Халықтың жоғарғы өсу қарқыны
МАЗМҰНЫ:
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 7
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Экономикалық өсу және әсер етуші факторлар ... ... ... .7
1.2. Экономикалық өсудің модельдері 16
... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚР ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДIҢ ЕРЕКШЕЛIГI ... ... 30
2.1. Өндіріс тиімділігі – экономикалық өсудiң негізі ... ... 30
2.2. Қазақстан республикасының экономикалық жағдайына талдау 43
2.3. Қ Р экономикалық даму жолдары 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 71
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы екі бөлімнен, бес параграфтан тұрады. Көлемі 72 бет,
жұмыста 13сурет, 8 кесте бар. Пайдаланылған әдебиеттер саны 34.
Кілт сөздер: экономикалық өсу, өндіріс тиімділігі, халықтың әл-ауқаты,
кедейлік және жұмыссыздық, сапалы экономикалық өсу, табыс дифференциациясы,
еңбекпен қамтылу, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс,
ғылыми техникалық прогресс.
Жұмыстың мақсаты – халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту,
әл-ауқатын көтеруде өндіріс тиімділігін арттыра отырып, экономикалық өсу
әсеріне талдау жасау жән тұрақты экономикалық өсу негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
- экономикалық өсуге теориялық талдау жасау;
- өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштерін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау
жасау;
- Тұрақты экономикалық өсуге жетудегі ұсыныстар жүйесін құру.
Зерттеу әдістері: ғылыми абстракция, анализ, синтез, математикалық
әдістер және статистикалық зерттеулер.
Жұмыс нәтижелері:
- Қазақстан Республиканың экономикалық өсу жағдайы сипатталды.
- Тұрақты даму бағыттары көрсетілді.
- Өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері
зерделенді.
- Қазақстан Республикасының негізгі приоритетті мәселелері көрсетілді.
Тәжірибелік маңызы: жұмыста ұсынылған ұсыныстар мен тұжырымдамаларды
тұрақты экономикалық даму жолдарын анықтауда қолдануға болады.
КІРІСПЕ
Экономикалық өсу қоғамды дамыту мен әлеуметтік мәселелерді шешудегі
маңыздылығымен бірнеше жүз жылдар бойы зерттелуде. Кез келген мемлекет
халқыныңтұрмыс-жағдайын, әл-ауқатын жақсартуда және ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге міндетті. Ал бұл міндетті атқару үшін ұлттық экономиканың,
халық шаруашылығынң әлеуметтік-экономикалық дамуына қол жеткізу қажет.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан – 2030
Бағдарламасында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуында
тұрақты экономикалық өсуге, жоғары индустриалды қоғамды қалыптастыруға,
халықтың өмір сүру деңгейін, әл-ауқат жағдайын көтеруге қол жеткізу
мақсаттары көрсетілген. Яғни Қазақстанда әлемдік тауар және қаржы
рыноктарында бәсекелесе алатын, халқының өмір сүру деңгейі жоғары,
әлеуметтік бағытталған рыноктық экономиканы, бәсеке қабілетті жоғары
индустриалды экономиканы қалыптастыруға бағытталған.
Жоғары индустриалды қоғам жаңа технологиялармен, өмір сүрудің жоғары
деңгейімен және сапасымен, халықтың әлеуметтік топтары арасындағы
қайшылықтардың жеңілдеуімен сипатталады және меншік қатынастары,
экономикалық өсудің әлеуметтік және экономикалық факторлары арасындағы
арақатынас өзгереді. Адам капиталының рөлі жоғарлайды. Яғни бағдарламада
көрстілгендей жоғары индустриалды сатыға өтү үшін экономикалық тұрақты
дамуды қамтамасыз ету қажет.
Тұрақты даму жағдайындағы экономикалық өсу – бұл энергияны және
ресурсты үнемдеуші технологияларды жаппай енгізу, экономика құрылымының,
табиғи-ресурс потенциалы мен қоршаған ортаның қолайлығын сақтау мақсатында
жеке және өндірістік тұтыну құрылымдарының өзгерісі, қазір өмір сүріп
жатқан және келешек ұрпақтың өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген экономикалық өсу мақсаттарына жетуде халық
шаруашылығының өнеркәсіптік өндіріс салаларының тиімді қызмет етуін арттыру
қажет. Қазіргі кезде өндірістің тиімділігін арттырып, экономикалық өсуге
жетудегі маңызды фактор – ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін игеру,
тиімді пайдалану табылады. Көрсетілгендерді Батыс экономистерінің Р Солоу
мен С. Кузнецтің дамыған елдерге тән экономикалық өсуге берген
сипаттамаларынан да көруге болады: халықтың жоғарғы өсу қарқыны, халықтың
жан басына шаққандағы табысының өсуі, ЖҰӨ-ң өсуі, халықтың қажеттіліктерін
толық қанағаттандыру, өндіріс факторларының өнімділігінің өсуі, техникалық
прогресс, т.б.
Бүгінгі таңда қай ел ҒТП жетістіктерін тиімді игеретін болса, сол елдің
экономикалық жағдайы да интенсивті басымдылықты типте, тез қарқынды түрде
дамиды. Оған мысал, АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа елдері.
Экономикалық процестер мен құбылыстар бір-бірімен тізбектес байланыста
болғандықтан, өндірістің тиімділігін көтеру ұлттық табыстың, жалпы ішкі
өнімнің өсуіне әкеледі, ал ол өз кезегінде ұлттық экономиканың приоритетті
салаларына қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның 2003-2015 индустриалық-инновациялық даму
бағдарламасында жеті негізгі ұзақ мерзімді приоритетті мақсаттар мен жүзеге
асыру стратегиялары көрсетілген. Оларды атап өтетін болсақ, олар келесідей:
ұлттық қауіпсіздік; ішкі саяси тұрақтылық; ішкі жинақтар мен шетел
инвестицияларына негізделген экономикалық өсу; қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білімі және амандығы; инфрақұрылымды дамыту және кәсіпқой
мемлекетті қалыптастыру. Қазіргі кезде экономикалық өсу сапасы деген ұғым
бар. Ол халықтың материалдық әл ауқатын жақсарту, тұлғаның үйлесімді
дамуының негізі ретінде бос уақытта көбейту, әлеуметтік инфрақұрылым
салаларын дамыту, адам капиталына инвестиция бөлу, жұмыссыздарды еңбекпен
қамту сияқты негізі құраушылармен сипатталады. Осыдан жоғары индустриалды
қоғам болу үшін, алдымен адам капиталын, адамның өмір сүру деңгейін
жақсарту, яғни адам маңызының күнен күнге артуын байқауға болады.
Экономикалық өсу өз бетінше халықтың әл-ауқатын камтамасыз ете алмайды.
Ол үшін мықты экономикалық және әлеуметтік саясат қажет, яғни мемлекеттің
әлеуметтік мәселелерді шешудегі маңызы үлкен. Мемлекет экономикалық өсу
тиімділігін арттыру үшін де ынта тудыруы керек. Экономикалық өсу
тиімділігі, әрине, өндіріс тиімділігі мен түсіндіріледі, яғни тауар мен
қызмет сапасын жақсарту, бәсеке қабілеттліктерін арттыру, қажеттіліктерді
толық қанағаттандыруға мүмкіндік беретін тауарлар өндірісін игеру;
өндірісті мамандандыру, ресурстарды тиімді пайдалану, жаңа техника-
технологияларды жедел түрде енгізу т.б. Ол үшін әрине ішкі жинақтарды және
шетелдік инвестицияларды тарту қажет. Осы жерде Д. Кейнстің мультипликатор
әсерін еске түсірейік, яғни бастапқы инвестиция әсері өндіріс тиімділігі
арттырады, жаңа жұмыс орындары пайда болады, ол салықтық және басқа да
міндетті төлемдерді өсіреді, мемлекеттік бюджет өседі, өз кезегінде әртүрлі
салаларға, әлеуметтік инфрақұрылым салаларына бөлінетн қаржы мөлшерін
арттырды, бюджет дефицитін болдырмауға және сыртқы қарызды қайтаруға
мүмкіндік береді. Ол Қазақстан Республикасының шетел инвестициясын тартуда
елдің рейтингін көтереді.
Қазіргі кезде елде халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында
табыстың әділетсіз бөлінуі кең етек жайған, яғни табыс дифференцияациясы
бар.
Кейнстік бағыттың сипаты бойынша өндірісті ұлғайтуды ынталандырудың
әлсізділігі табысты азайтады, ал тұтынудың төмен деңгейін тұғызады, ол өз
кезегінде тиімсіз сұранысқа әкеледі, одан ішкі рыноктың тарылуы туындайды,
ал адам инвестиция деңгейі төмендейді, рентабельділік пен тиімділікте
азаяды.
Жұмыста Кенжегузин. М. Б”Жаһанданудағы экономикалық өсудiң жағдайы
алынады.
Сонымен қатар экономикалық өсуге Қошанов.А.К тоқталады.Евразэс
жүйесiндегi қазақстан экономикасы мақаласында,ол экономикалық өсудi,оған
жету жолдарын мәселелерiн ашып көрсетедi.Ал әдiстемелiк тұрғысынан
Аубакиров .Я. А экономикалық өсуге жету жолдарын өз еңбектерiнде нарықтық
тұрғысынан сипаттайды.
Бірқатар зерттеушілер экономиканың артына қалушылығын институционалды
шарттармен байланыстырады, соның ішінде, ұлттық білім беру мен кәсіби
даярлау жүйесінің дамымағандығы. Шынымен де, артта қалған экономика ұлттық
білім беру мен кәсіби даярлауға кадрларды қайта даярлауға жеткілікті қаржы
бөле алмайды. Жалпы және арнайы білім беру жүйесінің дамымағандығы қалған
экономика ұлттық білім беру білікті мамандардың төменгі сапасын сипаттайды.
Ал ол еңбек өнімділігінің беңгейіне кері әсер етеді. Оның әлсіз өсу қарқыны
экономиканың артта қалудың басты себебі болып табылады. .
Сонымен осы жұмыстың мақсатына тоқталатын болсақ, ол халықтың әл-
ауқатын, өмір сүру деңгейін, өндіріс тиімділігін арттыра отырып,
экономикалық өсудің әсеріне талдау жасау және тұрақты экономикалық өсуге
жетуде шаралар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа байланысты жұмыс міндеттері келесідей:
• Экономикалық өсуге теориялық талдау жасау;
• Өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің
көрсеткіштерін зерттеу;
• Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайына талдау жасау;
• Тұрақты экономикалық өсуге жетудегі ұсыныстар жүйесін
жасау;
Жұмыстың зерттеу обьектiсi:Мемлекетiмiздiң экономикалық жағдайы
Ал жұмыстың пәнi: халықшаруашылығы секторлпарының тепе-теңдiк кезiндегi
экономикалық жағдайы. Келесiдей зерттеу
әдiстерi қолданылған: ғылыми абстракция, анализ, синтез, математикалық
әдiстер мен статистикалық зерттеулер.
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономикалық өсу және әсер етуші факторлар
Кез-келген ұлттық экономиканың қалыпты жағдайы қоғамда әрекет ететін
қарама-қайшылықты күштердің динамикалық тепе-теңдігін көрсетеді. Сондықтан
экономикалық өсуді және экономиканың дамуын қарастырғанда макроэкономикалық
параметрлердің жалпы экономикалық тепе-теңдіктен ауытқуын көрсететін,
қалыпты жағдайлар туралы да сөз қозғалады. Яғни экономикалық өсу барасында
экономикалық бір тепе-теңдік деңгейден екіншіге ауысуына талдау жасау.
Сонымен экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі және
сапалы түрде жетілдірілуі. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы
ұлттық-экономиканың дамуын сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты
ЖІӨ-ң артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша,
экономикалық өсу өз құрамына өндіріс нәтижелерімен қоса жаңа прогрессивті
пропорциялардың қалыптасуын қосатын, экономикалық даму процесінің бір
формасы болып табылады. Экономикалық дамуға оң және теріс экономикалық
динамикалар жатады. Ал экономикалық өсу экономикалық дамудың оң динамикасын
сипаттайды.
Оны графиктік түрде де көрсетуге болады (1.1-сурет).
ЖҰӨ
экономикалық
бумы
өсу
бум
жандану
құлдыр. тоқырау
t
(жылдар)
40-60 жыл
1.1-сурет
Экономикалық даму циклы 40-60 ж аралығында жүреді. Экономикалық циклдың
сипаты халық шаруашылығының экономикалық өсу және құлдырау жағдайында да
болатындығын білдіреді.
Экономикалық өсудің базасы болып өндіріс және ұдайы өндіріс тиімділігі
табылады. Өндіріс пен ұдайы өндіріске анализ жасалмай, экономикалық өсу
мүмкін емес. Сонымен, экономикалық өсу – бұл экономиканың дамуының оң
динамикасын сипаттайтын, экономикалық элементтердің (жұмыссыздық, баға,
өндіріс, т.б.) даму тенденциясы. Мысалы, жай экономикалық өсу емес, тұрақты
экономикалық өсу. Сонымен қатар экономикалық өсу – бұл номиналды және нақты
ЖҰӨ-ң өсуіне әкелетін қозғалыс, яғни елдің экономикалық қуатының артуының
негізі. Сондықтан экономикалық өсу – мемлекеттің экономикалық саясатының
басты мәселесі.
Ал нақты экономикалық өсу – ол экономикадағы негізгі қайшылықты
(шектеулі ресурс мен қоғамдық қажеттіліктің өсуі арасындағы) жаңа деңгейде
шешу. Ол екі тәсілмен шешілуі мүмкін:
1) Өндісіртік мүмкіншіліктерді арттыру арқылы (жаңа ресурстрды,
өндіріс процесіндегі жаңа мүмкіншіліктерді тарту).
2) Қолда бар өндірістік мүмкіншілктерді тиімді пайдалау және
қажеттіліктерді жетілдіру арқылы (темекі шегумен, нашоқорлыққа
қарсы күрес, адамның өзін-өзі жетілдіруі, мәдениетті дамыту).
Тағы бір көңіл бөлетін ұғым – қазіргі экономикалық өсу. Қазіргі
экономикалық өсу - өндірістің ұзақ мерзімді өсу қарқынының халық санының
өсу қарқынан тұрақты түрде артуы кезіндегі экономикалық даму. Қазіргі
экономикалық өсуге тән белгілері:
1. Жан басына шаққандағы ЖІӨ өседі. Жоғары дамыған елдерде – 25000$,
Қазақстанда - 1481,3$.
2. Экономикаға мемлекеттік ЖІӨ 11-13%, жоғары дамыған елдерде 30%-ке
дейін. Біздің елде 20% күш салмағы.
3. Халықтың білім деңгейі жоғарлайды.
4. Аграрлық сектор үлесі азаяды.
5. Урбанизация процесі жүреді.
6. ЖІӨ-нің экспорт үлесі өседі.
7. ЖІӨ-гі жинақ үлесі біртіндеп өсе бастайды.
8. Экономика мен әлеуметтік-саяси даму арасында тығыз байланыс
туындайды (демократизация процесі).
Экономикалық теорияда әлеуметтік бағыттылық пен байланысты экономиалық
өсу сапасы деген ұғым бар [23].
Экономикалық өсу сапасының негізгі қураушылары төмендегілері:
• халықтың материалдық әл-ауқатын жақсарту;
• тұлғаның үйлесімді дамуының негізі ретінде бос уақытты көбейту;
• әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму деңгейін көтеру;
• адам капиталына инвестицияны өсіру;
• адамдардың өмірі мен еңбек етуінiң қауіпсіздік жағдайын
қамтамасыз ету;
• жұмыссыздар мен жұмысқа қабілетсіздерді әлеуметтік қорғау;
• еңбек рыногында ұсыныс көлемінің артуына сәйкес толық еңбекпен
қамтылуы қолдау.
Айта кету керек, экономикалық өсу қарқыны мен сапаның жоғарлауы
арасында белгілі қайшылық бар. Жоғарғы қарқын өсудің сапасының төмендеуі
арқылы да болуы мүмкін. Мысалы, жұмыс күшінің ұзақтығы немесе еңбек
интенсивтілігінің өсуі, яғни еңбек шығындарының артуына экелетін және
экономикалық өсу қарқынын өсіретін, өз кезегінде экономикалық өсу сапасына
негативті әсер етеді, яғни бос уақыт азаяды. Керісінше, төмен және теріс
экономикалық өсу қарқыны сапалы өнім шығару негізінде тұтынушылықты
қанағаттандырумен қатар жүруі мүмкін. Сондықтанда көп экономистердің ойы
бойынша, өсу аса жоғары қарқынды (2-3%) болса да, экономикалық өсудің
тұрақты қарқыны болу керек.
Экономикалық өсуге әсер ететін факторлар тікелей және
жанама болып бөлінеді. Тікелей фактор экономикалық өсуге физи-калық
қабілеттілікті тікелей анықтайды. Жанама осы қабілеттің іске асу
мүмкіншілігіне әсер етеді. Тікелейдің құрамына бес негізгі
фактор енеді, яғни жиынтық өндіріс пен ұсыныс динамикасын тікелей
анықтайды:
1) еңбек ресурсының сапасын және санын арттыру;
2) негізгі капиталдың сапалы құрамын жақсарту және көлемін өсіру;
3) өндірісті ұйымдастыру мен технологияны жетілдіру;
4) шаруашылық айналымға тартылатын табиғи ресурстардың санын және
сапасын жоғарлату;
5) қоғамдағы кәсіпкерлік қабілеттерді өсіру.
Ал жанама фактор құрамына рынокты монополизациялау деңгейін төмендету,
өндіріс ресурстарына бағаны төмендету, пайдаға салынатын салық мөлшерін
азайту, несие алу мүмкіншілктерді кеңейту сияқты факторлар жатады.
Экономикалық өсудің экстенсивті және интенсивті типтеріне қатысты
өсудің тікелей факторлары екі негізгі топқа бөлінеді: экстенсивті және
интенсивті (1.2 сурет).
1.2-сурет
Экономикада таза экстенсивті және таза интенсивті экономикалық өсу
типтері болмайды. Өсу факторларын ҒТП жетістіктерін енгізу негізінде сапалы
жетілдіру өндіріс құрал-жабдықтарына немесе жұмыс күшіне инвестиция салуды
талап етеді, сондықтан нақты экономикалық өсуге талдау жасау кезінде
басымырақ экстенсивті немесе интенсивті өсу қарқыны деп бөлінеді. Қазіргі
уақытта экономикалық өсуді нақты ЖҰӨ өсіміндегі үлес салмағына байланысты
екі типтің бірін жатқызады. Егерде нақты ЖҰӨ-ң өсудің интенсивті факторы
арқылы алынған үлесі 50%-тен жоғары болса, онда экономикаға интенсивті
басым өсу типі тән және керісінше.
Экономикалық өсу тиімділігі өндіріс тиімділігі түсінігінің барлық
құраушыларын жақсарту қарастырылады. Оған жататындар:
• тауар мен қызмет сапасын жақсарту, олардың отандық және әлемдік
рыноктағы бәсеке қабілеттігін арттыру;
• қанағатталынмаған қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік
беретін жаңа тауарлар өндірісін игеру;
• халқаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі елдің территориялық
артықшылықтарын есепке ала отырып, өндірісті мамандандыру мен
қауымдастыруды тереңдету;
• өндіріс ресурстарының сала және аймақ бойынша аллокациясын
жаңарту;
• белгілі бір өнім шығару үшін шектеуші ресурстардың шығындарын
жаңа технологияларды игеру арқылы минималдау, т.б.
Экономикалық өсудің кезкелген түрі, мейлі ол өндiрiс масштабын ұлғайту
немесе оның сапалы сипаттамаларын жаңарту болсын, қосымша инвестицияны
талап ету мүмкіндігі экономикалық өсудің негізгі қозғаушысы мен реттеушісі
болып табылады. Инвестициялық процесті жүзеге асыру қоғамнан бірқатар
объективті алғышарттар жасауын талап етеді. Олар:
- жинақтың жеткілікті деңгейі. Егер рыноктық экономика
жұмысшыларды жинақтауға мүмкіндік беретін табыспен қамтамасыз
ете алмаса, онда ол инвестициялық процесті іске асыруға
қабілетсіз болады. Себебі қажетті қаржылық ресурстары
жеткіліксіз;
- дамыған қаржы рыногы, жинақтардың инвесторларға келуін
қамтамасыз ететін. Егер рынок осы міндетті іске асыра алмаса,
онда жинақтар халықты қолында жинақталып, инвестициялық процеске
қосылмайды;
- инвестицияның жоғары табыстығы, үлкен коммерциялық тәуекелге
байланысты болатын жоғалтулардың орнын жабуы.
Инвестицияны рационалды орналастыру жәе оның тиімділігін көтеру
экономикалық өсуді тездетеді.
Кейнстік теория бойынша, экономикалық өсу қорлану (жинақ) нормасы мен
инвестиция тиімділігіне тікелей тәуелді.
Л. Бальцерович бойынша экономикалық даму қарқынын анықтайтын факторлар
төрт топқа бөлінеді:
1. Экономиканың дамуының бастапқы деңгейi: (мысалы, жан басына
шапқандағы табыспен өлшенетін);
2. Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі.
3. Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс.
4. Шаруашылық жүргізудің сыртқы шарттары яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы [15].
Экономикалық өсудің шаруашылық және әлеуметтік мәелелерді шешудегі
маңыздылығы оның мемлекеттік реттелуін талап етеді.
Экономикалық өсуді реттеудегі мемелкеттің негізгі бес бағытын
көрсетейік:
1) Мемлекет рынок шеше алмайтын мәселелрді шешеді: қоғамдық игілік
өндірісi, негізгі ғылыми зерттеулерді қолдау, қоршаған ортаны
қорғау т.б.
2) Антициклдық реттеуді жүргізу, яғни бюджет пен ақша айналымына
мемлекет бақылау жасайды. Мемлекет төлем қабілеті сұранысты
қамтамасыз ету үшін рыноктық тепе-теңдікті қалыпты деңгейде
ұстауға тырысады.
3) Экономикалық өсудің жаңа сапасы өндірісті құралымдық қайта
құруға әкеледі: ҒТП енгізу, капитал салымдарының тәукелен
төмендету, экономиканың жаңа секторын игерудегі бизнесті қолдау,
экспорттық салаларды қолдау, импортты алмастырушы өндірісті
қолдау т.б.
4) Инвестициялық сұраныс пен ұсыныс арасындағы байланысты сақтау,
яғни жинақтардың ағымдық тұтынудан өндірістік тұтынуға ауысуы.
5) Салық саясаты. Мұнда Лаффер әсерін көрсетуге болады.
%
ст.
tA A
қолма-кол
түсiмдер
1.3-сурет
tА – мемлекеттің шығыстардың уақытша төмендеуі, келешекте қаржылық
жағдайы жақсартатын, жинақтардың өсуіне әкеледі.
Мемлекет жиынтық сұраныс пен ұсынысты ынталандыра отырып, экономикалық
өсуді жүзеге асыру үшін қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуына
себепші болады.
кономисті А. Смиттің халықтың байлығын
дамытудың себептері мен табиғаты туралы зерттеуінде XVIII ғ. соңында-ақ,
экономикалық өсудің негізгі факторларын атаған болатын: еңбек бөлінісі
процесі, капиталдың қорлануы және техникалық прогресс.
ХІХ ғ. басында осы мектептің келесі көрнекті өкілі ағылшын экономисті
Д. Рикардо экономикалық өсудің басқа концепциясын ұсынған. Оның мәні
кемімелі қайтарым принципіне негізделген Д. Рикардо: жерге
қосымша инвестиция салымының өсуі жерден алатын экономикалық өсудің
кідірісін тұғызады - деген. [11].
ХХ ғ. ортасында экономикалық өсудің жаңа неоклассикалық моделі
қалыптасты, оның негізін Роберт Солоу және Тревер Свон қалаған. Олар
экономикалық өсуді жетілген бәсеке жағдайында қайтарымның кему заңын есепке
ала отырып сипаттайды. Өздерінің теориялық әзірлеулерінің негізінде
неоклассиктер негізгі екі қортынды жасайды:
1) Капитал көлемінің өсуіне байланысты экономикалық өсу қарқыны
төмендей бастайды.
2) Кедей елдер капиталдың аз мөлшерімен дамитын болғандықтан,
олардың өсу қарқыны бай мемлекеттерге қарағанда жоғары болу
керек. Бірақ, дамушы елдерде салған капитал бірлігінің
қайтарымдылығы үнемі жоғары бола бермейді. Жоғары индустриалды
елдерде ЖҰӨ-ң жылдық өсімі өсе бастағандықан ХХ ғ. ІІ
жартысында ҒТР кезеңі басталады. [12]
Осының бәрі қайтарымның кему заңының іс-әрекетіне күмән туғызды және
1980ж ортасында экономикалық өсудің жаңа теориясының қалыптасуына әкелді.
Жаңа теорияның негізі бойынша, салынған капитал бірлігінің қайтарымдылығы
кемімейді, керісінше, егер физикалық және адамдың капиталын қосатын болса,
ол өседі.
Сонымен қатар бұл теория экономикалық өсуге білім мен тәжірибенің әсер
етуінің маңызы жоғары екендігін көрсетеді. Білім және ғылыми техникалық
прогресс мәні болып табылады, ал қозғаушысы болып, кәсіпкер үшін
инновацияның тиімділігі табылады. Қазіргі таңда экономикалық өсу теориясы
адамдың капитал факторы мен экономикалық саясаттың өзара әрекет етуімен
толықтырылған.
М.П. Тодаро экономикалық өсудің 3 негізгі белгісін атап көрсетеді:
- ЖҰӨ өсуі және халықтың қажеттілігін қанағаттандыру;
- физикалық және адам капиталы әрекетінің негізіндегі техникалық
прогресс;
- жаңа технологияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті
идеологиялық, институционалдық және мінез-құлықтық өзгерістер.[13]
Нобель сыйлығының лауреаты Сайман Кузнец әлемнің дамыған елдеріне тән
экономикалық өсудің 6 сипатын жасаған:
1) Халықтың жоғарғы өсу қарқыны;
2) Халықтың жан басына шаққандағы табысының жоғары өсу қарқыны;
3) Өндіріс факторларының өнімділігінің өсуінің жоғарғы қарқыны.
4) Қоғамның әлеуметтік және идеологиялық өзгерістері.
5) Басқа шет елдерден өткізу рыногын және шикізат көздерін табу
қабілеттілігі.
6) Дүниежүзі халқының бестен бір бөлігіне тән экономикалық өсу
нәтижесін қамту. [14]
Әлемдік экономикалық дамуды талдай отырып, экономикалық өсудің қарқыны
мен көздері бойынша қоғамдық өндірісті ірі төрт кезеңге бөлуге болады. Ол 1-
кестеде көрсетілген.
1- кесте Экономикалық өсу кезеңдері мен приоритетті көздері
Кезеңдер Өсуге әсер ететiндер
I: ХIХ ғ. дейiн Халықтың өсуi, кәсiпкердiң
мотивациясының күшеюi
II: ХIХ–ХХ ғ. бас кезi Еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi, оның
капиталмен ауыстырылуы
III: ХХ ғ. ортасы Интенсивтi факторлар (ақпараттық
және ғылымды қажетсiнетiн
технологияларды игеру)
IV: Х Хғ соңы Әлемдiк экономикасының
интерпритациясы мен глобализациясы
Қазіргі кезде Кеңес одағы ыдырағаннан кейін дүниежүзілік ірі державаның
бірінің ІІІ әлем елдеріне айланып бара жатқаны мәлім. Ол үшін әртүрлі
бағыттар мен мектептердің экономикалық ойлары мен көзқарастарын игеру
қажет. Ең алдымен біз үшін теориялық жағынан ғана емес, сонымен бірге
тәжірибелік жағынан да қызықтыратын экономикалық өсу модельдеріне қатысты.
Даму – бұл көп өлшемді процесс, ал өз құрамына техникалық экономикалық,
әлеуметтік, саяси сферадағы терең түбегейлі өзгерістерді қосады.
Экономикалық өсудің модельдеріне, бағыттарына тоқталатын болсақ, оның
негізгі үш моделін атап өтуге болады:
1. Неоклассикалық модель, яғни еркін рыноктық қатынасты,
өндіріс факторларын қарастырады.
2. Кейнсиандық және неокейнсиандық модельдер – сұранысты
ынталандыра отырып экономиканы реттейді.
3. Институционалдық модель – дамып келе жатқан қажеттілікті
үнемі қанағаттандыруға және халық шаруашылығының
құрылымының институционалдық өзгерістеріне көңіл бөледі.
Неоклассикалық бағыт төмендегілерге негізделген:
а) өндірістің әрбір факторы өндірілетін өнімге сәйкес үлесін қамтамасыз
етеді.
б) өнім құны шекті факторлармен жасалады.
в) экономика еркін бәсеке процесі кезінде тепе-теңдікті автоматты түрде
қалпына келтіру үшін қажетті алғы шарттарға ие.
Бұл модельдің зерттеу объектісі ретінде экономикалық өсу факторлары
табылады, яғни еңбек, капитал, ресурстар, ҒТП, уақыт, экологиялық,
ақпараттық фактор, адам капиталы. Олар сапалы анализ позициясы жағынан
зерттейді: ғылымның, білім беру деңгейінің өсуін, өндірісті ұйымдастыруды
жақсарту, т.б.
Неоклассикалық бағытты қолдаушылар экономикалық өсудің неокейнстік
жүйесіне қарсы өздерінің жаңғырту концепциясын жасауға ұмтылды. Кейнстік
бағытты жақтаушылар теориясында өсу әлеуметтік-экономикалық алғышарттардың
кешеніне әсер етпейтін, тек технико-экономикалық параметрлердің өзгерісі
деп дәлелденген. Ол ең алдымен сапалық емес, сандық құбылыс ретінде
қарастырылады. Неоклассиктер пікірі бойынша, экономикалық дамудың негізгі
шарты болып сыртқы капиталға емес, ішкі ресурстарға негіздену табылады,
сондықтан неоклассикалық жаңғырту идеясын жүзеге асыруда жергілікті
кәсіпкерлер де, ұлттық үкіметте мүделлі. Кәсіпкерлерге капитал сияқты сирек
ресурстың минималды шығындары кезінде арзан жұмыс күшін пайдаланған тиімді,
ал мемлекет жұмыспен қамтылу бойынша саясатты жүргізген кезде демографиялық
жарылыс сандарын есепке алып отыруы қажет. Кейнстік өсу теориясының
қарастыратын негізгі мәселесі инвестиция мен жинақ ара қатынасы, бірақ
неоклассиктер капиталдың қорлануы мен халықтың өсуінің арасындағы тепе-
теңдікке кейінсиандықтардан бұрын талдау жасаған.
Неоклассиктер нашар дамыған экономикада нақты дуанизмді есепке алуда
оның екі компонентін бөліп көрсетеді: дәстүрлі ауыл шаруашылық және қазіргі
заманғы өнеркәсіптік сектор (2-кесте).
Дәстүрлі сектор – нашар дамыған экономика канонды вариантта. Оған
жергілікті әдет-ғұрыпқа негізделген, қарапайым технология мен шаруашылық
тәжірибесіне негізделген квази тұрақты тепе-теңдік тән.
Қазіргі секторға ҒТП жоғарғы қарқыны коммуникацияның барлық түрлерінің
тез қорқынды дамуы, әлемдік рынокпен тығыз байланыс тән. Мұнда халықтың жан
басына шаққандағы табысының жоғарлау тенденциясы байқалады.
2- кесте. Дуанистік экономика теориясы
Авторлар Экон секторлары
қазiргi кездегi дәстүрлi
У.А. Льюис капиталистiк капиталистiк емес
А.О. Хирисман дамыған солтүстiк артта қалған оңтүстiк
С. Шатц тауарлы натуралды
Дуанистік экономика концепциясында ауылшаруашылық секторы капиталистік
кезге дейінгі, ал өнеркәсіп – капиталистік кездегі өндіріс формаларымен
теңестіріледі. Дуалистік экономикалық теориясын У.А. Льюистің концепциясын
мысалға ала отырып қарастырайық.[15]
Льюистің пікірі бойынша, оның теориясы халық тығыздығы жоғары, капитал
дефицит, ал табиғи ресурстары шектеулі мемлекеттер үшін ғана қолданылады.
Льюистің концепциясында кәсіпкер – бұл капиталистік рационализация
идеясының негізгі тасымалдаушысы. Оған өзіндік инициатива және пайданы
максималдауға ұмтылыс тән. Осыған байланысты неоклассиктер үшін макро емес,
микро тәсілдеме тән, яғни фирма позициясы жағынан жеке жобалар анализі
пайдалы максималдау критерийі бойынша жүзеге асырылады. Пайданың максималды
болуы инвестицияның әртүрлі аймақ бойынша бөлінуін, ал олар өз кезегінде –
ұлттық экономиканың өсу қарқынын анықтайды 1.3сур
Жеке Критеридi Капитал Өсу
жобалар таңдау – салымдарын қарқынын
анализi кәсiпкер кәсiпорын анықтау
пайдасы бойынша бөлу
Микротәсiлдеменiң принциптiк жағдайы1.3-сурет
Льюистің кәсіпкері Шумпетердің новаторына қарағанда мүлдем өзіне ғана
тән жағдайда әрекет етеді. Яғни еңбек ресурстарының ұсынысы шексіз: егер
жұмыс күші маманданбаған болса, онда жалақыныны ең төменгі өмір сүру
минимумға теңестіруге болады.
Дамыған елдердегі еңбек рыногындағы
тепе-теңдік
SL
E
DL
L
LE
1.4-сурет
Қазіргі рыноктык экономикада жалақы еңбекке сұраныс пен ұсыныстың ара
қатынасының нәтижесі ретінде қалыптасады және нақты жалақы мен еңбектің
шекті өлшемінің теңдігімен анықталады
У.А. Льюис экономика секторларын өнеркәсіп және ауылшаруашылығына
бөледі. Оның экономикалық бағыты мынаны көрсетеді: экономиканы жаңарту үшін
ауыл шаруашылығы ресурстарды өнеркәсіпке қайта бөлу процесі қажет. Ол үшін
2 негізгі мәселе шешілуі тиіс: 1) қорлану (жинақталу), яғни жинақтарды
инвестицияға айналдыру; 2) жұмыспен қамту, яғни жұмыс күші артық сферадан
еңбекке қажеттілігі жоғары сфераға еңбекті ауыстыру. Сонымен, Льюистің
жаңартуы секторлар арасындағы материалдық және еңбек ресурстарын қайта
бөлу тәсілі болып табылады, яғни өнімділігі төмен секторды қысқарту және
өнімділігі жоғары секторды өсіру.
Жұмыс күшінің артық кезінде өнеркәсіпте еңбекті көп қажет ететін
технологиялар мен ресурстардың түрлері көп пайдаланылады. Бұл
жұмыс күшінің ауыл шаруашылығынан өнеркәсіпке ағылуына әкеледі,
нәтижесінде артық еңбек ресурстарының таралу процесі болады. Нәтижесінде
жалақы өседі, пайданың жоғары нормасы төмендейді.1.5-сур
У.А. Льюистің концепциясы бойынша дәстүрлі сектордан қазіргі кездегі
секторға ресурстарды қайта бөлу механизмі.
1.5-сурет
Бұл концепцияда өзіне тән кемшіліктері бар. Дамушы елдердегі кәсіпкер
капиталистік пайда емес, алыпсатарлық пайда алуға ұмтылады, оның
кәсіпкерлік сапасы жетілмеген, жауапкершілігі төмен. Олар тәуекелі бар
жоғары табысқа қарағанда төменгі тұрақты табыс алуға ұмтылады. Мұнда ҒТП
мүмкіншіліктері қарастырылмайды. Сондықтан қай ел капиталды және еңбекті
көп қажет ететін өндіріс түрлерін оптималды жүзеге асыратын болса, сол ел
жоғары тиімділікке жетеді.
Неоклассикалық модель өндіріс факторларының өзгеруінің нәтижеге әсерін,
яғни өндіріс функциясын да зерттейді.
– жиынтық өнімнің өсу қарқыны
– еңбек, капитал, табиғи ресурстар үлесі
– еңбек, капитал, табиғи ресурстарының
шығындарының өсу қарқыны
– ҒТП қарқыны.
Талдаудың мақсаты: капитал салудың неғұрлым тиімді құрылымын таңдап,
экономикалық өсудің оптималды бағытын анықтау. Бұл жерде Р. Солоу моделін
қарастыруға болады. Бұл қарапайым, үзіліссіз бірсекторлы экономика моделі.
Ол жабық экономикаға тән, яғни ішкі инвестиция ішкі жинаққа тең.
Модель 5 айнымалы және 5 деңгеймен сипатталады.
– ұлттық табыс көлемі
– өндірмейтін тұтыну қоры
– қорланудың жиынтық қоры
– қолда бар еңбек ресурс көлемі
- негізгі капитал көлемі.
1.
2. .
3. - қорлану нормасы.
- амортизация нормасы
- капиталдың таза өсiмi.
- уақыт.
5. , жұмыс күшiнiң пропорционал-ды
өсуiнiң коэффициентi.
Бұл модель қажетті капитал қарулығымен макроэкономикалық даму
тенденциясын және қорланудың оптималды нормасын жабуға және техникалық
прогресті модельдеуге көмектеседі. Солоу ҒТП-ң әртүрлі түрлеріне көңіл
бөледі:
1) Автономды түрі (экзогенді) – айнымалылар өзгерісіне тәуелсіз
технология өзгерісін сипаттайды, яғни кооперация, специализация,
басқару т.б. өзгерістеріне сәйкес.
2) Материалдандырылған (затталған) ҒТП – айнымалылар өзгерістерде
белсенді қатысады.
3) Нейтралды ҒТП – тепе-теңдікті бұзбайтын технологиялық
өзгерістермен анықталады, яғни қоғам үшін экономикалық және
әлеуметтік қауіпсіз.
Сонымен, Р. Солоу моделінде экономикалық өсу тек жұмыс күшінің,
капиталдың, ресурстардың және технологиялық өзгерістердің саны және
сапасымен ғана емес, сонымен бірге капиталдың қорлануымен, жинақ деңгейімен
де анықталады. Модель жинақтың, техникалық прогрестің және халық санының
өсуінің өндіріс көлемінің өсуіне қалай әсер ететіндігін көрсетеді. [16]
Кейнстік және неокейнстік бағыт экономикалық өсудің алғышарттарын
жасайды, яғни дағдырыстан қалай шығу керек, дамушы елдердің жүргізетін
саясаттарын қарастырады.
Төменде бірнеше теориялар қарастырылған.
1. Кедейліктің кемістік шеңбері теориясы. Бұл концепция нашар
дамитын елдердің экономикасына анализ жасау үш экономикалық тепе-
теңдік теориясын қолдану нәтижесінде пайда болды. 1940-50
жылдары бұл теорияның бірнеше варианттары пайда болды. Олардың
негізінде – халық санының өсуі мен экономикалық жағдайлардың
өзгерісі арасындағы арақатынас болды. Ауытқулар орташа жан
басына шаққандағы ұлттық табыстың өсу немесе төмендеу деңгейімен
шартталған. Х. Лейбейснтайнның квазитұрақты тепе-теңдік
теориясын мысалға келтірейік (1.6-сурет).
Х. Лейбейнстайнның квазитұрақты теориясы
1.6-сурет
Егер ауыл шаруашылығындағы түсімділіктің өсуінен орташа жан басына
шаққандағы табыс өсетін болса, онда мұндай үстелім халық санының өсуін
қысқартады. Лейбейнстайнның айтуынша түсімділіктің өсуі тамақтануды
жақсартады. Ол өлімпаздық деңгейінің азайып, өмір сүрудің табиғи
ұзақтығынан көрінеді. Бірақ демографиялық өсу қоғамның иелігіндегі табиғи
ресурстарға, ең алдымен жерге қысымды көбейтеді. Осылайша, жер учаскелері
бөлшектенеді, одан – түсімділік азаяды. [17]
Р. Нурксе көзқарасы бойынша капиталдың жеткіліксіздігі еңбек
өнімділігінің төмен деңгейін анықтайды, ол өз кезегінде табыстың төмен
деңгейін тұғызады. Осыдан әлсіз сатыпалушылық қабілет пайда болды және
инвестициялауға ынталандыру төмендейді. Жинақтық шектеулілігі мен капитал
салуға деген қызығушылықтық болмау жағдайында капиталдық жеткіліксіздігі
одан әрі өседі (1.7-сурет).
Бірқатар зерттеушілер артта қалушылықты институционалды шарттармен
байланыстырады, соның ішінде, ұлттық білім беру мен кәсіби даярлау
жүйесінің дамымағандығы.
Р. Нурксе бойынша Кедейліктің кемістік шеңбері
1.7-сурет
Шынында да, артта қалған экономика ұлттық білім беруге, кәсіби
даярлауға және кадрларды қайта даярлауға жеткілікті қаржы бөле алмайды.
Жалпы және арнайы білім беру жүйесінің дамымағандығы білікті мамандардың
төменгі деңгейін сипаттайды. Ол өз кезегінде еңбек өнімділігінің деңгейіне
кері әсер етеді, оның әлсіз өсу қарқыны экономиканың артта қалуының басты
себебі болып табылады. [18]
Кейнстік дәстүр бойынша Кедейліктің кемістік шеңбері табыстың төмен
деңгейімен байланысты, ол тұтыну мен жинақтың деңгейінің төмендеуіне
әкеледі. Ал тұтыну деңгейінің төмендеуі ішкі рыноктың тарылуы мен
инвестицияның өсу қарқынының төмендеуін сипаттайтын тиімсіз сұранысты
тұғызады (1.8 – сурет).
Өзін-өзі тұрақтандыратын өсуге өту концепциясын У. Ростоу
қалыптастырған, оның негізгі идеясы дәстүрлі қоғамнан батыс типіндегі
қоғамға өту негіздері У. Ростоудың осы концепцияны дамыта отырып,
экономикалық өсу сатылары теориясын қалыптастырды. Алғашында Ростоу өсудің
3 сатысын ұсынады; кейін ол оны 5-ке дейін көбейтті:
1) дәстүрлі қоғам;
2) шарықтау үшін алғышарттар жасау кезеңі;
3) шарықтау;
4) кемелдікке қозғалыс;
5) жаппай тұтыну дәуірі.
Бұл сатыларды бөліп көрсету критериі ретінде технико-экономикалық
сипат: техникалық даму деңгей; шаруашылықтың сомолың құрылымы; ұлттық
табыстағы өндірістік қорлану үлесі, тұтыну құрылымы, т.б. қарастырылған. І
сатыға – дәстүрлі қоғамға – халықтың жұмысқа қабілетті бөлігінің 75%
ауылшаруашылығында жұмыс істейтін жағдай тән.
Кедейліктің кемістік шеңбері: кейнстік интерпретация
1.8-сурет
ІІ сатыға экономиканың өнеркәсіптік емес үш сферасында:
ауылшаруашылығы, көлік, сыртқы сауда маңызды өзгерістер жүзеге асырылады.
ІІІ саты – салыстырмалы түрде қысқаша уақытты қамтиды: 20- 30 жыл.
Осы уақытқа капитал салымдары, жан басына шаққандағы өнім шығару тез
қарқында өсе бастайды, өнеркәсіпке және ауылшаруашылығына жаңа техниканы
енгізу басталады. Өсім автоматты түрде өзін-өзі ұстап тұруы үшін бірнеше
шарт оырндалуы керек: ұлттық табыстағы өндірістік инвестиция үлесі бірден
өсуі керек (min 5%-тен 10%-ке) өнеркәсіптің бір немесе бірнеше
секторларының ынталы дамуы; т.б.
IV сатыны Ростоу техникалық прогрестің ұзақ этап ретінде сипаттайды.
Осы кезеңде урбанизация процесі басталады, білікті еңбек үлесі өседі,
өнеркәсіпті басқаруды білікті басшылар жүргізеді.
V сатыда – ұсыныстан сұрынысқа, өндірістен тутынуға қозғалыс басталады.
Сонымен бірге Ростоу IV сатыны да қосады өмір сапасын іздеу, мұнда
адамның рухани дамуы қарастырылады.[19]
1 .2Экономикалық өсу модельдерi
Экономикалық өсудi мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн айтқан Д.М.Кейнс
өзiнiң еңбегiмен экономикалық ғылымда жаңа бетбұрыс әкелдi [9] Кейнс
моделі қысқа мерзімді дағдарысты экономиканы қарастырады. Оны толықтырып,
ұзақ мерзімді кезеңде қарастыруды Р. Харрод және Е. Домар тырысты. Олар
экономикалық өсуді басқаруды стратегиялық айнымалы – инвестиция көлемі
көмегімен жүзеге асыруға тырысты.
Е. Домар тұрақты капитал қарулығы және жинақ нормасы қарастырды. Өнім
шығару тек бір ресурсқа ғана тәуелді, яғни капиталға. Есептеу жеңіл болу
үшін инвестициялық лаг нольге тең деп алынады. Жиынтық сұраныс өсімі
инвестиция өсіміне тәуелді:
– шығыс мультипликаторы
– жинаққа шекті бейімділік
– тұтынуға шекті бейімділік.
Жиынтық ұсыныстың өсуі келесідей:
немесе
– капиталдық шекті бейімділігі
– инвестиция.
Капиталдың шекті бейімділігі технологиямен белгіленгендіктен, ол тез
өзгермейді, сондықтан .
Тепе-теңдік шартында , олай болса:
немесе .
Тепе-теңдік кезінде , ал және болса, онда ұлттық
табыстың өсуі қарқыны І көлемнің өсуі қарқынына тең:
.
Сонымен, табыстық тепе-теңді өсу қарқыны жинақ нормасы мен капиталдың
шекті өнімділігіне тура пропорционалды ().
Е. Домар моделі бойынша, тепе-теңдік қалып сақталу үшін инвестиция мен
ұлттық табыс бірдей қарқынды өсуі керек. Бірақ мұндай динамикасының тепе-
теңдіктің тұрақты болуы өте сирек, себебі жеке сектордағы инвестицияның өсу
қарқыны модельде берілген деңгейден ауытқып отырады.
Егер Домар моделінде инвестициялар экзогенді болса, онда Хоррод
экономикалық өсудің әлеуметтік моделін инвестицияның экзогенді функциясын
қолдану арқылы жасауға тырысты. Ол үшін Харрод Кейнстің мультипликаторын
акселератор принципімен толықтырып, кәсіпкер күтулерін енгізді. Ол бойынша
табыстың кез келген өзгерісі инвестицияның табыс өзгерісін тура
пропорционалды өзгерісін туғызады:
Кәсіпкер өндіріс көлемін ұсыныс және сұраныс арақатынасы арқылы
жоспарлайды. Ол келесідей:
– кезінде сұраныс алдыңғы уақытта ұсынысқа тең болған;
– ұсыныстан төмен;
– ұсынстан жоғары.
Сонымен осы жылдағы AS көлемін келесідей жасауға болады:
көлемi ( кезiнде):
тепе-теңдiк экономикалық өсу :
,
.
Егер, болса, онда ал кәсіпкер ағымдық уақытта осы өсім
қарқынын сақтайды:
Сонымен
немесе
Экономикадағы тепе-теңдің деңгейді қамтамасыз ететін
арақатынасын Харрод кепілді өсу қарқыны деп аталады.
Харрод Домар моделінде өсу қарқынының 3 түрі қарастырылады:
1. Табиғи өсу халық санының өсу қарқынымен анықталады;
2. Кепілденген өсу капиталдың қолда бар көлемімен шектелген өсу
қарқыны.
3. Нақты өсу еңбек пен капитал өсіміне тәуелді.
Егер нақты өсу қарқыны кепілдіден төмен болса, онда экономикалық жүйе
тепе-теңдіктен алыстайды. Егер кепілді табиғи өсуден жоғары болса, онда
еңбек ресурстарының жеткіліксіздігімен нақты өсу қарқыны кепілдіден төмен
болады, ал кәсіпкерлер өнім көлемі мен инвестицияны азайтады: депрессия
жағдайы туындайды. Егер керісінше болса, онда еңбек ресурстарының
артықшылығы инвестицияны өсіруге алғы шарт жасады: бум басталады.
Осы тек үшеуінің тепе-теңдік кезінде ғана ұлттық экономика идеалды
дамуына қол жеткізуге болады.
Хоррод және Домар модельдері бірін бірі толықтырып отырғандықтан, олар
бір модель болып біріктірілген.
Модель инвестиция мен ЖҰӨ-ң өсу қарқындарының
негiзгi арасындағы байланысты көрсетеді.
Бұл модельдің авторларының пікірлері бойынша бөлініп шыққан елдердің
модернизациясы үшін капитал көптеп құюылу керек, нтижесінде өзін өзі ұстап
тұратын өсу басталады. Мұндай ресурстарды мобильді ету ерікті түрде
шындыққа сай емес, сондықтан көңілді мемлкеттің ақша-несие және салық
саясатының нәтижесінде қалыптасатын, мәжбүрлі жинаққа аударады. Х.
Лейбейнстайнның пікірі бойынша инвестиция деңгейі ұлттық табыстың 12-15%-
тен төмен болмауы керек. Осындай итеріс, бірінші жағынан орташа жан басына
шақандағы табыстың өсу қарқынын өсіреді, екінші жағынан, шаруашылық
субъектісінің санын өсіреді, яғни орташа табыстың әрі өсуін қамтамасыз
ететін кәсіпкерлер санын өсіреді (1.2-сурет).
Орташа жан Y
басына шақ- P
қандағы N G
табыстардың
мультипликатор
күтiлетiн өсу E F
әсерi
қарқыны
C D
A
кәсiпкерлiк кызметiнiң
4% 45º B ұлғаю
қисығы (Р)
L K
jm
Х
кәсіпкерлік қызметтің
ұлғаю деңгейі
1.2-сурет
Халықтың орташа табысының өсуі сұраныс пен халықтың сатыпалушылық
қабілетін өсіреді. Сұраныстың өсуі кәсіпкерлік қызметтің дамуына стимул
береді, ол өз кезегінде мультипликатор әсерін тереңдетеді ( немесе
одан -не ауысу)[11]
Неоклассикалық және неокейнсиандық модельдердің өзара айырмашылығына
қарамастан, олар ұқсас методологияға негізделген. Институцияналдықтың
олардан өзгешелігі сапалық басқа теориялық негіздерге сүйенеді.
Шаруашылық субъектiлерiнiң санының өсуi
Табыстың Y G1 G2 G3
күтiлетiн
өсiмi
E F
C D
акселератор әсерi
A
B
шаруашылық субъектiлерiнiң
45º санының
өзгерiсi
Х
1.11-сурет
Дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық пікіріне швед ғалымы Гуннар
Мюрдальдың (1898-1987) еңбегі елеулі әсер етті. Ол батыстың үшінші әлемді
талдау бағытын сынға алды. Өйткені олардың методологиясын, нәтижесін,
дамыған елдердің жобасына дамушы едерге көшіре салу қате деп білді. Іс
жүзінде экономикалық анклавты типін – европалық өнеркәсіптің тар секторын
құру болса, кең алғанда ішкі емес, сыртқы рынокпен байланысты европалық
типтес экономика құруға ұмтылады.
Осы бағытта экономикалық өсудің негізгі элеметтерін сынау қолданылады:
нашар дамуды жою үшін технологиялық дамуды шешуші фактор ретінде қарастыру;
рынок экономикалық дамудың автоматты реттеушісі ретінде; жоспарлау
әлеуметтік мәселелерді шешу құралы ретінде. Шын мәнінде бұл факторлар
технологиялық тәуелділіктің күшеюіне, экономиканың дезинтеграциясына,
коррупцияның өсуі мен мемлекеттік бюрократизмнің күшеюіне жағдай жасайды.
Өндірістік мәселелерді шешудің қиыншылығы нақты себептерге: нашар
тамақтану мен әлсіз денсаулыққа, өмір деңгейінің төмендеуіне;
институционалдық жағдайлар мен еңбек рыногының жетілмегендігіне байланысты.
Оның ойынша, кейнсиандық бағытты бұл елдерге қолдауға болмайды. Мюрдаль
бойынша дамуы төмен болудың себебі – шетелдік капиталдың жетіспеушілігінде
емес, еңбек ресурсын толық пайдаланбауда болып табылады.
2. ҚР ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДIҢ ЕРЕКШЕЛIГI
2.1 Өндіріс тиімділігі – экономикалық өсудiң негізі
ҚР индустриялық-инновациялық дамудың 2003-2015жылға арналған
стратегиясы бойынша: Экономикалық өсудің негізгі мақсаты болып халықтың
материалдық әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
табылады. Материалдық әл-ауқатты көтеру экономикалық өсудің басты мақсаты
ретінде келесі негізгі құраушылармен нақтыландырылады:
-Халықтың орташа жан басына шаққандағы табысы. Бұл мақсатқа қол жеткізу
өз көрінісін жан басына шаққандағы ұлттық табыстың (ҰТ) өсу қарқынынан
табады.
-Бос уақытты көбейту. Бұл мақсат елдің нақты ЖҰӨ немесе ҰТ
көрсеткiштерiнде көрiнбейдi, бiрақ қажеттi игiлiктiң бiрi болып табылады.
Сондықтанда бұл мақсатты бағалау кезінде жұмыс күнінің немесе аптаның
белгілі бір қарастырылып отырған уақытта қысқаруын, қызметкерлердің еңбек
қызметтің ұзақтығын ескеру қажет.
-Халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында ҰТ-ң бөлінуін жақсарту.
Егер нақты ҰТ өсіп, дұрыс бөлінбесе, онда экономикалық өсу халықтың
көпшілік бөлігі үшін тиімсіз болар еді, себебі олардың әл-ауқаты бір
қалпында қалады немесе одан да нашарлай түседі. Сондықтанда экономикалық
даму процесінде әлеуметтік қорғаушылық принципі ұсталынуы керек.
-Өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсарту және
әртүрлендіру. Бұл көрсеткіш те нақты ҰТ-ға тікелей көрініс алмайды. Бірақ
жоғары сапалы және дифференцияцияланған тауарлар тұтынушылық
қажеттіліктердің қанағаттандырылу деңгейін жоғарлатады, ол өз кезегінде
тауарлар мен қызметтерге шығыстауды көбейтеді, ал олардың жиынтық мөлшері
өндірілген ҰТ көлемiн сипаттайды.[20]
Экономикалық өсу мақсаттары өндірушілер мен тұтынушылардың мінез-
құлықтың мотивтерін сипаттайды. Өндіруші үшін ұзақ мерзімде экономикалық
пайда алу болса, үй шаруашылығы үшін өз әл-ауқатын көтеру. Осы мақсатқа
жету үшін олар, біріншіден, табыстарының бір бөлігін жинақтайды, екіншіден,
өндіріс факторларының сапасын жақсарту үшін табыстарының бір бөлігін
инвестицияға жұмсайды.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаттарына қол жеткізу үшін, яғни
халықтың әл-ауқатын көтеру үшін, алдымен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу
қажет.
Кезкелген қоғамда өндіріс қажеттілікті қанағаттандыру үшін қызмет
етеді. Қажеттіліктер белсенді өндірістің даму бағыттылығын анықтайды.
Халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін жақсарту ең алдымен материалдық
қажеттіліктерін (киім, тамақ, баспана, еңбек жағдайы, т.б.)
қанағаттандырудан, яғни материалдық өндірістің дамуынан көрінеді.
Өндірістің маңызды сипаты – бұл тиімділік. Жалпы түрде тиімділікті
алынған нәтиже мен шығындар қатынасы арқылы анықтауға болады. Егер
кәсіпорын өз қызметін барлық өндіріс факторларының минималды шығынымен
жүргізетін болса, онда өсу шаруашылық субъектінің өндірісі тиімді деуге
болады.
Өндіріс тиімділігі көбіне өндірістің технологиялық таңдауына тәуелді.
Технология өндірістің негізгі факторлары арасындағы өзара әсерді, сонымен
қатар ғылым мен тәжірибе арқылы жаңадан ашылған, адамның өндіріс
құралдарының механикалық, физикалық және химиялық қасиеттеріне негізделген
еңбек затына әсер ету тәселдерін көрсетеді.
Өндіріс тиімділігінің өсуі ресурстың шектеулі кезіндегі экономикалық
прогресін сипаттайды. Техникалық прогресс экономикалық өсудің маңызды
қозғаушысы болып табылады, мысалы, АҚШ-та ол нақты ұлттық табыстың өсімінің
үштен бір бөлігін анықтайды. Техникалық прогресс өз құрамына өндірістің
жаңа әдістерін ғана емес, сонымен қатар өндірісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕФЕРАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 7
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Экономикалық өсу және әсер етуші факторлар ... ... ... .7
1.2. Экономикалық өсудің модельдері 16
... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҚР ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДIҢ ЕРЕКШЕЛIГI ... ... 30
2.1. Өндіріс тиімділігі – экономикалық өсудiң негізі ... ... 30
2.2. Қазақстан республикасының экономикалық жағдайына талдау 43
2.3. Қ Р экономикалық даму жолдары 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... 71
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы екі бөлімнен, бес параграфтан тұрады. Көлемі 72 бет,
жұмыста 13сурет, 8 кесте бар. Пайдаланылған әдебиеттер саны 34.
Кілт сөздер: экономикалық өсу, өндіріс тиімділігі, халықтың әл-ауқаты,
кедейлік және жұмыссыздық, сапалы экономикалық өсу, табыс дифференциациясы,
еңбекпен қамтылу, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс,
ғылыми техникалық прогресс.
Жұмыстың мақсаты – халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту,
әл-ауқатын көтеруде өндіріс тиімділігін арттыра отырып, экономикалық өсу
әсеріне талдау жасау жән тұрақты экономикалық өсу негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
- экономикалық өсуге теориялық талдау жасау;
- өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштерін
зерттеу;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуына талдау
жасау;
- Тұрақты экономикалық өсуге жетудегі ұсыныстар жүйесін құру.
Зерттеу әдістері: ғылыми абстракция, анализ, синтез, математикалық
әдістер және статистикалық зерттеулер.
Жұмыс нәтижелері:
- Қазақстан Республиканың экономикалық өсу жағдайы сипатталды.
- Тұрақты даму бағыттары көрсетілді.
- Өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері
зерделенді.
- Қазақстан Республикасының негізгі приоритетті мәселелері көрсетілді.
Тәжірибелік маңызы: жұмыста ұсынылған ұсыныстар мен тұжырымдамаларды
тұрақты экономикалық даму жолдарын анықтауда қолдануға болады.
КІРІСПЕ
Экономикалық өсу қоғамды дамыту мен әлеуметтік мәселелерді шешудегі
маңыздылығымен бірнеше жүз жылдар бойы зерттелуде. Кез келген мемлекет
халқыныңтұрмыс-жағдайын, әл-ауқатын жақсартуда және ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге міндетті. Ал бұл міндетті атқару үшін ұлттық экономиканың,
халық шаруашылығынң әлеуметтік-экономикалық дамуына қол жеткізу қажет.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан – 2030
Бағдарламасында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуында
тұрақты экономикалық өсуге, жоғары индустриалды қоғамды қалыптастыруға,
халықтың өмір сүру деңгейін, әл-ауқат жағдайын көтеруге қол жеткізу
мақсаттары көрсетілген. Яғни Қазақстанда әлемдік тауар және қаржы
рыноктарында бәсекелесе алатын, халқының өмір сүру деңгейі жоғары,
әлеуметтік бағытталған рыноктық экономиканы, бәсеке қабілетті жоғары
индустриалды экономиканы қалыптастыруға бағытталған.
Жоғары индустриалды қоғам жаңа технологиялармен, өмір сүрудің жоғары
деңгейімен және сапасымен, халықтың әлеуметтік топтары арасындағы
қайшылықтардың жеңілдеуімен сипатталады және меншік қатынастары,
экономикалық өсудің әлеуметтік және экономикалық факторлары арасындағы
арақатынас өзгереді. Адам капиталының рөлі жоғарлайды. Яғни бағдарламада
көрстілгендей жоғары индустриалды сатыға өтү үшін экономикалық тұрақты
дамуды қамтамасыз ету қажет.
Тұрақты даму жағдайындағы экономикалық өсу – бұл энергияны және
ресурсты үнемдеуші технологияларды жаппай енгізу, экономика құрылымының,
табиғи-ресурс потенциалы мен қоршаған ортаның қолайлығын сақтау мақсатында
жеке және өндірістік тұтыну құрылымдарының өзгерісі, қазір өмір сүріп
жатқан және келешек ұрпақтың өмір сүру деңгейін қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген экономикалық өсу мақсаттарына жетуде халық
шаруашылығының өнеркәсіптік өндіріс салаларының тиімді қызмет етуін арттыру
қажет. Қазіргі кезде өндірістің тиімділігін арттырып, экономикалық өсуге
жетудегі маңызды фактор – ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін игеру,
тиімді пайдалану табылады. Көрсетілгендерді Батыс экономистерінің Р Солоу
мен С. Кузнецтің дамыған елдерге тән экономикалық өсуге берген
сипаттамаларынан да көруге болады: халықтың жоғарғы өсу қарқыны, халықтың
жан басына шаққандағы табысының өсуі, ЖҰӨ-ң өсуі, халықтың қажеттіліктерін
толық қанағаттандыру, өндіріс факторларының өнімділігінің өсуі, техникалық
прогресс, т.б.
Бүгінгі таңда қай ел ҒТП жетістіктерін тиімді игеретін болса, сол елдің
экономикалық жағдайы да интенсивті басымдылықты типте, тез қарқынды түрде
дамиды. Оған мысал, АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа елдері.
Экономикалық процестер мен құбылыстар бір-бірімен тізбектес байланыста
болғандықтан, өндірістің тиімділігін көтеру ұлттық табыстың, жалпы ішкі
өнімнің өсуіне әкеледі, ал ол өз кезегінде ұлттық экономиканың приоритетті
салаларына қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның 2003-2015 индустриалық-инновациялық даму
бағдарламасында жеті негізгі ұзақ мерзімді приоритетті мақсаттар мен жүзеге
асыру стратегиялары көрсетілген. Оларды атап өтетін болсақ, олар келесідей:
ұлттық қауіпсіздік; ішкі саяси тұрақтылық; ішкі жинақтар мен шетел
инвестицияларына негізделген экономикалық өсу; қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білімі және амандығы; инфрақұрылымды дамыту және кәсіпқой
мемлекетті қалыптастыру. Қазіргі кезде экономикалық өсу сапасы деген ұғым
бар. Ол халықтың материалдық әл ауқатын жақсарту, тұлғаның үйлесімді
дамуының негізі ретінде бос уақытта көбейту, әлеуметтік инфрақұрылым
салаларын дамыту, адам капиталына инвестиция бөлу, жұмыссыздарды еңбекпен
қамту сияқты негізі құраушылармен сипатталады. Осыдан жоғары индустриалды
қоғам болу үшін, алдымен адам капиталын, адамның өмір сүру деңгейін
жақсарту, яғни адам маңызының күнен күнге артуын байқауға болады.
Экономикалық өсу өз бетінше халықтың әл-ауқатын камтамасыз ете алмайды.
Ол үшін мықты экономикалық және әлеуметтік саясат қажет, яғни мемлекеттің
әлеуметтік мәселелерді шешудегі маңызы үлкен. Мемлекет экономикалық өсу
тиімділігін арттыру үшін де ынта тудыруы керек. Экономикалық өсу
тиімділігі, әрине, өндіріс тиімділігі мен түсіндіріледі, яғни тауар мен
қызмет сапасын жақсарту, бәсеке қабілеттліктерін арттыру, қажеттіліктерді
толық қанағаттандыруға мүмкіндік беретін тауарлар өндірісін игеру;
өндірісті мамандандыру, ресурстарды тиімді пайдалану, жаңа техника-
технологияларды жедел түрде енгізу т.б. Ол үшін әрине ішкі жинақтарды және
шетелдік инвестицияларды тарту қажет. Осы жерде Д. Кейнстің мультипликатор
әсерін еске түсірейік, яғни бастапқы инвестиция әсері өндіріс тиімділігі
арттырады, жаңа жұмыс орындары пайда болады, ол салықтық және басқа да
міндетті төлемдерді өсіреді, мемлекеттік бюджет өседі, өз кезегінде әртүрлі
салаларға, әлеуметтік инфрақұрылым салаларына бөлінетн қаржы мөлшерін
арттырды, бюджет дефицитін болдырмауға және сыртқы қарызды қайтаруға
мүмкіндік береді. Ол Қазақстан Республикасының шетел инвестициясын тартуда
елдің рейтингін көтереді.
Қазіргі кезде елде халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында
табыстың әділетсіз бөлінуі кең етек жайған, яғни табыс дифференцияациясы
бар.
Кейнстік бағыттың сипаты бойынша өндірісті ұлғайтуды ынталандырудың
әлсізділігі табысты азайтады, ал тұтынудың төмен деңгейін тұғызады, ол өз
кезегінде тиімсіз сұранысқа әкеледі, одан ішкі рыноктың тарылуы туындайды,
ал адам инвестиция деңгейі төмендейді, рентабельділік пен тиімділікте
азаяды.
Жұмыста Кенжегузин. М. Б”Жаһанданудағы экономикалық өсудiң жағдайы
алынады.
Сонымен қатар экономикалық өсуге Қошанов.А.К тоқталады.Евразэс
жүйесiндегi қазақстан экономикасы мақаласында,ол экономикалық өсудi,оған
жету жолдарын мәселелерiн ашып көрсетедi.Ал әдiстемелiк тұрғысынан
Аубакиров .Я. А экономикалық өсуге жету жолдарын өз еңбектерiнде нарықтық
тұрғысынан сипаттайды.
Бірқатар зерттеушілер экономиканың артына қалушылығын институционалды
шарттармен байланыстырады, соның ішінде, ұлттық білім беру мен кәсіби
даярлау жүйесінің дамымағандығы. Шынымен де, артта қалған экономика ұлттық
білім беру мен кәсіби даярлауға кадрларды қайта даярлауға жеткілікті қаржы
бөле алмайды. Жалпы және арнайы білім беру жүйесінің дамымағандығы қалған
экономика ұлттық білім беру білікті мамандардың төменгі сапасын сипаттайды.
Ал ол еңбек өнімділігінің беңгейіне кері әсер етеді. Оның әлсіз өсу қарқыны
экономиканың артта қалудың басты себебі болып табылады. .
Сонымен осы жұмыстың мақсатына тоқталатын болсақ, ол халықтың әл-
ауқатын, өмір сүру деңгейін, өндіріс тиімділігін арттыра отырып,
экономикалық өсудің әсеріне талдау жасау және тұрақты экономикалық өсуге
жетуде шаралар жасау болып табылады.
Осы мақсатқа байланысты жұмыс міндеттері келесідей:
• Экономикалық өсуге теориялық талдау жасау;
• Өндіріс тиімділігі мен халықтың өмір сүру деңгейінің
көрсеткіштерін зерттеу;
• Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму
жағдайына талдау жасау;
• Тұрақты экономикалық өсуге жетудегі ұсыныстар жүйесін
жасау;
Жұмыстың зерттеу обьектiсi:Мемлекетiмiздiң экономикалық жағдайы
Ал жұмыстың пәнi: халықшаруашылығы секторлпарының тепе-теңдiк кезiндегi
экономикалық жағдайы. Келесiдей зерттеу
әдiстерi қолданылған: ғылыми абстракция, анализ, синтез, математикалық
әдiстер мен статистикалық зерттеулер.
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономикалық өсу және әсер етуші факторлар
Кез-келген ұлттық экономиканың қалыпты жағдайы қоғамда әрекет ететін
қарама-қайшылықты күштердің динамикалық тепе-теңдігін көрсетеді. Сондықтан
экономикалық өсуді және экономиканың дамуын қарастырғанда макроэкономикалық
параметрлердің жалпы экономикалық тепе-теңдіктен ауытқуын көрсететін,
қалыпты жағдайлар туралы да сөз қозғалады. Яғни экономикалық өсу барасында
экономикалық бір тепе-теңдік деңгейден екіншіге ауысуына талдау жасау.
Сонымен экономикалық өсу дегеніміз – бұл қоғамдық өндірістің өсуі және
сапалы түрде жетілдірілуі. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт аралығындағы
ұлттық-экономиканың дамуын сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты
ЖІӨ-ң артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша,
экономикалық өсу өз құрамына өндіріс нәтижелерімен қоса жаңа прогрессивті
пропорциялардың қалыптасуын қосатын, экономикалық даму процесінің бір
формасы болып табылады. Экономикалық дамуға оң және теріс экономикалық
динамикалар жатады. Ал экономикалық өсу экономикалық дамудың оң динамикасын
сипаттайды.
Оны графиктік түрде де көрсетуге болады (1.1-сурет).
ЖҰӨ
экономикалық
бумы
өсу
бум
жандану
құлдыр. тоқырау
t
(жылдар)
40-60 жыл
1.1-сурет
Экономикалық даму циклы 40-60 ж аралығында жүреді. Экономикалық циклдың
сипаты халық шаруашылығының экономикалық өсу және құлдырау жағдайында да
болатындығын білдіреді.
Экономикалық өсудің базасы болып өндіріс және ұдайы өндіріс тиімділігі
табылады. Өндіріс пен ұдайы өндіріске анализ жасалмай, экономикалық өсу
мүмкін емес. Сонымен, экономикалық өсу – бұл экономиканың дамуының оң
динамикасын сипаттайтын, экономикалық элементтердің (жұмыссыздық, баға,
өндіріс, т.б.) даму тенденциясы. Мысалы, жай экономикалық өсу емес, тұрақты
экономикалық өсу. Сонымен қатар экономикалық өсу – бұл номиналды және нақты
ЖҰӨ-ң өсуіне әкелетін қозғалыс, яғни елдің экономикалық қуатының артуының
негізі. Сондықтан экономикалық өсу – мемлекеттің экономикалық саясатының
басты мәселесі.
Ал нақты экономикалық өсу – ол экономикадағы негізгі қайшылықты
(шектеулі ресурс мен қоғамдық қажеттіліктің өсуі арасындағы) жаңа деңгейде
шешу. Ол екі тәсілмен шешілуі мүмкін:
1) Өндісіртік мүмкіншіліктерді арттыру арқылы (жаңа ресурстрды,
өндіріс процесіндегі жаңа мүмкіншіліктерді тарту).
2) Қолда бар өндірістік мүмкіншілктерді тиімді пайдалау және
қажеттіліктерді жетілдіру арқылы (темекі шегумен, нашоқорлыққа
қарсы күрес, адамның өзін-өзі жетілдіруі, мәдениетті дамыту).
Тағы бір көңіл бөлетін ұғым – қазіргі экономикалық өсу. Қазіргі
экономикалық өсу - өндірістің ұзақ мерзімді өсу қарқынының халық санының
өсу қарқынан тұрақты түрде артуы кезіндегі экономикалық даму. Қазіргі
экономикалық өсуге тән белгілері:
1. Жан басына шаққандағы ЖІӨ өседі. Жоғары дамыған елдерде – 25000$,
Қазақстанда - 1481,3$.
2. Экономикаға мемлекеттік ЖІӨ 11-13%, жоғары дамыған елдерде 30%-ке
дейін. Біздің елде 20% күш салмағы.
3. Халықтың білім деңгейі жоғарлайды.
4. Аграрлық сектор үлесі азаяды.
5. Урбанизация процесі жүреді.
6. ЖІӨ-нің экспорт үлесі өседі.
7. ЖІӨ-гі жинақ үлесі біртіндеп өсе бастайды.
8. Экономика мен әлеуметтік-саяси даму арасында тығыз байланыс
туындайды (демократизация процесі).
Экономикалық теорияда әлеуметтік бағыттылық пен байланысты экономиалық
өсу сапасы деген ұғым бар [23].
Экономикалық өсу сапасының негізгі қураушылары төмендегілері:
• халықтың материалдық әл-ауқатын жақсарту;
• тұлғаның үйлесімді дамуының негізі ретінде бос уақытты көбейту;
• әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму деңгейін көтеру;
• адам капиталына инвестицияны өсіру;
• адамдардың өмірі мен еңбек етуінiң қауіпсіздік жағдайын
қамтамасыз ету;
• жұмыссыздар мен жұмысқа қабілетсіздерді әлеуметтік қорғау;
• еңбек рыногында ұсыныс көлемінің артуына сәйкес толық еңбекпен
қамтылуы қолдау.
Айта кету керек, экономикалық өсу қарқыны мен сапаның жоғарлауы
арасында белгілі қайшылық бар. Жоғарғы қарқын өсудің сапасының төмендеуі
арқылы да болуы мүмкін. Мысалы, жұмыс күшінің ұзақтығы немесе еңбек
интенсивтілігінің өсуі, яғни еңбек шығындарының артуына экелетін және
экономикалық өсу қарқынын өсіретін, өз кезегінде экономикалық өсу сапасына
негативті әсер етеді, яғни бос уақыт азаяды. Керісінше, төмен және теріс
экономикалық өсу қарқыны сапалы өнім шығару негізінде тұтынушылықты
қанағаттандырумен қатар жүруі мүмкін. Сондықтанда көп экономистердің ойы
бойынша, өсу аса жоғары қарқынды (2-3%) болса да, экономикалық өсудің
тұрақты қарқыны болу керек.
Экономикалық өсуге әсер ететін факторлар тікелей және
жанама болып бөлінеді. Тікелей фактор экономикалық өсуге физи-калық
қабілеттілікті тікелей анықтайды. Жанама осы қабілеттің іске асу
мүмкіншілігіне әсер етеді. Тікелейдің құрамына бес негізгі
фактор енеді, яғни жиынтық өндіріс пен ұсыныс динамикасын тікелей
анықтайды:
1) еңбек ресурсының сапасын және санын арттыру;
2) негізгі капиталдың сапалы құрамын жақсарту және көлемін өсіру;
3) өндірісті ұйымдастыру мен технологияны жетілдіру;
4) шаруашылық айналымға тартылатын табиғи ресурстардың санын және
сапасын жоғарлату;
5) қоғамдағы кәсіпкерлік қабілеттерді өсіру.
Ал жанама фактор құрамына рынокты монополизациялау деңгейін төмендету,
өндіріс ресурстарына бағаны төмендету, пайдаға салынатын салық мөлшерін
азайту, несие алу мүмкіншілктерді кеңейту сияқты факторлар жатады.
Экономикалық өсудің экстенсивті және интенсивті типтеріне қатысты
өсудің тікелей факторлары екі негізгі топқа бөлінеді: экстенсивті және
интенсивті (1.2 сурет).
1.2-сурет
Экономикада таза экстенсивті және таза интенсивті экономикалық өсу
типтері болмайды. Өсу факторларын ҒТП жетістіктерін енгізу негізінде сапалы
жетілдіру өндіріс құрал-жабдықтарына немесе жұмыс күшіне инвестиция салуды
талап етеді, сондықтан нақты экономикалық өсуге талдау жасау кезінде
басымырақ экстенсивті немесе интенсивті өсу қарқыны деп бөлінеді. Қазіргі
уақытта экономикалық өсуді нақты ЖҰӨ өсіміндегі үлес салмағына байланысты
екі типтің бірін жатқызады. Егерде нақты ЖҰӨ-ң өсудің интенсивті факторы
арқылы алынған үлесі 50%-тен жоғары болса, онда экономикаға интенсивті
басым өсу типі тән және керісінше.
Экономикалық өсу тиімділігі өндіріс тиімділігі түсінігінің барлық
құраушыларын жақсарту қарастырылады. Оған жататындар:
• тауар мен қызмет сапасын жақсарту, олардың отандық және әлемдік
рыноктағы бәсеке қабілеттігін арттыру;
• қанағатталынмаған қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік
беретін жаңа тауарлар өндірісін игеру;
• халқаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі елдің территориялық
артықшылықтарын есепке ала отырып, өндірісті мамандандыру мен
қауымдастыруды тереңдету;
• өндіріс ресурстарының сала және аймақ бойынша аллокациясын
жаңарту;
• белгілі бір өнім шығару үшін шектеуші ресурстардың шығындарын
жаңа технологияларды игеру арқылы минималдау, т.б.
Экономикалық өсудің кезкелген түрі, мейлі ол өндiрiс масштабын ұлғайту
немесе оның сапалы сипаттамаларын жаңарту болсын, қосымша инвестицияны
талап ету мүмкіндігі экономикалық өсудің негізгі қозғаушысы мен реттеушісі
болып табылады. Инвестициялық процесті жүзеге асыру қоғамнан бірқатар
объективті алғышарттар жасауын талап етеді. Олар:
- жинақтың жеткілікті деңгейі. Егер рыноктық экономика
жұмысшыларды жинақтауға мүмкіндік беретін табыспен қамтамасыз
ете алмаса, онда ол инвестициялық процесті іске асыруға
қабілетсіз болады. Себебі қажетті қаржылық ресурстары
жеткіліксіз;
- дамыған қаржы рыногы, жинақтардың инвесторларға келуін
қамтамасыз ететін. Егер рынок осы міндетті іске асыра алмаса,
онда жинақтар халықты қолында жинақталып, инвестициялық процеске
қосылмайды;
- инвестицияның жоғары табыстығы, үлкен коммерциялық тәуекелге
байланысты болатын жоғалтулардың орнын жабуы.
Инвестицияны рационалды орналастыру жәе оның тиімділігін көтеру
экономикалық өсуді тездетеді.
Кейнстік теория бойынша, экономикалық өсу қорлану (жинақ) нормасы мен
инвестиция тиімділігіне тікелей тәуелді.
Л. Бальцерович бойынша экономикалық даму қарқынын анықтайтын факторлар
төрт топқа бөлінеді:
1. Экономиканың дамуының бастапқы деңгейi: (мысалы, жан басына
шапқандағы табыспен өлшенетін);
2. Адам капиталы, яғни халықтың білім деңгейі.
3. Шаруашылық жүргізудің ішкі шарттары, яғни экономикалық құрылыс.
4. Шаруашылық жүргізудің сыртқы шарттары яғни әлемдік экономика
конъюнктурасы [15].
Экономикалық өсудің шаруашылық және әлеуметтік мәелелерді шешудегі
маңыздылығы оның мемлекеттік реттелуін талап етеді.
Экономикалық өсуді реттеудегі мемелкеттің негізгі бес бағытын
көрсетейік:
1) Мемлекет рынок шеше алмайтын мәселелрді шешеді: қоғамдық игілік
өндірісi, негізгі ғылыми зерттеулерді қолдау, қоршаған ортаны
қорғау т.б.
2) Антициклдық реттеуді жүргізу, яғни бюджет пен ақша айналымына
мемлекет бақылау жасайды. Мемлекет төлем қабілеті сұранысты
қамтамасыз ету үшін рыноктық тепе-теңдікті қалыпты деңгейде
ұстауға тырысады.
3) Экономикалық өсудің жаңа сапасы өндірісті құралымдық қайта
құруға әкеледі: ҒТП енгізу, капитал салымдарының тәукелен
төмендету, экономиканың жаңа секторын игерудегі бизнесті қолдау,
экспорттық салаларды қолдау, импортты алмастырушы өндірісті
қолдау т.б.
4) Инвестициялық сұраныс пен ұсыныс арасындағы байланысты сақтау,
яғни жинақтардың ағымдық тұтынудан өндірістік тұтынуға ауысуы.
5) Салық саясаты. Мұнда Лаффер әсерін көрсетуге болады.
%
ст.
tA A
қолма-кол
түсiмдер
1.3-сурет
tА – мемлекеттің шығыстардың уақытша төмендеуі, келешекте қаржылық
жағдайы жақсартатын, жинақтардың өсуіне әкеледі.
Мемлекет жиынтық сұраныс пен ұсынысты ынталандыра отырып, экономикалық
өсуді жүзеге асыру үшін қолайлы инвестициялық климаттың қалыптасуына
себепші болады.
кономисті А. Смиттің халықтың байлығын
дамытудың себептері мен табиғаты туралы зерттеуінде XVIII ғ. соңында-ақ,
экономикалық өсудің негізгі факторларын атаған болатын: еңбек бөлінісі
процесі, капиталдың қорлануы және техникалық прогресс.
ХІХ ғ. басында осы мектептің келесі көрнекті өкілі ағылшын экономисті
Д. Рикардо экономикалық өсудің басқа концепциясын ұсынған. Оның мәні
кемімелі қайтарым принципіне негізделген Д. Рикардо: жерге
қосымша инвестиция салымының өсуі жерден алатын экономикалық өсудің
кідірісін тұғызады - деген. [11].
ХХ ғ. ортасында экономикалық өсудің жаңа неоклассикалық моделі
қалыптасты, оның негізін Роберт Солоу және Тревер Свон қалаған. Олар
экономикалық өсуді жетілген бәсеке жағдайында қайтарымның кему заңын есепке
ала отырып сипаттайды. Өздерінің теориялық әзірлеулерінің негізінде
неоклассиктер негізгі екі қортынды жасайды:
1) Капитал көлемінің өсуіне байланысты экономикалық өсу қарқыны
төмендей бастайды.
2) Кедей елдер капиталдың аз мөлшерімен дамитын болғандықтан,
олардың өсу қарқыны бай мемлекеттерге қарағанда жоғары болу
керек. Бірақ, дамушы елдерде салған капитал бірлігінің
қайтарымдылығы үнемі жоғары бола бермейді. Жоғары индустриалды
елдерде ЖҰӨ-ң жылдық өсімі өсе бастағандықан ХХ ғ. ІІ
жартысында ҒТР кезеңі басталады. [12]
Осының бәрі қайтарымның кему заңының іс-әрекетіне күмән туғызды және
1980ж ортасында экономикалық өсудің жаңа теориясының қалыптасуына әкелді.
Жаңа теорияның негізі бойынша, салынған капитал бірлігінің қайтарымдылығы
кемімейді, керісінше, егер физикалық және адамдың капиталын қосатын болса,
ол өседі.
Сонымен қатар бұл теория экономикалық өсуге білім мен тәжірибенің әсер
етуінің маңызы жоғары екендігін көрсетеді. Білім және ғылыми техникалық
прогресс мәні болып табылады, ал қозғаушысы болып, кәсіпкер үшін
инновацияның тиімділігі табылады. Қазіргі таңда экономикалық өсу теориясы
адамдың капитал факторы мен экономикалық саясаттың өзара әрекет етуімен
толықтырылған.
М.П. Тодаро экономикалық өсудің 3 негізгі белгісін атап көрсетеді:
- ЖҰӨ өсуі және халықтың қажеттілігін қанағаттандыру;
- физикалық және адам капиталы әрекетінің негізіндегі техникалық
прогресс;
- жаңа технологияның тиімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті
идеологиялық, институционалдық және мінез-құлықтық өзгерістер.[13]
Нобель сыйлығының лауреаты Сайман Кузнец әлемнің дамыған елдеріне тән
экономикалық өсудің 6 сипатын жасаған:
1) Халықтың жоғарғы өсу қарқыны;
2) Халықтың жан басына шаққандағы табысының жоғары өсу қарқыны;
3) Өндіріс факторларының өнімділігінің өсуінің жоғарғы қарқыны.
4) Қоғамның әлеуметтік және идеологиялық өзгерістері.
5) Басқа шет елдерден өткізу рыногын және шикізат көздерін табу
қабілеттілігі.
6) Дүниежүзі халқының бестен бір бөлігіне тән экономикалық өсу
нәтижесін қамту. [14]
Әлемдік экономикалық дамуды талдай отырып, экономикалық өсудің қарқыны
мен көздері бойынша қоғамдық өндірісті ірі төрт кезеңге бөлуге болады. Ол 1-
кестеде көрсетілген.
1- кесте Экономикалық өсу кезеңдері мен приоритетті көздері
Кезеңдер Өсуге әсер ететiндер
I: ХIХ ғ. дейiн Халықтың өсуi, кәсiпкердiң
мотивациясының күшеюi
II: ХIХ–ХХ ғ. бас кезi Еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi, оның
капиталмен ауыстырылуы
III: ХХ ғ. ортасы Интенсивтi факторлар (ақпараттық
және ғылымды қажетсiнетiн
технологияларды игеру)
IV: Х Хғ соңы Әлемдiк экономикасының
интерпритациясы мен глобализациясы
Қазіргі кезде Кеңес одағы ыдырағаннан кейін дүниежүзілік ірі державаның
бірінің ІІІ әлем елдеріне айланып бара жатқаны мәлім. Ол үшін әртүрлі
бағыттар мен мектептердің экономикалық ойлары мен көзқарастарын игеру
қажет. Ең алдымен біз үшін теориялық жағынан ғана емес, сонымен бірге
тәжірибелік жағынан да қызықтыратын экономикалық өсу модельдеріне қатысты.
Даму – бұл көп өлшемді процесс, ал өз құрамына техникалық экономикалық,
әлеуметтік, саяси сферадағы терең түбегейлі өзгерістерді қосады.
Экономикалық өсудің модельдеріне, бағыттарына тоқталатын болсақ, оның
негізгі үш моделін атап өтуге болады:
1. Неоклассикалық модель, яғни еркін рыноктық қатынасты,
өндіріс факторларын қарастырады.
2. Кейнсиандық және неокейнсиандық модельдер – сұранысты
ынталандыра отырып экономиканы реттейді.
3. Институционалдық модель – дамып келе жатқан қажеттілікті
үнемі қанағаттандыруға және халық шаруашылығының
құрылымының институционалдық өзгерістеріне көңіл бөледі.
Неоклассикалық бағыт төмендегілерге негізделген:
а) өндірістің әрбір факторы өндірілетін өнімге сәйкес үлесін қамтамасыз
етеді.
б) өнім құны шекті факторлармен жасалады.
в) экономика еркін бәсеке процесі кезінде тепе-теңдікті автоматты түрде
қалпына келтіру үшін қажетті алғы шарттарға ие.
Бұл модельдің зерттеу объектісі ретінде экономикалық өсу факторлары
табылады, яғни еңбек, капитал, ресурстар, ҒТП, уақыт, экологиялық,
ақпараттық фактор, адам капиталы. Олар сапалы анализ позициясы жағынан
зерттейді: ғылымның, білім беру деңгейінің өсуін, өндірісті ұйымдастыруды
жақсарту, т.б.
Неоклассикалық бағытты қолдаушылар экономикалық өсудің неокейнстік
жүйесіне қарсы өздерінің жаңғырту концепциясын жасауға ұмтылды. Кейнстік
бағытты жақтаушылар теориясында өсу әлеуметтік-экономикалық алғышарттардың
кешеніне әсер етпейтін, тек технико-экономикалық параметрлердің өзгерісі
деп дәлелденген. Ол ең алдымен сапалық емес, сандық құбылыс ретінде
қарастырылады. Неоклассиктер пікірі бойынша, экономикалық дамудың негізгі
шарты болып сыртқы капиталға емес, ішкі ресурстарға негіздену табылады,
сондықтан неоклассикалық жаңғырту идеясын жүзеге асыруда жергілікті
кәсіпкерлер де, ұлттық үкіметте мүделлі. Кәсіпкерлерге капитал сияқты сирек
ресурстың минималды шығындары кезінде арзан жұмыс күшін пайдаланған тиімді,
ал мемлекет жұмыспен қамтылу бойынша саясатты жүргізген кезде демографиялық
жарылыс сандарын есепке алып отыруы қажет. Кейнстік өсу теориясының
қарастыратын негізгі мәселесі инвестиция мен жинақ ара қатынасы, бірақ
неоклассиктер капиталдың қорлануы мен халықтың өсуінің арасындағы тепе-
теңдікке кейінсиандықтардан бұрын талдау жасаған.
Неоклассиктер нашар дамыған экономикада нақты дуанизмді есепке алуда
оның екі компонентін бөліп көрсетеді: дәстүрлі ауыл шаруашылық және қазіргі
заманғы өнеркәсіптік сектор (2-кесте).
Дәстүрлі сектор – нашар дамыған экономика канонды вариантта. Оған
жергілікті әдет-ғұрыпқа негізделген, қарапайым технология мен шаруашылық
тәжірибесіне негізделген квази тұрақты тепе-теңдік тән.
Қазіргі секторға ҒТП жоғарғы қарқыны коммуникацияның барлық түрлерінің
тез қорқынды дамуы, әлемдік рынокпен тығыз байланыс тән. Мұнда халықтың жан
басына шаққандағы табысының жоғарлау тенденциясы байқалады.
2- кесте. Дуанистік экономика теориясы
Авторлар Экон секторлары
қазiргi кездегi дәстүрлi
У.А. Льюис капиталистiк капиталистiк емес
А.О. Хирисман дамыған солтүстiк артта қалған оңтүстiк
С. Шатц тауарлы натуралды
Дуанистік экономика концепциясында ауылшаруашылық секторы капиталистік
кезге дейінгі, ал өнеркәсіп – капиталистік кездегі өндіріс формаларымен
теңестіріледі. Дуалистік экономикалық теориясын У.А. Льюистің концепциясын
мысалға ала отырып қарастырайық.[15]
Льюистің пікірі бойынша, оның теориясы халық тығыздығы жоғары, капитал
дефицит, ал табиғи ресурстары шектеулі мемлекеттер үшін ғана қолданылады.
Льюистің концепциясында кәсіпкер – бұл капиталистік рационализация
идеясының негізгі тасымалдаушысы. Оған өзіндік инициатива және пайданы
максималдауға ұмтылыс тән. Осыған байланысты неоклассиктер үшін макро емес,
микро тәсілдеме тән, яғни фирма позициясы жағынан жеке жобалар анализі
пайдалы максималдау критерийі бойынша жүзеге асырылады. Пайданың максималды
болуы инвестицияның әртүрлі аймақ бойынша бөлінуін, ал олар өз кезегінде –
ұлттық экономиканың өсу қарқынын анықтайды 1.3сур
Жеке Критеридi Капитал Өсу
жобалар таңдау – салымдарын қарқынын
анализi кәсiпкер кәсiпорын анықтау
пайдасы бойынша бөлу
Микротәсiлдеменiң принциптiк жағдайы1.3-сурет
Льюистің кәсіпкері Шумпетердің новаторына қарағанда мүлдем өзіне ғана
тән жағдайда әрекет етеді. Яғни еңбек ресурстарының ұсынысы шексіз: егер
жұмыс күші маманданбаған болса, онда жалақыныны ең төменгі өмір сүру
минимумға теңестіруге болады.
Дамыған елдердегі еңбек рыногындағы
тепе-теңдік
SL
E
DL
L
LE
1.4-сурет
Қазіргі рыноктык экономикада жалақы еңбекке сұраныс пен ұсыныстың ара
қатынасының нәтижесі ретінде қалыптасады және нақты жалақы мен еңбектің
шекті өлшемінің теңдігімен анықталады
У.А. Льюис экономика секторларын өнеркәсіп және ауылшаруашылығына
бөледі. Оның экономикалық бағыты мынаны көрсетеді: экономиканы жаңарту үшін
ауыл шаруашылығы ресурстарды өнеркәсіпке қайта бөлу процесі қажет. Ол үшін
2 негізгі мәселе шешілуі тиіс: 1) қорлану (жинақталу), яғни жинақтарды
инвестицияға айналдыру; 2) жұмыспен қамту, яғни жұмыс күші артық сферадан
еңбекке қажеттілігі жоғары сфераға еңбекті ауыстыру. Сонымен, Льюистің
жаңартуы секторлар арасындағы материалдық және еңбек ресурстарын қайта
бөлу тәсілі болып табылады, яғни өнімділігі төмен секторды қысқарту және
өнімділігі жоғары секторды өсіру.
Жұмыс күшінің артық кезінде өнеркәсіпте еңбекті көп қажет ететін
технологиялар мен ресурстардың түрлері көп пайдаланылады. Бұл
жұмыс күшінің ауыл шаруашылығынан өнеркәсіпке ағылуына әкеледі,
нәтижесінде артық еңбек ресурстарының таралу процесі болады. Нәтижесінде
жалақы өседі, пайданың жоғары нормасы төмендейді.1.5-сур
У.А. Льюистің концепциясы бойынша дәстүрлі сектордан қазіргі кездегі
секторға ресурстарды қайта бөлу механизмі.
1.5-сурет
Бұл концепцияда өзіне тән кемшіліктері бар. Дамушы елдердегі кәсіпкер
капиталистік пайда емес, алыпсатарлық пайда алуға ұмтылады, оның
кәсіпкерлік сапасы жетілмеген, жауапкершілігі төмен. Олар тәуекелі бар
жоғары табысқа қарағанда төменгі тұрақты табыс алуға ұмтылады. Мұнда ҒТП
мүмкіншіліктері қарастырылмайды. Сондықтан қай ел капиталды және еңбекті
көп қажет ететін өндіріс түрлерін оптималды жүзеге асыратын болса, сол ел
жоғары тиімділікке жетеді.
Неоклассикалық модель өндіріс факторларының өзгеруінің нәтижеге әсерін,
яғни өндіріс функциясын да зерттейді.
– жиынтық өнімнің өсу қарқыны
– еңбек, капитал, табиғи ресурстар үлесі
– еңбек, капитал, табиғи ресурстарының
шығындарының өсу қарқыны
– ҒТП қарқыны.
Талдаудың мақсаты: капитал салудың неғұрлым тиімді құрылымын таңдап,
экономикалық өсудің оптималды бағытын анықтау. Бұл жерде Р. Солоу моделін
қарастыруға болады. Бұл қарапайым, үзіліссіз бірсекторлы экономика моделі.
Ол жабық экономикаға тән, яғни ішкі инвестиция ішкі жинаққа тең.
Модель 5 айнымалы және 5 деңгеймен сипатталады.
– ұлттық табыс көлемі
– өндірмейтін тұтыну қоры
– қорланудың жиынтық қоры
– қолда бар еңбек ресурс көлемі
- негізгі капитал көлемі.
1.
2. .
3. - қорлану нормасы.
- амортизация нормасы
- капиталдың таза өсiмi.
- уақыт.
5. , жұмыс күшiнiң пропорционал-ды
өсуiнiң коэффициентi.
Бұл модель қажетті капитал қарулығымен макроэкономикалық даму
тенденциясын және қорланудың оптималды нормасын жабуға және техникалық
прогресті модельдеуге көмектеседі. Солоу ҒТП-ң әртүрлі түрлеріне көңіл
бөледі:
1) Автономды түрі (экзогенді) – айнымалылар өзгерісіне тәуелсіз
технология өзгерісін сипаттайды, яғни кооперация, специализация,
басқару т.б. өзгерістеріне сәйкес.
2) Материалдандырылған (затталған) ҒТП – айнымалылар өзгерістерде
белсенді қатысады.
3) Нейтралды ҒТП – тепе-теңдікті бұзбайтын технологиялық
өзгерістермен анықталады, яғни қоғам үшін экономикалық және
әлеуметтік қауіпсіз.
Сонымен, Р. Солоу моделінде экономикалық өсу тек жұмыс күшінің,
капиталдың, ресурстардың және технологиялық өзгерістердің саны және
сапасымен ғана емес, сонымен бірге капиталдың қорлануымен, жинақ деңгейімен
де анықталады. Модель жинақтың, техникалық прогрестің және халық санының
өсуінің өндіріс көлемінің өсуіне қалай әсер ететіндігін көрсетеді. [16]
Кейнстік және неокейнстік бағыт экономикалық өсудің алғышарттарын
жасайды, яғни дағдырыстан қалай шығу керек, дамушы елдердің жүргізетін
саясаттарын қарастырады.
Төменде бірнеше теориялар қарастырылған.
1. Кедейліктің кемістік шеңбері теориясы. Бұл концепция нашар
дамитын елдердің экономикасына анализ жасау үш экономикалық тепе-
теңдік теориясын қолдану нәтижесінде пайда болды. 1940-50
жылдары бұл теорияның бірнеше варианттары пайда болды. Олардың
негізінде – халық санының өсуі мен экономикалық жағдайлардың
өзгерісі арасындағы арақатынас болды. Ауытқулар орташа жан
басына шаққандағы ұлттық табыстың өсу немесе төмендеу деңгейімен
шартталған. Х. Лейбейснтайнның квазитұрақты тепе-теңдік
теориясын мысалға келтірейік (1.6-сурет).
Х. Лейбейнстайнның квазитұрақты теориясы
1.6-сурет
Егер ауыл шаруашылығындағы түсімділіктің өсуінен орташа жан басына
шаққандағы табыс өсетін болса, онда мұндай үстелім халық санының өсуін
қысқартады. Лейбейнстайнның айтуынша түсімділіктің өсуі тамақтануды
жақсартады. Ол өлімпаздық деңгейінің азайып, өмір сүрудің табиғи
ұзақтығынан көрінеді. Бірақ демографиялық өсу қоғамның иелігіндегі табиғи
ресурстарға, ең алдымен жерге қысымды көбейтеді. Осылайша, жер учаскелері
бөлшектенеді, одан – түсімділік азаяды. [17]
Р. Нурксе көзқарасы бойынша капиталдың жеткіліксіздігі еңбек
өнімділігінің төмен деңгейін анықтайды, ол өз кезегінде табыстың төмен
деңгейін тұғызады. Осыдан әлсіз сатыпалушылық қабілет пайда болды және
инвестициялауға ынталандыру төмендейді. Жинақтық шектеулілігі мен капитал
салуға деген қызығушылықтық болмау жағдайында капиталдық жеткіліксіздігі
одан әрі өседі (1.7-сурет).
Бірқатар зерттеушілер артта қалушылықты институционалды шарттармен
байланыстырады, соның ішінде, ұлттық білім беру мен кәсіби даярлау
жүйесінің дамымағандығы.
Р. Нурксе бойынша Кедейліктің кемістік шеңбері
1.7-сурет
Шынында да, артта қалған экономика ұлттық білім беруге, кәсіби
даярлауға және кадрларды қайта даярлауға жеткілікті қаржы бөле алмайды.
Жалпы және арнайы білім беру жүйесінің дамымағандығы білікті мамандардың
төменгі деңгейін сипаттайды. Ол өз кезегінде еңбек өнімділігінің деңгейіне
кері әсер етеді, оның әлсіз өсу қарқыны экономиканың артта қалуының басты
себебі болып табылады. [18]
Кейнстік дәстүр бойынша Кедейліктің кемістік шеңбері табыстың төмен
деңгейімен байланысты, ол тұтыну мен жинақтың деңгейінің төмендеуіне
әкеледі. Ал тұтыну деңгейінің төмендеуі ішкі рыноктың тарылуы мен
инвестицияның өсу қарқынының төмендеуін сипаттайтын тиімсіз сұранысты
тұғызады (1.8 – сурет).
Өзін-өзі тұрақтандыратын өсуге өту концепциясын У. Ростоу
қалыптастырған, оның негізгі идеясы дәстүрлі қоғамнан батыс типіндегі
қоғамға өту негіздері У. Ростоудың осы концепцияны дамыта отырып,
экономикалық өсу сатылары теориясын қалыптастырды. Алғашында Ростоу өсудің
3 сатысын ұсынады; кейін ол оны 5-ке дейін көбейтті:
1) дәстүрлі қоғам;
2) шарықтау үшін алғышарттар жасау кезеңі;
3) шарықтау;
4) кемелдікке қозғалыс;
5) жаппай тұтыну дәуірі.
Бұл сатыларды бөліп көрсету критериі ретінде технико-экономикалық
сипат: техникалық даму деңгей; шаруашылықтың сомолың құрылымы; ұлттық
табыстағы өндірістік қорлану үлесі, тұтыну құрылымы, т.б. қарастырылған. І
сатыға – дәстүрлі қоғамға – халықтың жұмысқа қабілетті бөлігінің 75%
ауылшаруашылығында жұмыс істейтін жағдай тән.
Кедейліктің кемістік шеңбері: кейнстік интерпретация
1.8-сурет
ІІ сатыға экономиканың өнеркәсіптік емес үш сферасында:
ауылшаруашылығы, көлік, сыртқы сауда маңызды өзгерістер жүзеге асырылады.
ІІІ саты – салыстырмалы түрде қысқаша уақытты қамтиды: 20- 30 жыл.
Осы уақытқа капитал салымдары, жан басына шаққандағы өнім шығару тез
қарқында өсе бастайды, өнеркәсіпке және ауылшаруашылығына жаңа техниканы
енгізу басталады. Өсім автоматты түрде өзін-өзі ұстап тұруы үшін бірнеше
шарт оырндалуы керек: ұлттық табыстағы өндірістік инвестиция үлесі бірден
өсуі керек (min 5%-тен 10%-ке) өнеркәсіптің бір немесе бірнеше
секторларының ынталы дамуы; т.б.
IV сатыны Ростоу техникалық прогрестің ұзақ этап ретінде сипаттайды.
Осы кезеңде урбанизация процесі басталады, білікті еңбек үлесі өседі,
өнеркәсіпті басқаруды білікті басшылар жүргізеді.
V сатыда – ұсыныстан сұрынысқа, өндірістен тутынуға қозғалыс басталады.
Сонымен бірге Ростоу IV сатыны да қосады өмір сапасын іздеу, мұнда
адамның рухани дамуы қарастырылады.[19]
1 .2Экономикалық өсу модельдерi
Экономикалық өсудi мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн айтқан Д.М.Кейнс
өзiнiң еңбегiмен экономикалық ғылымда жаңа бетбұрыс әкелдi [9] Кейнс
моделі қысқа мерзімді дағдарысты экономиканы қарастырады. Оны толықтырып,
ұзақ мерзімді кезеңде қарастыруды Р. Харрод және Е. Домар тырысты. Олар
экономикалық өсуді басқаруды стратегиялық айнымалы – инвестиция көлемі
көмегімен жүзеге асыруға тырысты.
Е. Домар тұрақты капитал қарулығы және жинақ нормасы қарастырды. Өнім
шығару тек бір ресурсқа ғана тәуелді, яғни капиталға. Есептеу жеңіл болу
үшін инвестициялық лаг нольге тең деп алынады. Жиынтық сұраныс өсімі
инвестиция өсіміне тәуелді:
– шығыс мультипликаторы
– жинаққа шекті бейімділік
– тұтынуға шекті бейімділік.
Жиынтық ұсыныстың өсуі келесідей:
немесе
– капиталдық шекті бейімділігі
– инвестиция.
Капиталдың шекті бейімділігі технологиямен белгіленгендіктен, ол тез
өзгермейді, сондықтан .
Тепе-теңдік шартында , олай болса:
немесе .
Тепе-теңдік кезінде , ал және болса, онда ұлттық
табыстың өсуі қарқыны І көлемнің өсуі қарқынына тең:
.
Сонымен, табыстық тепе-теңді өсу қарқыны жинақ нормасы мен капиталдың
шекті өнімділігіне тура пропорционалды ().
Е. Домар моделі бойынша, тепе-теңдік қалып сақталу үшін инвестиция мен
ұлттық табыс бірдей қарқынды өсуі керек. Бірақ мұндай динамикасының тепе-
теңдіктің тұрақты болуы өте сирек, себебі жеке сектордағы инвестицияның өсу
қарқыны модельде берілген деңгейден ауытқып отырады.
Егер Домар моделінде инвестициялар экзогенді болса, онда Хоррод
экономикалық өсудің әлеуметтік моделін инвестицияның экзогенді функциясын
қолдану арқылы жасауға тырысты. Ол үшін Харрод Кейнстің мультипликаторын
акселератор принципімен толықтырып, кәсіпкер күтулерін енгізді. Ол бойынша
табыстың кез келген өзгерісі инвестицияның табыс өзгерісін тура
пропорционалды өзгерісін туғызады:
Кәсіпкер өндіріс көлемін ұсыныс және сұраныс арақатынасы арқылы
жоспарлайды. Ол келесідей:
– кезінде сұраныс алдыңғы уақытта ұсынысқа тең болған;
– ұсыныстан төмен;
– ұсынстан жоғары.
Сонымен осы жылдағы AS көлемін келесідей жасауға болады:
көлемi ( кезiнде):
тепе-теңдiк экономикалық өсу :
,
.
Егер, болса, онда ал кәсіпкер ағымдық уақытта осы өсім
қарқынын сақтайды:
Сонымен
немесе
Экономикадағы тепе-теңдің деңгейді қамтамасыз ететін
арақатынасын Харрод кепілді өсу қарқыны деп аталады.
Харрод Домар моделінде өсу қарқынының 3 түрі қарастырылады:
1. Табиғи өсу халық санының өсу қарқынымен анықталады;
2. Кепілденген өсу капиталдың қолда бар көлемімен шектелген өсу
қарқыны.
3. Нақты өсу еңбек пен капитал өсіміне тәуелді.
Егер нақты өсу қарқыны кепілдіден төмен болса, онда экономикалық жүйе
тепе-теңдіктен алыстайды. Егер кепілді табиғи өсуден жоғары болса, онда
еңбек ресурстарының жеткіліксіздігімен нақты өсу қарқыны кепілдіден төмен
болады, ал кәсіпкерлер өнім көлемі мен инвестицияны азайтады: депрессия
жағдайы туындайды. Егер керісінше болса, онда еңбек ресурстарының
артықшылығы инвестицияны өсіруге алғы шарт жасады: бум басталады.
Осы тек үшеуінің тепе-теңдік кезінде ғана ұлттық экономика идеалды
дамуына қол жеткізуге болады.
Хоррод және Домар модельдері бірін бірі толықтырып отырғандықтан, олар
бір модель болып біріктірілген.
Модель инвестиция мен ЖҰӨ-ң өсу қарқындарының
негiзгi арасындағы байланысты көрсетеді.
Бұл модельдің авторларының пікірлері бойынша бөлініп шыққан елдердің
модернизациясы үшін капитал көптеп құюылу керек, нтижесінде өзін өзі ұстап
тұратын өсу басталады. Мұндай ресурстарды мобильді ету ерікті түрде
шындыққа сай емес, сондықтан көңілді мемлкеттің ақша-несие және салық
саясатының нәтижесінде қалыптасатын, мәжбүрлі жинаққа аударады. Х.
Лейбейнстайнның пікірі бойынша инвестиция деңгейі ұлттық табыстың 12-15%-
тен төмен болмауы керек. Осындай итеріс, бірінші жағынан орташа жан басына
шақандағы табыстың өсу қарқынын өсіреді, екінші жағынан, шаруашылық
субъектісінің санын өсіреді, яғни орташа табыстың әрі өсуін қамтамасыз
ететін кәсіпкерлер санын өсіреді (1.2-сурет).
Орташа жан Y
басына шақ- P
қандағы N G
табыстардың
мультипликатор
күтiлетiн өсу E F
әсерi
қарқыны
C D
A
кәсiпкерлiк кызметiнiң
4% 45º B ұлғаю
қисығы (Р)
L K
jm
Х
кәсіпкерлік қызметтің
ұлғаю деңгейі
1.2-сурет
Халықтың орташа табысының өсуі сұраныс пен халықтың сатыпалушылық
қабілетін өсіреді. Сұраныстың өсуі кәсіпкерлік қызметтің дамуына стимул
береді, ол өз кезегінде мультипликатор әсерін тереңдетеді ( немесе
одан -не ауысу)[11]
Неоклассикалық және неокейнсиандық модельдердің өзара айырмашылығына
қарамастан, олар ұқсас методологияға негізделген. Институцияналдықтың
олардан өзгешелігі сапалық басқа теориялық негіздерге сүйенеді.
Шаруашылық субъектiлерiнiң санының өсуi
Табыстың Y G1 G2 G3
күтiлетiн
өсiмi
E F
C D
акселератор әсерi
A
B
шаруашылық субъектiлерiнiң
45º санының
өзгерiсi
Х
1.11-сурет
Дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық пікіріне швед ғалымы Гуннар
Мюрдальдың (1898-1987) еңбегі елеулі әсер етті. Ол батыстың үшінші әлемді
талдау бағытын сынға алды. Өйткені олардың методологиясын, нәтижесін,
дамыған елдердің жобасына дамушы едерге көшіре салу қате деп білді. Іс
жүзінде экономикалық анклавты типін – европалық өнеркәсіптің тар секторын
құру болса, кең алғанда ішкі емес, сыртқы рынокпен байланысты европалық
типтес экономика құруға ұмтылады.
Осы бағытта экономикалық өсудің негізгі элеметтерін сынау қолданылады:
нашар дамуды жою үшін технологиялық дамуды шешуші фактор ретінде қарастыру;
рынок экономикалық дамудың автоматты реттеушісі ретінде; жоспарлау
әлеуметтік мәселелерді шешу құралы ретінде. Шын мәнінде бұл факторлар
технологиялық тәуелділіктің күшеюіне, экономиканың дезинтеграциясына,
коррупцияның өсуі мен мемлекеттік бюрократизмнің күшеюіне жағдай жасайды.
Өндірістік мәселелерді шешудің қиыншылығы нақты себептерге: нашар
тамақтану мен әлсіз денсаулыққа, өмір деңгейінің төмендеуіне;
институционалдық жағдайлар мен еңбек рыногының жетілмегендігіне байланысты.
Оның ойынша, кейнсиандық бағытты бұл елдерге қолдауға болмайды. Мюрдаль
бойынша дамуы төмен болудың себебі – шетелдік капиталдың жетіспеушілігінде
емес, еңбек ресурсын толық пайдаланбауда болып табылады.
2. ҚР ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДIҢ ЕРЕКШЕЛIГI
2.1 Өндіріс тиімділігі – экономикалық өсудiң негізі
ҚР индустриялық-инновациялық дамудың 2003-2015жылға арналған
стратегиясы бойынша: Экономикалық өсудің негізгі мақсаты болып халықтың
материалдық әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
табылады. Материалдық әл-ауқатты көтеру экономикалық өсудің басты мақсаты
ретінде келесі негізгі құраушылармен нақтыландырылады:
-Халықтың орташа жан басына шаққандағы табысы. Бұл мақсатқа қол жеткізу
өз көрінісін жан басына шаққандағы ұлттық табыстың (ҰТ) өсу қарқынынан
табады.
-Бос уақытты көбейту. Бұл мақсат елдің нақты ЖҰӨ немесе ҰТ
көрсеткiштерiнде көрiнбейдi, бiрақ қажеттi игiлiктiң бiрi болып табылады.
Сондықтанда бұл мақсатты бағалау кезінде жұмыс күнінің немесе аптаның
белгілі бір қарастырылып отырған уақытта қысқаруын, қызметкерлердің еңбек
қызметтің ұзақтығын ескеру қажет.
-Халықтың әртүрлі әлеуметтік топтары арасында ҰТ-ң бөлінуін жақсарту.
Егер нақты ҰТ өсіп, дұрыс бөлінбесе, онда экономикалық өсу халықтың
көпшілік бөлігі үшін тиімсіз болар еді, себебі олардың әл-ауқаты бір
қалпында қалады немесе одан да нашарлай түседі. Сондықтанда экономикалық
даму процесінде әлеуметтік қорғаушылық принципі ұсталынуы керек.
-Өндірілетін тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсарту және
әртүрлендіру. Бұл көрсеткіш те нақты ҰТ-ға тікелей көрініс алмайды. Бірақ
жоғары сапалы және дифференцияцияланған тауарлар тұтынушылық
қажеттіліктердің қанағаттандырылу деңгейін жоғарлатады, ол өз кезегінде
тауарлар мен қызметтерге шығыстауды көбейтеді, ал олардың жиынтық мөлшері
өндірілген ҰТ көлемiн сипаттайды.[20]
Экономикалық өсу мақсаттары өндірушілер мен тұтынушылардың мінез-
құлықтың мотивтерін сипаттайды. Өндіруші үшін ұзақ мерзімде экономикалық
пайда алу болса, үй шаруашылығы үшін өз әл-ауқатын көтеру. Осы мақсатқа
жету үшін олар, біріншіден, табыстарының бір бөлігін жинақтайды, екіншіден,
өндіріс факторларының сапасын жақсарту үшін табыстарының бір бөлігін
инвестицияға жұмсайды.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаттарына қол жеткізу үшін, яғни
халықтың әл-ауқатын көтеру үшін, алдымен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу
қажет.
Кезкелген қоғамда өндіріс қажеттілікті қанағаттандыру үшін қызмет
етеді. Қажеттіліктер белсенді өндірістің даму бағыттылығын анықтайды.
Халықтың әл-ауқатын, өмір сүру деңгейін жақсарту ең алдымен материалдық
қажеттіліктерін (киім, тамақ, баспана, еңбек жағдайы, т.б.)
қанағаттандырудан, яғни материалдық өндірістің дамуынан көрінеді.
Өндірістің маңызды сипаты – бұл тиімділік. Жалпы түрде тиімділікті
алынған нәтиже мен шығындар қатынасы арқылы анықтауға болады. Егер
кәсіпорын өз қызметін барлық өндіріс факторларының минималды шығынымен
жүргізетін болса, онда өсу шаруашылық субъектінің өндірісі тиімді деуге
болады.
Өндіріс тиімділігі көбіне өндірістің технологиялық таңдауына тәуелді.
Технология өндірістің негізгі факторлары арасындағы өзара әсерді, сонымен
қатар ғылым мен тәжірибе арқылы жаңадан ашылған, адамның өндіріс
құралдарының механикалық, физикалық және химиялық қасиеттеріне негізделген
еңбек затына әсер ету тәселдерін көрсетеді.
Өндіріс тиімділігінің өсуі ресурстың шектеулі кезіндегі экономикалық
прогресін сипаттайды. Техникалық прогресс экономикалық өсудің маңызды
қозғаушысы болып табылады, мысалы, АҚШ-та ол нақты ұлттық табыстың өсімінің
үштен бір бөлігін анықтайды. Техникалық прогресс өз құрамына өндірістің
жаңа әдістерін ғана емес, сонымен қатар өндірісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz