысша білмейтіндерге үйрете жүріп, қазақтарға
арналған грамматикалық әдістемелік құралдардың тапшылығына тап боласыз.
Тек грамматикалық емес, жалпы аудио, видео, көрнекі құралдар, кітаптар
мүлде жоқтың қасы.
Сөйте тұра, ағылшын тілінен сабақ беру барысында, қазақ тілі
мен ағылшын тілінде әдістемелік құралдарға жақсы тіреу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Грамматика туралы жалпы түсінік және грамматиканы
оқыту ... ... ... ... ... ...4
1.2 Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасу мен
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7
1.3 Ағылшын тілі грамматикасындағы лингвистикалық мектептер мен
зерттеу
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...11
1. ГРАММАТИКАНЫҢ ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Белсенді граматикалық минимуммен жұмыс істеудің
әдістері ... ... ... ... ...20
2.2 Грамматикалық материалды түсіндіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Ағылшын тіліндегі зат есімнің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.4 Ағылшын тіліндегі етістіктердің әр түрлі шақтарда қолданылуы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.5 Сөздерді грамматикалық топтарға
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
2.6 Практикалық жаттығулар мен қолдану
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .61
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі тіл білімі ғылымында грамматика
саласының ғылыми мәселелерінің зерттелуі үлкен орын алады. Дипломдық
зерттеу жұмысы ағылшын тілі грамматикасының қалыптасуы мен өзіндік
ерекшеліктерін талдауға және зерттеуге арналған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында ұсынған “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік
тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктерінің
толымды қорын жасау міндетін айқындап берді. Қазақстан бүкіл әлемде халқы
үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ
тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын
тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі [1,2,3]. Сол үш тілдің
ішінде ағылшын тілі өте маңызды орын алады. Жат тілді игеруде салыстырмалы-
тарихи және типологиялық ізденістердің нәтижелері үлкен лингводидактикалық
қызмет атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жеке тілтанымдық пән ретінде грамматика
ағылышн тілінде ертеден-ақ зерттеліп, ХV-XVI ғасырларда теориялық
негіздемелері қалыптаса бастады. Қазіргі кезде грамматика ғылымының бірнеше
жеке салалары бар. Олар: функционалдық грамматика, практикалық грамматика,
морфология, синтаксис. Сондай тіл бірліктерінің бірі – сөз. Барлық сөз
таптары жеке микротілдік сала ретінде сөз қорынан құралады. Сондықтан
сөздің грамматикалық реңкінің зерттелуі ең кемінде үш үлкен салаға (сөз
табына (мысалы, етістікке), лексикологияға, құрылымдық жіктелуге) тікелей
қатынасы бар. Яғни, тіл бірлігінің грамматикалық қасиеттерінің зерттелуі
тіл және тілдесім дихотомиясын қамтиды.
Бүгінде саласында грамматикалық ізденістер алып баратын ғалымдардың,
ғылыми мектептердің арасында грамматиканың біраз ұғымдарына байланысты
бірнеше пікір пайда болған. Қазіргі кезде грамматикалық ғылыми
ізденістердің маңызын көтеру үшін, зерттеу қорытындыларының әділ болуы үшін
әр түрлі тіл бірліктерінің грамматикалық қасиеттерін жекелендіріп
зерттейді. Сондай шағын салалардың бірі – етістіктің грамматикалық
ерекшелігі.
Жоғарыда айтылған ғылыми мәселелер дипломдық жұмыс тақырыбының
өзектілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасуы
туралы ғылыми еңбектер.
Зерттеу жұмысының пәні. Ағылшын тілі грамматикасының тарихи және
құрылымдық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ағылшын тіліндегі грамматикалық
ерекшеліктерді танып-білуде негізгі мәселелрді анықтау, талқылау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты бірнеше міндеттердің шешімін табуды талап
етеді:
Ағылшын тілі грамматикасының салалары аралық білім негізінде қарастырып,
оның негізгі ұғымдарының бірі –морфема, сөз, сөйлем ұғымдарының түрлерін
анықтау, зерттеу;
Ағылшын тілі етістігінің грамматикасының морфологиялық ерекшеліктерін
қарастыру, айырмашылықтарын айқындау;
Ағылшын тілдері етістігінің грамматикалық ерекшелігіне тоқталу;
Грамматика саласының шығу, қалыптасудағы зерттеу еңбектерін салыстыру,
грек, латын тілдері элементтерінің жіктемелерін қарастыру, қолданылу
салаларын анықтау, сипаттау;
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында лингвистикалық зерттеу,
компоненттік анализ, статистикалық талдау және салғастырмалы ғылыми-зерттеу
әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Ағылшын тілі грамматикасының салалары аралық білім негізінде қарастырылып,
оның негізгі ұғымдарының бірі – морфема, сөз, сөйлем ұғымдарының түрлерін
анықталды;
Ағылшын тілі етістігінің грамматикасының морфологиялық ерекшеліктері
қарастырылып, қолданылу ерекшеліктері сипатталды;
Грамматика саласының шығу, қалыптасудағы зерттеу еңбектері қарастырылып,
грек, латын тілдері элементтерінің жіктемелері жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Дипломдық еңбектің материалдарын,
қорытуларын ағылшын тілі практикалық, теориялық грамматикасы, ағылшын тілі
тарихы сабақтарында қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.
Дипломдық жұмыстың материалдарын, қорытуларын жоғарғы оқу орындарының
филология факультеттерінде жүргізілетін ағылшын тілі грамматикасы,
салғастырмалы тіл білімі, жалпы тіл білімі, салыстырмалы грамматика пәндері
бойынша лекция және практикалық сабақтарда пайдалануға болады. Сонымен
қатар, арнайы курстар мен семинарлар жүргізуде, оқулық жазу, сөздік жасау
барысында көмекші құрал бола алады. Бұл жағдай зерттеме болашағының
(перспективасының) кең және терең екендігін айқындайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Грамматика туралы жалпы түсінік және грамматиканы оқыту
Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеудің әдістемесі. Біз
алдымен граматикалық минимумды айтпастан бұрын, әдіс дегеніміз немесе оқыту
әдісі мен оқыту құралдарына келейік.
Әдіс дегеніміз- гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген
ұғым белгілі ақиқатқа шындыққа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді.
Ал, оқыту әдісі дегеніміз - танымдылықты оқыту іс- әрекетіне
байланысты және сөздік байланысы, олардың қозғалысын қарастыруға болады.
Оқыту әдісі дидактикалық негізгі құрамды бөлігі болып табылады. Себебі
оқыту процесі оның мақсаты, мазмұны және әдіс-тәсілдері ұйымдастырудың
формаларының біртұтастығы болып табылады. Оқыту құралдарына: оқу кітаптары,
көрнекі құралдар, техникалық құралдар жатады.
а) оқу кітаптары – оқулықтар, сөздіктер, есептер жинағы.
ә) көрнекі құралдар – кестелер, сызбалар, суреттер, карталар.
б) техникалық құралдар – үн таспа, телеарна, бейнетаспа, т.б.
Ал, грамматикалық минмуммен жұмыс істеу дегеніміз – біз шет тілін
үйрететін болғандықтан, шет тілінің грамматикасын үйренбей біз сөйлей жаза
алмаймыз. Өйткені ауызша тілде де, жазбаша тілде де грамматиканы білмей біз
бір-бірімізді түсіне алмаймыз. Мысалы, сөз лексикалық мағына мен қатар сол
лексикалық мағына жалпылануы арқылы грамматикалық мағына да береді. Сөз
лексикалық мағына арқылы басқа сөзден дараланып отырса, грамматикалық
мағынасы арқылы басқа сөздермен жақындап, топ құруға бейімделеді. Мысалы,
ағаш.
1) Лексикалық мағынасы: ағаш - өсімдік
2) Грамматикалық мағынасы парта - құрал, зат есім, жалпы есім
Тілдің грамматикалық құрылымы деген ұғымға формалары мен жүйесі сөздің
бірімен бірі қатынасы тіркесі, сөйлем құрауы жатады. Грамматиканың екі
саласы бар: морфология, синтаксис.
Морфология – морфема ретіндегі сөз, оның формалары, сөз тұлғалары
арқылы білдіретін ілім. Соның арқасында грамматикалық мағына грамматикалық
форма және грамматикалық категория ұғымдары туады. Сөздің түрленуі қызметі
айқындалып сөз таптарына топтасады. Грамматиканы оқытудың мазмұны шетел
тілін оқытудың мақсаттары мен мінедеттеріне байланысты. Оқыту белгілі
мақсатқа бағынышыты болғандықтан әрбір белгіл уақыт мөлшерімен
шектелгендіктен, грамматикалық материалды шектеп іріктеп алу қажет. Шетел
тілінде сөзді меңгеруге қажетті грамматикалық дағдыларды қалыптастыру үшін
біршама жаттығуларды орындау қажет.
Тілдегі оқушылар меңгеруге тиісті грамматика, лексика фонетика
деңгейлерінің асамаңыздысы грамматика. Өйткені белгілі бір тілдің аз да
болса сөздің құрылымын игермей, шетел тілін іс жүзінде меқгеру мүмнін емес.
Осы уақытқа дейін кейбір мұғалімдердің төмендегідей пікірін естуге
болады. Менің оқушыларым грамматиканы біледі, бірақ қате солейді, қате
оқиды.
Бұл пікір грамматиканының негізін, және шет тілі үйретудегі ролін
түсінбеушілігінен келіп шыққан. Грамматиканы сөйлуден айыруға болмайды,
грамматикасыз сойлеудің әртүрлі формаларын білу мүмкін емес. Грамматика
сөздік және дыбыстық құрамы сойлеудің негізін құрайды.
Грамматика ұйымдастырушы роль атқарады. Дыбыстардан тұратын сөзге мән
беруде біркелкі форма береді мысалы: Саған кітапты мен бердім, бұл
грамматиканың морфологиялық бөлігі бұл сөз формалары сөзтезбеке, сөйлеме,
тақырыбына біріктіріліп осы тиісі лайық синтаксистік схемаларда беріледі:
Мен саған кітапты бердім бірінші сөйлемді айтқан адам өзіне грамматикалық
міндетіме алады (Н.Н. Зимняя). Мый қабаттарында стереотиптер әрекет етеді
олар сөздердің бірігіп осы мәнісінің ережелерін береді. Стереотиптер жүйесі
әр бір адамның ана тілінде грамматиканың жекелеген және білмеген ережелерін
береді. Шет тілін үйренуде осы индуктивтік жүйесі пайдаланып грамматикалық
формаларды пайдалану керек.
Шет тілінің үйренуде ана тілінің де шет тілінің де грамматикалық
құрылыстарын білу керек, олардың айырмашылықтарын тексеру керек.
Ана тілі адамдар қарым-қатынастағы ең бірінші қурал, ана тілі бала күннен
бастап тіршілік ортаға бейімдеп біле бастайды шет тілі екінші құрал, оны
мектепте, ана тілі әбден қалыптапсқаннан кейін біле бастайды. Шет тілі бала
үшін тіршілік құралы емес, сондықтан оны үйренудің неге керегі барын
анықтап алу керек
Ана тілін бала нақты тілдік мол ортада үйренеді, оны тез және қиналмай
біліп, оның заңдылықтарын қалыптастырады. Ал шет тілін мектепте бөтен
тілдік ортада үйренеді. Мұнда тіл заңдылықтарын білуде негізгі база жоқ.
Соңдықтан шет тілінің грамматикасын үйренуде сол тілдің теориясына сүйену
керек, және теорияны сөйлеу практикасымен қоса алып барып оның формаларын
санаға сіңіру керек. Бұл принциптің грамматиканы білуде рөлі көп. Бұл
грамматиканың жалпылаушы мәнісінен көрінеді. Бұл жерде грамматика көп
сөздердің біркелкі формаларын бірден береді. (мысалы түрлі жалғаулар)
сөздерді дұрыс пайдаланып тілді үйренуге көп септігін тигізеді.
Мысалы S жолғауы ағылшын тілінің барлық 3-ші жақ Present
Indefinite. етістіктерінде бар. Әрбір тілдің грамматикалық заңдылықтары
бар оларды айыру, жаттап алу, қиын емес. Себебі адамның жадта сақтау
қалеті. Жекелеген атамадан гөрі жалпылама түсініктерді сақтауға бейімдірек.
Резниктің айтуы бойынша лексикадан грамматиканың басымдылығын
көрсетеді. Ол Суворовтың пуля-дура, штык – молодец бұдан лексика –
ақымақ, грамматика-молодец [4, 45б.]. Граматиканы үйренудегі барлық
әдістерінің негіз-саналылық принципте әрбір әдістің рамкасында теория мен
практиканың қатынастары қарастырылған. Тек теорияны практикалық теорияны
дәелдейтін оның фактілерсіз грамматиканы үйрену мүмкін емес, керсінше тек
практика оның граматикалық заңдылықтырына сүйенбесе шет тілін білу мүмкін
емес. Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеу барысын, әуелі бастауыш
грамматикалық активін, репродуктивтік, кейін рецептивтік істерді, бұл екі
шаманың біріншісі мектепте оқытуда басты роль атқарады.
2. Ағылшын тілі грамматикасының қалыптасу мен зерттелуі
Тіл білімінің дамуы Британ аралдарындағы саяси, экономикалық
өзгерістермен тығыз байланысты қарастырылады. Өйткені ағылшын тілі
грамматикасы, дәлірек айтқанда латын тілі грамматикасы, дұрыс жаза және оқи
білу қағидалары орта ғасырлық білім беру саласында бірінші орынды
иеленеді [5, 47б.]. Сол себепті де тіл білімін ағылшын тілі тарихынан бөліп
қарастыру мүмкін емес. Осы тұрғыда лингвистика саласының ғылым ретінде
Еуропада грамматикалық зерттеулердің басталуы және олардың алғаш ағылшын
тілінде дүниеге келгендігі аса маңызды.
Жалпы ағылшын тілі тарихын үш кезеңге бөлу ағылшын тілі білімі
тарихында дәстүрге айналған деуге болады. Бұл туралы мәліметтер барлық
ағылшын тілі тарихы оқулықтарында берілген. Атап айтсақ, И.Р.Гальперин,
И.А.Расторгуева, И.А.Арнольд, Н.Ф.Блейк, В.Д.Аракин, Р.С.Резник,
Т.С.Сорокина еңбектері ағылшын тілі тарихының қалыптасуы мен даму
заңдылықтарын әр бағытта қарастырған болатын. Ағылшын тілі үндіеуропа
семьясының герман тілдер тобына жатуы бұл тілдің тарихы да сол семья
тілдері тарихымен тығыз байланысты екенін танытады. Тіл мен мәдениетте де
адамның табиғатына тән негізгі қажеттіліктер, талаптар өз көрінісін табады.
Қоғамның, адамның және тілдің арасында қызметтік-генетикалық байланыс
олардың болмысын білу үшін осы үшеуінің де қызметін зерттеуді қажет етеді.
Ағылшын тіл білімі терминологиясының қалыптасу ерекшелігіне тоқталар
болсақ: бірінші кезең – Old English – көне ағылшын тілі кезеңі немесе
Anglo-Saxon деп аталады және б.д.-дің V-XII ғасырлар арасын қамтиды. Бұл
Британияда қоныс тепкен көне тайпалар Англдер мен Саксондардың б.д.-дің III-
Vғғ.-да Британ аралдарын жаулап алуымен байланысты. Олар елді жаулап қана
қоймай, өз тілдерін күштеп енгізді. Бұл кезеңде жазба тіл қалыптаспаса да,
VIIIғ. көне жазбалар мен ескерткіштердің болғаны туралы мәліметтер бар.
Көне ағылшын тілі “Runic Alphabet” –Рюник альфавиті 26 әріптен тұратын.
Латын тілі әліпбиі жетінші ғасырда Христиан дінімен бірге еніп орнықты.
Көне ағылшын тілінде көптеген диалектілер мен жазба ескерткіштер
болғанымен, грек, латын тілдері сияқты өлі тілдер қатарына жатады [6, 39-
42бб.]. Сонымен қатар 1066 ж Нормандардың басқыншылығы ағылшын тіліне үлкен
өзгерістер әкелген. Олардың көне француз тілінде сөйлеуі және өз тілдерін,
мәдениетін күштеп енгізуі көне ағылшын тіліне әсер етпей қалмайды.
Екінші кезең –Middle English –орта кезең – б.д. XII-XV ғасырлар
аралығын қамтиды. Бұл кезең ағылшын тіліндегі көптеген грамматикалық,
семантикалық өзгерістермен, қысқартулармен, заңдылықтармен байланысты.
Ағылшын тілі тарихының дамып қалыптасуына көптеген факторлар әсер етті.
Әсіресе XI ғасырға дейін созылған Скандинавтар басқыншылығы ағылшын тілі
тарихын ғана емес, тілін түбірімен өзгертті. “Англия жеріне
Скандинавтардың басқыншылықпен енуі ағылшын тіліне: сөздік қорына,
грамматикасы мен фонетикасына көптеген өзгерістер енгізді [7, 50б.].
Үшінші кезең – Modern English – жаңа кезең. Бұл кезең екіге: Early
Modern English, яғни, бастапқы жаңа кезең және Late Modern English –
кейінгі жаңа кезең болып бөлінеді. Негізгі ағылшын тілінің бекіп, нағыз
даму кезеңі XV-XVI ғасырлардағы баспа жұмысымен басталады. Бұл ғасырларда
тұңғыш қиын сөздердің сөздіктері жарық көрді: “Грамматика модельдері” XV
ғасырдағы тұңғыш ағылшын латын сөздігі болып табылады. Бұдан басқа да
сөздіктер тілге тиек бола алады, мысалы: Сөздер өмірі немесе нағыз
итальян, ағылшын сөздерінің сөздігі Джон Флорио, 1598ж., Француз, ағылшын
сөздігі Клаудис Холлибэнд, 1593ж., Ағылшын, латын, француз тілдерінің
сөздігі, Дж.Баррет, 1573ж. т.б сөздіктер ағылшын тілінде алғаш лингвистика
саласының жемісті еңбектері болып саналады [8, 115-116рр.].
Негізгі үш кезеңнің айырмашылығын Хенри Суиит 1873 жылы Көне ағылшын
кезеңі тілінде жұрнақтар мен жалғаулар өте көп болуы, орта ағылшын кезеңі
инфлекциялардың орталануы, ал ағылшын тілінің жаңа кезеңі инфлекциялардың
жоғалуы кезеңі деп көрсеткен. XI-XII ғасырларда латын, француз, ағылшын
тілдерінің Англияда қатар қолданыста болғандығы жөнінде мәліметтер көп.
Бұған елдегі саяси жағдай әсер еткен. 1400 жылдар шамасындағы француз,
латын тілдерінің әсері әлі күнге сақталып, ағылшын лексикасында да,
дыбысталу үлгісінде де, синтаксисте де қалыптасып қалған [9, 114р.]
Ағылшын саясаты мен экономикасы сияқты әдебиеті мен тіл білімі саласы
XVI ғасырда гүлденіп дами бастады. Әсіресе, әдебиеттің барлық жанрлары-
драма, поэзия, проза және әдеби сынның дамуы көптеген лингвистикалық
терминдерді қажет етті. Осы кезде грек, латын классикалық жазушылары
Е.Спенсер, К.Морлоу, В.Шекспир, Б.Джонсон, Бию Монт, Флетчер т.б.
жазушылардың еңбектері аударылып, сандаған грек, латын терминдері мен
архаизмдердің қалыптасып дамуына ықпал етті. Әсіресе Е.Спенсер мен
У.Шекспир еңбектерінің аудармаларында француз, латын тілдері негізіндегі
көнерген сөздер мен терминдер сол қалпында алынған. Осы кезеңде ағылшын
тілі дамып қалыптасуына үш негізгі принцип әсер етті:
1. Классикалық грек, латын әдебиеттеріне деген қызығушылық классикалық
грамматика, фонетика мен риториканы ағылшын тілі негізінде қалыптастыруды
көздеді.
2. Көне ағылшын тілінің морфологиясы мен синтаксистік нормаларын
сақтап, көне француз және латын тілдеріне қарсы күрес жүргізілді.
3. Ауызекі тілге қарай бағытталған сөздер мен сөз тіркестерін өз
еркінше қолдануға тырысушылық байқалды.
XVI ғасырдан бастап ағылшын тілінде тұңғыш ғылыми еңбектер мен жөндеу
жұмыстары көптеп жүргізіліп, ғылыми тілдің негізі жасалды. Міне, осы ғасыр
ағылшын тілінің нағыз шарықтау кезеңі болып саналады. Бұл іске үлкен жеміс
қосқан дүние жүзіне әйгілі ең көне университеттер: Оксфорд және Кембридж
болып табылады. Олардың баспа жұмыстары арасында сөздіктермен бірге
лингвистика саласындағы зерттеу еңбектері де өте көп болған.
Мәселен, 1585ж. жазылған Ағылшын тілінің қысқаша грамматикасы
грамматикалық лингвистика саласының ғылым ретінде қалыптасу дәуірінен бұрын
жазылған еңбек ретінде танылады [10, 4б.].
О.Есперсон атауға тұрарлық еңбектер ретінде төмендегі еңбектерді
атауын басқа да ғалымдар құптайды, олар: Гинзбургтың Ағылшын сөздерінің
лексикологиясы, 1580ж., У.Буллокардың Жиі қолданылатын ағылшын сөздерінің
орфографиясы, А.Гиллдің Ағылшын тілі логоманиясы, 1621ж., Ч.Батлердің
Ағылшын грамматикасы 1634ж., Дж.Купердің Ағылшын грамматикасы, 1685.,
Дж.Джонстың Практикалық фонографиясы, 1701ж. және Дж.Уолкердің Тарихи
грамматикасы, 1801ж. [11, 38р.].
Осы кезеңдер ағылшын тілінің шын мәнінде барлық талаптарға сай дамып,
ақпарат құралдары Америка, Британия, Нигерия, Индия, осы сияқты ағылшын
тілінде сөйлейтін елдердің қайсысында болмасын болар-болмас
айырмашылықтары болғанымен, өзара түсінікті екендігін атап өтеді [12, 95-
96рр.]. Бұдан сол кездің өзінде ақпарат құралдары терминдерді
қалыптастыруға негіз болғандығын байқауға болады.
Дегенмен, келесі ғасырлардағы ғылым мен әдебиетке бетбұрыс француз
тілі арқылы енген латын терминдерін қолдануға себеп болды. Тіпті
ғалымдардың өздері латын, француз тілі грамматика терминдерінің қалай дұрыс
дыбысталатынын білмеген кездері болған. XVII ғасырда ағылшын әдеби тілінде
реттеу мен жөндеу жұмыстары жүргізілді, көптеген үлгілер мен ережелер
жүйелі түрде іске асырыла бастады. Тұңғыш лингвистикалық грамматикалық
сөздіктер XVIIғ. басынан бастап жарық көрді. Ағылшын тілі нормаларын жүзеге
асыру XVIII ғасырда өз мақсатына жетіп, тілдік нормалар мен жүйелер,
ережелер бекітілді. Лингвистиканың көптеген салаларында зерттеулер
жүргізілуі тіл терминдерінің қалыптасуына, дыбысталу заңдылықтарының
ережелеріне сүйене отырып, кірме терминдердің қалыптасуына жағдай жасалды.
Ағылшын ұлттық тілінің негізін ХҮІ-ХҮІІ ғасырда У.Шекспир, В.Джонсон,
Спенсер еңбектерімен сабақтастыра отырып, А.С.Уайлд соңғы үш жарым ғасыр
ішінде қалыптаса бастаған ағылшын тіліне 2 фактордың әсерін ерекше атап
көрсетеді. Бірінші фактор- тілдегі жақсы қоғам жасауға тырысушылық, көп іс
қағаздарындағы бақталастық, екіншісі –тілді мәдени жолға қою бағытыңда
тілге енгізілген жөндеулер тілдегі бұрыннан қалыптасқан сөздік қорды мүлде
жұмсартып жіберуі. Осы факторларға елдегі, қоғамдағы, саясат пен
экономикадағы жағдайлар әсер етті деп түйіндей келе, жаңа ғасырлар кезеңі
тілді мәдени түрде ерекше сөйлеуге, көптеген тіркестерді үйренуге, сөздік
қордың әдеби арнаға бет бұрғанын атап өтеді. Көптеген грамматикалық
терминдердің дүниеге келіп танылуын XIX ғасырдағы жалпы білім беру
жүйесінің басталуымен және ақпарат құралдары –газет журналдар, теледидар,
радио қызметке қосылуымен байланыстырды [13, 18-19рр.].
XIX ғасырда тіл стильдері –беллетристика, публицистика, ғылыми проза
мен функционалдық стильдердің дамуы және өркендеуі ауызекі тіл мен әдеби
тілді алшақтата түскен. Стильдің қалыптасуы тілде: anaphora, climax,
antithesis, dialect, detached construction сияқты көптеген тіл
терминдерінің қалыптасып, анықтамаларының берілуін қажет етті. Тіл
тарихында жойылып кеткен көне сөздерді қайтадан термин ретінде қалыптастыру
жағдайлары көптеп кездесті.
1.3 Ағылшын тілі грамматикасындағы лингвистикалық мектептер мен
зерттеу бағыттары
XIX ғасырды кейін ғалымдар cалыстырмалы-тарихи тіл білімінің ғасыры
деп атады. Салыстырмалы-тарихи әдістің негізін салушылар Франц Бопп, Якоб
Гримм (Германия өкілі), Расмус Раск (Дания), Александр Востоковтар
(Москва), В.Гумбольдт, А.Шлейхер, А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунатов,
А.А.Шахматов, Ф.де Соссюр. Бұл ғалымдар XIX ғасырда cалыстырмалы-тарихи тіл
біліміне жан-жақты үлес қосты. Франц Бопп (1791-1867) 1816ж. 25 жасында
Санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелген жүйесін грек, латын, парсы,
герман тілдеріндегі жіктелу жүйесімен қалыптастыру еңбегін жазып
үндіеуропа атауын енгізді. Дания өкілі Расмус Раск негізінен этимологияға
мән берсе, Вильгельм Гумбольдт (1767-1835) cалыстырмалы тарихи тіл
білімінің негізін салушы ретінде тілдердің типологиялық классификациясын
жасай отырып, тілдердің аморфты, флективті, агглютинативті түрлерін қосты
[14, 96б.; 15, 106б.].
Сонымен қатар, итальяндық Филлиппо Сассетти (1583-1588) Индияда
тұрып, санскрит тілін италия тілімен салыстырып ұқсастықтарын тапқан.
Литвалық ғалым Михало Литуанус 1615ж. литва тілін латын тілімен салыстырып
сәйкестіктерін дәлелдеген. Голландық Ламберт 1723ж. неміс, голланд,
англосаксон, исланд тілдерін салыстырды. М.В.Ломоносов 1755ж. бес
үндіеуропа тілдерін: орыс, латыш, латын, грек және неміс тілдерін
салыстырған.
Салыстырмалы типологияның формалды (құрылымдық), контенсивті
(мағыналық), функционалды бағыттарын ұстану екі тілдің ортақ және ерекше
белгілеріне талдау жасауға, терминологиялық жүйедегі терминдік элементтер
мен олардың арасындағы қарым-қатынасты анықтауға, мағыналық ерекшеліктер
мен терминдердің терминологиялық өрістегі атқару қызметін анықтауға
септігін тигізеді. Салыстырмалы типология тек тілдердің өмір сүруі мен
фактілерін ғана анықтауға көмектесіп қоймайды, олардың өз микрожүйесіндегі
орнын да анықтап береді [16, 60-61бб.]. Мысалы: ағылшын тіліндегі: -ia
(Gr), -asis (Gr), -ism (Gr) т.б. аффикстер терминологияда зат есімдерде
өнімді екендігін және осы жалғаулар негізінде басқа да уәжді терминдер
жасалуы мүмкіндігін біле аламыз.
Ағылшын тілі лингвистикасының мәселелерін зерттелуі мен
терминологиясының біртұтас қалыптасуында Лондон лингвистикалық мектебінің
қосқан үлесін айтпай өте алмаймыз. Бұл мектептің ағылшын тіліндегі ғылыми
жұмыстары көптеген өзгерістердің енуіне түрткі болғандығы белгілі. Тұңғыш
баспа қызметкері Какстон Лондон диалектісін қолданып, ғалымдар ұсынған
терминдерді пайдалана отырып, кітап аударумен және басумен айналысқан. Ол
соншалықты көп грамматикалық ілімдерді қолдану қиын болғанымен, көне
ағылшын тіліне қарағанда әлдеқайда түсінікті әрі әсерлі болғанын айтыпты
[17, 275б.].
Лондон лингвистикалық мектебі – структуралық (құрылымдық)
лингвистиканың мектебі ретінде ХХғ. 40-жж. қалыптасады. Бұл бағыттың
негізін қалаушы Дж.Ферс. Мектеп өкілдері: У.Аллен, М.Халлидей, Р.Робинс,
У.Хаас, Ф.Палмер т.б. Л.л.м мақсаты: тілдердің ерекше болуын түсіндіре
алатын жалпы теория жасау; зерттеулерді жүргізу үшін структуралық-қызметтік
тәсіл жасау.
Лондон лингвистикалық мектебінің жалпы лингвистикалық мақсатының
қалыптасуына Э.Дюркгейм, Ф.де Соссюр және бихевиоризм теориясының кейбір
идеялары әсер етті. Лондон лингвистикалық мектебі тіл құбылыстарын зерттеу
үшін, техникалық тәсілдерді жасауды тіл білімінің міндеті деп түсінді.
Тіл ұғымы негізгі үш мағынасында жұмсалды: 1) адам табиғатындағы ішкі
қажеттілік; 2) дәстүрлі әдет, яғни тіл нормаларын үнемі үйрену және
белсенді түрде қолдану; 3) сансыз тілдік актілерді (сөйлемдерді)
белгілейтін жалпы термин.
Лондон лингвистикалық мектебінде мағына – күрделі лингвистикалық
ұғым ретінде танылып, кез келген форманың мағынасын қолданылуы (қызметі)
арқылы ғана тануға болатындығын көрсетеді. Сонымен бірге Лондон
лингвистикалық мектебі терминологиясында: semantic modus – мағыналық
модус деген термин қолданылады, ол фонологиялық, лексикалық т.б. болуы
мүмкін. Бұл мектеп өкілдері мағынаны зерттеуде контекст танудың рөлін
жоғары қойған. Контекстеудің екі негізгі түрі бар: situational and social
context- ситуациялық (жағдаятқа байланысты) және әлеуметтік контекст.
Сонымен, Лондон лингвистикалық мектебінің зерттеулері төмендегідей
мәселелерді қамтыды: тілдің қоғамдағы орны мен қызметі; тіл және мәдениет;
тіл табиғаты мен тілдің дамуы; тіл құрылысы; тіл деңгейлері мен бірліктері;
лингвистикалық терминдер жүйесі; лингвистикалық категориялардың негізгі
қасиеттері; тілдік мағына; жағдайға байланысты мағына теориясы; контекст
ұғымы, түрлері; тіл қызметі; просодикалық талдау. Л.л.м.-і лингвистиканың
бұл бағыттарында көптеген терминдердің дамып, қалыптасуына себеп болды.
Жалпы Үндіеуропа тілдерін салыстырып зерттеудің тарихы XIXғ.-дан
бастау алады және төрт кезеңге бөлінеді:
1) Салыстырмалы-тарихи әдістің негізі қаланған кезден жасграмматистерге
дейінгі кезең;
2) Жасграмматистер кезеңі (1816-1870);
3) Жасграмматистерден Ф.де Соссюрге дейінгі кезең;
4) Ф.де Соссюрден осы уақытқа дейінгі кезең.
Бұл бағытта Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
Ф.Ф.Фортунатовтың (1848ж.) Салыстырмалы тіл білімі (1898), Үнді-Европа
тілдері салыстырмалы грамматикасы (1902), А.Шахматовтың Тарихи
лингвистика сынды еңбектерінің ғылымға қосқан үлестері атап айтарлық. Ал,
Мәскеудің ең жас академигі болып табылатын А.М.Пешковский небәрі отыз
жасында қорғаған докторлық диссертациясында-синтаксис пен интонацияны
зерттеген болатын.
Жасграмматистер мектебінің негізін салушылар немесе Лейпциг тіл
білімінің негізін салушылар: Карл Бругман (1849-1919), Герман Остхоф (1847-
1909), Герман Пауль (1846-1921), Бертольд Дельбрюк (1842-1922) және Август
Лескин (1840-1916) болды.
Аталмыш ғалымдардың cалыстырмалы тіл біліміне қосқан еңбектерін атап
өтуді жөн көрдік. Г.Паульдың Тіл тарихының принциптері (1880) еңбегі
жасграмматистер көзқарасының негіздемесі деп аталады. Б.Дельбрюктің Тілді
зерттеуге кіріспе, cалыстырмалы тіл білімінің тарихы мен методологиясы
(1880), Тілді зерттеудің негізгі мәселелері (1901), Б. Дельбрюкпен
К.Бругманның Үндіеуропа тілдері салыстырмалы грамматикасының негізі (1886-
1900) т.б.еңбектері салыстырмалы тіл білімінің ғана жетістіктері емес,
ағылшын тіліндегі лингвистикалық терминологияны қалыптастырған еңбектер
деуге болады [17, 98-100бб.].
Жоғарыда келтірілген мәліметтер тіл білімінің көне заманнан бері
зерттеу обьектісі болып, ғасырлар бойы талданып, жан-жақты жіктеліп келе
жатқандығының айғағы. Оның зерттеу обьектісі, мақсаты мен міндеттері уақыт
өткен сайын өзгеріп, әсіресе XX ғасырда күрделене түскендігін байқаймыз.
Қазіргі кездегі тіл білімінде шешуге тиісті мәселелер аз емес. Дәуіріміздің
лингвистикасының ең басты үш мәселесі:
1) ұлттық мемлекеттің нығаюына байланысты ұлттық тіл білімдерінің
қалыптасып дамуы;
2) география, жаратылыстану ғылымдарында болған жаңалықтарға
байланысты жаңа тілдерді үйрену, зерттеу;
3) ежелгі дәуірдегі, орта ғасырдағы ой пікірлерді қайта қарау, дамыту
деп тұжырымдалса, ал салыстырмалы тіл білімінің негізгі мақсаттары: 1) ұлт
тілінің тазалығы; 2) әдеби тіл; 3) тілдің пайда болуы; 4) тілдер туыстығы;
5) халықаралық немесе ортақ тілдер жасау; 6) универсалды грамматика
құрастыру; 7) туыс немесе туыс емес тілдерді салыстыра, салғастыра зерттеу;
8) ататілді іздестіру; 9) көптілді сөздіктер құрастыру; 10) лингвистика
ғылымының философиялық логикадан бөлінуі [18, 16б.].
Бүгінгі лингвистика тарихнамасы тіл білімінің тарихын әр кезеңде
болған идеялар, көзқарастар, тәсілдер жүйесі ретінде қарастырады. Бұл жүйе
сол дәстүрге тән философиялық көзқарастарды, ғылым мен мәдениеттің жалпы
даму деңгейін көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі лингвистика
тарихнамасында методологиялық мәселелерге назар аударылуда, лингвистика
тарихнамасының объектісін және тіл білімінің даму процесін бейнелеудегі
негізгі принциптер туралы мәселелер қойылды. Өткен ғасырдағы тіл білімі
ғылымында болған алуан түрлі ағымдар, бағыттар мен мектептердің
ерекшеліктері, өзара қайшылықтары, дәстүрлі сабақтастықтың бұзылуы
терминологияда жергілікті диалектілік терминқолданымды алып келді. Бұл -
лингвистикалық терминологияны зерттеушілердің алдына терминдерді дәйектеп,
оларды шектеудің, салыстырмалы, салғастырмалы зерттеулер жүргізудің күрделі
міндеттерін қойды [19, 12б.].
Тілдің өз тарихы бар және ол мәңгі өзгеріс үстінде. Тіл белгілі бір
қоғамда, сол қоғамдағы өзгерістерге тәуелді өзгеріп, дамып отырады. Тілдегі
өзгерістер оның құрылымы мен семантикасын өзгерту арқылы жаңа ұғымдарды
дүниеге әкеледі. Жаңа ұғымдар негізінде жаңа атаулар, зерттеулер мен
анықтамалар пайда болады. Осындай жаңа атаулар тіл білімі саласында да
ғасырлар бойы қалыптасты, әртүрлі зерттеулер мен зерттеу бағыттары өрбіді.
Жаңа атаулар деп жаңадан қалыптасқан атауларды ғана емес, тіл білімінде
бұрыннан бар, басқа тілдерден енген атауларды да атаймыз. Сондай атаулардың
бірі- лингвистика термині. Тіл білімі ең алдымен лингвистика грек, латын
тілдерінен бастау алып, кейін Үндіеуропа тілдері: ағылшын, неміс т.б.
тілдер арқылы басқа көптеген тілдерге таралып, қазақ тіліне де енді.
Лингвистикалық терминдер көмегімен қазақ тілінде сандаған еңбектер жазылып,
тұжырымдар жасалды. Бұл термин қазақ тіл білімінің ажырамас бөлшегі
тәрізді. Сондықтан алдымен лингвистика терминін талдауды жөн көрдік.
Лингвистика термині көптеген сөз тіркестерін тудырады, олар лингвистиканың
әртүрлі салаларына бағыттайды.
Негізінен, лингвистика –тіл туралы ғылым, лингвистика (латын тіл.
lingua - тіл) – тіл білімін зерттейтін ғылым саласын білдіреді [20, 414б.].
Лингвистика саласының да басқа үлкен ғылым салалары сияқты өз тарихы бар
және лингвистика саласын лингвистиканың тарихнамасы зерттейді.
Осы бағыттың қалыптасуында ағылшын тілінің маңызы зор, өйткені ағылшын
тілі өлі тілдер қатарына жататын грек, латын тілдерінен бастау алған және
лингвистикаға қатысты терминдердің көпшілігі сол тілдердің негізінде
жасалды. Осындай элементтер ағылшын тілі грамматикасында саласына ортақ
болғандықтан, лингвистикалық палеонтология әдістеріне сүйене отырып,
ағылшын тілі грамматикасындағы терминдерге талдау жасау жұмысымыз үшін өте
қажет. Мысалы: тіл білімінде көбірек қолданыс тапқан: парадигматика,
синтагматика терминдерінің шығу төркіні грек тілінің мынадай мағыналарымен
байланысты: paradeigma-үлгі, мысал, syntagma–біртұтас құрастырылу. Осы
сөздердің мағыналары негізінде: парадигма – бір-бірінен ерекше немесе ортақ
белгілері арқылы біріккен кез келген тілдік бірліктер, олардың топтары мен
жиынтықтарының жасалу үлгісі. Синтагма – синтаксистік біртұтас қатынасты
білдіретін интонациялық-мағыналық бірлік, анықтаушы-анықталушы түріндегі
қос мүшелі құрылым. Қазіргі қолданыстағы: парадигматика, синтагматика
терминдерінің мағынасы бастапқы сөздердің мағынасының төңірегінде, яғни,
парадигматика – лингвистикалық топтарға тән парадигматикалардың жиынтығы
түрінде танылатын тілдік жүйе, синтагматика- сөйлеу үстінде не мәтінде
жүйелі орналасқан тілдік бірліктердің бір-бірімен тікелей тіркесуінен пайда
болатын ерекше синтагматикалық қатынастарды талдау туралы ілім. Екі
терминнің де ортақ қасиеттеріне байланысты пайда болатын ойлар: жүйе,
жиынтық жасау, ілім. Бірақ парадигматиканың тіл бірліктерін вертикаль
(тік) қалпындағы қарым-қатынасын зерттейтінін, синтагматиканың тілдік
единицаларды горизанталь (көлденең) қалпында талдайтынын ескерсек, бұл екі
термин тіл білімінің лексикасы парадигматикасында термин тізбегі ретінде
қалыптасып, тілдің семантикалық синтагматикасында тілдік антонимдерді жасап
тұр. Бұл екі терминді морфологиялық тұрғыдан талдайтын болсақ,
құрылымдарына қарай екеуі де: туынды терминдер және екі аффикс жалғану
арқылы жасалған яғни, бұл терминдердің құрамы: -ic және -a реликтерінің
сипатына байланысты. Грек тілінің -ic және -a реликтері көптеген тілдердің
жүйе өрісінде кездесуі, олардың, біріншіден, терминдік универсалдар және
екіншіден, зат есімдердің парадигматикасынан орын алуына толықтай мүмкіндік
бере алады.
Лингвистикалық философия- кәдуілгі тілдерді талдауға негізделген,
тілді неопозитизм тұрғысында қарастыратын аналитикалық философияның бағыты.
Бұл бағыт 1930ж. Л. Витгенштейн мен Дж.Мурдың әсерімен Ұлыбританияда дамыды
[9, 712б.]. Тілдерді салыстыра талдау негізінен Ұлыбританияда дамығанына
бұл айғақ дәлел болады. Ал, Қазақ Ұлттық энциклопедиясында:
лингвистикалық философия - күнделікті тіл философиясы деп те аталатынын
ескерте келе, XXғ.-дың басы 40-50жылдарда негізінен Ұлыбритания мен АҚШ-та
кеңінен тарағаны көрсетілген. Лингвистикалық философияның екі мектебі –
Витгенштейн Кембридж мектебі және Мур көзқарасында Оксфорд мектебі
болды. Лингвистикалық философия өкілдері тілге талдау жасау - философияның
бірден-бір ісі деген көзқараста болды [7, 261б.]. Философия термині жеке
тұрып лингвистикалық термин бола алмайды, тек бұл термин лингвистикалық
негізі бар мәтінде ғана жеке тұрып тілге қатысты айтылуы арқылы
лингвистикалық термин ретінде қызмет атқаруы мүмкін. Бұдан басқа да
география, логика, психология, тарих т.б. терминдер грамматикалық терминдер
ретінде қызмет етуі көптеп кездеседі және осы сияқты ұғымдардың лингвистика
бағыттарын қалыптастыруы шартты құбылыс.
Лингвистикалық статистика- тіл мен сөйлеуде есептік және өлшемдік
әдістерге сүйенетін зерттеу бағыты. Математикалық статистикаға
сүйенгендіктен, оларды статистикалық әдістер деуге де болады. Статистикалық
әдіс тіл білімінде аз қолданылғанымен, салыстырмалы-тарихи тіл білімінде
тілдір арасындағы ортақ белгілер мен ерекшеліктерінің ара жігін, пайыздық
мөлшерін пайымдауда нәтижелі.
Лингвистика тарихнамасы – ғылым мен мәдениет тарихындағы тіл
білімінің дамуына арналған зерттеулердің бір бағыты. Тіл білімінің дамуын
теориялық негіздеу, теорияларды талдау және лингвистикалық ойлардың
генезистік концепциялары, тіл білімі дәстүрі, мектептер, бағыттар т.б.
мәселелерді анықтайды. Лингвистика тарихнамасы грамматика, поэтика,
риторика сияқты мәселелерді қарастыруда антикалық дәуірде-ақ пайда болған.
Дегенмен, ғылыми пән ретінде ХIXғ. аяғы – ХХғ. басында дамыды, яғни жалпы
тіл білімінің дамуы, оның кезеңдерін айқындау, негізгі тенденциялар мен
бағыттырды көрсету т.б. мәселелерді зерттеу қолға алынды. Лингвистика
тарихнамасының қалыптасуындағы әртүрлі дәуірлерде белең алған тіл білімінің
дамуы жөніндегі көзқарастарды негізгі кезеңдерге бөліп көрсетуге болады.
Лингвистика тарихнамасының қалыптасуына әртүрлі елдерде лингвистика
тарихына байланысты жүргізілген зерттеулер ықпал еткенін көрсетеді.
Лингвистика тарихнамасының ғылым ретінде қалыптасуы ХIX ғасырда басталады.
Тіл білімінің дүниеге келуі салыстырмалы – тарихи тіл білімімен байланыста
қарастырылады. Сондықтан мұнда ХIXғ. дейінгі тіл туралы ғылымға теріс
көзқарас болған. ХХғ. 60ж. бастап, структурализм мектептері пайда болуымен
бірге, тіл білімінде тілдерді синхронды-салыстырмалы зерттеуге назар
аударыла бастайды. Ф.деСоссюр тұжырымдамасы лингвистиканың дамуын үш
кезеңге бөліп қарастырады: грамматикалық кезең (тілдерді нормативті
талдау), филологиялық кезең (мәтіндерді түсіндіру) және салыстырмалы-
тарихи тіл білімі кезеңі [21, 3-4бб.].
Грамматиканың тілде қалыптасуы тіл білімі тарихына тікелей қатысты.
Негізінен жалпы тіл білімі тарихын кезеңдеуде Ш.Ш.Жалмахановтың лингвистика
тарихын 5 кезеңге бөлуі көңілге қонымды:
1) Ежелгі заман лингвистикасы (біздің дәуірдің V ғасырына дейін);
2) Орта ғасыр лингвистикасы (V-XV);
3) Қайта өрлеу дәуір лингвистикасы (XV-XVIII);
4) XIX ғасыр лингвистикасы;
5) XX ғасыр лингвистикасы [22, 5б.].
Тіл білімінің кейінірек дамыған салаларының бірі - салыстырмалы,
салғастырмалы тіл білімінде әртүрлі тілдердің лексикасын, соның ішінде
терминдерді салыстыра, салғастыра талдау тіл білімінің өзекті мәселелерінің
бірі болып отыр. Салыстырмалы, салғастырмалы тіл білімі XIXғ. екінші
жартысында пайда болған тіл біліміндегі зерттеудің бір бағыты. Тілдердің
морфологиялық жіктемесі XIX ғасырдағы үндіеуропа және семит тілдерінің
өкілдері В.Гумбольдт, А.Шлейхер, Ф.Ф.Фортунатов, Э.Сепир, Дж.Гринберг,
Р.Якобсон, Н.Я.Марр т.б. ғалымдар еңбектерінен басталған болатын. Осы
ғалымдар еңбектері грамматикалық ұғымдардың: морфология мен синтаксистің
қалыптасуына негіз болды.
Морфологиялық типология екі түрге бөлінеді: тілдердің морфологиялық
жіктемесін белгілейтін типология және жеке бір арнайы саласымен айналысатын
типология. Синтаксистік типология тілдердің негізгі белгілері: сөздер, сөз
тіркестері мен сөйлемдерді әртүрлі деңгейлерде салыстыра отырып зерттеуді
мақсат етеді [22, 72б.].
Тілдердің морфологиялық жіктемесі XIX ғасырдағы үндіеуропа және семит
тілдерінің өкілдері В.Гумбольдт, А.Шлейхер, Ф.Ф.Фортунатов, Э.Сепир,
Дж.Гринберг, Р.Якобсон, Н.Я.Марр т.б ғалымдар еңбектерінен басталды [23, 19-
20бб.].
Ағылшын тілдеріндегі грек-латын префикстері көмегімен алынған
грамматикалық терминдердің ішінен көп кездесетін өнімді префикстер мыналар:
Грек тілі негізіндегі префикстер: an-, anti, -cata, -auto-, eu-,
hetero-, hype-, hypo-, macro-, meta, micro-, para-, poly-, pseudo-, syn-
т.б. Мысалы: ablative-аблатив, antonym-антоним, category-категория, autonym-
автонум, hypertesis-гипертеза, macrophoneme-макрофонема, polysemy-
полисемия, pseudonym- псевдоним т.б.
Латын тілі негізіндегі префикстер: ab-, ad-, com-, de-, inter-, mono-,
sub-, trans- т.б. Мысалы: abbreviation-аббревиация, communication-
коммуникация, interference-интерференция, transcript-транскрипт т.б.
Ағылшын тіліндегі грамматикалық терминдерде кездесетін өнімді
аффикстер көп емес: -ia-ия (aphemia-афемия), -asis-азис (hypostasis-
гипостазис), -ism-изм ( behaviorism- бихевиоризм) т.б. Бұл аффикстер грек
тілінің негізінде жасалған.
Сонымен қатар ағылшын тілі грамматикасындағы: de-(L)-
delabilialization; en-(Gr) – enantiosemic; ill- (L)- illeism; ir-(LGr)-
irregular;
Irrelevant; mal- (F)- malapropism; non- (L)- non-semantic; ocс- (L)-
occlusive; supra- (L)- supradialectal; un-(L)- unemotional префикстері
ағылшын тілінде өнімсіз болып табылады.
Ағылшын тілі сөзжасамында префикстердің жартылай префикс деп аталатын
түрлерінің префикстерден айырмашылығы, жартылай префикстердің беретін
белгілі бір мағыналарына байланысты. Мысалы: anti- (Gr)- аntonym, жартылай
префиксі қарама-қарсы мағынаны білдіреді және терминдік антонимдер жасауда
өнімді қызмет атқарады. Салғастыру нәтижесінде, ағылшын тілінде өнімді
терминжасамдық жартылай префикстер сөзжасамда өнімді екендігін байқадық.
Өнімді полупрефикстер: dia- (Gr) diaphone- диахрония; hyper- (Gr)
hyperthesis- гипероним, hyperbole- гипербола; meta-(Gr) metaphor, метатіл
т.б. Ал, bi-(L)- вilingual –билигвизм; extra-(L)- extralinguistics
-экстралингвистика т.б. жартылай өнімді деуге болады.
Калька, аралас калькамен берілген сөзжасамдық белгілер жиі кездеседі:
transcription- транскрипция, modal verbs- модальдық етістіктер, synchronic
description- синхрондық сипаттама т.б.
Қорыта келе, ағылшын тіліндегі сөзжасамдық белілер мен олардың
сөзжасамдық ішкі белгілерін: сөзжасам принциптері мен сөзжасамдық
элементтерді, сөз тудырушы жалғауларды: аффикстерді, суффикстер мен
префикстерді жатқызамыз. Оларға әсіресе грек, латын тілдерінің сөз тудырушы
жалғаулары мен префикстерін топтастыру арқылы сөзжасамдық жүйені
қалыптастыруға көмегі бары анықталды. Грамматикалық символдардың белгілі
бір тұжырымдардың қорытындысын, жіктелімін нақты әрі қысқа түрмен беруде
ролі зор. Әрі оқырманға да түсінікті нақты мәлімет алуға көмек береді.
Ғалымдар тіл білімде статистикалық мағлұматтар беруде соңғы кезде тілдік
символдарды жиі қолданады.
2 ГРАММАТИКАНЫҢ ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Белсенді грамматикалық минимуммен жұмыс істеудің әдістері
Грамматикалық фактілердің формасымен, мәснісімен, қолданылуымен
танысу үшін байланысты текст беріледі, ауызша және жазбаша. Әуелгі бірінші
вариант ауызша, ал балалар жазып, оқып үйренгеннен кейін екінші вариант
қолданылады, берілетін текст біріншіден берілген темаға лайық фонемаларға
бай болуы керек, екінші ден текст келешек сөйлеуне бағытталған болуы керек.
Грамматикалық көріністі анықтау Perfect глаголы дедуктив я
болмасиндуктив әдісте жургізіледі, яғни балаларға текст оқылып болған
бойда ережесі берілді, балалар лайық формаларды сол бойда іздейді бұл
дедукция, болмаса тексті т анықтап барып қате анықталады, бұл индукция бұл
екі әдіс бірлікте қолданылады. Грамматикалық көріністерді балалар тез
таба алмайды бұл жағдайда дедукцияны қолдану орынсыз формаларды табуға
болады. Себебі бұрынғы формаларды пайдалану арқылы көрсетпе құралдардан
ұқсас формаларды пайдаланып табады. Демек грамматикалық көріністер
формаларын индуктив әдіспен табуға болады оның үшін балалардың көңілін
түрілше көрсетпелерге аудару керек [24].
Мысалыға ағылшын тіліндегі Perfect формадағы глаголды алайық.
Алдымен мұғалім бұл уақытша форманы түсіндіреді қолданылуын, мәнісін
көріністерін айтады. Perfect - өткен шақтағы беретін уақытша форма,
көбінесе сөйлеуде көп қолданылады. Бул жерде дедукцияны қолданамыз. Сөйтіп
балалар текстің анализіне көшеді. Формаға келсек оқушыларға көмекші
сурақтар беріледі. Себебі оқушы тексті оқып бірден формасына емес, көбірек
мазмұнына көңіл бөледі. Көмекші сұрақтар оқушының форма жағына көңілін
аударады, оларды ізденуге жұмылдырады, Perfect – тің жасалуын табады.
Көмекші сурқтардың мысалы:
1. Бұл уақытша форма қандай екі бөліктен тұрады, олардың аттарын.
2. Көмекші етістк had қайсы шақта тур.
3. Қайсы негізгі формада негізгі етістік қолданылады:
4. Perfect етістіктегі оның боліктері қандай ретте орналасқан [25].
Көмекші сұрақтарға қарап оқушылар Perfect-тің жасалу схемасын
шығарады. Бұл мысалдан біз оқушыларды грамматикалық ережелерге сүйеніп
өздері іздініп формаларды тапқанын көреміз.
Грамматиканы оқытудың шетел тілін оқытудың мақсаттары мен
міндеттеріне байланысты.Оқыту белгілі мақсатқа бағынышты болғандықтан әрі
белгілі уақыт мөлшерімен шектелгендіктен,грамматикалық материалды шектеп
және іріктеп алу қажет.Шетел тілінде сөзді меңгеруге қажетті грамматикалық
дағдыларды қалыптастыру үшін біршама жаттығуларды орындау қажет.
Грамматикалық материалды іріктеу үшін мына мәселелерді анықтап алу керек
а)іріктеудің объектісін, ә) іріктеудің мақсатын, яғни грамматикалық
құбылыстарды сөз әрекетінің қай түрінде қолдануды, б) іріктеудің көзін,
яғни қайдан іріктеуді; в) іріктеу барысында қандай критерийлерге сүйенуді.
Іріктеудің объектісі – грамматикалық құбылыс. Грамматикалық құбылыс
дегеніміз белгілі грамматикалық мағынасы бар форма. Демек, іріктеу кезінде
грамматикалық формада, грамматикалық мағына да есепке алынады, минимумге
енгізіледі. Іріктеудің мақсаты - ағылшын тілін қатынас құралы ретінде іс
жүзінде меңгеруге қажетті және жеткілікті грамматикалық құбылыстарды таңдап
алу тиіс. Яғни ауызша сөзге және оқуға арналған минимумдар бөлек
іріктеледі. Ауызша сөзге арналған минмумды оқыған адамдардың ауызекі
сөзінен, көркем әдебиет кейіпкерлерінің сөзінен іріктеу ұсынылады. Сөздің
бұл түрлері әдеби сөйлеу иілінің стилін айқын көрсетеді. Оқуға арналған
минимумды жазба текстерден іріктеген жөн. Бұл текстерде кітаби жазба стиль
анық көрінеді.
Ауызша сөзді меңгеруге қажетті және жеткілікті грамматикалық минимумды
іріктеуде И.В.Рахманов мынадай критерийлерге сүйенуді ұсынады: а)
грамматикалық құбылыстың ауызекі тіл стилінде жиі қолданылуы; ә) берілген
форманың аналогия бойынша сондай формалар жасау үшін үлгі боларлық
қабілеті; б) синонимдерді минимумға кіргізбеу. Бұл үш принцип кейінгі
методикалық еңбектерде де қолданылады. Бұларға қосымша Н.В.Соколова мынадай
критерийлерге сүйенуді ұсынады. в) Грамматикалық құбылыстың нормативтігі г)
оқушылардың меңгерген лексикалық қорын есепке алу. Сонымен активтік сөзді
меңгеруге қажетті грамматикалық минимумды іріктеп алу үшін жоғарыда аталған
бес критерийге сүйену керек. Бірінші критерий бойынша ауызекі сөзде көп
тараған, жиі қолданылатын грамматикалық құбылыстар минимумға енгізіледі.
Мысалы, етістіктің осы шағы, сын есімнің шырайлары, мдаль етістіктер, т.б.
құбылыстар [12, 34б.].
Грамматикалық минмумды іріктеудің екінші критерийі – нормативтік. Тіл
– нормативті сипаты бар құбылыс. Үлгілік дегеніміз минимумға енген
грамматикалық формалар мен конструкциялар тілдік нормаға сәйкес болуы тиіс.
Синонимдерді қоспау критерийі қиындықтарды бөлектеу мен үнемдеу принципінен
туады. Бір топ синонимдес грамматикалық конструкциялардың ішінен ең көп
қолданылатын конструкциялар іріктеліп алынады. Оқушылардың лексикалық қорын
есепке алу грамматикалық минимумды іріктеуде үлкен рөл атқарады. Бұл
критерий бойынша грамматикалық құрылыс көптеген сөздерді қамтыса ғана
минимумға енгізіледі.
Оқуға үйретуге арналған (пассивтік) грамматикалық минимумның өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол ауызша сөзге үйретуге арналған (активтік) минимумған
қарағанда әлдеқайда үлкен әрі активтік минимум пассивтік минимумның
құраыман кіруге тиіс. Пассивті минимумда оқитын әдебиеттің саласына
байланысты әртүрлі функционалдық стильдің ерекшеліктері қамтылады.
Оқуға арналған минимумды іріктеуде методистер мынадай критерийлерге
сүйенуді ұсынады: а) грамматикалық құбылыстың кітаби жазба стильде көп
тарағандығы; ә) оның көп мағыналығы, б) оқып-тыңдап отырған текстің
мазмұнын түсінуге қажеттігі; в) мағынасын контесктен немесе аналогия
бойынша түсінуге болатын грамматикалық құбылыстарды минимумға қоспау.
Грамматикалық дағдыларды қалыптастыруда грамматикалық материалды
методикалық тұрғыдан ұйымдастырудың маңызы зор, өйткені сөз әрекетінің әр
алуан түрлерінің грамматикалық жағын меңгеру үшін істелетін жұмыстың
нәтижесі, яғни орта мектепте шетел тілдерін оқытудың қорытынды нәтижесі
грамматикалық материалды ұйымдастыруға байланысты.
Қазіргі кезде методистер грамматикалық материалды функционалдық жолмен
ұйымдастырудың тиімділігін мойындайды. А.Тулеуов грамматикалық материалды
ұйымдастыруда оның қандай мақсатқа қолданылатынын ескеруді талап етеді:
егер грамматикалық құбылыс тек рецептивтік мақсатқа қолданылуға тиіс болса,
яғни оқып (тыңдап) отырған тексті түсіну үшін қажет болса, онда әуелі оның
формасын анықтап, сосын оның қандай мағына беретінін түсіндіру керек. Ал
грамматикалық құбылыс репрордуктивті мақсатта, яғни өз ойын білдіру үшін
қоданылатын болса, онда әуелі айтылуға тиісті мазмұнды анықтап, сосын сол
мазмұн шетел тілінде қвандай формалар арқылы айтылатынын түсіндіру керек
[14б 25б.].
Грамматикалық материалды методикалық тұрғыдан ұйымдастырудың келесі
тәсілі – жекелеген құбылыстарды біріктіріліп, ереже түрінде қорытындылау.
Соңғы жылдарда дәстүрлі граматикалық ережелер әділ сынға алынып жүр,
өйткені олар көлемді, көп сөзді болып келеді де, көптеген ұсақ-түйек
фактілерді тізіп береді. Сөйтіп, оқушылар грамматикалық материалды
меңгерудің орнынан тілдің жеке фактілерін жаттауға мәжбүр болады. Қазіргі
кезде ондай ережелердің орнына нұсқау түріндегі ережелерді қолдану ұсынылып
жүр. Нұсқау-ережелер оқушыларға грамматикалық материалды қалай қолдануды
үйретеді. Жеткілікті мөлшерде практикалық материалды меңгерген кезде
жалпылауыш ержелерді қолданып, жүйеге келтруге болады. Грамматикалық
құбылысты түсіндіру қысқа, айқын, дәл болып, негізгі уақыттың жаттығуларға
бөлінгені жөн. Ереже ана тілінде берілуі тиіс.
Қазіргі кезде шет тілін оқыту теориясы мен практикасында қолданылып
жүрген грамматикалық материалды ұйымдастыру тәсілдерінің бірі – материалды
үлгі құрылымдар немесе өз үлгілері түрінде ұйымдастыру. Сөз үлгілерінің
методикалық тұрғыдан айрықша құндылығы мынада: олардың тілдің әр түрлі
аспектілерін – грамматиканы, лексиканы, фонетиканы – сөзде қолдануға әзір
сөйлемдер түрінде біріктіреді, сөйтңп оқушыларға ережеге сүйене отырып
сөйлемдер құрастиырудың орнына үлгінің жаңа варианттары болып табылатын
сөйлемдер құруға мүмкіндік береді.
Ағылшын тілін орысша білмейтіндерге үйрете жүріп, қазақтарға
арналған грамматикалық әдістемелік құралдардың тапшылығына тап боласыз.
Тек грамматикалық емес, жалпы аудио, видео, көрнекі құралдар, кітаптар
мүлде жоқтың қасы.
Сөйте тұра, ағылшын тілінен сабақ беру барысында, қазақ тілі
мен ағылшын тілінде әдістемелік құралдарға жақсы тіреу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz