Византия тарихының Византия тарихы, соның ішінде император
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАННЫҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ
ЕЛДІҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
1. Император Юстинианның билікке келуі және Византияның
экономикалық дамуындағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Юстинианның заң және шіркеу реформалары: мазмұны,
Нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
П. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАН ТҰСЫНДАҒЫ ЕЛДІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
1. Юстинианның Батысқа жорықтарының себептері,
нәтижелері ... ... ... ... ...30
2. Юстинианың шығыс пен солтүстүктегі соғыстарының барысы мен
Салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘБЕДИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 527-565 жылдары билік құрған Византия
императоры Юстиниан I тұсында Византия империясы өзінің дамуында үлкен
жетістіктерге жетті. Флавий Петр Савватий Юстиниан 482 жылы Жоғарғы
Македония жеріндегі Таурисий деген ауылда дүниеге келген. Ата-анасы кедей
иллирийлік шаруалар еді. Оның баласы жоқ немере ағасы император болып
тағайындалғаннан кейін інісін астанаға шақырып алады. Оған антикалық
ғылымның тамаша дәстүрлері негізінде тамаша білім береді. Юстиниан өзінің
табиғат берген дарыны мен талантының арқасында тез арада мемлекет істеріне
де араласа бастайды. 527 жылы император ағасы оны асырап алып, өзімен бірге
мемлекет билеушісі деп жариялайды. Осы оқиғадан кейін көп ұзамай, ол
қайтыс болып, ол Византия императоры болып жарияланады. Юстиниан өзі билік
құрған 38 жыл бойы ұлан-ғайыр империяның дербес блеушісі ретінде тарихи
оқиғалардың одан әрі өрбуіне үлкен әсерін тигізген ең құдіретті
билеушілердің бірі болды.
Византия,тіпті барлық ортағасырлық Еуропа тарихында Юстиниан сияқты өз
замандастарынан көзі тірісі кезінде-ақ соншалықты қарама-қайшылықты
пікірлерге ие болған бірде-бір мемлекет билеушісі жоқ деп айтуға болады.
Оның билік құрған заманы мен императордың жеке бас қасиеттері туралы түрлі
баға берген еңбектер сол кезеңдерде-ақ жарық көре бастаған. Бұл
пікірлердің бастамасы оның тарихнамашысы Прокопийдің еңбектерінен
басталады. Оның шығармаларында император аса тамаша ел басқарушы, жан-жақты
жақсы қасиеттері дамыған билеуші ретінде барынша мадақталғанымен, кейде
тіпті ең қатігез адам ретінде де барынша қараланған. Тарихнмадағы бұл
қарама-қайшылықты пікірлердің субъективті жақтарын алып тастағанда, олардың
пайда болуына император Юстиниан билік құрған заманның күрделілігі әсер
еткенін байқауға болады. Бұл өз кезегінде диплом жұмысы тақырыбының
өзектілігін айқындай түседі. Сондықтан, біз диплом жұмысымызда император
Юстинианның ішкі-сыртқы саясатын зерделейміз.
Император Юстиниан билік құрған заман саяси-экономикалық дамуының
күрделілігімен ерекшеленеді. Ол 527 жылы таққа отырған кезінде 45 жаста
еді. Ол бұрынғы құдіретті Рим империясын қалпына келтіру идеясын өзінің
тарихи миссиясы деп қабылдаған. Сондықтан бар өмірін осы идеясын жүзеге
асыруға арнаған. Шексіз билікқұмарлық оның басты қасиеттерінің бірі болғаны
белгілі. Ол өзі билік құрған кезеңде ешкімге жеке-дара шешім қабылдауға
мүмкіндік бермеген. Ол мемлекет істеріне барлық ұсақ-түйегіне дейін өзі
араласып, бақылап отырған. Император Юстинианның шіркеу реформасы, сондай-
ақ заң реформасы өз замандастары үшін үлкен оқиға ғана болып қана қойған
жоқ. Бұл өзгерістер болашақтағы тарихи дамудың бағыттарын да айқындап
берген ірі тарихи өзгерістер болды. Сондай-ақ бай тарихнамалық дәстүрі бар
грек тарихшылары сол замандарда-ақ бұл өзгерістерге қарама-қайшылықты
бағалар беріп жатты. Сондықтан бұл оқиғалар тізбегін оқып-үйрену,олардың
тарихи бағасын беру бүгінгі таңда да маңызды болып қала бермек. Себебі, бұл
оқиғалар жалпы әлем тарихының соның ішінде еуропа тарихының маңызды
кезеңін құрайды. Сондықтан, диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Византияның император Юстиниан
тұсындағы ішкі және сыртқы саясаты, оның әкімшілік және заң реформалары,
халық көтерілістері, шіркеу реформасы, соғыстары жайлы жазылған ғылыми
зерттеу еңбектері өте көп, әрі олардың басым бөлігі еуропалық авторлардың
шығармалары болып келеді. Олардың бірқатары орыс тіліне аударылған.
Зерттеуші Ш.Диль Юстиниан тұсындағы Византия өркениетінің мәселерін
зерттеген [1-2]. Византия тарихының Византия тарихы, соның ішінде император
Юстиниан билік құрған кезеңдегі экономикалық даму, оның ішкі-сыртқы
саясатының мәні, жаулап алу соғыстарының көптеген мәселелері кеңестік орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде кеңінен қарастырылған [3]. А.А. Васильевтің
Византия империясының тарихына арналған еңбегінде император Юстинианның
ішкі, сыртқы саясаты, оның шіркеу реформасы мен заң реформасы, дигестердің
маңызы, халықаралық жағдайы қарастырылған [4].
Келесі зерттеуші Ф. Успенский Византия империясының 518–610 жылдардағы
тарихына арналған еңбегінің екінші томында негізінен император Юстинианның
ішкі-сыртқы саясатының қырларын қарастырады [5].
Кеңестік зерттеушілердің ішінен Византия тарихымен, соның ішінде
император Юстинианның билік құрған кезеңіне қатысты мәселлерді тікелей
зерттеумен айналысқан белгілі ғалым З.В Удальцованың есімін ерекше атап
өтуге болады. 1967 жылы жарық көрген Византия тарихының 1-томының
Юстинианның әлеуметтік-экономикалық және әкімшілік саясаты, Юстинианның
заң шығару реформалары, Юстинианның шіркеу реформасы және империядағы
халықтық-еретикалық қозғалыс, Юстиниан тұсындағы Византиядағы халық
қозғалысы. Ника көтерілісі атты тарауларын З.В. Удальцова жазды [6]. Бұл
еңбек С.Д. Сказкиннің редакторлығымен жарық көрді, мұнда Византия
империясындағы халық қозғалыстары, атап айтқанда Ника көтерілісінің
себептері мен нәтижелері жеке талданған [6]. З.В. Удальцова Юстинианның заң
реформасына жеке монографиялық зерттеуінде арнаған [7].
Н.В. Пигулевскаяның зерттеулерінде Византияның VI-VII ғасырлардағы
Иранмен қарым-қатынастары [8] және Үндістанмен сауда байланыстарының тарихы
баяндалған [9]. Сондай-ақ аталған зерттеуші Византия империясның
дипломатиясы мен жібек саудасының V-VII ғасырлардағы мәселелерін де зерттей
отырып, император Юстиниан тұсындағы империяның сыртқы сауда
байланыстарындағы өзгерістерге ерекше тоқталады [10]. Ал, A.P.
Корсунскийдің еңбектерінде VI-VII ғасырлардағы Византияның Испаниядағы
жаулап алулары туралы мәселелер зерттелген [11].
Қазақстандық тарихнамадан белгілі ғалым, прфессор Қ.Т. Жұмағұловтың
еңбектерін ерекше атап өту қажет. Ол алғаш болып Еуропа мен Еуразия
елдерінде феодализмнің пайда болып, дамуы тарихын зерттеуде жаңа
методология мен методика ұсынды. Ол ортағасырлар тарихынаның және Батыс
еуропадағы феодализмнің пайда болуы мен дамуының мәселелеріне арналған
еңбектерін жариялаған [12-13]. Ғалым өз зерттеулерінде ерте орта ғасырлар
дәуірінде герман халықтарында орын алған феодализм генезисінің теориялық
аспектілерін зерттеді, шет тілдеріндегі нарративті деректер, археология,
этнология, антропология, сондай-ақ бірқатар жаратылыстану және пәнаралық
зерттеу материалдары негізінде бұл мәселелерге кеңінен талдау жасады.
Профессор Қ.Т.Жұмағұлов көтерген түркі халықтарының және Қазақстан тарихына
тікелей қатысы бар ғұндардың Еуразия мен Еуропадағы тарихының мәселелері
ерекше маңызды болып табылады. Гунны в Европе. К современной постановке и
трактовке проблемы, К современной трактовке истории гуннов в Европе,
Поход Аттилы в Галлию, Завоевание Аттилой Северной Италии, Ғұндардың
Галлия (Франция) жеріндегі шайқасы, Гунны в истории Евразии IV-V вв.,
Екі Рим империясын мойындатқан Аттила, Об Аттиле и гуннах в Европе атты
әр жылдары жарияланған көптеген ғылыми мақалаларында [14-21] ғұндардың
батыс еуропаға жорықтарының мәселелері тың теориялық-методологиялық
ұстанымдар жаңа қырынан қарастырылып, жаңа тарихнамалық тұжырымдар
ұсынылған. Оның пікірі бойынша бұл тарих соғыстар мен миграциялар тарихы
ғана емес, сонымен бірге Шығыс пен Батыстың көпқырлы өзара ықпалдастығының,
дәстүрлер мен мәдениеттер синтезінің үлгісі болды, дәл осы синтез орта
ғасырлар дәуіріне өтуде сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық-мәдени
қатынастардың қалыптасуында маңызды салдарларға алып келді. Бұл тұжырымдар
өз кезегінде біздің бітіру жұмысымыздың тақырыбына қатысты көптеген
мәселелерді, атап айтқанда Византия империясының әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы феодализмге өту кезеңінің ерекшеліктерін түсінуге, император
Юстинианның ғұндарға қарсы соғыстарының себептерін, нәтижелерін жаңа
қырынан талдауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының деректік негіздері: Император Юстиниан тұсындағы елдің
ішкі, сытрқы саяси жағдайы туралы жазба деректер тобын сол замандарда
жазылған византиялық тарихшылардың еңбектері құрайды. Олардың ішінде
Прокопий Кесарийскийдің еңбектері ерекше тұр. Император Юстиниан тұсындағы
оқиғалардың кең көлемді көрінісі оның Юстиниан соғыстарының тарихы атты
551 жылы жарық көрген шығармасында толық жазылған. Сондай-ақ императордың
готтарға қарсы соғысы да арнайы шығармаға арқау болған [22]. Осы еңбегінен
он алты жыл өткеннен кейін Юстинианның құрылыстары туралы трактат еңбегін
жазады. Осы еңбегінен кейін тарихшы қала префекті деген жоғарғы лауызымға
ие болады. Прокопийдің бұл еңбектерінде Юстинан аса мадақталып көрсетілген.
Бірақ тарихшының императордың қатал саясатына еген оппозициялық
көзқарастыра оның 550 жылы жазылған Құпия тарих деген еңбегінде айқын
көрінген [33]. Бүгінде зерттеушілер дәл осы Құпия тарихтың мәліметтері
негізінде император Юстиниан тұсындағы қарапайым халықтың ауыр тұрмысы,
олардың ипмераторға қарсы халықтық қозғалыстары туралы білуге мүмкіндік
алып отыр.
Юстинианның билік құрған жылдарындағы Византияның халықаралық
байланыстары туралы құнды мәліметтерді сол замандағы дипломатардың
еңбектері құрайды. Олардың бірі Петр Патрикий еді. Бірақ оның еңбектері
толық сақталмаған. Оның Елшілікте туралы деген еңбегі Константин
Багрянородныйдың шығармалары арқылы жеткен.
Юстиниан заманындағы келесі бір тарихшы – сириялық Ноннос өзінің
шығысқа, Араб елдері мен Эфиофияға сапары жайлы құнды шығарма қалдырған.
Бірақ бұл шығарма бізге тек үзінді түрінде жеткен.
VI ғасырдағы тамаша тарихшылардың бірі – Агафий Миринейский (53637-582
жж.) өз еңбектеріде Юстинианның билі құрған заманын екі кезеңге бөлеі.
Алғашқы кезең батыстағы жемісті жеңістер кезеңі. Ал екінші кезең автордың
пікірінше VI ғасырдың 50-60-шы жылдарын құлдыру кезеңі деп белгіленген.
Агафий императорды ішкі саясатағы кемшілітері үшін сынға алады. Император
Юстиниан дәуіріне қатысты тарихи дерекердің келесі тобын сол замандағы
хронистердің еңбектері, георгафиялық, әкімшілік, әскери құрылыс жайлы
трактаттар, заңнамаларға қатысты ескерткіштер құрайды.
Диплом жұмысының хронологиялық шегін Византия императоры Юстинианның
билік құрған жылдары, атап айтқанда біздің заманымыздың 527-565 жылдары
құрайды. Император Юстиниан өзі билік құрған 38 жыл ішінде тек қана
Византия тарихында ғана емес, ондай-ақ жалпытарихтың дамуына өз әсерін
тигізген тарихи оқиғалардың себепкері болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Император Юстинианның (527-565
жж.) билік құрған жылдарындағы Византия империясының ішкі және сыртқы саяси
дамуының мәселелерін зерттеу диплом жұмысынң басты мақсаты болып табылады.
Айқындалған мақсатымызға жету үшін төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Император Юстиниан тұсындағы Византияның экономикалық дамуының
мәселелерін қарастыру;
- Юстиниан жүргізген заң және шіркеу реформаларының сипаты мен
нәтижелерін сараптау;
- Юстинианның Батысқа жорықтарын қарастыру арқылы оның сыртқы
саяатындағы жетістіктері мен салдарларын айқындау;
- Император Юстинианың шығыс пен солтүстүкте жүргізген соғыстарының
нәтижелерін талдау.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар
негізгі екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және пайдаланған деректер мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАННЫҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ ЕЛДІҢ
ІШКІ ЖАҒДАЙЫ
1. Император Юстинианның билікке келуі және Византияның экономикалық
дамуындағы ерекшеліктер
Жаулап алушылар тарапынан талан-таражға түскен Батыс империялар
варварлық корольдіктер конгломератына айналған тұста Византия аздап
экономикалық және саяси тұрақтылық арнасына түскен болатын. Анастасия
император тұсынан бастау алған экономиканың өрлеуі Византия экономикасының
Юстиниан тұсында да жақсы дамуына алғы шарт болды.
45 жасында билікке келген Юстиниан мінезінің басты ерекшелігі билік
құмарлығының арқасында ол елдің барлық мәселесіне араласып, басқаларға өз
еркімен шешім қабылдауға мүмкіндік бермейтін. Юстиниан туралы айтқанда оның
күн демей, түн демей қажырлы еңбек еткендегі, аз ұйықтап, аз тамақ
ішкендігі, уақытының басым бөлігін саяси және экономикалық мәселелерге
арнағандығы туралы мәліметтер көп [6, 219 б.].
Юстиниан өкіметінің қалалармен сауда-қолөнер тұрғындарына қатысты
саясаты қиын болды және жиі өзгеріп тұрды. Византия экономикасында қолөнер
өнеркәсібі мен алыс шалғайдағы елдермен сауда Юстиниан тұсындағыдай бұрын
белең алмаған болатын. Тіпті, елдің саудада ұстанған саясаты мен
дипломатиялық қатынастағы ұстанымы бір-бірімен тығыз байланысты болған
емес. VI ғасырларда саудагердің де, христиан дінінің миссионерінің де
қызметін атқарған византия дипломаттары жаңа сауда жолдарын іздеуде Африка
континентінің түкпіріне, Азия елдеріне, Кавказ бен Қырымға дейін жеткен
болатын.
Константинополь ол кезде әлемдік сауданың жүрегі іспеттес еді. Себебі,
Европа мен Азия товар айырбасын бақылап отырған болатын. Империяның ірі
экономикалық орталықтарына сондай-ақ, Египеттегі-Александрия, теңіз
жағалауындағы Сириядағы - Антиохия, Эдесса, Эфес, Смирна, Никея, Кіші
Азиядағы - Никомедия, Финикиядағы - Тир, Бейрут, ал Византияның европалық
бөлігінен Фессалоника, Коринф, Патры, Фивы сияқты қалаларды да жатқызуға
болады. Елде, ең алдымен, оның бай қалаларында қолөнер өндірісі дамыды.
Құрылыс техникасы жетілдірілді. Соның арқасынд, Юстиниан ғажайып храмдар,
сарайлар, шекаралық аймақтарда қорғаныс құрылыстарын салдырды. Құрылыс
техникасының жетілуі архитектураның дамуына түрткі болды. VІ ғасырда металл
өңдеу ісі жақсара түсті. Оған себеп болған жайттардың бірі – Юстинианның
әскери істі дамытуы мен соған сәйкес қару-жарақ өндірісін дамытуы еді.
Техниканың дамуы сонымен қатар, тоқыма ісінде де (Сирия, Финикия,
Палестина, Кіші Азия, Египет) көрініс тапты [4, 56 б.].
Юстиниан тұсындағы Византия империясы көптеген елдермен, халықтармен
сауданы жандандыра түсті. VІ ғасырда Византия экономикасында жетекші
рольдердің бірін шығыспен сауда алды. Византиядан басқа елдерге ертедегідей
қолөнер бұйымдары, соның ішінде, Кіші Азия, Сирия, Египеттің тамаша мата
мен жүн маталары, әсемдік бұйымдарының керемет туындылары, сол кездегі ең
тамаша шыны ыдыстар, тері бұйымдары, сондай-ақ, темір, астық, шарап,
наркотик, папирус шығарылып отырды. Олардың орнына византия саудагерлері
(көбінесе Египет және Сирия) шығыстан жібек мата шығаратын құрттарды
(құпия жолдармен), піл сүйектерін, қымбат тастар, маржан, бұрыштар мен
дәмдеуіштер, қара ағаш, бояғыштар және құлдар алып келетін. Байлық пен
әсемдікке құмар Византия сарайы мен ақсүйектері әсіресе жібек саудасын
дамытуға көп көңіл бөлген. Бірақ, бұл салада бірқатар қиындықтар туындайтын
[8, 32 б.].
Қытаймен арадағы сауда парсы көпестеріне тәуелді еді және бейбіт кезде
Иран тарапынан көп салым талап етілсе, Сасанидтермен соғыс кезінде қауіп
көп болатын. Көбінесе, парсыларға салым алтынмен төленгендіктен, Византия
өкіметін империя алтынының сыртқа көптеп шығып жатқандығы қынжылтатын.
Қытайға апаратын құрғақтағы жолдар Иран арқылы өтсе, Үнді мұхитының теңіз
жолдары Парсы шығанағымен мен Тапробонай (Цейлон) аралымен байланысты
бақылаушы парсы көпестерінің қолында болды.
Византия көпестері мен дипломаттары тырысқанымен парсыларды
Тапробаннан ығыстыра алмады. Сонда, Юстиниан өкіметі Қытаймен тікелей садуа
орнатуға тырысып, өз көпестерін Аксум билеушілері мен химьярит мемлекетінің
көмегімен Үндістанға (Қызыл теңіз арқылы) теңіз жолдарымен қамтамасыз
етпекші болды. Бірақ, эфиоопия көпестері де, византия көпестері де
парсылардың Үнді мұхитындағы гегомониясын сындыра алмады.
Сонымен бірге, Византия өкіметі, Қырымдағы –Боспор мен Херсон
форпостары мен Кавказды пайдаланып Қытаймен құрғақ арқылы сауда жолдарын
орнатудың әдістерін де іздестірді. Мұнда Византия көпестері Евксин портының
солтүстігіне қарай мекендеген дала халықтарымен сауда қатынастарын орнатуға
тырысқан еді. Осы тұста, Византияның Кавказ бен Қара теңіз маңы
халықтарымен сауда қатынастары дами түсті. Оларға да жүн, бал, тері, мал,
құлдар шығарылса, мата, темір, астық, май, тұз, тұздалған балық әкелінді.
Византия елшілігі ендігі жерде Иран мен Солтүстік Кавказға дейін билік
етуші түркілер арасындағы өзара жауластықты пайдаланбақшы болады. Мұндағы
Византияның көздегені – парсы көпестеріне зияны тиетіндей саудада
түркілермен одақ құру еді. Тіпті кейде кейбір батыл саудагерлер Қытайға
апаратын Қара теңіз жағалауы арқылы Орталық Азияға өтетін құрғақ жолдарды
да пайдаланбақшы болды. Бірақ, қиындықтар көп болғандықтан діттеген
мақсатына бәрі бірдей жете бермейтін [9, 45 б.].
Сауда жолдарын іздеу мен Византия көпестерінің көзқарасын жақтау,
Юстиниан тұсында мемлекеттік саясаттың бір бөлігіне айналды.
Византияның үлкен жетістіктерінің бірі- Қытай құпия сақтап келген жібек
мата өндіру технологиясын игергендіктері болды. Аңыз бойынша, екі
несториандық монахтар өздерінің таяқтарының діңгегіне жібек құртын алып
шығып, Византияда жібек өндірісінің негізін қалаған. VІ ғасырда оның
орталықтары Сирия мен Финиккия болды. Антиохия, Тира, Бейрут жібек
шеберханалары уақыт өте келе танымал бола бастады. Жібек мата тоқудың ірі
шеберханалары Юстиниан тұсында тіпті Константинопольде де ашылған болатын.
Жібек өндірудің маңызын түсінген Византия өкіметі оған мемлекеттік
монополия орнатты және көп ұзамай императорлық жібек тоқу шеберханалары
табыстың басты бұлағына айналды [10, 13 б.].
VІ ғасырда Византия экономикасында маңызы жағынан келесі сатыда Батыспен
сауда тұрды. Батыс Рим империясының құлауы оған үлкен соққы берген
болатын. Византия көпестері бұрынғыдай Италия, Галлия, Испания
корольдіктеріне, Солтүстік Африкаға шығыс маталарын, киім, шыны ыдыстар,
күміс бұйымдар, қымбат тастар, Сирия шараптарын шығарып тұрғанмен де
Жерорта теңізімен сауда байланыстарын дамыту қиын жағдайда еді.. Жерорта
теңізіндегі Византия сауда кемелеріне вандалдардың әскери кемелелрі қауіп
төндіріп тұрды, тіпті, грек көпестері варварлар корольдігінде де қудаланып
та тұрды.
Византия көпестері, соның ішінде Константинополь, Антиохия, Александрия
қалаларының бай көпестері Батыспен сауданы жандандыруға мүдделі еді. Олар,
Жерорта теңізінде емін-еркін жүзуді армандайтын. Дегенмен, Византияның
сауда-қолөнер таптары көбіне Юстиниан өкіметіне қолдау көрсетіп тұратын.
Көпестер қимаса да әскери шығындарға қыруар ақша төлеп тұратын. Себебі,
саудагерлерге Батыс пен Шығыстағы сауданы дамыту үшін күшті орталық
биліктің қолдауы қажет етеді. Солай болғанмен де, бай саудагерлер арасында
Египет пен Сирия тәуелсіздігін армандаған оппозициялқ топтар да болғандығын
байқауға болады. Мысалы, Прокопийдің, Юстиниан тұсында тауарларға
салынатын кедендік салық, кемелерден жиналатын алымдар жоғары болғандығы
туралы мәліметтер келтіреді. Сондықтан да өкіметтің саудагерлерге
байланысты саясаты жиі өзгеріп тұрған [10, 21 б.].
VІ ғасырда империяда экономиканың тұрақтануында маңызды роль ойнаған
салалардың бірі-құрылыс болды. Ол туралы мәліметтерді Прокопидің Трактат о
постройках аты еңбегінен және де басқа да жазба деректерден алуға болды.
Өкіметтің қолдауымен Византияда тек храмдар мен сарайлар ғана емес, сонымен
қатар, қорғаныс құрылыстары да салынып, ескі қала орындарында жаңа қалалар
бой көтерді. Әсіресе, жақын аймақтардағы дамбаларға порттар мен бекіністер
салу қолға алынды. Құрылыстар мен қалалар сала отырып, Юстиниан өзінің
атаққұмарлығын тағы да дәлелдеп отырды. Олай дейтініміз, Византияда немесе
басқа да жерлдерде салынған қалалар не императордың не әйелі Феодораның
атымен аталып отырған. Әсіресе Юстиниан құрылысты дамытуда өз еліне көп
көңіл бөлген. Мысалы, өзі туып өскен Бедериан деген жер үлкен қоғамдық
ғимараттар көмкерген жайқалған қалаға айналған. Оған Бірінші Юстиниан аты
берілген болатын. Сонымен қатар, құрылыс ісінің дамуы қара халықты,
әртүрлі қолөнершілерді жұмыспен, айлықпен қамтамасыз етуге көмектесті.
Бірорталыққа бағынған мықты мемлекет құруды көздеген Юстиниан бастаған
өкімет мемлекетті бақаруда реформа жасауды қажет етті. Орта және ұсақ жер
иеленушілер, саудагерлер мен қолөнершілер, ауыл тұрғындары мен қала халқы,
бюрократиядан қысым көргендіктен, әкімшіліктегі жұмыстарды ретке
келтіретін, әділдік орнататын реформаларды күтті. Және Юстиниан сондай
деңгейдегі реформаларды жүргізе алды.
Ең алдымен, әкімшіліктің ең үлкен әділетсіздігі- мемлекеттік қызметті
сатуға соғыс жарияланды. Өйткені, Юстинианға дейінгі тұста, елде дәстүр-
қызмет дипломы үшін төлем және суффрагий - қызметке тағайындайтын адамға
беретін пара сияқты екі түрлі алым болатын. Ал,сол қызметке отыру үшін
қыруар ақша төлеген басшы провинцияға келе салысымен елді қатаң түрде тонай
бастайтын. Осының барлығы қарапайымдар менорташалардың жағдайын қатты
қиындатты [6, 221 б.].
535 жылы әкімшілік реформалардың бастауы болған коррупцияға қарсы заң
қабылданды. Бұл заң арқылы Юстиниан суффрагийді жойып, дәстүр үшін
арнайы такса бекітті. Әрбір қызметкерден қолдарының таза болуын талап
етті. Пара алу аяусыз қудалана бастады. Провинциялардың басшыларынан
әділдікпен басқара отырып, мемлекеттік салықтардың қазынаға уақытында түсіп
тұруын қадағалау талап етілді. Пара алушылықты тоқтату мақсатында айлық
та көтерілді. Дегенмен, реформалар күткен нәтижені бермеді. Сол себепті
Юстиниан өмірінің соңына дейін әкімшіліктің сатқындығымен күресіп өтті.
Ал, 536 жылы империяның әкімшілік құрылымы туралы реформа қабылданды.
Бұл реформаның мәні – мықты біріккен территориялар құру мақсатында,
провинциялар біріктіріле бастады, яғни, екі провинция бір басшыға бағынды.
Осылайша, Еленопонт пен Понт Полемонский, Македония мен Дардания,
Пафлагония мен Гонориада біріккен болатын.
Юстинианның ел басқарудағы енгізген өзгерістерінің бірі - қаржы
саясаты болды. Билікке келген ол, өзінің қол астындағыларын өзінің
кеңпейілдігімен, ашықтығымен таң қалдыру мақсатында, ел астанасында
қыруар қаржы бөліп, халлыққа арнап үлкен ойын өткізді.
Қазынадан, табиғат апатына ұшыраған аймақтарға көмектесіп, жаңа құрылыс
орындарын салып беру үшін қаржы бөліп тұрды. Бүкіл елде қайырымдылық
мекемелері: ауруханалар, қарттар үйі, қонақүйлер салынып, жолдар, көпірлер,
су цестерналары күрделі жөндеуден өткізілді [6, 222 б.].
Бірақ көп ұзамай қаржы тапшылығы Юстинианды бар күшін салықтарды
төмендетуге емес, керісінше жаңа табыс көздерін іздеуге итермеледі.
Соғыстар, кең құрылыс жұмыстары, дипломатия сарайларды әсемдеу елді қаржы
дағдарысына алып келді.
Тығырықтан шығу жолы - алым-салықты көбейту болды. Қаржы реформаларының
қажеттілігі туды. Оларды жүзеге асыруда Юстиниан мықты қаржыгер –Иоанн
Капподокийді тапты. Ұзақ уақыт бойы ол елдегі барлық қаржылық және
әкімшілік істерді өзінің қолына алды. Капподокий жүзеге асырған қаржы
реформалары екі ұшты болды. Бір жағынан, ол қаржылық және әкімшілік
басқаруды орталықтандыруға ұмтылды.
Қаржы әкімшілігінің жұмысын салықтың жекелеген адамдардың қолына емес,
мемлекетке түсуін қамтамасыз ететіндей ғып ұйымдастыруға тырысты. 528 жылы
әкімшілік басшыларға өздері қызмет ететін жерлерден жер сатып алуға тиым
салатын қатаң құжатқа қол қойылды. Бірақ, қазынадағы ақшаның
жетіспеушілігі қазына толтырудың жаңа жолдарын іздеуді талап етті. Ең
алдымен, император домендері мен фиска иелерінен алынатын кірістерді
өсіруге тырысты. VІ ғасырдағы император иеліктері өкіметтің саяси
қарсыластарының жерлерін тартып алу, бос жерлерді қосып алу есебінен
өсіп отырған болатын. Олар әсіресе, Египетте, Сирияда, Палестинада, Кіші
Азияда көп болды. Олардың кірісін өсіру мақсатында Юстиниан 531 жылы
мемлекет пен мемлекет мүлкін басқару жүйесіне өзгеріс енгізді.
Мемлекет үшін қосымша пайда көзі ретінде Капподокий – жанама салықтарды
мен қосымша төлемдерді өсіруді енгізді. Соның ішінде, тиімділігі жағынан
бірінші орында сауда монополияларының түсімі болды. Бұрында болған бұл
саясатты Юстиниан тоқтатқан болатын. Оның мәні – сауда корпорацияларына
монополиялық құқық беру үшін мемлекет олардан арнайы төлем алатын. Ол -
монополиум деп аталатын. Бұл саясаттың да қайшылықтары көп болды.
Себебі, монополия құқына ие болған сауда корпорацияларынан мемлекет көп
мөлшерде алым алып тұрды. Саудагерлер тауарларға бағаны өздері қою құқына
ие болғаннан кейін бағаны жөн-жосықсыз өсіре берді. Ал, бұл өз кезегінде
сатып алушыларды тығырыққа тіреді. Прокопий өз мәліметтерінде ол туралы:
тауарға монополия енгізгеннен кейін алғашқы қажеттілік маңызды тауарлардың
бағасы үш есеге өсті. Ол, жағдайы нашар, мұқтаж жандар үшін өте ауыр тиді
- деп жазған [23, 11 б.].
Әсіресе тұрғындар үшін нанға монополия қиын тиді. Соынмен қатар, жібек
мата өндірісіне, әсемдік бұйымдарына да монополия өсті. Осындай өзгерістер
кесірінен ұсақ қолөнершілер тақырға отырды, әсіресе Финикия қалаларында.
Юстинианның мықты деген қаржы министрі мұнымен тоқтамай, ақша табудың
басқа да әдістерін ойластырды. 528 жылы Авидос пен Иерондағы теңіз
полициясы станциялары кедендерге айналдырылды. Көпестермен
навикулярийлерден бұл жерде өте жоғары кедендік төлемдер алынып отырды.
Кейінірек, саудагерлердің тіпті қала айлақтарына кіру үшін төлейтін
алымдары да өсірілген болатын.
Юстиниан тұсында тұрғындардан нанды күштеп сатып алу –Синонэ кең етек
алды. Ең алдымен нанды тек егінге бай провинциялардан ғана алу ережесі
бұзылды. Енді нанды күлкілі арзан бағамен сатып алу басқа егіні жоқ
аймақтарда да ж.үзеге асырыла бастады. Ал, олар талап етілген нан көлемін
табу үшін астықты басқа аймақтардан сатып алуына тура келді. Прокопидың
айтуы бойынша синонэның енгізілуімен салық көлемі бұрынғыдан 10 есеге өскен
болатын.
Империяда төтенше жағдайда қалалардан жиналатын қосымша салық-диаграфэ
де сақталған болатын. Юстиниан тұсында мұндай салықтар тіпті қосымша салық
ретінде жүйелі алынып тұратын болды. Тұрғындарға ауыр тиген осындай
салымдардың бірі –Юстиниан тұсында тәжірбиеге енген эпиболэ кең етек алды.
Ол - босқа жатқан жерлерді қосып алғаны үшін алынатын салық еді. Бос жатқан
жерлерді көрші жақын жатқан иеліктерге күштеп қосып, сол жерлер үшін
иесінен салық алым жинап тұрды. Көбіне бұл жерлер жарамсыз, қолайсық жерлер
еді. Прокопий ол туралы да: эпиболэ- иеліктер иелерін өмір сүру
мүмкіндігінен айырған күтпеген чумадай болды-деп жазды [23, 31 б.].
Византия халқының наразылығын тудырған келесі салық түрі - ауа салығы
(аэрикон) болды. Иоанн Капподокий билігі тұсында мемлекеттік шығындар
қатаң түрде үнемделді. Мемлекеттік почтаны қамтамасыз ету де қысқартылды.
Әскери шығындар бақылауға алынды, солдаттарды айтеуір ақша төлемеу үшін
қызметтерін өсіріп отырды. Осылайша, Юстинианның қаржы саясаты елдегі
көтерілістердің басталуына себеп болды.
VІ ғасырда экономикалық маңызға ие болған салалардың бірі- құлиенушілік
болды. Византияның жекелеген аймақтарында құлиеленуішілктің деңгейі де
әртүрлі болды. Оның кең тараған аймақтары Греция, Кіші Азияның батыс
бөлігі, Сирия, Египет, Киренаика болды. Юстинианның жаулап алу жорықтары
құлдардың санынның өсуіне ықпал етіп тұрды. VІ ғасырда құл саудасы да
дами түсті. Құлдардың басым бөлігі Қара теңіз жағалауы елдерінен, Шығыс
Европа мен Каваказдан әкелінетін. Ал, Шығыспен Жерорта теңізі елдерімен
де құл саудасы жүргізілді.
Құл саудасының кең етек алуы оны қатаң реттеуді қажет етті. Юстиниан
заң шығарушылығы құлдарға нарықтық баға бекітті- мамандғына 20 дан 70
номисмаға дейін. Прокопидйің Солтүстік Африкада бір құлды 50 алтын
номисмаға сатып алғаны туралы мәліметіне сүйене отыра бұның рас екндігіне
көз жеткіземіз. Өкімет құладарды кіргізуге рұқсат беру үшін сауда
салымдарын алып отырды. Авидос пен Иеронда құлсаудагерлерінің салымдарын
бақылайтын арнайы кедендер құрылды. Иерон арқылы құлдар Шығыс Европа және
Кавказ елдерінен, Авидос арқылы –Жерорта теңізі облыстарынан әкелінді.
Құл сатарда саудагер оның этникалық шыққан тегін көрсетуге тиіс болды.
Византия ақсүйектері бостандық сүйгіш және жауынгер варвар тайпаларынан
алғылары келмейтін. Құлдың кемшіліктерін жасырғаны үшін саудагерге штраф
салынатын. Саудагер құлдың қырсықтық, қашқындық сияқты қасиеттері буралы
міндетті түрде ескертуі қажет болды. Ол қасиеттері үшін құлдың бағасы
төмендетілді. Заң бойынша империяның туған құлдарын басқа елге сатуға тиым
салды.
Құл саудасымен қатар, кедейлердің өздері мен балаларын сатуы етек алды.
VІ ғасырдағы египет папирусында қарызын өтеу үшін ағасының туған
қарындасын кредиторға құлдыққа бергендігі туралы жазбалар да кездеседі.
Құл еңбегі ауыл шаруашылығында да қолөнердеде кеңінен пайдаланылды.
Юстиниан заңдарында ауыол мен қала құлдарының арасында айырмашылық болған.
Қолөнерде пайдаланылатын маманданған құлдар оқымаған құлдарға қарағанда
жоғары бағаланды. 531 жылы Юстиниан заң арқылы құлдарға төмендегідей баға
бекіткен: ешқандай өнерге үйретілмеген ересек құлдар жынысына қарамай 20
номисма (балалар 10номисма); қолөнер білетін құлдар 30 номисма; рим
құқықтарын игерген нотариус құлдар -56 номисма; дәрігер немесе акушер құл –
60 номисмаға дейін бағаланған.
Заң құлдарға армияға баруға тиым салды. Дегенмен, 529 және 531 жылдары
өкімет қожайыны рұқсат еткен жағдайда әскерге барған құлдарды құлдықтан
босату туралы үкім шығарды [6, 236 б.].
VІ ғасырда құл еңбегін пайдалануда айтулы өзгерістер болды және олар
Юстиниан заңдарымен бекітілді. Әсіресе пекулий кең таралды. Сонымен қатар,
VІ ғасырда колондар секілді тұрғындар категориясы кең тарала бастады.
Олардың санының өсуі империя территориясына варварларды қабылдаудан
басталды, олар колондар деп аталды. Кейде шаруалар да колондарға айналып
отырды. VІ ғасырдағы колондар ерікті болғанымен олардың мүліктік құқықтары
ескерілмейді. Ерікті колон қожайынынан басқа бір жериеленушіге қашып
кетсе, онда ол кері қайтарылған. Ал, егер қашып кеткен колон шіркеуге барып
пана тапса, онда ол заңдық негізде үш жылда ол клирге өте алатын. Мұндай
жағдайда қожайыны колонға деген құқынан айырылатын болған. Дегенмен,
қожайын колон қайтара алмаса да оның мүлкін кері талап етуге құқы болды.
Басқаша айтқанда колоннан гөрі олардың мүлкіне толық құқылы еді.
Кей жағдайда колондар да ауыр жұмыстар үшін құл ұстаған. Колондар
салықты уақытында төлемеген жағдайда чиновниктер олардан жұмысшы малдары
мен құлдарын тартып ала алған. Егер, колон қандайда болмасын бір жағдайда
шаруашылықты дұрыс жүргізе алмаса, онда иесі колонға тиесілі жерін оның
мұрагеріне, ал мұрагері жоқ жағдайда басқа жериеденушіге беруге құқылы
еді. Колондардың жағдайы әр аймақта әртүрлі болды. Египет папирустары
мәліметтеріне сүйенсек, колондар мүліктік сипаттағы келісімдер жасай алды,
мысалы, мүлкін кепіл ете отырып, ссуда алу сияқты.
Юстиниан заңдары бойынша иесі өз иелігін сол жерде жұмыс жасайтын
колондарымен бірге ғана сата алатын. Колон-энапографты жерсіз сатуға тиым
салынды. Ал, сатып алған иелеріне ол жерден колондарды қууға олардың
орнына өз адамдарын жұмыс істетуге тиым салынды.
Колондар салық төлеуші таптың қатарына жатты. Олар, мемлекеттік
салықтар мен қатар, бекініс, жол, дамба құрылысына, каналдар тазалау мен
суғару жүйелерін құруға арналған шығындар үшін қосымша міндеткерліктер
атқарды. Тек қана император сарайындағы колондар ғана мұндай қосымша
төлемдерден босатылды. Бірақ ол жер салығын төлегенмен, мемлекеттік
амбарға нан өткізу сияқты ауыр салықтан да босатылды.
Салықтардың басым бөлігін тіркелген колондар төлеген. Олар
қожайындарына, солар арқылы қазынаға және жан салықтарын төледі. Салық
төленбеген жағдайда чиновниктер колондарды жерлерінен қуып, мүліктерін
тартып алып құл деңгейіне дейін түсірген. Бұрынғыдағыдай VІ ғасырда да
жериеленушілер өздері колондардан тиесілі салықтарды жинап, қазынаға апарып
беретін. Кей жағдайда жер магнаттарының колондар салықтарын өздері
пайдаланып қоюына байланысты колондарды тақырға отырғызып, мемлекетке
зиянын тигізіп отырды. Осыған байланысты заң жекелеген ерікті колондарға
салымдарды өздеріне төлеуге рұқсат етті.
Мемлекеттік салықтармен қатар, колондар жер пайдаланғаны үшін иелеріне
де ақшалай, заттар төлемдер төлеп тұрған. Сонымен бірге астық жинау
науқанында қожайынның иелігінде де жұмыс істеген. Дигестерде кейбір
провинцияларда колондардың қожайындарына берген үлестері бүкіл астықтың
жетіден бір, бестен бір бөлігін құраған [6, 234 б.].
Бұрынғы кезге қарағанда, VІ ғасырда колондардың заттай салығының көлемі
өсіп отырған.Египетте, папирус мәліметтеріне сүйенсек, колондар өздеріне
тек астықтың бестен бір бөлігін ғана алып қала алған. Сондықтан да
колондар көп жағдайда өз оброктарын төлей алмай, тіпті бір жылдан екінші
жылға қалдырып отырған. Оысының бәріне қоса шіркеу иелігінлегі колондардың
шіркеуге де сало, қаз, тауық, бал, сүт сияқты өнімдерден арнайы өткізіп
тұрған және де аптасына бір күннен үш күнге дейін барщина өтеуге мәжбүр
болған.
Юстиниан заңдарында қарасақ, қай жағдайда болмасын колондардың құқын
төмендету көзделгенін байқауға болады. Себебі, ерікті колондардың өздері
еріктерінен айрыла бастаған болатын. Заң жүзінде олар ерікті деп
танылғанымен, шын мәнінде олар одан ары тәуледілікке түсіп отырған. Ал,
тәуелді адам- негізінде өзінің бостандығынан айрылған.
VІ ғасырда Византия өкіметі провинциялардағы жерлердің босап қалмауы
үшін үлкен жұмыс жүргізуі қажет болды. Жериеленушілердің босап қалған
жерлерді игеруге тартатын түбегейлі шаралар қажеттілігі туындады. Осы
мақсатта Юстиниан заңдарында ұзақ мерзімді жалға беру институтын –
эмфитевсисті қорғайтын баптар ерекше ескерілді. Эмфитевтерге қойылған басты
талап – канон төлеумен қатар, ұзақ мерзімге жалға алған жерді игеруді
жақсарту болды. Кей жағдайда Юстиниан эмфитетге жалға алған жерлердегі
құлдарды еркіндікке жіберіп, шаруашылық жүргізудің жаңа жолдарына көшуге
рұқсат етілді. Жалға берілген жерлердің көлемі әртүрлі болды.
Эмфитевтердің қатарында ең бай деген адамнан бастап орта тапқа дейін жата
алды. Бірақ, эмфитевтер көбіне, жағдайы жақсы орташа жер иеленушілерден
тұрды. Жер иеленушілер мен құлиеленушілерге қамқорлық көрсете отырып,
Юстинаин олардан батысқа жорығы жағдайында қалтқысыз қолдау көрсетуді
талап етті. Бұл тарапта, ол атадан келе жатқан Рим жерлерін қайтару
идеясымен ұштастырды. Әлі де болса патриоттық сезімде жүргендер бұл іске
білек сыбана кірісті. Осының барлығы алғашқыда Юстинианның соғыс
жоспарларының қолдау тапқан себебін көрсетеді. Ал шындап соғыс шығындары
мен өлім-жетім көбейген сәтте ел есін жия бастады. Бірақ бұл жағдайға
Византия өзіміз жоғарыда қарастырғанымыздай, Юстиниан билігінің соңына
келді.
Өз саясатын қолдайтын басқа да одақтастар іздеген Юстиниан шіркеумен
келісімге келді. Оның экономикалық саясатында маңызды орындардың бірін -
шіркеу жерлерін қорғау шаралары алды. Юстиниан шіркеу мен монастырьлерге
біршама артықшылықтар берді. Мысалы, шіркеу немесе монастырь жерлері
көптеген салықтардан босатылды. Осының барлығы үшін Юстинаин шіркеуден
толық қролдау көрсетумен қатар, халықтың санасына әсер етуді талап етті.
Сонымен қорыта келгенде, Византия империясының экономикасы көбіне ел
мүддесінен ескермей, әлеуметтік таптар есебінен жүргізілгендігін байқауға
болады. Юстинианның әлеуметтік-экономикалық саясатындағы келесі
тенденцияларды байқауға болады: сенаторлық жер иелеріне қарсы салмақ
ретінде Юстинаин өз жағына орта әлеуметтік топтарды, діни қызметкерлерді
тартуға тырысқандығын; кей жағдайда сауда-қолөнер топтарын тарту. Дегенмен
Юстинианның мықты әлеуметтік тірек құру идеясы жүзеге аспады. Себебі, оның
құлдырап бара жатқан экономиканы көтеру жағдайында жүргізген қаржы
саласындағы шаралары өзін қолдаған әлеуметтік топтардың да шеттеуіне алып
келді. Нәтижесінде, Юстиниан үлкен террор мен елді ашық тонауға көшті.
Нәтижесінде, VІ ғасырда елдің экономикасы құлдырап тап күресінің
шиеленісуіне алып келді. Әртүрлі әлеуметтік топтар мен таптар ел
экономикасын тығырықтан шығару мақсатында пайдаланылды.
2. Юстинианның заң және шіркеу реформалары: мазмұны,
нәтижелері
Юстиниан билікке келген кезеңдегі елдің ішікі жағдайы аса күрделі еді.
Әсіресе провинциялардағ жағдай аса ауыр болды. Орталық қазынаға салық аз
түсті. Цирк партиясы, тақтан айырылған иператор Анастасияның туған-
туыстары, сондай-ақ толастамаған діни қақтығыстар елдегі ішкі жағдайды
күрделендіре түсті. Таққа отырмысен Юстиниан елдің ішкі жағдайы күрделі
реформаларды қажет ететіндігін түсінді. Ол осы реформаларды жүзеге асыруға
батыл кірісе бастады. Императордың әкімшілік іс-әрекеттерінің басты дерек
көзі оның новеллалары, Иоанна Лидийцтің Рим мемлекетінің магитраттары
туралы және Прокопийдің Құпия тарихы болып табылады. Жаңа император
билікке келе салысымен, оның тақтан құлатауға дейін жеткізуге мүмкіндігі
болған көтерілісті бастан кешірді. Константинополдағы басты алаң цирк
немесе ипподром болды. Мұнда халық бұрын атлет-гладиаторлардың күресі мен
дөңгелек арбалар жарысын тамашалап үйренген еді. Жаңа император таққа
отырғаннан кейін мұнда жиі-жиі келетін. Цирктегі дөңгелек арбаларды
айдайтындар төрт түрлі түсті киім киетін. Олар жасал, көкшіл, ақ және қызыл
түстер еді. Дөңгелек арбалардағы жарыстар халық үшін бір ғана ойын-сауық
түрі болып қалды. Себебі христиан діні гладиаторлар күресіне тиым салған
болатын. Белгілі бір түстегі ат арба айдаушысының қасына оның жақтастары
жиналатын. Олардың өздерінің қардылары болды және бір-бірімен әрқашан
бәсекелес еді. Уақыт өте келе бұл партиялар жасылдар, қызылдар және с.с.
деп атла бастайды. Әрине, көптеген дәстүрлер сияқты бұл дәстүр де Рим
импеиясынан келеген еді. Кейбіреулер оны сонау Рем мен Ромул кезеңімен де
байланыстырады. Төрт партияның тауының пайда болуынң мағынасы да түсінісіз.
Юстиниан ұсындағы әдебиетер бұл түстердің пайда болуын жер, су, ауа, өрт
стихиясымен байланыстырады. Цирктік бұл мерекелер өзінің думандылығымен
ерекшеленді [6, 282 б.].
Бұл мереклердегі көрерменде саны кейде 50 000 адамға дейін жететін.
Бірте бірте византиялық дәуірде дималар деп аталаған бұл цирк партиялары
саяси партияларға айнала бастайды. Олар белгілі бір діни, қоғамдық немесе
тағы д басқа саяси қөзқарастадағы адамдарды топтастыра бастайды. Осылайша
цирктегі топ халықтың үніне айнала бастайды. Ф.И. Успенский ипподром,
баспа станогы жоқ болғанымен қоғамдық пікірді батыл айтатын, кейде үкіметке
де сөзін өткізе алатын аренаға айналды. Император кейде осы цирктегі
топтың сұрақтарына жауап беруге мәжбүр болды [6, 283 б.].
VI ғасырда, әсіресе екі партия: көгілдірлер мен жасылдар мықты ықпалға
ие болды. Көгілдірлер православиенің жақтаушылары, немесе халкидониттар
деп аталды. Ал жасылдар (прасиндер) монофизиттерді жақтады.
Монофизиттердің жақтасы болған Анастасияның билік құрған кезеңінің соңғы
жылдарында-ақ астанада көтеріліс бұрқ ете қалған еді. Праволавтар
жолдарындағының бәрін қираттып, жаңа императорды жариялап, ипподромға қарай
ұмтылған, ал мұнда шошып кеткен император диадемасын киіп үлгермей халық
алдына шыққан болатын. Ол бірден өз билігінен бас тартатынын айтқан. Осы
сәтте өз императорларының мұндай аянышты түрін көрген халық көтерілістен
бас тарып, ол тақталылған. Әрине, бұл оқиған осы кезеңдегі саяси ахуал үшін
өте маңызды болып табылады. Ол ипподромның тіпті императорға деген
қаншылықты зор ықпалы болғанын көрсетеді.
Ал, таққа Юстин, одан кейін Юстиниан отырғаннан кейін, әрине
православтар күшейе бастайды. Олармен бірге көгілдірлер патриясы бел алаған
еді. Императордың сүйікті жары Феодорада жасылдар партиясын қолдады.
Осылайша императордың айналасында түрлі партиянң қорғаушылары пайда болады.
Олармен бірге тақ маңында түрлі әлеуметік топтардың көзқарастарын қолдайтын
саяси топтар пайда болғанына көз жеткіземіз.
532 жылы астанада болған көтерілістің себебі әртүрлі болды. Юстинанға
қарсы болған оппозиция үші түрлі құрамнан тұрды. Олар династиялық, қоғамдық
және діни мәселелр бойынша құралған топтар еді. Бұрынығы императордың әлі
де болса тірі қалған туыстары Юстиннің , одан кейін Юстинианның билікеке
келуін өздерінің династиялық құқықтарының бұзуышылық ретінде қабылдады.
Олар монофизиттерге сүйене отырып Юстинианды тақтан құлатуды көздеді. Ал
қоғамдық оппозиция жоғарғы шенді шенуіктердің іс-әрекетеріне, атап айтқанда
Юстиниан заңдарының жанынан айналаған Трибиниан, префект Иоанн
Каппадокийскийлердің өзімбілемділікпен заңдарды аяқ асты етуі, жер-жерде
жасаған бассыздықтарына қарсы құрылды. Ал, діни оппозиция , әриен
монофизитер жағынан пайда болды. Себебі олар Юстинианның билікке келуімен
қатты қысымшылыққа ұшырай бастаған еді. Иіне, осы себетердің барлығы қосыла
келе, астанада көтерілістің бұрқ ете қалуына әкеліп соқты. Көтерлісі
барысында көгілдірлер мен жасылдардың бірігіп кеткенін айту қажет. Олар
бірге өздеріне жек көрінішті императордың көзін жоюға ұмтылды.
Имеператордың галашатайлар арқылы ипподромдағы келіссөздері екі жаққа да
еші нәтиже әкелмеді. Көтерілісі бүкіл қалаға тез тарап кетті.
Көтерілісшілердің Ника немесе Жеңіс деген ұрандарынан, бұл көтеріліс
тарихта Ника көтерілісі деген атқа ие болды [6, 282 б.]. Атақты
құрлыстар, өнер туындылары қиратылды. Болашақтағы Қасиетті София соборының
базиликасы өртелді. Императордың Трибониан мен Иоанн Каппадокийскийді
қызметеріне алуы туралы уәдесі мен өзнің жеке халық алдына шығып сөйлеуі де
еш нәтиже бермеді. Бұрынғы император Анастасияның немере інісі император
деп жарияланды. Сарайға тығылған император мен оның жақтастары енді қашу
жолдарын ойластыра бастаған тұста оларды императордың жары Феодора
тоқтатады. Оның сөдерін рокопийи былай деп береді: өмірге келеген адам бір
рет өлуі тиіс. Бірақ император болған адам қашқын болуы тиіс емес. Бізге
құтылауға барлық мүмкініктер бар. Міне теңіз, міне кемелер. Алайда ойлан,
сен қашып қөұтылғанан кейңн, мұндай өмірден гөрі өлімді тілейтінің анық.
Осы сөздерден кейін император көтерілісшілерді аяусыз басып-жаншуға
кіріседі. Көтерілістің алтыншы күні көтеріліске шыққан халықты ипподромға
қуып тығып, сол жерде 30 дан 40 мыңға дейінгі көтерілісшіні өлтіреді.
Анастасияның барлық туыстары өлім жазасына кесілдеді. Осылайша көтеріліс
жанышталып, Юстиниан өз тағында билігін нығайта түседі. Көтерілістің
жеңіліс табуы император билгінің шексіздігінің артуына қолайлы жағдай жасап
берді.
Юстинианның билік құрған кезеңі оның замандастарының есінде оның
жүргізген заң және шіркеу реформалары арқылы жақсы сақталған. Оның заң
реформасы өзінің кең көлемділігімен таң қалдырады. Император Юстиниан
әрқашан имератор тек қана қарумен ғана емес, заңменде қарулануы тиіс.
Себебі елді тек соғыстар арқылы ғана емес, бейбіт уақытта құқықтардың
қорғалуын қамтамасыз ететін, жеңілгендерді басқара білу керек деп
есептеген. Оның пікірінше императорға заң шығару құқығын құдайдың өзі
берген. Осылайша император өзінің заң шығару құқығын құдеріті күштер берген
рекше құқығы ретінде қабылдаған. Әрине, оның заң реформаларының негізін
жоғарыдағыдай теориялық негіздермен қатар, практикалық қажетілікте де
құрғаны белгілі. Император Юстиниан билікке келген тұста иперияда толық
тіртіпсіздік, заңсыздық орнаған еді. Бұрынғы Рим құқығы өзінің барлық
маңызынан айырылған еді. Әлі христиандықт қаблдамаған Рим империясында заң
шығару құқығы толық императордың қолында болған тұста, заңнамаладың жылғыз
формасы leges деп аталғаним ператорлық конституциялар болғаны белгілі.
Ал, калассикалық заңгерлер жасаған әрі бұрынғы заңнамаларға сүйенген
құқықтар көне құқық деп аталды, әрі олар имперторлық конституцияармен
қарама-қайшылықта болды. III-ші ғасырдың екінші жартысына бастап, заңтану
құлдырай бастады. Заң әдебиеттері компилятивті сипатқа ие болды. Олар өз
еңбектерінде иператорлық конституциялар мен ертедегі юристердің еңбектеріне
көшірілген үзінділерді құрастыру арқылы судбяларға ыңғайлы еңбектер
құрастырумен ғана айналысты. Себебі олар барлық жинақталған заңға қатысты
әдебиеттерді қорытып үлегере алмады [7, 30 б.].
Бірақ, бұл жинақтар ешқандай заңдық күші жоқ жәй еңбектер болып қала
берді. Сондықтан судьялар шешім шығару үшін бәрібір барлық императорлық
конституцияларды талдап, классикалық әдебиетті оқуға мәжүр болды. Бұл
әрине, бір адам үшін ұлан-ғайыр жұмыс борлып табылды. Сондай-ақ император
конституцияларын арнайы басып шағаратын ортылқы орган да болған жоқ.
Сондықтан бірін-бірі ауыстырып жатқан император жарлықтарының қайсысы жаңа,
ол басқа жарлықпен қарама-қайшылыққа келмей ме деген мәселені шешудің өзі
қиын болды. Сондықтан, барлық императорлық жарлықтарды жинақтап басып
шығарудың қажеттілігі туды. Әрине, бұл жұмыс Юстинианға дейін де
жүргізілген. Себебі оның заманында Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus
и Codex Theodosianus және тағы басқа жинақтар жарыққа шықты. Ал,
классикалық заңгерлердің еңбектерін пайдалану үшін, Феодосии II мен оның
батыстағы әріптесі Валентиниане III кезінде тек қана барынша танымал 5
заңгердің еңбегін ғана пайдалану туралы шешім қабылданған. Әрине, бұл шешім
формальді сипақа ие болды. Себебі бұл еңбектерден белгілі бір мәселеге
қатысты нақты шешім табу да қиын еді.
Осы орайда император Юстиниан асы күрделі жұмыс атқарды. Ол өзіне дейінгі
иператорлық консттуциялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАННЫҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ
ЕЛДІҢ ІШКІ ЖАҒДАЙЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..7
1. Император Юстинианның билікке келуі және Византияның
экономикалық дамуындағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Юстинианның заң және шіркеу реформалары: мазмұны,
Нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
П. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАН ТҰСЫНДАҒЫ ЕЛДІҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
1. Юстинианның Батысқа жорықтарының себептері,
нәтижелері ... ... ... ... ...30
2. Юстинианың шығыс пен солтүстүктегі соғыстарының барысы мен
Салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘБЕДИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: 527-565 жылдары билік құрған Византия
императоры Юстиниан I тұсында Византия империясы өзінің дамуында үлкен
жетістіктерге жетті. Флавий Петр Савватий Юстиниан 482 жылы Жоғарғы
Македония жеріндегі Таурисий деген ауылда дүниеге келген. Ата-анасы кедей
иллирийлік шаруалар еді. Оның баласы жоқ немере ағасы император болып
тағайындалғаннан кейін інісін астанаға шақырып алады. Оған антикалық
ғылымның тамаша дәстүрлері негізінде тамаша білім береді. Юстиниан өзінің
табиғат берген дарыны мен талантының арқасында тез арада мемлекет істеріне
де араласа бастайды. 527 жылы император ағасы оны асырап алып, өзімен бірге
мемлекет билеушісі деп жариялайды. Осы оқиғадан кейін көп ұзамай, ол
қайтыс болып, ол Византия императоры болып жарияланады. Юстиниан өзі билік
құрған 38 жыл бойы ұлан-ғайыр империяның дербес блеушісі ретінде тарихи
оқиғалардың одан әрі өрбуіне үлкен әсерін тигізген ең құдіретті
билеушілердің бірі болды.
Византия,тіпті барлық ортағасырлық Еуропа тарихында Юстиниан сияқты өз
замандастарынан көзі тірісі кезінде-ақ соншалықты қарама-қайшылықты
пікірлерге ие болған бірде-бір мемлекет билеушісі жоқ деп айтуға болады.
Оның билік құрған заманы мен императордың жеке бас қасиеттері туралы түрлі
баға берген еңбектер сол кезеңдерде-ақ жарық көре бастаған. Бұл
пікірлердің бастамасы оның тарихнамашысы Прокопийдің еңбектерінен
басталады. Оның шығармаларында император аса тамаша ел басқарушы, жан-жақты
жақсы қасиеттері дамыған билеуші ретінде барынша мадақталғанымен, кейде
тіпті ең қатігез адам ретінде де барынша қараланған. Тарихнмадағы бұл
қарама-қайшылықты пікірлердің субъективті жақтарын алып тастағанда, олардың
пайда болуына император Юстиниан билік құрған заманның күрделілігі әсер
еткенін байқауға болады. Бұл өз кезегінде диплом жұмысы тақырыбының
өзектілігін айқындай түседі. Сондықтан, біз диплом жұмысымызда император
Юстинианның ішкі-сыртқы саясатын зерделейміз.
Император Юстиниан билік құрған заман саяси-экономикалық дамуының
күрделілігімен ерекшеленеді. Ол 527 жылы таққа отырған кезінде 45 жаста
еді. Ол бұрынғы құдіретті Рим империясын қалпына келтіру идеясын өзінің
тарихи миссиясы деп қабылдаған. Сондықтан бар өмірін осы идеясын жүзеге
асыруға арнаған. Шексіз билікқұмарлық оның басты қасиеттерінің бірі болғаны
белгілі. Ол өзі билік құрған кезеңде ешкімге жеке-дара шешім қабылдауға
мүмкіндік бермеген. Ол мемлекет істеріне барлық ұсақ-түйегіне дейін өзі
араласып, бақылап отырған. Император Юстинианның шіркеу реформасы, сондай-
ақ заң реформасы өз замандастары үшін үлкен оқиға ғана болып қана қойған
жоқ. Бұл өзгерістер болашақтағы тарихи дамудың бағыттарын да айқындап
берген ірі тарихи өзгерістер болды. Сондай-ақ бай тарихнамалық дәстүрі бар
грек тарихшылары сол замандарда-ақ бұл өзгерістерге қарама-қайшылықты
бағалар беріп жатты. Сондықтан бұл оқиғалар тізбегін оқып-үйрену,олардың
тарихи бағасын беру бүгінгі таңда да маңызды болып қала бермек. Себебі, бұл
оқиғалар жалпы әлем тарихының соның ішінде еуропа тарихының маңызды
кезеңін құрайды. Сондықтан, диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Византияның император Юстиниан
тұсындағы ішкі және сыртқы саясаты, оның әкімшілік және заң реформалары,
халық көтерілістері, шіркеу реформасы, соғыстары жайлы жазылған ғылыми
зерттеу еңбектері өте көп, әрі олардың басым бөлігі еуропалық авторлардың
шығармалары болып келеді. Олардың бірқатары орыс тіліне аударылған.
Зерттеуші Ш.Диль Юстиниан тұсындағы Византия өркениетінің мәселерін
зерттеген [1-2]. Византия тарихының Византия тарихы, соның ішінде император
Юстиниан билік құрған кезеңдегі экономикалық даму, оның ішкі-сыртқы
саясатының мәні, жаулап алу соғыстарының көптеген мәселелері кеңестік орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде кеңінен қарастырылған [3]. А.А. Васильевтің
Византия империясының тарихына арналған еңбегінде император Юстинианның
ішкі, сыртқы саясаты, оның шіркеу реформасы мен заң реформасы, дигестердің
маңызы, халықаралық жағдайы қарастырылған [4].
Келесі зерттеуші Ф. Успенский Византия империясының 518–610 жылдардағы
тарихына арналған еңбегінің екінші томында негізінен император Юстинианның
ішкі-сыртқы саясатының қырларын қарастырады [5].
Кеңестік зерттеушілердің ішінен Византия тарихымен, соның ішінде
император Юстинианның билік құрған кезеңіне қатысты мәселлерді тікелей
зерттеумен айналысқан белгілі ғалым З.В Удальцованың есімін ерекше атап
өтуге болады. 1967 жылы жарық көрген Византия тарихының 1-томының
Юстинианның әлеуметтік-экономикалық және әкімшілік саясаты, Юстинианның
заң шығару реформалары, Юстинианның шіркеу реформасы және империядағы
халықтық-еретикалық қозғалыс, Юстиниан тұсындағы Византиядағы халық
қозғалысы. Ника көтерілісі атты тарауларын З.В. Удальцова жазды [6]. Бұл
еңбек С.Д. Сказкиннің редакторлығымен жарық көрді, мұнда Византия
империясындағы халық қозғалыстары, атап айтқанда Ника көтерілісінің
себептері мен нәтижелері жеке талданған [6]. З.В. Удальцова Юстинианның заң
реформасына жеке монографиялық зерттеуінде арнаған [7].
Н.В. Пигулевскаяның зерттеулерінде Византияның VI-VII ғасырлардағы
Иранмен қарым-қатынастары [8] және Үндістанмен сауда байланыстарының тарихы
баяндалған [9]. Сондай-ақ аталған зерттеуші Византия империясның
дипломатиясы мен жібек саудасының V-VII ғасырлардағы мәселелерін де зерттей
отырып, император Юстиниан тұсындағы империяның сыртқы сауда
байланыстарындағы өзгерістерге ерекше тоқталады [10]. Ал, A.P.
Корсунскийдің еңбектерінде VI-VII ғасырлардағы Византияның Испаниядағы
жаулап алулары туралы мәселелер зерттелген [11].
Қазақстандық тарихнамадан белгілі ғалым, прфессор Қ.Т. Жұмағұловтың
еңбектерін ерекше атап өту қажет. Ол алғаш болып Еуропа мен Еуразия
елдерінде феодализмнің пайда болып, дамуы тарихын зерттеуде жаңа
методология мен методика ұсынды. Ол ортағасырлар тарихынаның және Батыс
еуропадағы феодализмнің пайда болуы мен дамуының мәселелеріне арналған
еңбектерін жариялаған [12-13]. Ғалым өз зерттеулерінде ерте орта ғасырлар
дәуірінде герман халықтарында орын алған феодализм генезисінің теориялық
аспектілерін зерттеді, шет тілдеріндегі нарративті деректер, археология,
этнология, антропология, сондай-ақ бірқатар жаратылыстану және пәнаралық
зерттеу материалдары негізінде бұл мәселелерге кеңінен талдау жасады.
Профессор Қ.Т.Жұмағұлов көтерген түркі халықтарының және Қазақстан тарихына
тікелей қатысы бар ғұндардың Еуразия мен Еуропадағы тарихының мәселелері
ерекше маңызды болып табылады. Гунны в Европе. К современной постановке и
трактовке проблемы, К современной трактовке истории гуннов в Европе,
Поход Аттилы в Галлию, Завоевание Аттилой Северной Италии, Ғұндардың
Галлия (Франция) жеріндегі шайқасы, Гунны в истории Евразии IV-V вв.,
Екі Рим империясын мойындатқан Аттила, Об Аттиле и гуннах в Европе атты
әр жылдары жарияланған көптеген ғылыми мақалаларында [14-21] ғұндардың
батыс еуропаға жорықтарының мәселелері тың теориялық-методологиялық
ұстанымдар жаңа қырынан қарастырылып, жаңа тарихнамалық тұжырымдар
ұсынылған. Оның пікірі бойынша бұл тарих соғыстар мен миграциялар тарихы
ғана емес, сонымен бірге Шығыс пен Батыстың көпқырлы өзара ықпалдастығының,
дәстүрлер мен мәдениеттер синтезінің үлгісі болды, дәл осы синтез орта
ғасырлар дәуіріне өтуде сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық-мәдени
қатынастардың қалыптасуында маңызды салдарларға алып келді. Бұл тұжырымдар
өз кезегінде біздің бітіру жұмысымыздың тақырыбына қатысты көптеген
мәселелерді, атап айтқанда Византия империясының әлеуметтік-экономикалық
дамуындағы феодализмге өту кезеңінің ерекшеліктерін түсінуге, император
Юстинианның ғұндарға қарсы соғыстарының себептерін, нәтижелерін жаңа
қырынан талдауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының деректік негіздері: Император Юстиниан тұсындағы елдің
ішкі, сытрқы саяси жағдайы туралы жазба деректер тобын сол замандарда
жазылған византиялық тарихшылардың еңбектері құрайды. Олардың ішінде
Прокопий Кесарийскийдің еңбектері ерекше тұр. Император Юстиниан тұсындағы
оқиғалардың кең көлемді көрінісі оның Юстиниан соғыстарының тарихы атты
551 жылы жарық көрген шығармасында толық жазылған. Сондай-ақ императордың
готтарға қарсы соғысы да арнайы шығармаға арқау болған [22]. Осы еңбегінен
он алты жыл өткеннен кейін Юстинианның құрылыстары туралы трактат еңбегін
жазады. Осы еңбегінен кейін тарихшы қала префекті деген жоғарғы лауызымға
ие болады. Прокопийдің бұл еңбектерінде Юстинан аса мадақталып көрсетілген.
Бірақ тарихшының императордың қатал саясатына еген оппозициялық
көзқарастыра оның 550 жылы жазылған Құпия тарих деген еңбегінде айқын
көрінген [33]. Бүгінде зерттеушілер дәл осы Құпия тарихтың мәліметтері
негізінде император Юстиниан тұсындағы қарапайым халықтың ауыр тұрмысы,
олардың ипмераторға қарсы халықтық қозғалыстары туралы білуге мүмкіндік
алып отыр.
Юстинианның билік құрған жылдарындағы Византияның халықаралық
байланыстары туралы құнды мәліметтерді сол замандағы дипломатардың
еңбектері құрайды. Олардың бірі Петр Патрикий еді. Бірақ оның еңбектері
толық сақталмаған. Оның Елшілікте туралы деген еңбегі Константин
Багрянородныйдың шығармалары арқылы жеткен.
Юстиниан заманындағы келесі бір тарихшы – сириялық Ноннос өзінің
шығысқа, Араб елдері мен Эфиофияға сапары жайлы құнды шығарма қалдырған.
Бірақ бұл шығарма бізге тек үзінді түрінде жеткен.
VI ғасырдағы тамаша тарихшылардың бірі – Агафий Миринейский (53637-582
жж.) өз еңбектеріде Юстинианның билі құрған заманын екі кезеңге бөлеі.
Алғашқы кезең батыстағы жемісті жеңістер кезеңі. Ал екінші кезең автордың
пікірінше VI ғасырдың 50-60-шы жылдарын құлдыру кезеңі деп белгіленген.
Агафий императорды ішкі саясатағы кемшілітері үшін сынға алады. Император
Юстиниан дәуіріне қатысты тарихи дерекердің келесі тобын сол замандағы
хронистердің еңбектері, георгафиялық, әкімшілік, әскери құрылыс жайлы
трактаттар, заңнамаларға қатысты ескерткіштер құрайды.
Диплом жұмысының хронологиялық шегін Византия императоры Юстинианның
билік құрған жылдары, атап айтқанда біздің заманымыздың 527-565 жылдары
құрайды. Император Юстиниан өзі билік құрған 38 жыл ішінде тек қана
Византия тарихында ғана емес, ондай-ақ жалпытарихтың дамуына өз әсерін
тигізген тарихи оқиғалардың себепкері болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Император Юстинианның (527-565
жж.) билік құрған жылдарындағы Византия империясының ішкі және сыртқы саяси
дамуының мәселелерін зерттеу диплом жұмысынң басты мақсаты болып табылады.
Айқындалған мақсатымызға жету үшін төмендегідей міндеттерді белгіледік:
- Император Юстиниан тұсындағы Византияның экономикалық дамуының
мәселелерін қарастыру;
- Юстиниан жүргізген заң және шіркеу реформаларының сипаты мен
нәтижелерін сараптау;
- Юстинианның Батысқа жорықтарын қарастыру арқылы оның сыртқы
саяатындағы жетістіктері мен салдарларын айқындау;
- Император Юстинианың шығыс пен солтүстүкте жүргізген соғыстарының
нәтижелерін талдау.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар
негізгі екі тараудан, әр тарау екі бөлімнен және пайдаланған деректер мен
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ИМПЕРАТОР ЮСТИНИАННЫҢ БИЛІККЕ КЕЛУІ ЖӘНЕ ЕЛДІҢ
ІШКІ ЖАҒДАЙЫ
1. Император Юстинианның билікке келуі және Византияның экономикалық
дамуындағы ерекшеліктер
Жаулап алушылар тарапынан талан-таражға түскен Батыс империялар
варварлық корольдіктер конгломератына айналған тұста Византия аздап
экономикалық және саяси тұрақтылық арнасына түскен болатын. Анастасия
император тұсынан бастау алған экономиканың өрлеуі Византия экономикасының
Юстиниан тұсында да жақсы дамуына алғы шарт болды.
45 жасында билікке келген Юстиниан мінезінің басты ерекшелігі билік
құмарлығының арқасында ол елдің барлық мәселесіне араласып, басқаларға өз
еркімен шешім қабылдауға мүмкіндік бермейтін. Юстиниан туралы айтқанда оның
күн демей, түн демей қажырлы еңбек еткендегі, аз ұйықтап, аз тамақ
ішкендігі, уақытының басым бөлігін саяси және экономикалық мәселелерге
арнағандығы туралы мәліметтер көп [6, 219 б.].
Юстиниан өкіметінің қалалармен сауда-қолөнер тұрғындарына қатысты
саясаты қиын болды және жиі өзгеріп тұрды. Византия экономикасында қолөнер
өнеркәсібі мен алыс шалғайдағы елдермен сауда Юстиниан тұсындағыдай бұрын
белең алмаған болатын. Тіпті, елдің саудада ұстанған саясаты мен
дипломатиялық қатынастағы ұстанымы бір-бірімен тығыз байланысты болған
емес. VI ғасырларда саудагердің де, христиан дінінің миссионерінің де
қызметін атқарған византия дипломаттары жаңа сауда жолдарын іздеуде Африка
континентінің түкпіріне, Азия елдеріне, Кавказ бен Қырымға дейін жеткен
болатын.
Константинополь ол кезде әлемдік сауданың жүрегі іспеттес еді. Себебі,
Европа мен Азия товар айырбасын бақылап отырған болатын. Империяның ірі
экономикалық орталықтарына сондай-ақ, Египеттегі-Александрия, теңіз
жағалауындағы Сириядағы - Антиохия, Эдесса, Эфес, Смирна, Никея, Кіші
Азиядағы - Никомедия, Финикиядағы - Тир, Бейрут, ал Византияның европалық
бөлігінен Фессалоника, Коринф, Патры, Фивы сияқты қалаларды да жатқызуға
болады. Елде, ең алдымен, оның бай қалаларында қолөнер өндірісі дамыды.
Құрылыс техникасы жетілдірілді. Соның арқасынд, Юстиниан ғажайып храмдар,
сарайлар, шекаралық аймақтарда қорғаныс құрылыстарын салдырды. Құрылыс
техникасының жетілуі архитектураның дамуына түрткі болды. VІ ғасырда металл
өңдеу ісі жақсара түсті. Оған себеп болған жайттардың бірі – Юстинианның
әскери істі дамытуы мен соған сәйкес қару-жарақ өндірісін дамытуы еді.
Техниканың дамуы сонымен қатар, тоқыма ісінде де (Сирия, Финикия,
Палестина, Кіші Азия, Египет) көрініс тапты [4, 56 б.].
Юстиниан тұсындағы Византия империясы көптеген елдермен, халықтармен
сауданы жандандыра түсті. VІ ғасырда Византия экономикасында жетекші
рольдердің бірін шығыспен сауда алды. Византиядан басқа елдерге ертедегідей
қолөнер бұйымдары, соның ішінде, Кіші Азия, Сирия, Египеттің тамаша мата
мен жүн маталары, әсемдік бұйымдарының керемет туындылары, сол кездегі ең
тамаша шыны ыдыстар, тері бұйымдары, сондай-ақ, темір, астық, шарап,
наркотик, папирус шығарылып отырды. Олардың орнына византия саудагерлері
(көбінесе Египет және Сирия) шығыстан жібек мата шығаратын құрттарды
(құпия жолдармен), піл сүйектерін, қымбат тастар, маржан, бұрыштар мен
дәмдеуіштер, қара ағаш, бояғыштар және құлдар алып келетін. Байлық пен
әсемдікке құмар Византия сарайы мен ақсүйектері әсіресе жібек саудасын
дамытуға көп көңіл бөлген. Бірақ, бұл салада бірқатар қиындықтар туындайтын
[8, 32 б.].
Қытаймен арадағы сауда парсы көпестеріне тәуелді еді және бейбіт кезде
Иран тарапынан көп салым талап етілсе, Сасанидтермен соғыс кезінде қауіп
көп болатын. Көбінесе, парсыларға салым алтынмен төленгендіктен, Византия
өкіметін империя алтынының сыртқа көптеп шығып жатқандығы қынжылтатын.
Қытайға апаратын құрғақтағы жолдар Иран арқылы өтсе, Үнді мұхитының теңіз
жолдары Парсы шығанағымен мен Тапробонай (Цейлон) аралымен байланысты
бақылаушы парсы көпестерінің қолында болды.
Византия көпестері мен дипломаттары тырысқанымен парсыларды
Тапробаннан ығыстыра алмады. Сонда, Юстиниан өкіметі Қытаймен тікелей садуа
орнатуға тырысып, өз көпестерін Аксум билеушілері мен химьярит мемлекетінің
көмегімен Үндістанға (Қызыл теңіз арқылы) теңіз жолдарымен қамтамасыз
етпекші болды. Бірақ, эфиоопия көпестері де, византия көпестері де
парсылардың Үнді мұхитындағы гегомониясын сындыра алмады.
Сонымен бірге, Византия өкіметі, Қырымдағы –Боспор мен Херсон
форпостары мен Кавказды пайдаланып Қытаймен құрғақ арқылы сауда жолдарын
орнатудың әдістерін де іздестірді. Мұнда Византия көпестері Евксин портының
солтүстігіне қарай мекендеген дала халықтарымен сауда қатынастарын орнатуға
тырысқан еді. Осы тұста, Византияның Кавказ бен Қара теңіз маңы
халықтарымен сауда қатынастары дами түсті. Оларға да жүн, бал, тері, мал,
құлдар шығарылса, мата, темір, астық, май, тұз, тұздалған балық әкелінді.
Византия елшілігі ендігі жерде Иран мен Солтүстік Кавказға дейін билік
етуші түркілер арасындағы өзара жауластықты пайдаланбақшы болады. Мұндағы
Византияның көздегені – парсы көпестеріне зияны тиетіндей саудада
түркілермен одақ құру еді. Тіпті кейде кейбір батыл саудагерлер Қытайға
апаратын Қара теңіз жағалауы арқылы Орталық Азияға өтетін құрғақ жолдарды
да пайдаланбақшы болды. Бірақ, қиындықтар көп болғандықтан діттеген
мақсатына бәрі бірдей жете бермейтін [9, 45 б.].
Сауда жолдарын іздеу мен Византия көпестерінің көзқарасын жақтау,
Юстиниан тұсында мемлекеттік саясаттың бір бөлігіне айналды.
Византияның үлкен жетістіктерінің бірі- Қытай құпия сақтап келген жібек
мата өндіру технологиясын игергендіктері болды. Аңыз бойынша, екі
несториандық монахтар өздерінің таяқтарының діңгегіне жібек құртын алып
шығып, Византияда жібек өндірісінің негізін қалаған. VІ ғасырда оның
орталықтары Сирия мен Финиккия болды. Антиохия, Тира, Бейрут жібек
шеберханалары уақыт өте келе танымал бола бастады. Жібек мата тоқудың ірі
шеберханалары Юстиниан тұсында тіпті Константинопольде де ашылған болатын.
Жібек өндірудің маңызын түсінген Византия өкіметі оған мемлекеттік
монополия орнатты және көп ұзамай императорлық жібек тоқу шеберханалары
табыстың басты бұлағына айналды [10, 13 б.].
VІ ғасырда Византия экономикасында маңызы жағынан келесі сатыда Батыспен
сауда тұрды. Батыс Рим империясының құлауы оған үлкен соққы берген
болатын. Византия көпестері бұрынғыдай Италия, Галлия, Испания
корольдіктеріне, Солтүстік Африкаға шығыс маталарын, киім, шыны ыдыстар,
күміс бұйымдар, қымбат тастар, Сирия шараптарын шығарып тұрғанмен де
Жерорта теңізімен сауда байланыстарын дамыту қиын жағдайда еді.. Жерорта
теңізіндегі Византия сауда кемелеріне вандалдардың әскери кемелелрі қауіп
төндіріп тұрды, тіпті, грек көпестері варварлар корольдігінде де қудаланып
та тұрды.
Византия көпестері, соның ішінде Константинополь, Антиохия, Александрия
қалаларының бай көпестері Батыспен сауданы жандандыруға мүдделі еді. Олар,
Жерорта теңізінде емін-еркін жүзуді армандайтын. Дегенмен, Византияның
сауда-қолөнер таптары көбіне Юстиниан өкіметіне қолдау көрсетіп тұратын.
Көпестер қимаса да әскери шығындарға қыруар ақша төлеп тұратын. Себебі,
саудагерлерге Батыс пен Шығыстағы сауданы дамыту үшін күшті орталық
биліктің қолдауы қажет етеді. Солай болғанмен де, бай саудагерлер арасында
Египет пен Сирия тәуелсіздігін армандаған оппозициялқ топтар да болғандығын
байқауға болады. Мысалы, Прокопийдің, Юстиниан тұсында тауарларға
салынатын кедендік салық, кемелерден жиналатын алымдар жоғары болғандығы
туралы мәліметтер келтіреді. Сондықтан да өкіметтің саудагерлерге
байланысты саясаты жиі өзгеріп тұрған [10, 21 б.].
VІ ғасырда империяда экономиканың тұрақтануында маңызды роль ойнаған
салалардың бірі-құрылыс болды. Ол туралы мәліметтерді Прокопидің Трактат о
постройках аты еңбегінен және де басқа да жазба деректерден алуға болды.
Өкіметтің қолдауымен Византияда тек храмдар мен сарайлар ғана емес, сонымен
қатар, қорғаныс құрылыстары да салынып, ескі қала орындарында жаңа қалалар
бой көтерді. Әсіресе, жақын аймақтардағы дамбаларға порттар мен бекіністер
салу қолға алынды. Құрылыстар мен қалалар сала отырып, Юстиниан өзінің
атаққұмарлығын тағы да дәлелдеп отырды. Олай дейтініміз, Византияда немесе
басқа да жерлдерде салынған қалалар не императордың не әйелі Феодораның
атымен аталып отырған. Әсіресе Юстиниан құрылысты дамытуда өз еліне көп
көңіл бөлген. Мысалы, өзі туып өскен Бедериан деген жер үлкен қоғамдық
ғимараттар көмкерген жайқалған қалаға айналған. Оған Бірінші Юстиниан аты
берілген болатын. Сонымен қатар, құрылыс ісінің дамуы қара халықты,
әртүрлі қолөнершілерді жұмыспен, айлықпен қамтамасыз етуге көмектесті.
Бірорталыққа бағынған мықты мемлекет құруды көздеген Юстиниан бастаған
өкімет мемлекетті бақаруда реформа жасауды қажет етті. Орта және ұсақ жер
иеленушілер, саудагерлер мен қолөнершілер, ауыл тұрғындары мен қала халқы,
бюрократиядан қысым көргендіктен, әкімшіліктегі жұмыстарды ретке
келтіретін, әділдік орнататын реформаларды күтті. Және Юстиниан сондай
деңгейдегі реформаларды жүргізе алды.
Ең алдымен, әкімшіліктің ең үлкен әділетсіздігі- мемлекеттік қызметті
сатуға соғыс жарияланды. Өйткені, Юстинианға дейінгі тұста, елде дәстүр-
қызмет дипломы үшін төлем және суффрагий - қызметке тағайындайтын адамға
беретін пара сияқты екі түрлі алым болатын. Ал,сол қызметке отыру үшін
қыруар ақша төлеген басшы провинцияға келе салысымен елді қатаң түрде тонай
бастайтын. Осының барлығы қарапайымдар менорташалардың жағдайын қатты
қиындатты [6, 221 б.].
535 жылы әкімшілік реформалардың бастауы болған коррупцияға қарсы заң
қабылданды. Бұл заң арқылы Юстиниан суффрагийді жойып, дәстүр үшін
арнайы такса бекітті. Әрбір қызметкерден қолдарының таза болуын талап
етті. Пара алу аяусыз қудалана бастады. Провинциялардың басшыларынан
әділдікпен басқара отырып, мемлекеттік салықтардың қазынаға уақытында түсіп
тұруын қадағалау талап етілді. Пара алушылықты тоқтату мақсатында айлық
та көтерілді. Дегенмен, реформалар күткен нәтижені бермеді. Сол себепті
Юстиниан өмірінің соңына дейін әкімшіліктің сатқындығымен күресіп өтті.
Ал, 536 жылы империяның әкімшілік құрылымы туралы реформа қабылданды.
Бұл реформаның мәні – мықты біріккен территориялар құру мақсатында,
провинциялар біріктіріле бастады, яғни, екі провинция бір басшыға бағынды.
Осылайша, Еленопонт пен Понт Полемонский, Македония мен Дардания,
Пафлагония мен Гонориада біріккен болатын.
Юстинианның ел басқарудағы енгізген өзгерістерінің бірі - қаржы
саясаты болды. Билікке келген ол, өзінің қол астындағыларын өзінің
кеңпейілдігімен, ашықтығымен таң қалдыру мақсатында, ел астанасында
қыруар қаржы бөліп, халлыққа арнап үлкен ойын өткізді.
Қазынадан, табиғат апатына ұшыраған аймақтарға көмектесіп, жаңа құрылыс
орындарын салып беру үшін қаржы бөліп тұрды. Бүкіл елде қайырымдылық
мекемелері: ауруханалар, қарттар үйі, қонақүйлер салынып, жолдар, көпірлер,
су цестерналары күрделі жөндеуден өткізілді [6, 222 б.].
Бірақ көп ұзамай қаржы тапшылығы Юстинианды бар күшін салықтарды
төмендетуге емес, керісінше жаңа табыс көздерін іздеуге итермеледі.
Соғыстар, кең құрылыс жұмыстары, дипломатия сарайларды әсемдеу елді қаржы
дағдарысына алып келді.
Тығырықтан шығу жолы - алым-салықты көбейту болды. Қаржы реформаларының
қажеттілігі туды. Оларды жүзеге асыруда Юстиниан мықты қаржыгер –Иоанн
Капподокийді тапты. Ұзақ уақыт бойы ол елдегі барлық қаржылық және
әкімшілік істерді өзінің қолына алды. Капподокий жүзеге асырған қаржы
реформалары екі ұшты болды. Бір жағынан, ол қаржылық және әкімшілік
басқаруды орталықтандыруға ұмтылды.
Қаржы әкімшілігінің жұмысын салықтың жекелеген адамдардың қолына емес,
мемлекетке түсуін қамтамасыз ететіндей ғып ұйымдастыруға тырысты. 528 жылы
әкімшілік басшыларға өздері қызмет ететін жерлерден жер сатып алуға тиым
салатын қатаң құжатқа қол қойылды. Бірақ, қазынадағы ақшаның
жетіспеушілігі қазына толтырудың жаңа жолдарын іздеуді талап етті. Ең
алдымен, император домендері мен фиска иелерінен алынатын кірістерді
өсіруге тырысты. VІ ғасырдағы император иеліктері өкіметтің саяси
қарсыластарының жерлерін тартып алу, бос жерлерді қосып алу есебінен
өсіп отырған болатын. Олар әсіресе, Египетте, Сирияда, Палестинада, Кіші
Азияда көп болды. Олардың кірісін өсіру мақсатында Юстиниан 531 жылы
мемлекет пен мемлекет мүлкін басқару жүйесіне өзгеріс енгізді.
Мемлекет үшін қосымша пайда көзі ретінде Капподокий – жанама салықтарды
мен қосымша төлемдерді өсіруді енгізді. Соның ішінде, тиімділігі жағынан
бірінші орында сауда монополияларының түсімі болды. Бұрында болған бұл
саясатты Юстиниан тоқтатқан болатын. Оның мәні – сауда корпорацияларына
монополиялық құқық беру үшін мемлекет олардан арнайы төлем алатын. Ол -
монополиум деп аталатын. Бұл саясаттың да қайшылықтары көп болды.
Себебі, монополия құқына ие болған сауда корпорацияларынан мемлекет көп
мөлшерде алым алып тұрды. Саудагерлер тауарларға бағаны өздері қою құқына
ие болғаннан кейін бағаны жөн-жосықсыз өсіре берді. Ал, бұл өз кезегінде
сатып алушыларды тығырыққа тіреді. Прокопий өз мәліметтерінде ол туралы:
тауарға монополия енгізгеннен кейін алғашқы қажеттілік маңызды тауарлардың
бағасы үш есеге өсті. Ол, жағдайы нашар, мұқтаж жандар үшін өте ауыр тиді
- деп жазған [23, 11 б.].
Әсіресе тұрғындар үшін нанға монополия қиын тиді. Соынмен қатар, жібек
мата өндірісіне, әсемдік бұйымдарына да монополия өсті. Осындай өзгерістер
кесірінен ұсақ қолөнершілер тақырға отырды, әсіресе Финикия қалаларында.
Юстинианның мықты деген қаржы министрі мұнымен тоқтамай, ақша табудың
басқа да әдістерін ойластырды. 528 жылы Авидос пен Иерондағы теңіз
полициясы станциялары кедендерге айналдырылды. Көпестермен
навикулярийлерден бұл жерде өте жоғары кедендік төлемдер алынып отырды.
Кейінірек, саудагерлердің тіпті қала айлақтарына кіру үшін төлейтін
алымдары да өсірілген болатын.
Юстиниан тұсында тұрғындардан нанды күштеп сатып алу –Синонэ кең етек
алды. Ең алдымен нанды тек егінге бай провинциялардан ғана алу ережесі
бұзылды. Енді нанды күлкілі арзан бағамен сатып алу басқа егіні жоқ
аймақтарда да ж.үзеге асырыла бастады. Ал, олар талап етілген нан көлемін
табу үшін астықты басқа аймақтардан сатып алуына тура келді. Прокопидың
айтуы бойынша синонэның енгізілуімен салық көлемі бұрынғыдан 10 есеге өскен
болатын.
Империяда төтенше жағдайда қалалардан жиналатын қосымша салық-диаграфэ
де сақталған болатын. Юстиниан тұсында мұндай салықтар тіпті қосымша салық
ретінде жүйелі алынып тұратын болды. Тұрғындарға ауыр тиген осындай
салымдардың бірі –Юстиниан тұсында тәжірбиеге енген эпиболэ кең етек алды.
Ол - босқа жатқан жерлерді қосып алғаны үшін алынатын салық еді. Бос жатқан
жерлерді көрші жақын жатқан иеліктерге күштеп қосып, сол жерлер үшін
иесінен салық алым жинап тұрды. Көбіне бұл жерлер жарамсыз, қолайсық жерлер
еді. Прокопий ол туралы да: эпиболэ- иеліктер иелерін өмір сүру
мүмкіндігінен айырған күтпеген чумадай болды-деп жазды [23, 31 б.].
Византия халқының наразылығын тудырған келесі салық түрі - ауа салығы
(аэрикон) болды. Иоанн Капподокий билігі тұсында мемлекеттік шығындар
қатаң түрде үнемделді. Мемлекеттік почтаны қамтамасыз ету де қысқартылды.
Әскери шығындар бақылауға алынды, солдаттарды айтеуір ақша төлемеу үшін
қызметтерін өсіріп отырды. Осылайша, Юстинианның қаржы саясаты елдегі
көтерілістердің басталуына себеп болды.
VІ ғасырда экономикалық маңызға ие болған салалардың бірі- құлиенушілік
болды. Византияның жекелеген аймақтарында құлиеленуішілктің деңгейі де
әртүрлі болды. Оның кең тараған аймақтары Греция, Кіші Азияның батыс
бөлігі, Сирия, Египет, Киренаика болды. Юстинианның жаулап алу жорықтары
құлдардың санынның өсуіне ықпал етіп тұрды. VІ ғасырда құл саудасы да
дами түсті. Құлдардың басым бөлігі Қара теңіз жағалауы елдерінен, Шығыс
Европа мен Каваказдан әкелінетін. Ал, Шығыспен Жерорта теңізі елдерімен
де құл саудасы жүргізілді.
Құл саудасының кең етек алуы оны қатаң реттеуді қажет етті. Юстиниан
заң шығарушылығы құлдарға нарықтық баға бекітті- мамандғына 20 дан 70
номисмаға дейін. Прокопидйің Солтүстік Африкада бір құлды 50 алтын
номисмаға сатып алғаны туралы мәліметіне сүйене отыра бұның рас екндігіне
көз жеткіземіз. Өкімет құладарды кіргізуге рұқсат беру үшін сауда
салымдарын алып отырды. Авидос пен Иеронда құлсаудагерлерінің салымдарын
бақылайтын арнайы кедендер құрылды. Иерон арқылы құлдар Шығыс Европа және
Кавказ елдерінен, Авидос арқылы –Жерорта теңізі облыстарынан әкелінді.
Құл сатарда саудагер оның этникалық шыққан тегін көрсетуге тиіс болды.
Византия ақсүйектері бостандық сүйгіш және жауынгер варвар тайпаларынан
алғылары келмейтін. Құлдың кемшіліктерін жасырғаны үшін саудагерге штраф
салынатын. Саудагер құлдың қырсықтық, қашқындық сияқты қасиеттері буралы
міндетті түрде ескертуі қажет болды. Ол қасиеттері үшін құлдың бағасы
төмендетілді. Заң бойынша империяның туған құлдарын басқа елге сатуға тиым
салды.
Құл саудасымен қатар, кедейлердің өздері мен балаларын сатуы етек алды.
VІ ғасырдағы египет папирусында қарызын өтеу үшін ағасының туған
қарындасын кредиторға құлдыққа бергендігі туралы жазбалар да кездеседі.
Құл еңбегі ауыл шаруашылығында да қолөнердеде кеңінен пайдаланылды.
Юстиниан заңдарында ауыол мен қала құлдарының арасында айырмашылық болған.
Қолөнерде пайдаланылатын маманданған құлдар оқымаған құлдарға қарағанда
жоғары бағаланды. 531 жылы Юстиниан заң арқылы құлдарға төмендегідей баға
бекіткен: ешқандай өнерге үйретілмеген ересек құлдар жынысына қарамай 20
номисма (балалар 10номисма); қолөнер білетін құлдар 30 номисма; рим
құқықтарын игерген нотариус құлдар -56 номисма; дәрігер немесе акушер құл –
60 номисмаға дейін бағаланған.
Заң құлдарға армияға баруға тиым салды. Дегенмен, 529 және 531 жылдары
өкімет қожайыны рұқсат еткен жағдайда әскерге барған құлдарды құлдықтан
босату туралы үкім шығарды [6, 236 б.].
VІ ғасырда құл еңбегін пайдалануда айтулы өзгерістер болды және олар
Юстиниан заңдарымен бекітілді. Әсіресе пекулий кең таралды. Сонымен қатар,
VІ ғасырда колондар секілді тұрғындар категориясы кең тарала бастады.
Олардың санының өсуі империя территориясына варварларды қабылдаудан
басталды, олар колондар деп аталды. Кейде шаруалар да колондарға айналып
отырды. VІ ғасырдағы колондар ерікті болғанымен олардың мүліктік құқықтары
ескерілмейді. Ерікті колон қожайынынан басқа бір жериеленушіге қашып
кетсе, онда ол кері қайтарылған. Ал, егер қашып кеткен колон шіркеуге барып
пана тапса, онда ол заңдық негізде үш жылда ол клирге өте алатын. Мұндай
жағдайда қожайыны колонға деген құқынан айырылатын болған. Дегенмен,
қожайын колон қайтара алмаса да оның мүлкін кері талап етуге құқы болды.
Басқаша айтқанда колоннан гөрі олардың мүлкіне толық құқылы еді.
Кей жағдайда колондар да ауыр жұмыстар үшін құл ұстаған. Колондар
салықты уақытында төлемеген жағдайда чиновниктер олардан жұмысшы малдары
мен құлдарын тартып ала алған. Егер, колон қандайда болмасын бір жағдайда
шаруашылықты дұрыс жүргізе алмаса, онда иесі колонға тиесілі жерін оның
мұрагеріне, ал мұрагері жоқ жағдайда басқа жериеденушіге беруге құқылы
еді. Колондардың жағдайы әр аймақта әртүрлі болды. Египет папирустары
мәліметтеріне сүйенсек, колондар мүліктік сипаттағы келісімдер жасай алды,
мысалы, мүлкін кепіл ете отырып, ссуда алу сияқты.
Юстиниан заңдары бойынша иесі өз иелігін сол жерде жұмыс жасайтын
колондарымен бірге ғана сата алатын. Колон-энапографты жерсіз сатуға тиым
салынды. Ал, сатып алған иелеріне ол жерден колондарды қууға олардың
орнына өз адамдарын жұмыс істетуге тиым салынды.
Колондар салық төлеуші таптың қатарына жатты. Олар, мемлекеттік
салықтар мен қатар, бекініс, жол, дамба құрылысына, каналдар тазалау мен
суғару жүйелерін құруға арналған шығындар үшін қосымша міндеткерліктер
атқарды. Тек қана император сарайындағы колондар ғана мұндай қосымша
төлемдерден босатылды. Бірақ ол жер салығын төлегенмен, мемлекеттік
амбарға нан өткізу сияқты ауыр салықтан да босатылды.
Салықтардың басым бөлігін тіркелген колондар төлеген. Олар
қожайындарына, солар арқылы қазынаға және жан салықтарын төледі. Салық
төленбеген жағдайда чиновниктер колондарды жерлерінен қуып, мүліктерін
тартып алып құл деңгейіне дейін түсірген. Бұрынғыдағыдай VІ ғасырда да
жериеленушілер өздері колондардан тиесілі салықтарды жинап, қазынаға апарып
беретін. Кей жағдайда жер магнаттарының колондар салықтарын өздері
пайдаланып қоюына байланысты колондарды тақырға отырғызып, мемлекетке
зиянын тигізіп отырды. Осыған байланысты заң жекелеген ерікті колондарға
салымдарды өздеріне төлеуге рұқсат етті.
Мемлекеттік салықтармен қатар, колондар жер пайдаланғаны үшін иелеріне
де ақшалай, заттар төлемдер төлеп тұрған. Сонымен бірге астық жинау
науқанында қожайынның иелігінде де жұмыс істеген. Дигестерде кейбір
провинцияларда колондардың қожайындарына берген үлестері бүкіл астықтың
жетіден бір, бестен бір бөлігін құраған [6, 234 б.].
Бұрынғы кезге қарағанда, VІ ғасырда колондардың заттай салығының көлемі
өсіп отырған.Египетте, папирус мәліметтеріне сүйенсек, колондар өздеріне
тек астықтың бестен бір бөлігін ғана алып қала алған. Сондықтан да
колондар көп жағдайда өз оброктарын төлей алмай, тіпті бір жылдан екінші
жылға қалдырып отырған. Оысының бәріне қоса шіркеу иелігінлегі колондардың
шіркеуге де сало, қаз, тауық, бал, сүт сияқты өнімдерден арнайы өткізіп
тұрған және де аптасына бір күннен үш күнге дейін барщина өтеуге мәжбүр
болған.
Юстиниан заңдарында қарасақ, қай жағдайда болмасын колондардың құқын
төмендету көзделгенін байқауға болады. Себебі, ерікті колондардың өздері
еріктерінен айрыла бастаған болатын. Заң жүзінде олар ерікті деп
танылғанымен, шын мәнінде олар одан ары тәуледілікке түсіп отырған. Ал,
тәуелді адам- негізінде өзінің бостандығынан айрылған.
VІ ғасырда Византия өкіметі провинциялардағы жерлердің босап қалмауы
үшін үлкен жұмыс жүргізуі қажет болды. Жериеленушілердің босап қалған
жерлерді игеруге тартатын түбегейлі шаралар қажеттілігі туындады. Осы
мақсатта Юстиниан заңдарында ұзақ мерзімді жалға беру институтын –
эмфитевсисті қорғайтын баптар ерекше ескерілді. Эмфитевтерге қойылған басты
талап – канон төлеумен қатар, ұзақ мерзімге жалға алған жерді игеруді
жақсарту болды. Кей жағдайда Юстиниан эмфитетге жалға алған жерлердегі
құлдарды еркіндікке жіберіп, шаруашылық жүргізудің жаңа жолдарына көшуге
рұқсат етілді. Жалға берілген жерлердің көлемі әртүрлі болды.
Эмфитевтердің қатарында ең бай деген адамнан бастап орта тапқа дейін жата
алды. Бірақ, эмфитевтер көбіне, жағдайы жақсы орташа жер иеленушілерден
тұрды. Жер иеленушілер мен құлиеленушілерге қамқорлық көрсете отырып,
Юстинаин олардан батысқа жорығы жағдайында қалтқысыз қолдау көрсетуді
талап етті. Бұл тарапта, ол атадан келе жатқан Рим жерлерін қайтару
идеясымен ұштастырды. Әлі де болса патриоттық сезімде жүргендер бұл іске
білек сыбана кірісті. Осының барлығы алғашқыда Юстинианның соғыс
жоспарларының қолдау тапқан себебін көрсетеді. Ал шындап соғыс шығындары
мен өлім-жетім көбейген сәтте ел есін жия бастады. Бірақ бұл жағдайға
Византия өзіміз жоғарыда қарастырғанымыздай, Юстиниан билігінің соңына
келді.
Өз саясатын қолдайтын басқа да одақтастар іздеген Юстиниан шіркеумен
келісімге келді. Оның экономикалық саясатында маңызды орындардың бірін -
шіркеу жерлерін қорғау шаралары алды. Юстиниан шіркеу мен монастырьлерге
біршама артықшылықтар берді. Мысалы, шіркеу немесе монастырь жерлері
көптеген салықтардан босатылды. Осының барлығы үшін Юстинаин шіркеуден
толық қролдау көрсетумен қатар, халықтың санасына әсер етуді талап етті.
Сонымен қорыта келгенде, Византия империясының экономикасы көбіне ел
мүддесінен ескермей, әлеуметтік таптар есебінен жүргізілгендігін байқауға
болады. Юстинианның әлеуметтік-экономикалық саясатындағы келесі
тенденцияларды байқауға болады: сенаторлық жер иелеріне қарсы салмақ
ретінде Юстинаин өз жағына орта әлеуметтік топтарды, діни қызметкерлерді
тартуға тырысқандығын; кей жағдайда сауда-қолөнер топтарын тарту. Дегенмен
Юстинианның мықты әлеуметтік тірек құру идеясы жүзеге аспады. Себебі, оның
құлдырап бара жатқан экономиканы көтеру жағдайында жүргізген қаржы
саласындағы шаралары өзін қолдаған әлеуметтік топтардың да шеттеуіне алып
келді. Нәтижесінде, Юстиниан үлкен террор мен елді ашық тонауға көшті.
Нәтижесінде, VІ ғасырда елдің экономикасы құлдырап тап күресінің
шиеленісуіне алып келді. Әртүрлі әлеуметтік топтар мен таптар ел
экономикасын тығырықтан шығару мақсатында пайдаланылды.
2. Юстинианның заң және шіркеу реформалары: мазмұны,
нәтижелері
Юстиниан билікке келген кезеңдегі елдің ішікі жағдайы аса күрделі еді.
Әсіресе провинциялардағ жағдай аса ауыр болды. Орталық қазынаға салық аз
түсті. Цирк партиясы, тақтан айырылған иператор Анастасияның туған-
туыстары, сондай-ақ толастамаған діни қақтығыстар елдегі ішкі жағдайды
күрделендіре түсті. Таққа отырмысен Юстиниан елдің ішкі жағдайы күрделі
реформаларды қажет ететіндігін түсінді. Ол осы реформаларды жүзеге асыруға
батыл кірісе бастады. Императордың әкімшілік іс-әрекеттерінің басты дерек
көзі оның новеллалары, Иоанна Лидийцтің Рим мемлекетінің магитраттары
туралы және Прокопийдің Құпия тарихы болып табылады. Жаңа император
билікке келе салысымен, оның тақтан құлатауға дейін жеткізуге мүмкіндігі
болған көтерілісті бастан кешірді. Константинополдағы басты алаң цирк
немесе ипподром болды. Мұнда халық бұрын атлет-гладиаторлардың күресі мен
дөңгелек арбалар жарысын тамашалап үйренген еді. Жаңа император таққа
отырғаннан кейін мұнда жиі-жиі келетін. Цирктегі дөңгелек арбаларды
айдайтындар төрт түрлі түсті киім киетін. Олар жасал, көкшіл, ақ және қызыл
түстер еді. Дөңгелек арбалардағы жарыстар халық үшін бір ғана ойын-сауық
түрі болып қалды. Себебі христиан діні гладиаторлар күресіне тиым салған
болатын. Белгілі бір түстегі ат арба айдаушысының қасына оның жақтастары
жиналатын. Олардың өздерінің қардылары болды және бір-бірімен әрқашан
бәсекелес еді. Уақыт өте келе бұл партиялар жасылдар, қызылдар және с.с.
деп атла бастайды. Әрине, көптеген дәстүрлер сияқты бұл дәстүр де Рим
импеиясынан келеген еді. Кейбіреулер оны сонау Рем мен Ромул кезеңімен де
байланыстырады. Төрт партияның тауының пайда болуынң мағынасы да түсінісіз.
Юстиниан ұсындағы әдебиетер бұл түстердің пайда болуын жер, су, ауа, өрт
стихиясымен байланыстырады. Цирктік бұл мерекелер өзінің думандылығымен
ерекшеленді [6, 282 б.].
Бұл мереклердегі көрерменде саны кейде 50 000 адамға дейін жететін.
Бірте бірте византиялық дәуірде дималар деп аталаған бұл цирк партиялары
саяси партияларға айнала бастайды. Олар белгілі бір діни, қоғамдық немесе
тағы д басқа саяси қөзқарастадағы адамдарды топтастыра бастайды. Осылайша
цирктегі топ халықтың үніне айнала бастайды. Ф.И. Успенский ипподром,
баспа станогы жоқ болғанымен қоғамдық пікірді батыл айтатын, кейде үкіметке
де сөзін өткізе алатын аренаға айналды. Император кейде осы цирктегі
топтың сұрақтарына жауап беруге мәжбүр болды [6, 283 б.].
VI ғасырда, әсіресе екі партия: көгілдірлер мен жасылдар мықты ықпалға
ие болды. Көгілдірлер православиенің жақтаушылары, немесе халкидониттар
деп аталды. Ал жасылдар (прасиндер) монофизиттерді жақтады.
Монофизиттердің жақтасы болған Анастасияның билік құрған кезеңінің соңғы
жылдарында-ақ астанада көтеріліс бұрқ ете қалған еді. Праволавтар
жолдарындағының бәрін қираттып, жаңа императорды жариялап, ипподромға қарай
ұмтылған, ал мұнда шошып кеткен император диадемасын киіп үлгермей халық
алдына шыққан болатын. Ол бірден өз билігінен бас тартатынын айтқан. Осы
сәтте өз императорларының мұндай аянышты түрін көрген халық көтерілістен
бас тарып, ол тақталылған. Әрине, бұл оқиған осы кезеңдегі саяси ахуал үшін
өте маңызды болып табылады. Ол ипподромның тіпті императорға деген
қаншылықты зор ықпалы болғанын көрсетеді.
Ал, таққа Юстин, одан кейін Юстиниан отырғаннан кейін, әрине
православтар күшейе бастайды. Олармен бірге көгілдірлер патриясы бел алаған
еді. Императордың сүйікті жары Феодорада жасылдар партиясын қолдады.
Осылайша императордың айналасында түрлі партиянң қорғаушылары пайда болады.
Олармен бірге тақ маңында түрлі әлеуметік топтардың көзқарастарын қолдайтын
саяси топтар пайда болғанына көз жеткіземіз.
532 жылы астанада болған көтерілістің себебі әртүрлі болды. Юстинанға
қарсы болған оппозиция үші түрлі құрамнан тұрды. Олар династиялық, қоғамдық
және діни мәселелр бойынша құралған топтар еді. Бұрынығы императордың әлі
де болса тірі қалған туыстары Юстиннің , одан кейін Юстинианның билікеке
келуін өздерінің династиялық құқықтарының бұзуышылық ретінде қабылдады.
Олар монофизиттерге сүйене отырып Юстинианды тақтан құлатуды көздеді. Ал
қоғамдық оппозиция жоғарғы шенді шенуіктердің іс-әрекетеріне, атап айтқанда
Юстиниан заңдарының жанынан айналаған Трибиниан, префект Иоанн
Каппадокийскийлердің өзімбілемділікпен заңдарды аяқ асты етуі, жер-жерде
жасаған бассыздықтарына қарсы құрылды. Ал, діни оппозиция , әриен
монофизитер жағынан пайда болды. Себебі олар Юстинианның билікке келуімен
қатты қысымшылыққа ұшырай бастаған еді. Иіне, осы себетердің барлығы қосыла
келе, астанада көтерілістің бұрқ ете қалуына әкеліп соқты. Көтерлісі
барысында көгілдірлер мен жасылдардың бірігіп кеткенін айту қажет. Олар
бірге өздеріне жек көрінішті императордың көзін жоюға ұмтылды.
Имеператордың галашатайлар арқылы ипподромдағы келіссөздері екі жаққа да
еші нәтиже әкелмеді. Көтерілісі бүкіл қалаға тез тарап кетті.
Көтерілісшілердің Ника немесе Жеңіс деген ұрандарынан, бұл көтеріліс
тарихта Ника көтерілісі деген атқа ие болды [6, 282 б.]. Атақты
құрлыстар, өнер туындылары қиратылды. Болашақтағы Қасиетті София соборының
базиликасы өртелді. Императордың Трибониан мен Иоанн Каппадокийскийді
қызметеріне алуы туралы уәдесі мен өзнің жеке халық алдына шығып сөйлеуі де
еш нәтиже бермеді. Бұрынғы император Анастасияның немере інісі император
деп жарияланды. Сарайға тығылған император мен оның жақтастары енді қашу
жолдарын ойластыра бастаған тұста оларды императордың жары Феодора
тоқтатады. Оның сөдерін рокопийи былай деп береді: өмірге келеген адам бір
рет өлуі тиіс. Бірақ император болған адам қашқын болуы тиіс емес. Бізге
құтылауға барлық мүмкініктер бар. Міне теңіз, міне кемелер. Алайда ойлан,
сен қашып қөұтылғанан кейңн, мұндай өмірден гөрі өлімді тілейтінің анық.
Осы сөздерден кейін император көтерілісшілерді аяусыз басып-жаншуға
кіріседі. Көтерілістің алтыншы күні көтеріліске шыққан халықты ипподромға
қуып тығып, сол жерде 30 дан 40 мыңға дейінгі көтерілісшіні өлтіреді.
Анастасияның барлық туыстары өлім жазасына кесілдеді. Осылайша көтеріліс
жанышталып, Юстиниан өз тағында билігін нығайта түседі. Көтерілістің
жеңіліс табуы император билгінің шексіздігінің артуына қолайлы жағдай жасап
берді.
Юстинианның билік құрған кезеңі оның замандастарының есінде оның
жүргізген заң және шіркеу реформалары арқылы жақсы сақталған. Оның заң
реформасы өзінің кең көлемділігімен таң қалдырады. Император Юстиниан
әрқашан имератор тек қана қарумен ғана емес, заңменде қарулануы тиіс.
Себебі елді тек соғыстар арқылы ғана емес, бейбіт уақытта құқықтардың
қорғалуын қамтамасыз ететін, жеңілгендерді басқара білу керек деп
есептеген. Оның пікірінше императорға заң шығару құқығын құдайдың өзі
берген. Осылайша император өзінің заң шығару құқығын құдеріті күштер берген
рекше құқығы ретінде қабылдаған. Әрине, оның заң реформаларының негізін
жоғарыдағыдай теориялық негіздермен қатар, практикалық қажетілікте де
құрғаны белгілі. Император Юстиниан билікке келген тұста иперияда толық
тіртіпсіздік, заңсыздық орнаған еді. Бұрынғы Рим құқығы өзінің барлық
маңызынан айырылған еді. Әлі христиандықт қаблдамаған Рим империясында заң
шығару құқығы толық императордың қолында болған тұста, заңнамаладың жылғыз
формасы leges деп аталғаним ператорлық конституциялар болғаны белгілі.
Ал, калассикалық заңгерлер жасаған әрі бұрынғы заңнамаларға сүйенген
құқықтар көне құқық деп аталды, әрі олар имперторлық конституцияармен
қарама-қайшылықта болды. III-ші ғасырдың екінші жартысына бастап, заңтану
құлдырай бастады. Заң әдебиеттері компилятивті сипатқа ие болды. Олар өз
еңбектерінде иператорлық конституциялар мен ертедегі юристердің еңбектеріне
көшірілген үзінділерді құрастыру арқылы судбяларға ыңғайлы еңбектер
құрастырумен ғана айналысты. Себебі олар барлық жинақталған заңға қатысты
әдебиеттерді қорытып үлегере алмады [7, 30 б.].
Бірақ, бұл жинақтар ешқандай заңдық күші жоқ жәй еңбектер болып қала
берді. Сондықтан судьялар шешім шығару үшін бәрібір барлық императорлық
конституцияларды талдап, классикалық әдебиетті оқуға мәжүр болды. Бұл
әрине, бір адам үшін ұлан-ғайыр жұмыс борлып табылды. Сондай-ақ император
конституцияларын арнайы басып шағаратын ортылқы орган да болған жоқ.
Сондықтан бірін-бірі ауыстырып жатқан император жарлықтарының қайсысы жаңа,
ол басқа жарлықпен қарама-қайшылыққа келмей ме деген мәселені шешудің өзі
қиын болды. Сондықтан, барлық императорлық жарлықтарды жинақтап басып
шығарудың қажеттілігі туды. Әрине, бұл жұмыс Юстинианға дейін де
жүргізілген. Себебі оның заманында Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus
и Codex Theodosianus және тағы басқа жинақтар жарыққа шықты. Ал,
классикалық заңгерлердің еңбектерін пайдалану үшін, Феодосии II мен оның
батыстағы әріптесі Валентиниане III кезінде тек қана барынша танымал 5
заңгердің еңбегін ғана пайдалану туралы шешім қабылданған. Әрине, бұл шешім
формальді сипақа ие болды. Себебі бұл еңбектерден белгілі бір мәселеге
қатысты нақты шешім табу да қиын еді.
Осы орайда император Юстиниан асы күрделі жұмыс атқарды. Ол өзіне дейінгі
иператорлық консттуциялардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz