Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық құқықтық сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және
оның белгілеріне қазіргі
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Азаптаудың субъективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Азаптаудың сараланған түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
3 АЗАПТАУДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ОДАН САҚТАНДЫРУ
3.1 Азаптауға ұшырататын жағдайлар мен мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ...56
3.2 Азаптаудың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...89
КІРІСПЕ
Зорлық көрсету қылмыстарын, атап айтканда, азаптауды зерттеуге және
оның алдын алу, одан сақтандыру проблемаларына арналған. Жұмыста зорлық
көрсету қылмыстарының әлеуметтік-құқықтық тегі зерделенген, оларға
қылмыстық-құқықтық сипаттама берілген, оларды жасаудың тетігі, қылмыскер
мен жәбірленуші арасы ашып қарастырылған.
Қылмыстық Кодекстің 1-тарауында (Жеке адамдарға қарсы қылмыстар)
көзделген қылмыстар нысандарының аса маңыздылығы көрсетіліп отыр. Адамның
кұқықтары мен бостандығын Қазақстанда Конституция қорғайды (12-бап).
Қылмыстық заңның маңызды міндеттерінің бірі адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғау (ҚК-нің 2-6. 1-бөлігі), сондықтан да олар
- Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі адамның жеке басына қарсы қылмыстар,
оның ішінде азаптау бойынша қылмыс құрамы көзделген 1-тараумен басталады.
Денсаулық - адамның басты байлығы, бірақ қазіргі кезде зорлықты
қылмыстар, әсіресе азаптау кең етек алып барады, сондықтан да бұл мәселе
мемлекетті толғандыруға тиіс. Зорлықты қылмыстар ошақ басында немесе
кездейсоқ, табанасты жасалумен қатар алдын ала ойластырылып, қарулы топ
құрылып, азаптаудың қатыгез тәсілдері қолданылып та жасалуда.
ҚК-нің 107-бабында көзделген қылмыстар күннен күнге көбеюде, олар
барған сайын қатыгездік сипат алуда.
Мысалы, 107-бапта көзделген қылмыстың Қазақстан Республикасында:
2004 жылы - 37 фактісі; 2005 жылы - 42 фактісі; 2006 жылы - 50
фактісі; 2007 жылы - 58 фактілері; 2009 жылы -10 фактілері; 2010 жылы 3 ай
бойынша – 5 фактілері тіркелген [1.35б.].
ҚР Конституциясының 22-бабында адамның өз бостандығына, денсаулығын
қорғауына құқығы жарияланған. Бұл жағдай азаптау үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту проблемасының маңыздылығы артатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын орындаудың атқарар орны
үлкен. Себебі ол қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі
ережелерге әсерін тигізуші құрал болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қылмыстық құқықта азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік проблемасына көптеген ғалымдар зейін қойып жүр.
Азаптау үшін жауапкершіліктің қылмыстық-құқықтық аспектісін А.А.
Калашникова, П. Константинов. И. Портнов, А.Д. Тартаковский, Г.И. Чечель,
Р.Д. Шарапов және басқалар өз жұмыстарында атап өткен.
Сонымен катар, Г.А. Аванесов, С.Н. Авелыдев, Ю.М. Антонян, С.Д.
Дерябин, В.Е. Квашис және басқалар азаптауды криминологиялық деңгейде
зерттеген.
Жұмысты жазу барысында С В. Бородин, Л.Д. Гаухман, А.З. Жалинский,
А.А. Жижиленко, Н.И. Загородников, А.Н. Красиков, Б.С. Никифиров, А.А.
Пионтковский, Э.Ф. Побегайло, С.В. Расторопов, Н.С. Таганцев, М.Д.
Шаргородский, С.Я.Лебедев сияқты ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Отандық ғалымдардың арасынан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О.
Алауханов, Р.Е. Джансараева, Е.И. Қайыржанов, А.Х. Миндагулов, Г.С.
Мэуленов, Г.Р. Рустемова, Н. Дулатбеков, Р.Т. Нұртаев, Н. Сұлтанова. А.
Смагұлов, М.М. Оразалиев және басқалардың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты зорлықшыл
қылмыстарды криминологиялық санат ретінде қарастыру:
- азаптағандық үшін жауапкершілік туындауының тарихи аспектісін
зерделеу;
-бұл қылмыстық құрамның денсаулыққа қарсы қылмыстар жүйесіндегі орны
мен рөлін анықтау;
-сондай-ақ бұл нормалар мен оларды қолдану мәселелеріне
түсініктеме берумен байланысты проблемаларды зерделеу;
-заңдарды жетілдіру және оны практикада қолдану жөнінде ғылыми-
негізделген ұсыныстар жасау және оларды құқық қорғау органдарының жұмысына
енгізу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
-қылмыстың дербес құрамы деп танылып азаптау үшін жауапкершіліктің
революцияға дейінгі Ресейдің және қазіргі Қазақстанның қылмыстық заңдарында
даму үрдісін көрсету;
-ұғымдарды анықтау үшін азаптауға тән міндетті белгілер шеңберін
анықтау;
-бұл қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне талдау
жасау;
-азаптау қолданылатын қоғамдық қатынастардың шеңберін анықтау және
бұл қылмыс құрамының конструкциясын белгілеу;
- азаптаудың әрбір саралаушы белгілерінің орны мен рөлін анықтау.
Зерттеудің пәні. Зорлықшыл және оның Алматы қаласы мен Ақтөбе
обылыстарымен салыстырғандағы үрдісі, оның ерекшеліктері мен
детерминанттары, оның ішінде зорлықпен агрессияның өсуіне ықпал тудыратын
үрдістер, зорлықшыл қылмыскердің жеке басы, қылмыстардың алдын алатын құқық
қорғау органдары мен басқа субьектілердің қызметі.
Зерттеудің жаңалығы. Қылмыстық заңдарды жетілдіру жөнінде, сондай-
ақ бұл қылмыстарды өзінше бөлек қарастырып саралаумен байланысты ұсыныстар
даярланған. Зерттеліп отырған құрамның ғылым мен практика үшін маңызы бар
кейбір саралаушы белгілерінің басымдығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы, сонымен қатар, қорғауға ұсынылған
тұжырымдарда көрсетілген.
Дипломдық жұмысымың әдістемелік негізі. Зерттеу ғылыми танымдық
теория мен тәжірибенің өзара байланысын анықтайтын диалектикалық әдіске
негізделген.
- тарихи-құқықтық-зорлықшыл қылмыстарды зерделеудің және оның алдын
алудың тарихи тәжірибесін зерделеуге қатысты;
- салыстырмалы құқықтану, оған зорлықшыл қылмыстардың қылмыстық-
құқықтық тәсілдер арқылы сақтанудың шетел заңдарының оң тәжірибелерінің
талдамалары кіреді;
- статистикалық зорлықшыл қылмыстар туралы статистикалық мәліметтерді
жинақтауды және талдауды қамтиды;
Зерттеудің нормативтік базасын отандық қылмыстық, қылмыстық-іс
жүргізу, әкімшілік және қылмыстық-атқарушылық заңнамасы, адамдардың
қылмыстылығымен күрес мәселесін реттейтін заңдар мен ведомостволық
нормативтік-құқықтық актілер, бірқатар шетелдердің қылмыстық заңдарды,
адамдардың кұқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесіне қатысты халықаралық-
құқықтық актілер құрайды.
Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдардың шындығы таңдап алынған
әдістемелік, методологиялық және нормативтік базаларға негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойылған мақсаттар
мен міндеттерге жетуге негізделген, жұмыстың мазмұны таңдап алынған
тақырыпты толық көлемді қамтылған деген ойым бар. Диплом жұмысы
кіріспеден, 3 тараудан, 6 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 9 бет.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2. АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР (АЗАПТАУ) ТУРАЛЫ ЗАҢДАРДЫҢ
ДАМУЫ
Адамның денсаулығына зақым келтіретін қылмыстар адамзат тарихы мен
бірге жасап келе жатыр. Сондықтан да, адамның денсаулығын қорғау қазіргі
таңда қылмыстық құқықтың ең маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Отандық әдебиетте адам денсаулығын қылмыстық-құқықтық қорғау мәселесіне
әрқашанда баса назар аударып отырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы Ресей мемлекетінің даму
тарихымен етене байланыста. Қылмыстық заңнаманың алғаш туындаған кезінде
қылмыстың ауыр формалары ғана есепке алынды, бірақ келе-келе адам
денсаулығын жан-жақты қорғау мақсатында қылмыстық озбырлықтың басқа жақтары
да қарастырылды [2.5 6.].
Азаптау ұғымы пайда болғанға дейін адамға күш көрсеткені және
психикалық ықпал жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік азаптаудың нышаны
бар басқа қылмыстар құрамында көзделді. Ал, қылмыстың өзінше дербес құрамы
ретінде азаптау кейін бөлінді [3.101.6.].
Қылмыстың бұл түрі ежелгі замандағы патшалар кезінен бастау алады,
олар ешқандай заңға сүйенбестен өз қарсыластарын азаптаған, қинаған [4. 120
б.].
Денсаулыққа зақым келтіретін қылмыс жайында Русьте ұлы князьдар Олег
(911 ж.) пен Игорьдің (945 ж.) гректермен жасасқан шарттарында алғаш рет
айтылады. Бұл шарттарда адам денсаулығы қоғамдық игілік емес, жеке адамның
өз игілігі, сондықтан оны қорғау - оның өзінің немесе оған мүдделі
адамдардың міндеті - деп көрсетілген .
Тарихшылар Орыс заңы деп атаған Олег шартында (911ж) негізінен
денеге зақым келтіргендік үшін жауапкершілік көзделген. егер орыс гректі
немесе грек орысты қылышпен немесе найзамен жарақаттаса, ол өзінің кінәсін
жуу үшін Орыс заңы бойынша бес литр күміс төлеуге тиіс делінген.
Көптеген зерттеушілер мұны заң актісі емес, Русьте қалыптасқан тәртіп деп
санайды. Дене жарақаты үшін жауапкершіліктің мұндай нормалары Игорьдің
шарттарында да (945 ж.) болды.
Ежелгі Русьтің қылмыстық құқық нормалары бар және бізге дейін жеткен
заң актісі -Русская правда (XI ғ.). Ол князьдіктердің жарғыларынан, әдет
құқықтарынан, нақты сот үкімдерінен құрастырылды онда дене жарақатын
алғандық үшін жауапкершілік нормалары қарастырылды, тіптен кейбір
жағдайларда қанды кекке рұқсат етілді [5. 49 б.].
Денсаулықты қорғау Русьте жеке мүддеден біртіндеп мемлекеттің
қылмыстық-құқықтық кұралдармен қорғайтын қоғамдық игілікке айналды. Мұндай
қорғаудың дәрежесі жәбірленушінің қоғамдағы әлеуметтік жағдайына байланысты
болды. Русская Правданың алғашқы нұсқаларында денеге зақым келтіргендік
үшін жауапкершілік көзделген: Егер жәбірленген адам өзіне көрсетілген
қорлықтың қайтарымын өз бетінше ала алмаса, оған 3 гривна айыппұл төленеді
делінген. Яғни бұл заң актісінде өш алу немесе ақшалай айыппұл салу бірдей
көзделген. Егер қолындағы қатты затпен ұрып дене жарақатын салса, ол үшін
12 гривна төлейтін болған [6. 27 б.].
Ал бұл Русская Правдада азаптау термині кездеспейді. Соған қарап
бұл термин кейін пайда болған деген тұжырым жасауға болады. Бірақ автор бұл
қылмыстың сол кезде-ақ денеге басқа жолдармен зақым келтіру арқылы болғанын
айтады.
Новгород және Псков губернияларында сот грамоталары деп аталатын екі
ірі заң актілері жарық көрді, оның біреуінін 42 бабы бізге жетті. Ал,
Псков сот грамотасы (1397 жылғы) неше қайтара толықтырылып толықтай
сақталды. 111-бапта талапкерге сотта жарақат салғаны үшін жауапкершілік
белгіленген: Мырза алдында талапкерді ұрған адам ақша төлейді делінген
[7.112 б.].
XV ғасырда Русьте орталықтандырылған мемлекет құрыла бастағанда
заңнаманың жаңа формасы - Судебник пайда болды. Алғаш, 1497 жылы Иван III-
нің Судебнигі, 1550 жылы Иван Грозныйдың Судебнигі пайда болды, олар
зорлықты әрекеттердін Русская Правдада берілген құқықтық сипаттарын
қалдырды. Бұл нормативтік актілер құқықтық бірнеше саласының (азаматтык,
қылмыстық іс жүргізу және т.б.) нормаларын қамтыды, бірақ денсаулыққа қарсы
қылмыстар жайында сөз қозғамады. Дегенмен, Судебниктерде адамның жеке
басына қарсы қылмыстар, оның ішінде азаптау өзінше бөлек алынған деген
пікірлер бар [8. 45 б.].
Алексей Михайлович патшаның 1649 жылғы Соборное Уложение жинағы
елеулі нормативтік актіге жатады. Онда орыстардың жазба құқықтары бір
жүйеге келтірілді әртүрлі дәрежедегі дене жарақаты қылмыстық жазаланатын
әрекетке жатқызылды бірқатар нормаларда зорлықты терминдері пайдаланылды
(9. 68 б.)
Уложениеде қамшы, таяқ және басқа жанға бататын құралдар
қолданғандық (11-бап) және жәбірленушіні қинағандық үшін (12-бап)
жауапкершілік көзделді.
Бұл заңға қайшы әрекеттерде, өздерінің жасалу тәсілдері мен сипаты
жағынан азаптауға ұқсас құрам бар (ҚР ҚК-нін 107-бабы). Ондай әрекет үшін
жауапкершілік талион принципі бойынша көзделген: Біреуді азаптаған адамға
сондай жаза қолданылады [10. 160 б.]
Патшалық Ресейдің экономикалық дамуы батыс елдеріне еліктеу, халық
санының өсуі заңдардың жетілдірілуін талап етті.
Мысалы: Петр І-дің кезінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы 392 жарлық шықты.
Қылмыстық-құқықтық нормалар, сонымен қатар, жалпы актілерге де кіргізілді.
Мұндай заң актілерінде мемлекеттік - көпшілік мүдделер басым болды, адам
денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік те қарастырылды [11. 112
б.].
Екатерина ІІ-нің Наказы да ХVІII ғасырдағы қылмыстық құқықтың
маңызды көзіне айналды, онда адамның қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар бөлініп
алынды. Ол кезінде онша бағаланбағанмен, XIX ғасырдың басында оның көмегі
көп болды.
XVIII ғасырдағы абсолюттік монархия кезінде қылмыстық-құқықтық
ұғымдар, нормалар мен институттар едәуір жаңғырды. Ресейдің адам
денсаулығына қарсы қылмыстар туралы заңнамасы сегіз ғасырда қылмыстық
озбырлықтан сақтанудың құқықтық кұралдары мен әдістерінің белгілі бір
жүйесіне айналды.
1830 жылы Николай І-дің кезінде М.М.Сперанскийдің басшылығымен Ресей
империясы заңдарының толық жинағы дайындалды (51 том),онда барлығы 53239
теориялық көздер болды және де 15 томдық Ресей империясынын заңдар жинағы
жарық көрді. Заңдар жинағының XV томындағы қылмыстық құқық нормалары
Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінді, олар 1833 жылдың 31 қаңтарында күшіне
енді. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік
туралы баптар ең соңында келтірілді. Денеге зақым келтіру және жарақат салу
ажыратылды. Адам қандай да бір мүшесін жоғалтса немесе мүше жансызданса —
зақым келтіру, ал бір жерді қанатып, көгертсе - жарақат салу деп бөлінді.
1845 жылы 2224 баптан тұратын Қылмыстық және атқарушылық жазалар
туралы Уложение қабылданды. Ол Ресей заңнамасын едәуір дамытып, заң ғылымы
мен практикасына елеулі үлес қосты. Ол барлық қылмыстық заңдардың басын
қосып, оларды бір жүйеге келтірді. Адам денсаулығына қарсы қылмыстар өзінше
жеке топқа бөлінді [12.152 6.].
Мысалы, Жеке адамның өміріне, денсаулығына, бостандығына және ар-
ожданына қарсы қылмыстар туралы X тарауда (1477-1496-баптар) Денсаулыққа
зақым келтіру, жарақат салу және басқа зиян келтіру деп аталатын 3-тармақ
қарастырылған. Заң шығарушы құқыққа қайшы әрекеттерді адам денсаулығына
қатысы бар нысандар бойынша біріктірген, бұл мән-жай адамның жеке басына
қылмыстық-құқықтық қорғау нысаны ретінде қарау керектігін көрсетеді. Зақым
келтіру ауыр (1477) және жеңілдеу (1978-6.) болып бөлінді. Жарақат салу да
ауыр (1481) және жеңіл (1482) деп топтастырылды. Бұлармен қатар денсаулықты
бұзу дейтін әрекеттер де қарастырылды (1486-1487-баптар) [13. 84 б.].
Төбелес немесе дау-дамай кезінде денеге жарақат салудың кейбір мәселелері
де қарастырылды (1485-бап), ол қазіргі Қазақстан заңнамасындағы бұзақылық
пиғылымен ұрып-соғуға ұқсас [14. 224 б.].
Уложениеде азаптау ұғымы қолданылды, оны қинау және қатыгездік
арқылы түсіну керек еді. Бұлардан келетін күйзеліс жәй ұрып-соғудан, тіптен
таяққа жығып тастаса да, ауыр деп саналды. Сондықтан да Уложение қинау
мен қатыгездікті қылмыс деп саралағанда денсаулыққа зақым келген-
келмегендігіне назар аудармады.
Зерттеуші бұл Уложение бойынша адам денсаулығы бұрынғы қылмыстық
заңдарға қарағанда нақтырақ қорғалды, бірақ онда көптеген басы артық, бір-
біріне өте ұқсас белгілер болды деп санайды. Бұл заңнама 1917 жылдың қазан
айына дейін күшін жойған жоқ. Онымен қатар қолданылған 1903 жылғы
Қылмыстық уложениенің Денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету
туралы XXIII тарауы адам Денсаулығына қарсы қылмыстарға арналды [15. 147
б.].
1903 жылғы Уложениеде адамның жеке басына қарсы қылмыстар екі түрге
бөлінді: денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету, қасақана ұрып-соғу.
Ұрып-соққанмен денеге ешқандай із қалдырмайтын, қысқа уақытқа жан
күйзелетін әрекеттер адамға зорлық көрсету болып табылады дейді
С.Таганцев. Бұл әрекеттер адам денсаулығына зақым келтірумен
салыстырғанда қоғам үшін онша қауіпті емес қылмыстар қатарына жаткызылған,
олар қылмыстық заң қорғайтын мүдделердің қосымша нысанына жатады [16.191б.]
1919 жылғы 12 желтоқсанда Ресейдің Қылмыстық істер бойынша басшылыққа
алатын бастамасы басылып шықты, бірақ ол қылмыстық заң емес еді, себебі
онда қылмыстардың нақты құрамдары қарастырылмаған, дегенмен қылмыстық-
құқықтық ұғымдар жүйеге келтірілген болатын.
Қылмыстық заңнаманың дамуындағы келесі белес - РКФСР қылмыстық Кодексінің
шығуы еді (1922 ж.). V тараудың Денені жарақаттау және адамға зорлық
көрсету деп аталатын 2 тармағы денсаулыққа қарсы қылмыстарға арналды. Бұл
Кодекс дене жарақатын үш санатқа бөлді:
- ауыр;
- орташа ауыр;
- жеңіл.
Бұл ретте Кодекс жеңіл дене жарақатына қандай да бір анықтама берген
жоқ, оның белгілерін көрсетпеді.
Бірақ, ауыр және орташа ауыр дене жарақаты деген ; ұғымдарға сүйене
отырып жеңіл дене жарақатына өмірге қауіпті емес, денсаулықты аз уақытқа
ғана бұзатын немесе денсаулықтың бұзылуына қатысы жоқ жарақатты жатқызуға
болады.
Біздің зерттеу үшін керектісі - қасақана ұрып-соғу немесе жанға
бататын өзгедей зорлықты әрекеттер (157-6.). Бірақ ұрып-соғу ұғымы сол
қалпы ашылмай қалған азаптау және қинау терминдері саралаушы
белгілер ретінде қолданылған.
1922 жылы Жарақаттың ауырлығы туралы қорытынды жасау Ережесі
қабылданғаннан кейін қылмыстық-құқықтық нормалардың мәнін толықтай ұғынуға,
оларды практикада дұрыс қолдануға мүмкіндік туды.
Отандық зерттеушілердің пікірінше, денсаулыққа қарсы қылмыстарды 1922
жылғы Қылмыстық Кодекс бойынша құқықтық регламенттеуде жан-жақтылық,
нақтылық бар көрінеді.
1927 жылдан бастап Ресейде жаңа Кодекс (1926 жылғы) күшіне енді.
Адамның өміріне, денсаулығына, ар-ожданына, бостандығына қарсы қылмыстардың
барлығы түгелдей VI тарауда берілді.
Бұл Кодекс дене жарақаттарын ауыр (142-6) және жеңіл (143-6.) деп
екіге бөлді. Дененің көгергенінен аяқ-қолдың сынғанына дейінгі әртүрлі
ауырлықтағы жарақаттар жеңіл деп саналды. Денеге бәлендей бір қол тигізу
емес, адамға жан күйзелісін келтіру ғана зорлықты әрекетке жатқызылды. Ұрып-
соғу денсаулыққа қарсы қылмыстардың ерекше тобын құрады (146-6.).
Баптың диспозициясынан көріп отырғанымыздай, бұл жерде ұру және соғу
деген, мәні жағынан өте жақын екі термин алынған, қылмыстық заңнамада
олардың қандай ұғым беретіндігі ашылмаған. 146-баптың 2-бөлігінде азаптау
ұрудың, соғудың және жанға бататын басқа да зорлықты әрекеттердің саралаушы
түрі ретінде қарастырылған.
Адамға қарсы қылмыстарды криминалдаудағы олқылықтар заң
аналогиясын қолдану жолымен толықтырылды (1922 жылғы Кодекстің 10-бабы және
1926 жылғы Кодекстің 16-бабы). Сол себептен де ол кезеңнің қылмыстық
заңнамасы бірқатар қылмыстық-құқықтық ұғымдардың болмағандығынан қиындық
көрген деп санайды зерттеуші.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік көзделген
заңнаманың дамуындағы елеулі кезең - 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
Кодексінің қабылдануы еді.
Бұл Кодекс бойынша дене жарақаты қайтадан үш сатыға бөлінді. Еңбек
қабілетінің едәуір жоғалуына алып келмейтін дене жарақаты ауырлығы орташа
жарақатқа жатқызылды (94-бап). Аталған кодекстің 97-бабында жеңіл дене
жарақатын салғандық үшін жауапкершілік қарастырылды [17. 137 6.].
Ресей Қылмыстық Кодексінің 112-бабына қарағанда (онда мұндай нормалар
жоқ) Қазақ КСР Қылмыстық Кодексінің 99-бабында ұрып-соғу және азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік көзделді.
Адамға зорлық көрсету ұғымы 1959 жылғы азаптаумен байланыстырылды.
Азаптаудың құрамы кеңес дәуіріндегі қылмыстық заңнама үшін мүлде жаңа
еді, ол 99-бапта көрініс тапты. Азаптауға қасақана ұрып-соғу және жанға
бататын басқа да зорлықты әрекеттер деген анықтама берілді. Бұл Кодексте
ұрып-соғу мен азаптау біртұтас ұғым болды.
Қазақ КСР Қылмыстық Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау денеге
жеңіл жарақат салу тәсілі деп ұғындырылды. 1977 жылы азаматтардың
денсаулықты қорғау құқығы алғаш рет КСРО Конституциясында бекімін тапты (42-
бап). ҚР Конституциясы (1995 ж.) зорлықты қылмыстардың алдын алудың оңтайлы
жолдарын іздестірудің жаңа кезеңі болды, себебі онда адамның туғаннан
өлгенге дейінгі өміріне, денсаулығына, жеке басына қол сұқпауға құқығы
жарияланды.
Адам денсаулығына зиян келтіргендік үшін
жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнамада зорлықты қастандықпен күрестің
бірқатар қылмыстық-құқықтық жолдары қарастырылды.1997жылғы Қылмыстық
Кодекс қылмыстық Заңдарды ҚР Конституциясына және халықаралық нормаларға
сәйкестендіруге тиіс болды. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
қылмыстардың құрамына баса назар аударылды.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес бұл қылмыстар тобының
орналасу реті де өзгерді. ҚР ҚК Ерекше бөліміндегі I тарау Адамға қарсы
қылмыстар деп аталды.
Ұрып-соғу және азаптау сияқты қылмыстар құрамы өзгертілді, олардың
біріншісі өзінше құрамға бөлінді, кейін мүлде алынып тасталды [18. 68 б.].
Азаптағандық үшін жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнаманың даму
тарихын талдай және қорыта келе оның ұзақ сүрелі жолдан өткендігін көреміз.
Ол Русская Правдадан бастау алады, ал азаптау термині алғаш 1845 жылғы
Уложениеде қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қылмысты заңнамасында
оларға қатысты толығырақ сипаттама берілген дегенмен азаптағандық үшін
жауапкершілік көзделген нормаларды тәжірибеде қолданумен байланысты
бірқатар мәселені туындатып отыр.
Бұл саладағы зерттеу осы тақырып бойынша нақты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасай отырып, заңды дұрыс қолдану үшін қандай да бір өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
1.2 АДАМҒА ҚАРСЫ ЗОРЛЫҚТЫ ҚЫЛМЫС РЕТІНДЕ АЗАПТАУ
ҰҒЫМЫНА ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІНЕ ҚАЗІРГІ КӨЗҚАРАС
Адамның өмірін, денсаулығын, денесіне қол жұмсалмауын және бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға жасалатын барлық қастандықтардың
басым көпшілігі күш қолданылып, кейбір жағдайларда психикасына қысым
көрсетіліп жасалатын қылмыстар.
Қылмыстылық- адамның мінез құлқы нысандарының бірі, ал қылмыс- адамның
саналы түрде жасаған әрекеті, нақты қылығы. Адамның тұлғасын сипаттайтын
қасиеттердің бәрін біліп алмай, жеке адам қылмысының себебін немесе жалпы
қылмыс себебін біліп-түсіну мүмкін емес.
Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыстылық тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда болады деп
пайымдайды. Алайда жайсыз жағдайдың бәрі бірдей және әр уақытта қылмыстық
мінез құлық тудырады деп ойлауға болмайды. Адам іс жүзінде өзінің
психологиялық табиғатына сай келетін шарттар мен факторларды таңдап алып
және оны белгілі бір дәрежеде игереді.
Қылмыскер тұлғасы- қылмыстылыққа итермелеуші әлеуметтік өмір жағдайы
мен осы жағдайдың салдарынан болған қылмыстың арасын жалғастырушы буын
болып саналады.
Криминология ғылымы қылмыскер тұлғасы деп- қылмыстық заңды басқа
жағдайлармен және мән-жайлармен қоса адамды кінәлі ететін, осылайша оның
қоғамға жат қылықтарына әсер ететін әлеуметтік мәні қасиеттердің,
белгілердің, қатынастардың жиынтығы деп таниды.
Қылмыскердің тұлғасы өзінің бағыттылығы арқылы көзқарас пен бағдар
мазмұнымен, қажеттік деңгейі мен шеңберімен ерекшеленеді. Алайда осындай
жағдайға қарап, қылмыс жасаған адамдардың барлығында бірдей қоғамға жат
көзқарас пен бағыт-бағдар бар деп ойлауға болмайды. Мұндайлар болмағанның
өзінде де қылмыскердің тұлғасы мен оның қылмыстық мінез-құлық себептерін
зерттеудің қажеттігі күн тәртібінен алынып тасталмайды.
Қылмыскердің тұлғасы- криминология нәрсесі ретінде, мұндай тұлға
әлеуметтік мәні бар жеке-нақты объект ретінде немесе жалпы әлеуметтік тип
ретінде қарастырылуы тиіс пе деген пікірталас тудырады.
Қылмыс жасаушы адамдар әртүрлі белгілер бойынша бір-бірінен
ерекшеленеді, олардың әрқайсысы өзінше жеке-дара. Сонымен қатар қылмыс
жасаушы барлық адамдарды ортақ бір немесе бірнеше белгілер сипаттайтын
топтарға топтастыруға болады.
Типология – қылмыскерлердің неғұрлым тереңірек сипаттамасы болып
табылады. Ол зерттелетін қылмыстық әрекеттің тууы мен дамуының тегін,
себебін, заңдылығын ашуға, болжам жасауға мүмкіндік береді. Қылмыскердің
жеке басын типологиялаудың тәжірибелік мәнін, ең алдымен, сақтандыру және
жазалау-тәрбиелеу шараларын бөліп қарастыру, кейбір тергеу мәселелерін
шешу, қылмыстық қылықтың кейбір типтерін айқындап талдау, сондай-ақ бұл
қылықтарды адамның кейбір ерекшеліктері арқылы түсіндіру мүмкіндіктерімен
байланыстырады [19.40.б.].
Қылмыскер тұлғасы кез келген адам тұлғасы сияқты белгілі бір құрылымға-
өзара байланысқан және өзара әрекеттес элементтер тобына ие болатын
тұтастай құрылым болып көрінеді. Қылмыскер тұлғасының құрылымын зерттеу-
элементтер мен құрылымдар арасындағы байланыстардың өзгерістері тұлғаның
түбірімен қайта жаңғыруымен пара-пар болғандықтан, оның мінез-құлқындағы
қозғалмалы күштеріне жақындасып, танып-білу.
Қылмыскер тұлғасының құрылымын анықтау барысында оны басқа адамдармен
араласу нәтижесінде және өз кезегінде белгілі бір істің; танымның, қарым-
қатынастың субъектісі ететін әлеуметтік мәні бар қасиеттер жиынтығын
иеленуші деп қарау керек.
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асыратын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан құралатын жүйе
ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының әлеуметтік-мәдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның әлеуметтік институттарға қатысы блогы (серіктестік қатысы,
әлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары, олардың
қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның әлеуметтік қауымдастықтарға қатысы блогы (жағымды
әлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз әсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның әлеуметтік нормаларға қатысы блогы. Адамның мінез-құлықтары
белгілі бір әлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі. Бұл
нормалардың бәрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін: а) бүкіл қоғам
мойындаған (жалпыәлеуметтік); б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған және
қорғаған. Мұның өзін: жалпыәлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап;
оларға қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады.
Құрылымдық бөліктерден бір нәрсені алып тастау, бөліктер өздігінен өзі
дербес жалғасын таба алмайтындықтан бүкіл құрылымның тұтастығын бұзады.
Демек, олардың бәрі де бір-бірімен өзара тығыз байланыста және біріне-бірі
тәуелді.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының басқа да амалдары анықталуы мүмкін.
Әсіресе, мынадай жолдары белгілі:
– әлеуметтік-демографиялық және қылмыстық-құқықтық белгілері;
– қоғамдық өмірдің әр саласындағы әлеуметтік көрінісі;
– адамгершілік қасиеттері;
– психологиялық ерекшеліктері.
Қылмыскерлерді түрлерге топтастыру маңызды аналитикалық және
профилактикалық мәнге ие. Ол қылмыстылық себебін анағұрлым терең және де
жан-жақты зерттеуге көмектеседі [20.129б.].
Профессор А. Б. Сахаров бастапқыда категориялардың мынадай белгілерін
ұсынды: әлеуметтік-демографиялық; әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-
биологиялық [21.69-70б.]. Алайда, ол кейіннен өзінің көзқарасты пікірін
өзгертіп, тұлғаның биологиялық белгісін алып тастады.
Қылмыскердің тұлғасы жалпы тұлғадан өзінің құрылымында белгілі-бір
компоненттердің бар-жоғымен емес, ең алдымен осы құрылымдағы белгілі бір
компоненттердің мазмұнымен және бағыттылығымен ерекшеленеді. Криминология
үшін аса қажеттісі – нақты қылмыс жасаудың себептері болып саналатын
адамгершілік қасиет, мәнді бағдар, көзқарастардың; мүдделердің,
қажеттіктің, бейімділіктің, әдеттің қоғамға жат бағыттылығы, дегенмен мұның
бәрі құрылымдық бөліктердің басқаларын жоққа шығару болмаса керек. Тұлғаның
бағыттылығы адамның өзіне тән сипатталатын және оның қызметіне әрекет
ететін ақиқатқа таңдамалы қатыстылығын көрсетеді. Бағыттылық – тұлғаның
психологиялық құрылымындағы элемент. Ол басқа да элементтерге – білім
деңгейіне, биологиялық қасиеттерге (жігерлілік, талабы) негізделген
сипаттардың көрінуіне басты әсер етеді және адамның тиісті қылмыстық мінез-
құлықты таңдауын анықтайды.
Осы көрсетілген барлық сипаттамалар бойынша криминологиялық ғылымда
соңғы жылдары едәуір материал жинақталды.
Кейбір зерттеушілер мысалы, құқық бұзушылардың жасы мен олар жасаған
қылмыстардың құрылымдары арасындағы белгілі бір байланыстылықты ашты.
Олар құқық бұзушылардың қылмыстылығында жынысқа байланысты елеулі
айырмашылығы бар екендігін атап көрсетті (М.И.Арсенева, И.Д.Николин,
И.С.Станшинкас, Н.Г.Яковлева). Жасалынған қылмыстың сипаты мен құқық
бұзушылардың айналысатын ісі арасында қандай да бір байланыстың бар
екендігі де ашылды. (А.И.Дракшене, С.С.Куклянскис, Г.М.Минковский,
В.М.Фокин, Д.Б.Бұғыбайқызы, Л.Ерінбетова, З.Ажиметова, А.Н.Ли және
басқалары). Құқық бұзушылармен күрестің стратегиясы мен тактикасын айқындау
үшін тәрбие-сақтандыру жұмыстарының әдістері мен амалдарын даярлау, оның
негізгі бағыттарын анықтау үшін жеке бастың мұндай және басқа да
параметрлерін қалай да білу керек. Бірақ қылмыстық әрекетке ықпалын
түсінуде кейбір сипаттамалардың маңыздылығын бірдей болмағандықтан, адамның
қалыптасуының әртүрлі кезеңінде олардың әртүрлі жиынтықта болуы себепті
топтастыруды ары қарай тереңдету керек.
Соңғы жылдары қылмыскердің жеке басының көптеген проблемалары Ю.М.
Антонянның, Е.О. Алаухановтың, Б.С.Волковтың, П.С.Дагельдің, В.Н.
Кудрявцевтің, Е.І. Қайыржановтың және басқалардың еңбектерінде жарық көрді.
Қылмыскер типологиясының мәселелері К.Е.Игошевтің, А.Г. Ковалевтің, М.С.
Лейкинаның, Г.М. Миньковскийдің жұмыстарында көтерілді.
Адамның жеке басын көптеген қоғамдық ғылымдар зерттеуде. Жеке бастың
проблемасын неғұрлым терең және жан-жақты зерттегендер-социология,
педагогика, психология, әлеуметтік педагогика және басқа ғылымдар. Бұл
талдама адамдардың аталған санатының өмірі мен тәрбиесі, олардың қылмыс
жасағанға дейінгі еңбегі мен тұрмысы жайында толығырақ түсінік алуға
мүмкіндік береді, себебі криминологтар белгілі бір әлеуметтік топтарды жеке-
дара зерделеуге ғана емес, олардың тіршілік еткен ортасына да көңіл бөледі.
Мысалы, криминологиялық тұрғыдан алғанда, қылмыскерлердің белгілі бір
типтерінің және қылмыстық мінез-құлықтың белгілі бір типтерінің қалыптасуы,
тіптен халықтың қандай да бір топтары арасында жасалатын қылмыстардың
жиілігі әлеуметтік ортаның ерекшеліктерімен байланысты екен. Сондықтан да
қылмыс жасаушы адамдардың әртүрлі санаттарына қатысты микроортаны да жеке-
даралап зерделеу қажеттілігі туындайды. Қылмыскерлердің өте күрделі және
әртекті адамдар жинтығын құрайтынын білеміз. Бірақ бұл криминологтар
қылмыскерлердің әртүрлі топтарының және олар қалыптасқан әлеуметтік ортаның
ерекшеліктерін бөліп алып, толықтай зерттеді дегенді білдірмейді [22.41б.].
Типология қылмыстық іс-әрекетті болжауға мүмкіндік береді. Көрініс
тапқан мұқтаждық, мүдде, мінез ерекшелігі, әлеуметтік-демографиялық
сипаттама туралы, құқық бұзушылардың келбетін ашқан қылмыстың мән-жайы
туралы мәліметтерің жиынтығы адамның жалпы бағыттылығы, оның жасаған
қылығына көзқарасы жайында толықтай түсінік береді.
Осы зерттеулерінде Г.М. Миньковский әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық және психологиялық белгілерді әртүрлі типтердің критерийлері
ретінде біріктіруге сәтті талпыныс жасады. Ол ұсынған типтер, негізінен,
белгілердің үш тобын қамтиды: біріншіден, адамға ықпал ететін сыртқы
факторлар; екіншіден, ішкі жағдайлар; үшіншіден, факторлардың алғашқы екі
тобы көрініс табатын жағдай. Мұндай жеке-дараланған типология
психологиялық модельдерге қойылатын талаптарға сәйкес тұрғызылған және
қызметі құқыққа қайшы субъектінің жеке басын танып-білуді жеңілдететін
модель ретінде пайдалануға болады, - дейді К.Е.Игошев [23.74 б.].
Криминалдық сылтаунама критерий бойынша құқық бұзушы қылмыскерлер
мынадай типтерге жатқызылады: зорлық көрсететін, бас пайданы ойлайтын,
сексуалдық және беделді. Кримионгендік бұзылу дәрежесі бойынша мынадай
типтер қалыптастырылған: кәсіби тип, әдеттегі тип, тиянақсыз тип, салақ
тип, кездейсоқ тип.
Криминологтар зорлықшыл қылмыскерлердің тағы да мынадай типтерін бөліп
алады: жағдайға қарай, тиянақсыз, өшіккен, өте өшіккен, бірақ бұл
бөлісте бағалық сипат бар, ол жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі мен неше
қайтара жасалғандығына ғана емес, жасағанның сипаттамасына да байланысты.
Дегенмен қылмыскер типін дұрыс анықтау- қорғау органдарының қылмыспен
күресін дұрыс ұйымдастыруына септігін тигізеді.
Отбасындағы зорлықшыл қылмыстылықты зерттеуші А.Н. Ильяншенко
жағдайға қарай қылмыскерлердің төрт типін бөліп алып, оны тосын-
қақтығысты типше, аффективтік типше, жинақтаушы-аффективтік типше,
тиянақсыз, тиянақты, өшіккен тип деп бөледі [24.15б.].
Біз жүргізген зерттеу құқық бұзушы қылмыскердің мынадай типтерін бөліп
алуға болатындығын көрсетті, олар: жағдайға байланысты, тиянақсыз,
тиянақты, агрессивті-сексуалдық және өшпенді. Біз топтастырудың негізінде
қылмыс жасаудағы сылтаулы, оны жасаған субъектінің жеке басының
ерекшеліктерін, онда криминалдық тәжірибенің бар-жоқтығын алдық. Әрбір тип
қылмыскердің қылмысқа бет бұра бастаған кезінен оның толық қалыптасқанға
дейін жүріп өткен жолының баспалдағы іспетті.
Жағдайға байланысты тип- қылмысты қалыптасқан нашар жағдайдың ықпал
етуі нәтижесінде жасайды. Ондай адамды әлеуметтік енжарлық басады, оның
бойында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығатын интелектуалдық, эмоционалдық
ресурстар, қажырлылық болмайды, ол өз әрекетінің кейбір салдарларын болжай
алмайды. Жеке басының психологиялық ерекшеліктерінен олар жағдайға тәуелді
болып қалады, өнегелік тәрбиенің аздығынан одан шығу жолын таба алмайды.
Жағдайға байланысты қылмыскердің жеке басындағы теріс ерекшеліктерді
толықтай жоққа шығаруға болмайды. Қоғамға қайшы пікірлердің, теріс
қасиеттердің болуы және олардың теріс жағдайда қылмыс түрінде көрініс табуы
барлық қылмыскерлерге тән. Бірақ қылмыскерлердің бұл санатының теріс
сипаттары өзінің қарқындық деңгейі жағынан қылмыскерлердің тиянақты және
кәнігі типтерінен өзгеше. Ал қылмыстық іс-әрекеттің туындау себебіне
келетін болсақ, бұл жерде субъектінің бастапқы да, одан кейінгі де
әректтеріне ықпал ететін сыртқы мән-жайдың рөлі зор.
Тиянақсыз тип- бұл типке біз мына себептермен алғаш рет қарақшылық
шабуыл және тонаушылық жасаған респондеттерді кіргіздік, ол себептер:
ішімдікке және есірткіге қаражат табуға ұмтылу, ақша тапқысы келу,
жолдастарымен ынтымақтастық, басқалар алдында өзін көрсеткісі келу. Бұл
типке теріс сипатталатын, бұрыш әкімшілік құқық бұзған, қоғамдағы
әлеуметтік рөлін ойдағыдай орындамаған, бірақ қарсы бағытталған зорлықшыл
істер айқын көрініс таппаған адамдар жатады. Зорлықшыл қылмыс жасау олар
үшін кейде ерекше маңызы бар мақсатқа жетудің амалы болып табылады.
Бұл адамдардың сипаттамасы қым-қиғаш: олардың бойында жарым-жартылай
криминогендік бұзылғандық та, заң бұзбайтын кісі бойындағы ерекшеліктер де
бар. Олар, әдетте, оң және теріс ықпал жинақталған қайшылықты микроортада
қалыптасады. Бұл типтегі адамдардың зорлықшыл қылықтары олардың
эмоциясындағы ақаулардан, өзін бақылай алмаушылықтан, тұрақсыз көңіл-
күйден, ашушаңдықтан туындайды.
Тиянақты тип. Бұл топқа кек алу, өштесу, ақша табу себептері,
бұзақылық пиғылмен, есірткі, ішімдік үшін ақша табу мақсатында,
жолдастарына жақтасып кісі өлтіргені, денеге қасақана ауыр жарақат салғаны
үшін, қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық жазаланатын әрекет
жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық
жазаланатын әрекет жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартып,
шартты түрде сотталған құқық бұзушылар қамтылған.
Бұл типтің өкілдеріне агрессивтік-зорлықшыл бағыттылық, дөрекі күш
қолдану стеоротипінің қалыптасқандығы айқын және тұрақты көрініс тапқан.
Олар мораль мен құқық нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасқан.
Олардың қылмыстық қылықтарының себебі ашушаңдық, өшпенділік, кектесу,
көре алмаушылық сияқты теріс эмоциялармен байланысты.Адамдар арасындағы
өзара әрекеттестіктің агрессивті-зорлықшыл тәсілі басқа тәсілдер ішіндегі
ең тиімдісі болып табылады. Олардың көбісі агрессивті қылығымен немесе
ішімдікке салынуымен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықты неше қайтара
жасағандар, ішкі істер органдарында есепте тұрғандар.
Олар, негізінен, өз мүддесін көздейтіндер, төңірегіндегілерге
агрессивтігі, қастандығы күшті, өзін-өзі ұстай алмайды, эмоциясы тұрақсыз.
Кісі өлтіргені және денеге қасақана ауыр жарақат салғаны үшін
сотталған құқық бұзушыларға зерттеу жүргізгенде біз бұлардың көбісінің
бойынан аямаушылық, жаны ашымаушылық, қатыгездік сияқты әдеттерді таптық.
Бұлар, негізінен, өз-өзіне риза, бірбеткей, кек сақтағыш, өзінікінен басқа
құндылықтарды мойындамайтын, мораль мен құқықтан, әдептен аулақ адамдар.
Негізінен, материалдық ортаға жататын бұл құқық бұзушыларда, көптегн
факторлардың арқасында жұпыны тұрмыс, көңілсіз өмір қалыптасты. Кісі
өлтіргендердің көбісінің ой өрісі, мәдениеті де,білімі де төмен.
Қандай салада болса да адамдардың соңғы жылдары кісі өлтіруінің
себептері пайдақорлық жаққа қарай кетіп барады. Басқа сылтаулар (өш алу,
кектесу, көре алмау және т.б.) жойылған жоқ, олар пайдақорлық төңірегіне
топтасуда. Бірақ маскүнемдікпен, нашақорлықпен байланысты қылмыстардың
көбінде өштесу, кек алу, көре алмау, қызғаныш сияқты сылтаулар бар. Бұлар
тұрмыста жиі кездеседі. Бұл жерде олар пайдақорлық мән-жайлармен шайылып
кетеді. Дегенмен пайдақорлық ниет бірден көзге түседі. Криминологтардың
айтуына қарағанда, адамдардың қасақана кісі өлтіруінің 85%-ында пайдақорлық
сылтау бар. Бұл барлық саланы қосып алғандағы көрсеткіш. Ал, экономика,
жаңа нарықтық қатынас, кәсіпкерлік салаларын алатын болсақ, мұнда барлық
жағдайларда да пайдақорлық сылтау басқа сылтаулардан ерекше тұр. Бірақ ол
басқаларды ығыстырып шығармайды, олар өзара байланысқа кірген. Ол әсіресе
зорлық көрсетіп қасақана кісі өлтірумен тығыз байланыста. Қысқасы,
пайдакүнемдік қылмыстық зорлықпен байланысты негізгі сылтау болып табылады.
Жалпы кез келген қылмыста пайдакүнемдік, өз қамын ойлау, қандай да бір
зорлық болады.
Бұл ретте пайдакүнемдік сылтауда екіжақты сипат бар: ол, құқық
бұзушылардың бойында туа біткен қасиеті болуы немесе байлыққа, ақшаға,
құндылыққа, оларды иемденуші адамға агрессивті реакциясы болуы мүмкін.
Сонымен бұл қаралып отырған жағдайдағы пайдакүнемдік сылтау –
материалдық игілікке, ақшаға, құндылыққа деген реакция. Ол қылмыскер
әрекетіне бағыттылық береді, ал қылмыскер өз ойын іске асыру барысында
зорлықшыл әрекетке жүгінеді. Қысқасы, адамның пайдакүнемдік сыттауы мен
оның қылмыстық әрекетінің тәсілдеріне де байланысты. Былай деуге болады:
пайдакүнемдік- қасақана кісі өлтіруді базасы, ал зорлық-сондай кісі
өлтіруді жасаудың тәсілі. Мұнда сылтау мен тәсілді ажыратуға болмайтындай
бірліктің бар екендігін байқамау мүмкін емес. Олар бөлінбестей байланыста.
Бұл типтегі адамдардың барлық басқа типтер арасындағы өзіндік үлесі 53%-ды
құрайды.
Агессивті-сексуалдық тип-бұл типке әйел зорлағаны және сексуалдық
сипаттағы зорлықшыл әрекеттер жасағаны үшін сотталған құқық бұзушылар
жатқызылған (15,5%). Өзінше жеке типке жатқызылған бұл қылмыскердің бойында
зорлықшыл қылмыскерлерге тән ортақ қасиетпен бірге өздеріне ғана тән
қасиеттер бар: белгілі бір сылтау-құмарлық, көңіл көтеру; жыныстар
арасындағы қатынасқа өзінше көзқарас; жүгенсіздік, жыныстық қатынасты
қанағаттандыруда ешқандай тосқауылды білмеу; моральдық азғындау.
Тұрмыс деңгейіндегі айырмашылық жеткіншектерді тәрбиелеуде қиындық
тудырып отыр, ондай жағдай жастарға да, олардың ата-аналарына да теріс
ықпал етуде. Қазір сырты бүтін, іші түтін отбасылар көбейіп барады,
олардың көкірегін рухани аштық жайлаған. Бірақ олардың ақшадан тапшылық
көрмейтіндігін ескерсек, ондай отбасынан шыққан жасөспірімдердің жалғанды
жалпағынан басамын деп ішімдікке, нашақорлыққа салынып кеткендігіне
таңдануға болмайды. Мұндай жастардың көбісі арамтамақ, жалқау келеді.
Сексуалдық революцияның ықпалына ұшыраған мұндай жастар, ата-анасының,
басқа да ересектердің өмірге деген көзқарасына еліктеп, келеңсіз
жағдайларға ұшырайды, ал олар жасаған әйел зорлау, сексуалдық сипаттағы
зорлықшыл әрекеттер көбіне әйгіленбей қалады.
Кәнігі тип- оған зорлықшыл қылмыс жасаған кезде өздерінде атылатын
және суық қару болған респонденттер жатқызылды (9%). Бұл типтің
қылмыскерлерінде нақты және тиянақты бағыттылық бар, ол тереңге тамырланып
қалған, сондықтан да олардың әрекетінде жағдайға байланысты жасалған
деген сипат жоқ. Жәбірленуші тарапынан ынта болмайды, қақтығысты жағдайды
олардың өздері тудырады, жәбірленушіні соған итермелейді, ондағы мақсат
–кейін оған қарсы зорлықшыл әрекет қолдану. Олардың бойындағы басты
қасиеттер- ашушаңдық, ызақорлық, қатыгездік, біреуге жаны ашымаушылық,
ұятсыздық, қоғамды сыйламаушылық, өзін-өзі ұстай алмаушылық.
Зорлықты қылмыстар термині қылмыстық құқықта да, криминология мен
қылмыстық-атқарушылық құқықта да қолданылады. Қылмыстық-құқықтық ұғымда
зорлықты қылмыстар жалпы белгілермен сипатталады, сондықтан оларды бір
топқа біріктіруге болады. Бұл қылмыстардың ортақтығы мен ұқсастығы олардың
жасалу тәсілінің бірдейлігімен, атап айтқанда, басқа адамға зорлық жасаумен
сипатталады [25.13б.].
Күшіндегі қылмыстық заңнама зорлық ұғымын ашпайды, тек оны факт
ретінде көрсетеді және оны өмір мен денсаулық үшін қауіпті немесе ...
қауіпсіз деп бөледі.
Зорлық ұғымы Л.Д.Гаухман[26.12б.],П.В.Симонов[27 .52б.],
Э.Ф.Побегайло[28.65б.], Л.В.Сердюк [29.125б.], Р.Д. Шарапов [30.32б.] және
басқалардың жұмысында ғылыми пікірталас тудырды.
Соңғы кездері денсаулыққа қарсы қылмыс деп танылатын азаптау үшін
көзделген қылмыстық жауапкершілік проблемасына заң әдебиетінде назар
аударыла бастады. Осы уақытқа дейін қылмыстық құқық теориясында заң
шығарушылық және құқық қолдану практикасының талабын қанағаттандыратындай,
азаптау басқа зорлықты қылмыстардан ажыратуға мүмкіндік беретіндей бірыңғай
және ауқымды ұғым жоқ.
Бұл қылмыс адамға қарсы жасалатын басқа зорлықты қылмыстармен тығыз
байланысты. Мысалы, адам ұрлау (127-бап), бостандықтан заңсыз айыру (127-
бап), аманат басып алу(234-бап) сияқты қылмыстар жасағанда айыпты өзіне
көрсетілген қарсылақты басу үшін жәбірленушіні ұрып-сабайды, оның жанына
бататындай басқа да зорлықты әрекеттер жасайды.
ҚР Жоғарғы сотының 11.05.2007 жылғы Адамның өмірі мен денсаулығына
қарсы жасалынатын кейбір қылмыстарды саралау туралы № 11 қаулысына сәйкес
адам денесінің анотомиялық бүтіндігін заңсыз бұзу не органның бүлінуіне
немесе оның қалпты жұмысының бұзылуына алып келген өзге әрекеттер адам
денсаулығына зиян келтіру болып саналады [31.94б.].
Бұл қылмыстық-құқықтық нормалардың мазмұны мен құрылымына тән
заңдылықтарды, бұл қылмыс құрамды басқа қылмыстар құрамдарынан ажырататын
критерийлерді, мұндай әрекеттер үшін жауапкершілік көзделген заңдардың даму
үрдісін және оларды ары қарай жетілдірудің мүмкіндіктерін анықтау азаптау
ұғымы проблемасының мәні болып табылады.
Айыптының нақты жағдайындағы пиғылына қарай ұрып-соғуды азаптаудан
ажыратқан дұрыс. Айыптының ойы: не ұзақ уақыт күйзелту немесе бір-екі рет
ұрып қоя салу. Сонымен қатар, азаптаған кезде зорлықты әрекеттің екінші
формасы- психикаға қысым жасау болуы мүмкін. Күш көрсету арқылы тәнге және
психикалық зорлық өзара тығыз байланысты болады, ол айыптының санасынан
шықпайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында, егер ұдайы ұрып-соғу
немесе өзге зорлықты әрекет тән және жан күйзелісін тудырса, бірақ ҚК-тің
103-104-баптарында көрсетілген салдарға алып келмесе, яғни денсаулыққа ауыр
немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірмесе, ондай әрекеттер азаптау деп
саналады. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық Кодексінің 99-бабы қасақана
ұрып-соғудың не басқадай зорлықты әрекеттің салдарынан тән күйзелсе
болғаны соны азаптау деп саралады. Мұндай пікір құқық қолдану практикасында
да болды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі сонда-ол жәбірленушіге тән жан
күйзелісін келтіре отырып, оның денсаулығына елеулі зиян жасайды.
С.И.Ожеговтың азаптау сөзіне адамды өте қатыгездікпен қинау деп
түсініктеме береді [32.176б.].
Аса қатыгездік, келемеждеу, қорлау, қинау ұғымдары арқылы әрекет
бағаланады, бұлар бірін-бірі толықтыратын ұғымдар,-дейді С.В.Росторопов
[33.87б.].
Аса қатыгездікке айыптының жәбірленушіге қатысты қинаудың ерекше
тәсілін қолданғандығы жатады. Ол кең ұғымдағы түсінік, оған азаптау да
кіреді. Жанға бататындай етіп неше қайтара ұрып-соғу азаптау деп саналады.
Күшіндегі қылмыстық заңнамада ұрып-соғу ұғымын беретін зорлықты
әрекеттің ұдайы қайталануы азаптаудың міндетті белгісі болып табылады.
Ресейдің 1960 жылғы Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау- ұдайы,
яғни неше қайтара ұрып-соғу, денеге жарақат салу не адамның жан-тәнін
едәуір күзелетіндей басқа зорлықты әрекеттер (суық, қараңғы жерге қамап
қою, ашықтыру және т.б.) жасау делінген [34.56б.].
А.Д.Тартаковскийдің пікірінше, тек ұдайы жасалған зорлықты әрекет
ғана тән және жан күйзелісін күшейтетін азаптауға алып келеді [35.35-
39б.].
П. Константиновтың пікірінше, ұрып-соғудың ұдайы болуы үшін үш және
одан көп рет жасалған ондай әрекеттің қысқа мерзімде жасалуы міндетті емес
[36.154б.].
И.П.Портновтың ойынша, азаптау деп санау үшін ұрып-соғу эпизодтардың
арасында, жәбірленуші алдыңғыдан әлі айыға қоймағандай аз уақыт блуға тиіс
[37.194б.].
Ал, Р.А.Базаровтың жәбірленушіні ұрып-соғу фактілерінің арасында ұзақ
уақыт өткенмен, егер олардың өзара байланыстылығы болса, сот практикасы
мұндай қылмыста азаптау құрамы бар деп санайтындығына назар аударады
[38.23б.].
Т. Картаевтың пікірінше, ұдайы болу үшін бір пиғылмен жасалған
әрекеттер саны үштен кем болмауға тиіс және олардың әрқайсында заңда
көрсетілген қылмыстық құрам белгілері болуға тиіс [39.25б.].
Біздің қарастырып отырған қылмыста ұрып-соғудың үш құрамы болуға тиіс.
Ұдайылық терминінің толықтай ашылмауы бұл қылмысты саралауда қиындық
тудырып отыр, содан барып азаптау сот пен тергеу органдарының саралау
практикасынан шығып қалуда, - дейді Т.Г. Даурова [40.95б. ].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте өзге де зорлықты әрекеттерге адам жанын
ауыртатын неше қайтара немесе ұзақ уақытқа созылатын әрекеттер , сондай-ақ
ашықтыру, шөлдету, денсаулыққа зиянды жерде ұстау жатады [41.234б.].
Зерттеушілердің пікірінше, азаптау ұғымынан ұрып-соғудың ұдайы болуы
белгісін ғана емес, өзге де зорлықты әрекеттер фразасын да алып тастау
керек, оның орнына зорлықты әрекеттер немесе әрекетсіздік сөздерін
қолданған жөн.
Орыс тілінің Түсініктеме сөздігінде жан, тән ауырған сәттерге күйзеліс
деп анықтама берген [42.178б.].
Ал, Л.В.Сердюк, керісінше-естен тандыратын заттар адамға әрқалай әсер
етеді, одан адам ағзасының жалпы жағдайы емес, ағзаның психикалық қызметі
ғана бұзылуы мүмкін, - дейді [43.201б.].
Физикалық және психикалық күйзелістер ұрып-соғу нәтижесінде де болуы
мүмкін, бірақ оларда бір жолғы және қысқа уақыттық сипат болады.
Сондықтан да іс-әрекетті ҚК-нің 107-бабы бойынша саралау үшін
физикалық және психикалық күйзеліс қалайда ұзаққа созылуы тиіс, сонда ғана
жәбірленуші айыптының алдында зәресі ұшып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Адамның жеке басына қарсы қылмыстар (азаптау) туралы заңдардың
даму ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Адамға қарсы зорлықты қылмыс ретінде азаптау ұғымына және
оның белгілеріне қазіргі
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 АЗАПТАУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Азаптаудың объективтік белгілерінің қылмыстық құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Азаптаудың субъективтік белгілерінің қылмыстық-құқықтық
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Азаптаудың сараланған түрлеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 44
3 АЗАПТАУДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ОДАН САҚТАНДЫРУ
3.1 Азаптауға ұшырататын жағдайлар мен мән-
жайлар ... ... ... ... ... ... ...56
3.2 Азаптаудың алдын
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...89
КІРІСПЕ
Зорлық көрсету қылмыстарын, атап айтканда, азаптауды зерттеуге және
оның алдын алу, одан сақтандыру проблемаларына арналған. Жұмыста зорлық
көрсету қылмыстарының әлеуметтік-құқықтық тегі зерделенген, оларға
қылмыстық-құқықтық сипаттама берілген, оларды жасаудың тетігі, қылмыскер
мен жәбірленуші арасы ашып қарастырылған.
Қылмыстық Кодекстің 1-тарауында (Жеке адамдарға қарсы қылмыстар)
көзделген қылмыстар нысандарының аса маңыздылығы көрсетіліп отыр. Адамның
кұқықтары мен бостандығын Қазақстанда Конституция қорғайды (12-бап).
Қылмыстық заңның маңызды міндеттерінің бірі адамның және азаматтың
құқықтары мен бостандығын қорғау (ҚК-нің 2-6. 1-бөлігі), сондықтан да олар
- Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімі адамның жеке басына қарсы қылмыстар,
оның ішінде азаптау бойынша қылмыс құрамы көзделген 1-тараумен басталады.
Денсаулық - адамның басты байлығы, бірақ қазіргі кезде зорлықты
қылмыстар, әсіресе азаптау кең етек алып барады, сондықтан да бұл мәселе
мемлекетті толғандыруға тиіс. Зорлықты қылмыстар ошақ басында немесе
кездейсоқ, табанасты жасалумен қатар алдын ала ойластырылып, қарулы топ
құрылып, азаптаудың қатыгез тәсілдері қолданылып та жасалуда.
ҚК-нің 107-бабында көзделген қылмыстар күннен күнге көбеюде, олар
барған сайын қатыгездік сипат алуда.
Мысалы, 107-бапта көзделген қылмыстың Қазақстан Республикасында:
2004 жылы - 37 фактісі; 2005 жылы - 42 фактісі; 2006 жылы - 50
фактісі; 2007 жылы - 58 фактілері; 2009 жылы -10 фактілері; 2010 жылы 3 ай
бойынша – 5 фактілері тіркелген [1.35б.].
ҚР Конституциясының 22-бабында адамның өз бостандығына, денсаулығын
қорғауына құқығы жарияланған. Бұл жағдай азаптау үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту проблемасының маңыздылығы артатындығын көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын орындаудың атқарар орны
үлкен. Себебі ол қоғамдағы адамдар арасындағы қатынасты реттейтін негізгі
ережелерге әсерін тигізуші құрал болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қылмыстық құқықта азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік проблемасына көптеген ғалымдар зейін қойып жүр.
Азаптау үшін жауапкершіліктің қылмыстық-құқықтық аспектісін А.А.
Калашникова, П. Константинов. И. Портнов, А.Д. Тартаковский, Г.И. Чечель,
Р.Д. Шарапов және басқалар өз жұмыстарында атап өткен.
Сонымен катар, Г.А. Аванесов, С.Н. Авелыдев, Ю.М. Антонян, С.Д.
Дерябин, В.Е. Квашис және басқалар азаптауды криминологиялық деңгейде
зерттеген.
Жұмысты жазу барысында С В. Бородин, Л.Д. Гаухман, А.З. Жалинский,
А.А. Жижиленко, Н.И. Загородников, А.Н. Красиков, Б.С. Никифиров, А.А.
Пионтковский, Э.Ф. Побегайло, С.В. Расторопов, Н.С. Таганцев, М.Д.
Шаргородский, С.Я.Лебедев сияқты ғалымдардың еңбектері зерделенді.
Отандық ғалымдардың арасынан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О.
Алауханов, Р.Е. Джансараева, Е.И. Қайыржанов, А.Х. Миндагулов, Г.С.
Мэуленов, Г.Р. Рустемова, Н. Дулатбеков, Р.Т. Нұртаев, Н. Сұлтанова. А.
Смагұлов, М.М. Оразалиев және басқалардың еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты зорлықшыл
қылмыстарды криминологиялық санат ретінде қарастыру:
- азаптағандық үшін жауапкершілік туындауының тарихи аспектісін
зерделеу;
-бұл қылмыстық құрамның денсаулыққа қарсы қылмыстар жүйесіндегі орны
мен рөлін анықтау;
-сондай-ақ бұл нормалар мен оларды қолдану мәселелеріне
түсініктеме берумен байланысты проблемаларды зерделеу;
-заңдарды жетілдіру және оны практикада қолдану жөнінде ғылыми-
негізделген ұсыныстар жасау және оларды құқық қорғау органдарының жұмысына
енгізу.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай
міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
-қылмыстың дербес құрамы деп танылып азаптау үшін жауапкершіліктің
революцияға дейінгі Ресейдің және қазіргі Қазақстанның қылмыстық заңдарында
даму үрдісін көрсету;
-ұғымдарды анықтау үшін азаптауға тән міндетті белгілер шеңберін
анықтау;
-бұл қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне талдау
жасау;
-азаптау қолданылатын қоғамдық қатынастардың шеңберін анықтау және
бұл қылмыс құрамының конструкциясын белгілеу;
- азаптаудың әрбір саралаушы белгілерінің орны мен рөлін анықтау.
Зерттеудің пәні. Зорлықшыл және оның Алматы қаласы мен Ақтөбе
обылыстарымен салыстырғандағы үрдісі, оның ерекшеліктері мен
детерминанттары, оның ішінде зорлықпен агрессияның өсуіне ықпал тудыратын
үрдістер, зорлықшыл қылмыскердің жеке басы, қылмыстардың алдын алатын құқық
қорғау органдары мен басқа субьектілердің қызметі.
Зерттеудің жаңалығы. Қылмыстық заңдарды жетілдіру жөнінде, сондай-
ақ бұл қылмыстарды өзінше бөлек қарастырып саралаумен байланысты ұсыныстар
даярланған. Зерттеліп отырған құрамның ғылым мен практика үшін маңызы бар
кейбір саралаушы белгілерінің басымдығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы, сонымен қатар, қорғауға ұсынылған
тұжырымдарда көрсетілген.
Дипломдық жұмысымың әдістемелік негізі. Зерттеу ғылыми танымдық
теория мен тәжірибенің өзара байланысын анықтайтын диалектикалық әдіске
негізделген.
- тарихи-құқықтық-зорлықшыл қылмыстарды зерделеудің және оның алдын
алудың тарихи тәжірибесін зерделеуге қатысты;
- салыстырмалы құқықтану, оған зорлықшыл қылмыстардың қылмыстық-
құқықтық тәсілдер арқылы сақтанудың шетел заңдарының оң тәжірибелерінің
талдамалары кіреді;
- статистикалық зорлықшыл қылмыстар туралы статистикалық мәліметтерді
жинақтауды және талдауды қамтиды;
Зерттеудің нормативтік базасын отандық қылмыстық, қылмыстық-іс
жүргізу, әкімшілік және қылмыстық-атқарушылық заңнамасы, адамдардың
қылмыстылығымен күрес мәселесін реттейтін заңдар мен ведомостволық
нормативтік-құқықтық актілер, бірқатар шетелдердің қылмыстық заңдарды,
адамдардың кұқықтары мен мүдделерін қорғау мәселесіне қатысты халықаралық-
құқықтық актілер құрайды.
Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдардың шындығы таңдап алынған
әдістемелік, методологиялық және нормативтік базаларға негізделген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы алдына қойылған мақсаттар
мен міндеттерге жетуге негізделген, жұмыстың мазмұны таңдап алынған
тақырыпты толық көлемді қамтылған деген ойым бар. Диплом жұмысы
кіріспеден, 3 тараудан, 6 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 9 бет.
1 АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ (АЗАПТАУДЫҢ) ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
2. АДАМНЫҢ ЖЕКЕ БАСЫНА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАР (АЗАПТАУ) ТУРАЛЫ ЗАҢДАРДЫҢ
ДАМУЫ
Адамның денсаулығына зақым келтіретін қылмыстар адамзат тарихы мен
бірге жасап келе жатыр. Сондықтан да, адамның денсаулығын қорғау қазіргі
таңда қылмыстық құқықтың ең маңызды міндеттерінің бірі болып саналады.
Отандық әдебиетте адам денсаулығын қылмыстық-құқықтық қорғау мәселесіне
әрқашанда баса назар аударып отырады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы Ресей мемлекетінің даму
тарихымен етене байланыста. Қылмыстық заңнаманың алғаш туындаған кезінде
қылмыстың ауыр формалары ғана есепке алынды, бірақ келе-келе адам
денсаулығын жан-жақты қорғау мақсатында қылмыстық озбырлықтың басқа жақтары
да қарастырылды [2.5 6.].
Азаптау ұғымы пайда болғанға дейін адамға күш көрсеткені және
психикалық ықпал жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік азаптаудың нышаны
бар басқа қылмыстар құрамында көзделді. Ал, қылмыстың өзінше дербес құрамы
ретінде азаптау кейін бөлінді [3.101.6.].
Қылмыстың бұл түрі ежелгі замандағы патшалар кезінен бастау алады,
олар ешқандай заңға сүйенбестен өз қарсыластарын азаптаған, қинаған [4. 120
б.].
Денсаулыққа зақым келтіретін қылмыс жайында Русьте ұлы князьдар Олег
(911 ж.) пен Игорьдің (945 ж.) гректермен жасасқан шарттарында алғаш рет
айтылады. Бұл шарттарда адам денсаулығы қоғамдық игілік емес, жеке адамның
өз игілігі, сондықтан оны қорғау - оның өзінің немесе оған мүдделі
адамдардың міндеті - деп көрсетілген .
Тарихшылар Орыс заңы деп атаған Олег шартында (911ж) негізінен
денеге зақым келтіргендік үшін жауапкершілік көзделген. егер орыс гректі
немесе грек орысты қылышпен немесе найзамен жарақаттаса, ол өзінің кінәсін
жуу үшін Орыс заңы бойынша бес литр күміс төлеуге тиіс делінген.
Көптеген зерттеушілер мұны заң актісі емес, Русьте қалыптасқан тәртіп деп
санайды. Дене жарақаты үшін жауапкершіліктің мұндай нормалары Игорьдің
шарттарында да (945 ж.) болды.
Ежелгі Русьтің қылмыстық құқық нормалары бар және бізге дейін жеткен
заң актісі -Русская правда (XI ғ.). Ол князьдіктердің жарғыларынан, әдет
құқықтарынан, нақты сот үкімдерінен құрастырылды онда дене жарақатын
алғандық үшін жауапкершілік нормалары қарастырылды, тіптен кейбір
жағдайларда қанды кекке рұқсат етілді [5. 49 б.].
Денсаулықты қорғау Русьте жеке мүддеден біртіндеп мемлекеттің
қылмыстық-құқықтық кұралдармен қорғайтын қоғамдық игілікке айналды. Мұндай
қорғаудың дәрежесі жәбірленушінің қоғамдағы әлеуметтік жағдайына байланысты
болды. Русская Правданың алғашқы нұсқаларында денеге зақым келтіргендік
үшін жауапкершілік көзделген: Егер жәбірленген адам өзіне көрсетілген
қорлықтың қайтарымын өз бетінше ала алмаса, оған 3 гривна айыппұл төленеді
делінген. Яғни бұл заң актісінде өш алу немесе ақшалай айыппұл салу бірдей
көзделген. Егер қолындағы қатты затпен ұрып дене жарақатын салса, ол үшін
12 гривна төлейтін болған [6. 27 б.].
Ал бұл Русская Правдада азаптау термині кездеспейді. Соған қарап
бұл термин кейін пайда болған деген тұжырым жасауға болады. Бірақ автор бұл
қылмыстың сол кезде-ақ денеге басқа жолдармен зақым келтіру арқылы болғанын
айтады.
Новгород және Псков губернияларында сот грамоталары деп аталатын екі
ірі заң актілері жарық көрді, оның біреуінін 42 бабы бізге жетті. Ал,
Псков сот грамотасы (1397 жылғы) неше қайтара толықтырылып толықтай
сақталды. 111-бапта талапкерге сотта жарақат салғаны үшін жауапкершілік
белгіленген: Мырза алдында талапкерді ұрған адам ақша төлейді делінген
[7.112 б.].
XV ғасырда Русьте орталықтандырылған мемлекет құрыла бастағанда
заңнаманың жаңа формасы - Судебник пайда болды. Алғаш, 1497 жылы Иван III-
нің Судебнигі, 1550 жылы Иван Грозныйдың Судебнигі пайда болды, олар
зорлықты әрекеттердін Русская Правдада берілген құқықтық сипаттарын
қалдырды. Бұл нормативтік актілер құқықтық бірнеше саласының (азаматтык,
қылмыстық іс жүргізу және т.б.) нормаларын қамтыды, бірақ денсаулыққа қарсы
қылмыстар жайында сөз қозғамады. Дегенмен, Судебниктерде адамның жеке
басына қарсы қылмыстар, оның ішінде азаптау өзінше бөлек алынған деген
пікірлер бар [8. 45 б.].
Алексей Михайлович патшаның 1649 жылғы Соборное Уложение жинағы
елеулі нормативтік актіге жатады. Онда орыстардың жазба құқықтары бір
жүйеге келтірілді әртүрлі дәрежедегі дене жарақаты қылмыстық жазаланатын
әрекетке жатқызылды бірқатар нормаларда зорлықты терминдері пайдаланылды
(9. 68 б.)
Уложениеде қамшы, таяқ және басқа жанға бататын құралдар
қолданғандық (11-бап) және жәбірленушіні қинағандық үшін (12-бап)
жауапкершілік көзделді.
Бұл заңға қайшы әрекеттерде, өздерінің жасалу тәсілдері мен сипаты
жағынан азаптауға ұқсас құрам бар (ҚР ҚК-нін 107-бабы). Ондай әрекет үшін
жауапкершілік талион принципі бойынша көзделген: Біреуді азаптаған адамға
сондай жаза қолданылады [10. 160 б.]
Патшалық Ресейдің экономикалық дамуы батыс елдеріне еліктеу, халық
санының өсуі заңдардың жетілдірілуін талап етті.
Мысалы: Петр І-дің кезінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы 392 жарлық шықты.
Қылмыстық-құқықтық нормалар, сонымен қатар, жалпы актілерге де кіргізілді.
Мұндай заң актілерінде мемлекеттік - көпшілік мүдделер басым болды, адам
денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік те қарастырылды [11. 112
б.].
Екатерина ІІ-нің Наказы да ХVІII ғасырдағы қылмыстық құқықтың
маңызды көзіне айналды, онда адамның қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар бөлініп
алынды. Ол кезінде онша бағаланбағанмен, XIX ғасырдың басында оның көмегі
көп болды.
XVIII ғасырдағы абсолюттік монархия кезінде қылмыстық-құқықтық
ұғымдар, нормалар мен институттар едәуір жаңғырды. Ресейдің адам
денсаулығына қарсы қылмыстар туралы заңнамасы сегіз ғасырда қылмыстық
озбырлықтан сақтанудың құқықтық кұралдары мен әдістерінің белгілі бір
жүйесіне айналды.
1830 жылы Николай І-дің кезінде М.М.Сперанскийдің басшылығымен Ресей
империясы заңдарының толық жинағы дайындалды (51 том),онда барлығы 53239
теориялық көздер болды және де 15 томдық Ресей империясынын заңдар жинағы
жарық көрді. Заңдар жинағының XV томындағы қылмыстық құқық нормалары
Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінді, олар 1833 жылдың 31 қаңтарында күшіне
енді. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік
туралы баптар ең соңында келтірілді. Денеге зақым келтіру және жарақат салу
ажыратылды. Адам қандай да бір мүшесін жоғалтса немесе мүше жансызданса —
зақым келтіру, ал бір жерді қанатып, көгертсе - жарақат салу деп бөлінді.
1845 жылы 2224 баптан тұратын Қылмыстық және атқарушылық жазалар
туралы Уложение қабылданды. Ол Ресей заңнамасын едәуір дамытып, заң ғылымы
мен практикасына елеулі үлес қосты. Ол барлық қылмыстық заңдардың басын
қосып, оларды бір жүйеге келтірді. Адам денсаулығына қарсы қылмыстар өзінше
жеке топқа бөлінді [12.152 6.].
Мысалы, Жеке адамның өміріне, денсаулығына, бостандығына және ар-
ожданына қарсы қылмыстар туралы X тарауда (1477-1496-баптар) Денсаулыққа
зақым келтіру, жарақат салу және басқа зиян келтіру деп аталатын 3-тармақ
қарастырылған. Заң шығарушы құқыққа қайшы әрекеттерді адам денсаулығына
қатысы бар нысандар бойынша біріктірген, бұл мән-жай адамның жеке басына
қылмыстық-құқықтық қорғау нысаны ретінде қарау керектігін көрсетеді. Зақым
келтіру ауыр (1477) және жеңілдеу (1978-6.) болып бөлінді. Жарақат салу да
ауыр (1481) және жеңіл (1482) деп топтастырылды. Бұлармен қатар денсаулықты
бұзу дейтін әрекеттер де қарастырылды (1486-1487-баптар) [13. 84 б.].
Төбелес немесе дау-дамай кезінде денеге жарақат салудың кейбір мәселелері
де қарастырылды (1485-бап), ол қазіргі Қазақстан заңнамасындағы бұзақылық
пиғылымен ұрып-соғуға ұқсас [14. 224 б.].
Уложениеде азаптау ұғымы қолданылды, оны қинау және қатыгездік
арқылы түсіну керек еді. Бұлардан келетін күйзеліс жәй ұрып-соғудан, тіптен
таяққа жығып тастаса да, ауыр деп саналды. Сондықтан да Уложение қинау
мен қатыгездікті қылмыс деп саралағанда денсаулыққа зақым келген-
келмегендігіне назар аудармады.
Зерттеуші бұл Уложение бойынша адам денсаулығы бұрынғы қылмыстық
заңдарға қарағанда нақтырақ қорғалды, бірақ онда көптеген басы артық, бір-
біріне өте ұқсас белгілер болды деп санайды. Бұл заңнама 1917 жылдың қазан
айына дейін күшін жойған жоқ. Онымен қатар қолданылған 1903 жылғы
Қылмыстық уложениенің Денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету
туралы XXIII тарауы адам Денсаулығына қарсы қылмыстарға арналды [15. 147
б.].
1903 жылғы Уложениеде адамның жеке басына қарсы қылмыстар екі түрге
бөлінді: денені жарақаттау және адамға зорлық көрсету, қасақана ұрып-соғу.
Ұрып-соққанмен денеге ешқандай із қалдырмайтын, қысқа уақытқа жан
күйзелетін әрекеттер адамға зорлық көрсету болып табылады дейді
С.Таганцев. Бұл әрекеттер адам денсаулығына зақым келтірумен
салыстырғанда қоғам үшін онша қауіпті емес қылмыстар қатарына жаткызылған,
олар қылмыстық заң қорғайтын мүдделердің қосымша нысанына жатады [16.191б.]
1919 жылғы 12 желтоқсанда Ресейдің Қылмыстық істер бойынша басшылыққа
алатын бастамасы басылып шықты, бірақ ол қылмыстық заң емес еді, себебі
онда қылмыстардың нақты құрамдары қарастырылмаған, дегенмен қылмыстық-
құқықтық ұғымдар жүйеге келтірілген болатын.
Қылмыстық заңнаманың дамуындағы келесі белес - РКФСР қылмыстық Кодексінің
шығуы еді (1922 ж.). V тараудың Денені жарақаттау және адамға зорлық
көрсету деп аталатын 2 тармағы денсаулыққа қарсы қылмыстарға арналды. Бұл
Кодекс дене жарақатын үш санатқа бөлді:
- ауыр;
- орташа ауыр;
- жеңіл.
Бұл ретте Кодекс жеңіл дене жарақатына қандай да бір анықтама берген
жоқ, оның белгілерін көрсетпеді.
Бірақ, ауыр және орташа ауыр дене жарақаты деген ; ұғымдарға сүйене
отырып жеңіл дене жарақатына өмірге қауіпті емес, денсаулықты аз уақытқа
ғана бұзатын немесе денсаулықтың бұзылуына қатысы жоқ жарақатты жатқызуға
болады.
Біздің зерттеу үшін керектісі - қасақана ұрып-соғу немесе жанға
бататын өзгедей зорлықты әрекеттер (157-6.). Бірақ ұрып-соғу ұғымы сол
қалпы ашылмай қалған азаптау және қинау терминдері саралаушы
белгілер ретінде қолданылған.
1922 жылы Жарақаттың ауырлығы туралы қорытынды жасау Ережесі
қабылданғаннан кейін қылмыстық-құқықтық нормалардың мәнін толықтай ұғынуға,
оларды практикада дұрыс қолдануға мүмкіндік туды.
Отандық зерттеушілердің пікірінше, денсаулыққа қарсы қылмыстарды 1922
жылғы Қылмыстық Кодекс бойынша құқықтық регламенттеуде жан-жақтылық,
нақтылық бар көрінеді.
1927 жылдан бастап Ресейде жаңа Кодекс (1926 жылғы) күшіне енді.
Адамның өміріне, денсаулығына, ар-ожданына, бостандығына қарсы қылмыстардың
барлығы түгелдей VI тарауда берілді.
Бұл Кодекс дене жарақаттарын ауыр (142-6) және жеңіл (143-6.) деп
екіге бөлді. Дененің көгергенінен аяқ-қолдың сынғанына дейінгі әртүрлі
ауырлықтағы жарақаттар жеңіл деп саналды. Денеге бәлендей бір қол тигізу
емес, адамға жан күйзелісін келтіру ғана зорлықты әрекетке жатқызылды. Ұрып-
соғу денсаулыққа қарсы қылмыстардың ерекше тобын құрады (146-6.).
Баптың диспозициясынан көріп отырғанымыздай, бұл жерде ұру және соғу
деген, мәні жағынан өте жақын екі термин алынған, қылмыстық заңнамада
олардың қандай ұғым беретіндігі ашылмаған. 146-баптың 2-бөлігінде азаптау
ұрудың, соғудың және жанға бататын басқа да зорлықты әрекеттердің саралаушы
түрі ретінде қарастырылған.
Адамға қарсы қылмыстарды криминалдаудағы олқылықтар заң
аналогиясын қолдану жолымен толықтырылды (1922 жылғы Кодекстің 10-бабы және
1926 жылғы Кодекстің 16-бабы). Сол себептен де ол кезеңнің қылмыстық
заңнамасы бірқатар қылмыстық-құқықтық ұғымдардың болмағандығынан қиындық
көрген деп санайды зерттеуші.
Адам денсаулығына қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік көзделген
заңнаманың дамуындағы елеулі кезең - 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
Кодексінің қабылдануы еді.
Бұл Кодекс бойынша дене жарақаты қайтадан үш сатыға бөлінді. Еңбек
қабілетінің едәуір жоғалуына алып келмейтін дене жарақаты ауырлығы орташа
жарақатқа жатқызылды (94-бап). Аталған кодекстің 97-бабында жеңіл дене
жарақатын салғандық үшін жауапкершілік қарастырылды [17. 137 6.].
Ресей Қылмыстық Кодексінің 112-бабына қарағанда (онда мұндай нормалар
жоқ) Қазақ КСР Қылмыстық Кодексінің 99-бабында ұрып-соғу және азаптау үшін
қылмыстық жауапкершілік көзделді.
Адамға зорлық көрсету ұғымы 1959 жылғы азаптаумен байланыстырылды.
Азаптаудың құрамы кеңес дәуіріндегі қылмыстық заңнама үшін мүлде жаңа
еді, ол 99-бапта көрініс тапты. Азаптауға қасақана ұрып-соғу және жанға
бататын басқа да зорлықты әрекеттер деген анықтама берілді. Бұл Кодексте
ұрып-соғу мен азаптау біртұтас ұғым болды.
Қазақ КСР Қылмыстық Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау денеге
жеңіл жарақат салу тәсілі деп ұғындырылды. 1977 жылы азаматтардың
денсаулықты қорғау құқығы алғаш рет КСРО Конституциясында бекімін тапты (42-
бап). ҚР Конституциясы (1995 ж.) зорлықты қылмыстардың алдын алудың оңтайлы
жолдарын іздестірудің жаңа кезеңі болды, себебі онда адамның туғаннан
өлгенге дейінгі өміріне, денсаулығына, жеке басына қол сұқпауға құқығы
жарияланды.
Адам денсаулығына зиян келтіргендік үшін
жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнамада зорлықты қастандықпен күрестің
бірқатар қылмыстық-құқықтық жолдары қарастырылды.1997жылғы Қылмыстық
Кодекс қылмыстық Заңдарды ҚР Конституциясына және халықаралық нормаларға
сәйкестендіруге тиіс болды. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы
қылмыстардың құрамына баса назар аударылды.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес бұл қылмыстар тобының
орналасу реті де өзгерді. ҚР ҚК Ерекше бөліміндегі I тарау Адамға қарсы
қылмыстар деп аталды.
Ұрып-соғу және азаптау сияқты қылмыстар құрамы өзгертілді, олардың
біріншісі өзінше құрамға бөлінді, кейін мүлде алынып тасталды [18. 68 б.].
Азаптағандық үшін жауапкершілік көзделген қылмыстық заңнаманың даму
тарихын талдай және қорыта келе оның ұзақ сүрелі жолдан өткендігін көреміз.
Ол Русская Правдадан бастау алады, ал азаптау термині алғаш 1845 жылғы
Уложениеде қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі қылмысты заңнамасында
оларға қатысты толығырақ сипаттама берілген дегенмен азаптағандық үшін
жауапкершілік көзделген нормаларды тәжірибеде қолданумен байланысты
бірқатар мәселені туындатып отыр.
Бұл саладағы зерттеу осы тақырып бойынша нақты ұсыныстар мен
тұжырымдар жасай отырып, заңды дұрыс қолдану үшін қандай да бір өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
1.2 АДАМҒА ҚАРСЫ ЗОРЛЫҚТЫ ҚЫЛМЫС РЕТІНДЕ АЗАПТАУ
ҰҒЫМЫНА ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІНЕ ҚАЗІРГІ КӨЗҚАРАС
Адамның өмірін, денсаулығын, денесіне қол жұмсалмауын және бостандығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарға жасалатын барлық қастандықтардың
басым көпшілігі күш қолданылып, кейбір жағдайларда психикасына қысым
көрсетіліп жасалатын қылмыстар.
Қылмыстылық- адамның мінез құлқы нысандарының бірі, ал қылмыс- адамның
саналы түрде жасаған әрекеті, нақты қылығы. Адамның тұлғасын сипаттайтын
қасиеттердің бәрін біліп алмай, жеке адам қылмысының себебін немесе жалпы
қылмыс себебін біліп-түсіну мүмкін емес.
Криминология ғылымы адам қылмыскер болып тумайды, қылмыстылық тұлғаның
қалыптасу кезеңіндегі жайсыз жағдайлардың салдарынан пайда болады деп
пайымдайды. Алайда жайсыз жағдайдың бәрі бірдей және әр уақытта қылмыстық
мінез құлық тудырады деп ойлауға болмайды. Адам іс жүзінде өзінің
психологиялық табиғатына сай келетін шарттар мен факторларды таңдап алып
және оны белгілі бір дәрежеде игереді.
Қылмыскер тұлғасы- қылмыстылыққа итермелеуші әлеуметтік өмір жағдайы
мен осы жағдайдың салдарынан болған қылмыстың арасын жалғастырушы буын
болып саналады.
Криминология ғылымы қылмыскер тұлғасы деп- қылмыстық заңды басқа
жағдайлармен және мән-жайлармен қоса адамды кінәлі ететін, осылайша оның
қоғамға жат қылықтарына әсер ететін әлеуметтік мәні қасиеттердің,
белгілердің, қатынастардың жиынтығы деп таниды.
Қылмыскердің тұлғасы өзінің бағыттылығы арқылы көзқарас пен бағдар
мазмұнымен, қажеттік деңгейі мен шеңберімен ерекшеленеді. Алайда осындай
жағдайға қарап, қылмыс жасаған адамдардың барлығында бірдей қоғамға жат
көзқарас пен бағыт-бағдар бар деп ойлауға болмайды. Мұндайлар болмағанның
өзінде де қылмыскердің тұлғасы мен оның қылмыстық мінез-құлық себептерін
зерттеудің қажеттігі күн тәртібінен алынып тасталмайды.
Қылмыскердің тұлғасы- криминология нәрсесі ретінде, мұндай тұлға
әлеуметтік мәні бар жеке-нақты объект ретінде немесе жалпы әлеуметтік тип
ретінде қарастырылуы тиіс пе деген пікірталас тудырады.
Қылмыс жасаушы адамдар әртүрлі белгілер бойынша бір-бірінен
ерекшеленеді, олардың әрқайсысы өзінше жеке-дара. Сонымен қатар қылмыс
жасаушы барлық адамдарды ортақ бір немесе бірнеше белгілер сипаттайтын
топтарға топтастыруға болады.
Типология – қылмыскерлердің неғұрлым тереңірек сипаттамасы болып
табылады. Ол зерттелетін қылмыстық әрекеттің тууы мен дамуының тегін,
себебін, заңдылығын ашуға, болжам жасауға мүмкіндік береді. Қылмыскердің
жеке басын типологиялаудың тәжірибелік мәнін, ең алдымен, сақтандыру және
жазалау-тәрбиелеу шараларын бөліп қарастыру, кейбір тергеу мәселелерін
шешу, қылмыстық қылықтың кейбір типтерін айқындап талдау, сондай-ақ бұл
қылықтарды адамның кейбір ерекшеліктері арқылы түсіндіру мүмкіндіктерімен
байланыстырады [19.40.б.].
Қылмыскер тұлғасы кез келген адам тұлғасы сияқты белгілі бір құрылымға-
өзара байланысқан және өзара әрекеттес элементтер тобына ие болатын
тұтастай құрылым болып көрінеді. Қылмыскер тұлғасының құрылымын зерттеу-
элементтер мен құрылымдар арасындағы байланыстардың өзгерістері тұлғаның
түбірімен қайта жаңғыруымен пара-пар болғандықтан, оның мінез-құлқындағы
қозғалмалы күштеріне жақындасып, танып-білу.
Қылмыскер тұлғасының құрылымын анықтау барысында оны басқа адамдармен
араласу нәтижесінде және өз кезегінде белгілі бір істің; танымның, қарым-
қатынастың субъектісі ететін әлеуметтік мәні бар қасиеттер жиынтығын
иеленуші деп қарау керек.
Қылмыскер тұлғасын танып-білу тұлғаның құрылымы мен оның жүзеге
асыратын элементтері арасындағы қалыптасатын қоғамдық қатынастарды талдау
арқылы ғана мүмкін.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының өзі бірқатар құрылымдық бөліктерге
бөлінеді, яғни қылмыскер тұлғасын төмендегі блоктардан құралатын жүйе
ретінде қарастыруға болады:
1) қылмыскер тұлғасының демографиялық блогы;
2) қылмыскер тұлғасының әлеуметтік-мәдени блогы;
3) қылмыскер тұлғасының экономикалық блогы (қоғамдық өндіріс
жүйесіндегі жағдайы мен материалдық қамтамасыз етілуінің деңгейі);
4) тұлғаның әлеуметтік институттарға қатысы блогы (серіктестік қатысы,
әлеуметтік институттарға арқа сүйеушілік, дұшпандық қатынастары, олардың
қызметінің шырқын бұзуға ұмтылысы);
5) тұлғаның әлеуметтік қауымдастықтарға қатысы блогы (жағымды
әлеуметтік міндеттер атқаруға бағытталған, бірақ шырқы бұзылып, соның
салдарынын өзінің мүшелеріне жағымсыз әсер ете бастаған, сондай-ақ
мүшелерінің жағамсыз пиғылдары негізінде құрылған қауамдастықтар);
6) тұлғаның әлеуметтік нормаларға қатысы блогы. Адамның мінез-құлықтары
белгілі бір әлеуметтік нормалар жүйесімен реттелетіні белгілі. Бұл
нормалардың бәрі мынадай екі топқа бөлінуі мүмкін: а) бүкіл қоғам
мойындаған (жалпыәлеуметтік); б) жекелеген қауымдастықтар мойындаған және
қорғаған. Мұның өзін: жалпыәлеуметтікке сай келетін; оларға бейтарап;
оларға қарама-қарсы деп бөліп қарауға болады.
Құрылымдық бөліктерден бір нәрсені алып тастау, бөліктер өздігінен өзі
дербес жалғасын таба алмайтындықтан бүкіл құрылымның тұтастығын бұзады.
Демек, олардың бәрі де бір-бірімен өзара тығыз байланыста және біріне-бірі
тәуелді.
Қылмыскер тұлғасы құрылымының басқа да амалдары анықталуы мүмкін.
Әсіресе, мынадай жолдары белгілі:
– әлеуметтік-демографиялық және қылмыстық-құқықтық белгілері;
– қоғамдық өмірдің әр саласындағы әлеуметтік көрінісі;
– адамгершілік қасиеттері;
– психологиялық ерекшеліктері.
Қылмыскерлерді түрлерге топтастыру маңызды аналитикалық және
профилактикалық мәнге ие. Ол қылмыстылық себебін анағұрлым терең және де
жан-жақты зерттеуге көмектеседі [20.129б.].
Профессор А. Б. Сахаров бастапқыда категориялардың мынадай белгілерін
ұсынды: әлеуметтік-демографиялық; әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік-
биологиялық [21.69-70б.]. Алайда, ол кейіннен өзінің көзқарасты пікірін
өзгертіп, тұлғаның биологиялық белгісін алып тастады.
Қылмыскердің тұлғасы жалпы тұлғадан өзінің құрылымында белгілі-бір
компоненттердің бар-жоғымен емес, ең алдымен осы құрылымдағы белгілі бір
компоненттердің мазмұнымен және бағыттылығымен ерекшеленеді. Криминология
үшін аса қажеттісі – нақты қылмыс жасаудың себептері болып саналатын
адамгершілік қасиет, мәнді бағдар, көзқарастардың; мүдделердің,
қажеттіктің, бейімділіктің, әдеттің қоғамға жат бағыттылығы, дегенмен мұның
бәрі құрылымдық бөліктердің басқаларын жоққа шығару болмаса керек. Тұлғаның
бағыттылығы адамның өзіне тән сипатталатын және оның қызметіне әрекет
ететін ақиқатқа таңдамалы қатыстылығын көрсетеді. Бағыттылық – тұлғаның
психологиялық құрылымындағы элемент. Ол басқа да элементтерге – білім
деңгейіне, биологиялық қасиеттерге (жігерлілік, талабы) негізделген
сипаттардың көрінуіне басты әсер етеді және адамның тиісті қылмыстық мінез-
құлықты таңдауын анықтайды.
Осы көрсетілген барлық сипаттамалар бойынша криминологиялық ғылымда
соңғы жылдары едәуір материал жинақталды.
Кейбір зерттеушілер мысалы, құқық бұзушылардың жасы мен олар жасаған
қылмыстардың құрылымдары арасындағы белгілі бір байланыстылықты ашты.
Олар құқық бұзушылардың қылмыстылығында жынысқа байланысты елеулі
айырмашылығы бар екендігін атап көрсетті (М.И.Арсенева, И.Д.Николин,
И.С.Станшинкас, Н.Г.Яковлева). Жасалынған қылмыстың сипаты мен құқық
бұзушылардың айналысатын ісі арасында қандай да бір байланыстың бар
екендігі де ашылды. (А.И.Дракшене, С.С.Куклянскис, Г.М.Минковский,
В.М.Фокин, Д.Б.Бұғыбайқызы, Л.Ерінбетова, З.Ажиметова, А.Н.Ли және
басқалары). Құқық бұзушылармен күрестің стратегиясы мен тактикасын айқындау
үшін тәрбие-сақтандыру жұмыстарының әдістері мен амалдарын даярлау, оның
негізгі бағыттарын анықтау үшін жеке бастың мұндай және басқа да
параметрлерін қалай да білу керек. Бірақ қылмыстық әрекетке ықпалын
түсінуде кейбір сипаттамалардың маңыздылығын бірдей болмағандықтан, адамның
қалыптасуының әртүрлі кезеңінде олардың әртүрлі жиынтықта болуы себепті
топтастыруды ары қарай тереңдету керек.
Соңғы жылдары қылмыскердің жеке басының көптеген проблемалары Ю.М.
Антонянның, Е.О. Алаухановтың, Б.С.Волковтың, П.С.Дагельдің, В.Н.
Кудрявцевтің, Е.І. Қайыржановтың және басқалардың еңбектерінде жарық көрді.
Қылмыскер типологиясының мәселелері К.Е.Игошевтің, А.Г. Ковалевтің, М.С.
Лейкинаның, Г.М. Миньковскийдің жұмыстарында көтерілді.
Адамның жеке басын көптеген қоғамдық ғылымдар зерттеуде. Жеке бастың
проблемасын неғұрлым терең және жан-жақты зерттегендер-социология,
педагогика, психология, әлеуметтік педагогика және басқа ғылымдар. Бұл
талдама адамдардың аталған санатының өмірі мен тәрбиесі, олардың қылмыс
жасағанға дейінгі еңбегі мен тұрмысы жайында толығырақ түсінік алуға
мүмкіндік береді, себебі криминологтар белгілі бір әлеуметтік топтарды жеке-
дара зерделеуге ғана емес, олардың тіршілік еткен ортасына да көңіл бөледі.
Мысалы, криминологиялық тұрғыдан алғанда, қылмыскерлердің белгілі бір
типтерінің және қылмыстық мінез-құлықтың белгілі бір типтерінің қалыптасуы,
тіптен халықтың қандай да бір топтары арасында жасалатын қылмыстардың
жиілігі әлеуметтік ортаның ерекшеліктерімен байланысты екен. Сондықтан да
қылмыс жасаушы адамдардың әртүрлі санаттарына қатысты микроортаны да жеке-
даралап зерделеу қажеттілігі туындайды. Қылмыскерлердің өте күрделі және
әртекті адамдар жинтығын құрайтынын білеміз. Бірақ бұл криминологтар
қылмыскерлердің әртүрлі топтарының және олар қалыптасқан әлеуметтік ортаның
ерекшеліктерін бөліп алып, толықтай зерттеді дегенді білдірмейді [22.41б.].
Типология қылмыстық іс-әрекетті болжауға мүмкіндік береді. Көрініс
тапқан мұқтаждық, мүдде, мінез ерекшелігі, әлеуметтік-демографиялық
сипаттама туралы, құқық бұзушылардың келбетін ашқан қылмыстың мән-жайы
туралы мәліметтерің жиынтығы адамның жалпы бағыттылығы, оның жасаған
қылығына көзқарасы жайында толықтай түсінік береді.
Осы зерттеулерінде Г.М. Миньковский әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық және психологиялық белгілерді әртүрлі типтердің критерийлері
ретінде біріктіруге сәтті талпыныс жасады. Ол ұсынған типтер, негізінен,
белгілердің үш тобын қамтиды: біріншіден, адамға ықпал ететін сыртқы
факторлар; екіншіден, ішкі жағдайлар; үшіншіден, факторлардың алғашқы екі
тобы көрініс табатын жағдай. Мұндай жеке-дараланған типология
психологиялық модельдерге қойылатын талаптарға сәйкес тұрғызылған және
қызметі құқыққа қайшы субъектінің жеке басын танып-білуді жеңілдететін
модель ретінде пайдалануға болады, - дейді К.Е.Игошев [23.74 б.].
Криминалдық сылтаунама критерий бойынша құқық бұзушы қылмыскерлер
мынадай типтерге жатқызылады: зорлық көрсететін, бас пайданы ойлайтын,
сексуалдық және беделді. Кримионгендік бұзылу дәрежесі бойынша мынадай
типтер қалыптастырылған: кәсіби тип, әдеттегі тип, тиянақсыз тип, салақ
тип, кездейсоқ тип.
Криминологтар зорлықшыл қылмыскерлердің тағы да мынадай типтерін бөліп
алады: жағдайға қарай, тиянақсыз, өшіккен, өте өшіккен, бірақ бұл
бөлісте бағалық сипат бар, ол жасалған қылмыстың ауырлық дәрежесі мен неше
қайтара жасалғандығына ғана емес, жасағанның сипаттамасына да байланысты.
Дегенмен қылмыскер типін дұрыс анықтау- қорғау органдарының қылмыспен
күресін дұрыс ұйымдастыруына септігін тигізеді.
Отбасындағы зорлықшыл қылмыстылықты зерттеуші А.Н. Ильяншенко
жағдайға қарай қылмыскерлердің төрт типін бөліп алып, оны тосын-
қақтығысты типше, аффективтік типше, жинақтаушы-аффективтік типше,
тиянақсыз, тиянақты, өшіккен тип деп бөледі [24.15б.].
Біз жүргізген зерттеу құқық бұзушы қылмыскердің мынадай типтерін бөліп
алуға болатындығын көрсетті, олар: жағдайға байланысты, тиянақсыз,
тиянақты, агрессивті-сексуалдық және өшпенді. Біз топтастырудың негізінде
қылмыс жасаудағы сылтаулы, оны жасаған субъектінің жеке басының
ерекшеліктерін, онда криминалдық тәжірибенің бар-жоқтығын алдық. Әрбір тип
қылмыскердің қылмысқа бет бұра бастаған кезінен оның толық қалыптасқанға
дейін жүріп өткен жолының баспалдағы іспетті.
Жағдайға байланысты тип- қылмысты қалыптасқан нашар жағдайдың ықпал
етуі нәтижесінде жасайды. Ондай адамды әлеуметтік енжарлық басады, оның
бойында қалыптасқан күрделі жағдайдан шығатын интелектуалдық, эмоционалдық
ресурстар, қажырлылық болмайды, ол өз әрекетінің кейбір салдарларын болжай
алмайды. Жеке басының психологиялық ерекшеліктерінен олар жағдайға тәуелді
болып қалады, өнегелік тәрбиенің аздығынан одан шығу жолын таба алмайды.
Жағдайға байланысты қылмыскердің жеке басындағы теріс ерекшеліктерді
толықтай жоққа шығаруға болмайды. Қоғамға қайшы пікірлердің, теріс
қасиеттердің болуы және олардың теріс жағдайда қылмыс түрінде көрініс табуы
барлық қылмыскерлерге тән. Бірақ қылмыскерлердің бұл санатының теріс
сипаттары өзінің қарқындық деңгейі жағынан қылмыскерлердің тиянақты және
кәнігі типтерінен өзгеше. Ал қылмыстық іс-әрекеттің туындау себебіне
келетін болсақ, бұл жерде субъектінің бастапқы да, одан кейінгі де
әректтеріне ықпал ететін сыртқы мән-жайдың рөлі зор.
Тиянақсыз тип- бұл типке біз мына себептермен алғаш рет қарақшылық
шабуыл және тонаушылық жасаған респондеттерді кіргіздік, ол себептер:
ішімдікке және есірткіге қаражат табуға ұмтылу, ақша тапқысы келу,
жолдастарымен ынтымақтастық, басқалар алдында өзін көрсеткісі келу. Бұл
типке теріс сипатталатын, бұрыш әкімшілік құқық бұзған, қоғамдағы
әлеуметтік рөлін ойдағыдай орындамаған, бірақ қарсы бағытталған зорлықшыл
істер айқын көрініс таппаған адамдар жатады. Зорлықшыл қылмыс жасау олар
үшін кейде ерекше маңызы бар мақсатқа жетудің амалы болып табылады.
Бұл адамдардың сипаттамасы қым-қиғаш: олардың бойында жарым-жартылай
криминогендік бұзылғандық та, заң бұзбайтын кісі бойындағы ерекшеліктер де
бар. Олар, әдетте, оң және теріс ықпал жинақталған қайшылықты микроортада
қалыптасады. Бұл типтегі адамдардың зорлықшыл қылықтары олардың
эмоциясындағы ақаулардан, өзін бақылай алмаушылықтан, тұрақсыз көңіл-
күйден, ашушаңдықтан туындайды.
Тиянақты тип. Бұл топқа кек алу, өштесу, ақша табу себептері,
бұзақылық пиғылмен, есірткі, ішімдік үшін ақша табу мақсатында,
жолдастарына жақтасып кісі өлтіргені, денеге қасақана ауыр жарақат салғаны
үшін, қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық жазаланатын әрекет
жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілік жасына жеткенше қылмыстық
жазаланатын әрекет жасаған немесе бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартып,
шартты түрде сотталған құқық бұзушылар қамтылған.
Бұл типтің өкілдеріне агрессивтік-зорлықшыл бағыттылық, дөрекі күш
қолдану стеоротипінің қалыптасқандығы айқын және тұрақты көрініс тапқан.
Олар мораль мен құқық нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасқан.
Олардың қылмыстық қылықтарының себебі ашушаңдық, өшпенділік, кектесу,
көре алмаушылық сияқты теріс эмоциялармен байланысты.Адамдар арасындағы
өзара әрекеттестіктің агрессивті-зорлықшыл тәсілі басқа тәсілдер ішіндегі
ең тиімдісі болып табылады. Олардың көбісі агрессивті қылығымен немесе
ішімдікке салынуымен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықты неше қайтара
жасағандар, ішкі істер органдарында есепте тұрғандар.
Олар, негізінен, өз мүддесін көздейтіндер, төңірегіндегілерге
агрессивтігі, қастандығы күшті, өзін-өзі ұстай алмайды, эмоциясы тұрақсыз.
Кісі өлтіргені және денеге қасақана ауыр жарақат салғаны үшін
сотталған құқық бұзушыларға зерттеу жүргізгенде біз бұлардың көбісінің
бойынан аямаушылық, жаны ашымаушылық, қатыгездік сияқты әдеттерді таптық.
Бұлар, негізінен, өз-өзіне риза, бірбеткей, кек сақтағыш, өзінікінен басқа
құндылықтарды мойындамайтын, мораль мен құқықтан, әдептен аулақ адамдар.
Негізінен, материалдық ортаға жататын бұл құқық бұзушыларда, көптегн
факторлардың арқасында жұпыны тұрмыс, көңілсіз өмір қалыптасты. Кісі
өлтіргендердің көбісінің ой өрісі, мәдениеті де,білімі де төмен.
Қандай салада болса да адамдардың соңғы жылдары кісі өлтіруінің
себептері пайдақорлық жаққа қарай кетіп барады. Басқа сылтаулар (өш алу,
кектесу, көре алмау және т.б.) жойылған жоқ, олар пайдақорлық төңірегіне
топтасуда. Бірақ маскүнемдікпен, нашақорлықпен байланысты қылмыстардың
көбінде өштесу, кек алу, көре алмау, қызғаныш сияқты сылтаулар бар. Бұлар
тұрмыста жиі кездеседі. Бұл жерде олар пайдақорлық мән-жайлармен шайылып
кетеді. Дегенмен пайдақорлық ниет бірден көзге түседі. Криминологтардың
айтуына қарағанда, адамдардың қасақана кісі өлтіруінің 85%-ында пайдақорлық
сылтау бар. Бұл барлық саланы қосып алғандағы көрсеткіш. Ал, экономика,
жаңа нарықтық қатынас, кәсіпкерлік салаларын алатын болсақ, мұнда барлық
жағдайларда да пайдақорлық сылтау басқа сылтаулардан ерекше тұр. Бірақ ол
басқаларды ығыстырып шығармайды, олар өзара байланысқа кірген. Ол әсіресе
зорлық көрсетіп қасақана кісі өлтірумен тығыз байланыста. Қысқасы,
пайдакүнемдік қылмыстық зорлықпен байланысты негізгі сылтау болып табылады.
Жалпы кез келген қылмыста пайдакүнемдік, өз қамын ойлау, қандай да бір
зорлық болады.
Бұл ретте пайдакүнемдік сылтауда екіжақты сипат бар: ол, құқық
бұзушылардың бойында туа біткен қасиеті болуы немесе байлыққа, ақшаға,
құндылыққа, оларды иемденуші адамға агрессивті реакциясы болуы мүмкін.
Сонымен бұл қаралып отырған жағдайдағы пайдакүнемдік сылтау –
материалдық игілікке, ақшаға, құндылыққа деген реакция. Ол қылмыскер
әрекетіне бағыттылық береді, ал қылмыскер өз ойын іске асыру барысында
зорлықшыл әрекетке жүгінеді. Қысқасы, адамның пайдакүнемдік сыттауы мен
оның қылмыстық әрекетінің тәсілдеріне де байланысты. Былай деуге болады:
пайдакүнемдік- қасақана кісі өлтіруді базасы, ал зорлық-сондай кісі
өлтіруді жасаудың тәсілі. Мұнда сылтау мен тәсілді ажыратуға болмайтындай
бірліктің бар екендігін байқамау мүмкін емес. Олар бөлінбестей байланыста.
Бұл типтегі адамдардың барлық басқа типтер арасындағы өзіндік үлесі 53%-ды
құрайды.
Агессивті-сексуалдық тип-бұл типке әйел зорлағаны және сексуалдық
сипаттағы зорлықшыл әрекеттер жасағаны үшін сотталған құқық бұзушылар
жатқызылған (15,5%). Өзінше жеке типке жатқызылған бұл қылмыскердің бойында
зорлықшыл қылмыскерлерге тән ортақ қасиетпен бірге өздеріне ғана тән
қасиеттер бар: белгілі бір сылтау-құмарлық, көңіл көтеру; жыныстар
арасындағы қатынасқа өзінше көзқарас; жүгенсіздік, жыныстық қатынасты
қанағаттандыруда ешқандай тосқауылды білмеу; моральдық азғындау.
Тұрмыс деңгейіндегі айырмашылық жеткіншектерді тәрбиелеуде қиындық
тудырып отыр, ондай жағдай жастарға да, олардың ата-аналарына да теріс
ықпал етуде. Қазір сырты бүтін, іші түтін отбасылар көбейіп барады,
олардың көкірегін рухани аштық жайлаған. Бірақ олардың ақшадан тапшылық
көрмейтіндігін ескерсек, ондай отбасынан шыққан жасөспірімдердің жалғанды
жалпағынан басамын деп ішімдікке, нашақорлыққа салынып кеткендігіне
таңдануға болмайды. Мұндай жастардың көбісі арамтамақ, жалқау келеді.
Сексуалдық революцияның ықпалына ұшыраған мұндай жастар, ата-анасының,
басқа да ересектердің өмірге деген көзқарасына еліктеп, келеңсіз
жағдайларға ұшырайды, ал олар жасаған әйел зорлау, сексуалдық сипаттағы
зорлықшыл әрекеттер көбіне әйгіленбей қалады.
Кәнігі тип- оған зорлықшыл қылмыс жасаған кезде өздерінде атылатын
және суық қару болған респонденттер жатқызылды (9%). Бұл типтің
қылмыскерлерінде нақты және тиянақты бағыттылық бар, ол тереңге тамырланып
қалған, сондықтан да олардың әрекетінде жағдайға байланысты жасалған
деген сипат жоқ. Жәбірленуші тарапынан ынта болмайды, қақтығысты жағдайды
олардың өздері тудырады, жәбірленушіні соған итермелейді, ондағы мақсат
–кейін оған қарсы зорлықшыл әрекет қолдану. Олардың бойындағы басты
қасиеттер- ашушаңдық, ызақорлық, қатыгездік, біреуге жаны ашымаушылық,
ұятсыздық, қоғамды сыйламаушылық, өзін-өзі ұстай алмаушылық.
Зорлықты қылмыстар термині қылмыстық құқықта да, криминология мен
қылмыстық-атқарушылық құқықта да қолданылады. Қылмыстық-құқықтық ұғымда
зорлықты қылмыстар жалпы белгілермен сипатталады, сондықтан оларды бір
топқа біріктіруге болады. Бұл қылмыстардың ортақтығы мен ұқсастығы олардың
жасалу тәсілінің бірдейлігімен, атап айтқанда, басқа адамға зорлық жасаумен
сипатталады [25.13б.].
Күшіндегі қылмыстық заңнама зорлық ұғымын ашпайды, тек оны факт
ретінде көрсетеді және оны өмір мен денсаулық үшін қауіпті немесе ...
қауіпсіз деп бөледі.
Зорлық ұғымы Л.Д.Гаухман[26.12б.],П.В.Симонов[27 .52б.],
Э.Ф.Побегайло[28.65б.], Л.В.Сердюк [29.125б.], Р.Д. Шарапов [30.32б.] және
басқалардың жұмысында ғылыми пікірталас тудырды.
Соңғы кездері денсаулыққа қарсы қылмыс деп танылатын азаптау үшін
көзделген қылмыстық жауапкершілік проблемасына заң әдебиетінде назар
аударыла бастады. Осы уақытқа дейін қылмыстық құқық теориясында заң
шығарушылық және құқық қолдану практикасының талабын қанағаттандыратындай,
азаптау басқа зорлықты қылмыстардан ажыратуға мүмкіндік беретіндей бірыңғай
және ауқымды ұғым жоқ.
Бұл қылмыс адамға қарсы жасалатын басқа зорлықты қылмыстармен тығыз
байланысты. Мысалы, адам ұрлау (127-бап), бостандықтан заңсыз айыру (127-
бап), аманат басып алу(234-бап) сияқты қылмыстар жасағанда айыпты өзіне
көрсетілген қарсылақты басу үшін жәбірленушіні ұрып-сабайды, оның жанына
бататындай басқа да зорлықты әрекеттер жасайды.
ҚР Жоғарғы сотының 11.05.2007 жылғы Адамның өмірі мен денсаулығына
қарсы жасалынатын кейбір қылмыстарды саралау туралы № 11 қаулысына сәйкес
адам денесінің анотомиялық бүтіндігін заңсыз бұзу не органның бүлінуіне
немесе оның қалпты жұмысының бұзылуына алып келген өзге әрекеттер адам
денсаулығына зиян келтіру болып саналады [31.94б.].
Бұл қылмыстық-құқықтық нормалардың мазмұны мен құрылымына тән
заңдылықтарды, бұл қылмыс құрамды басқа қылмыстар құрамдарынан ажырататын
критерийлерді, мұндай әрекеттер үшін жауапкершілік көзделген заңдардың даму
үрдісін және оларды ары қарай жетілдірудің мүмкіндіктерін анықтау азаптау
ұғымы проблемасының мәні болып табылады.
Айыптының нақты жағдайындағы пиғылына қарай ұрып-соғуды азаптаудан
ажыратқан дұрыс. Айыптының ойы: не ұзақ уақыт күйзелту немесе бір-екі рет
ұрып қоя салу. Сонымен қатар, азаптаған кезде зорлықты әрекеттің екінші
формасы- психикаға қысым жасау болуы мүмкін. Күш көрсету арқылы тәнге және
психикалық зорлық өзара тығыз байланысты болады, ол айыптының санасынан
шықпайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында, егер ұдайы ұрып-соғу
немесе өзге зорлықты әрекет тән және жан күйзелісін тудырса, бірақ ҚК-тің
103-104-баптарында көрсетілген салдарға алып келмесе, яғни денсаулыққа ауыр
немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірмесе, ондай әрекеттер азаптау деп
саналады. Қазақ КСР-нің 1959 жылғы Қылмыстық Кодексінің 99-бабы қасақана
ұрып-соғудың не басқадай зорлықты әрекеттің салдарынан тән күйзелсе
болғаны соны азаптау деп саралады. Мұндай пікір құқық қолдану практикасында
да болды. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі сонда-ол жәбірленушіге тән жан
күйзелісін келтіре отырып, оның денсаулығына елеулі зиян жасайды.
С.И.Ожеговтың азаптау сөзіне адамды өте қатыгездікпен қинау деп
түсініктеме береді [32.176б.].
Аса қатыгездік, келемеждеу, қорлау, қинау ұғымдары арқылы әрекет
бағаланады, бұлар бірін-бірі толықтыратын ұғымдар,-дейді С.В.Росторопов
[33.87б.].
Аса қатыгездікке айыптының жәбірленушіге қатысты қинаудың ерекше
тәсілін қолданғандығы жатады. Ол кең ұғымдағы түсінік, оған азаптау да
кіреді. Жанға бататындай етіп неше қайтара ұрып-соғу азаптау деп саналады.
Күшіндегі қылмыстық заңнамада ұрып-соғу ұғымын беретін зорлықты
әрекеттің ұдайы қайталануы азаптаудың міндетті белгісі болып табылады.
Ресейдің 1960 жылғы Кодексіне берілген түсініктемеде азаптау- ұдайы,
яғни неше қайтара ұрып-соғу, денеге жарақат салу не адамның жан-тәнін
едәуір күзелетіндей басқа зорлықты әрекеттер (суық, қараңғы жерге қамап
қою, ашықтыру және т.б.) жасау делінген [34.56б.].
А.Д.Тартаковскийдің пікірінше, тек ұдайы жасалған зорлықты әрекет
ғана тән және жан күйзелісін күшейтетін азаптауға алып келеді [35.35-
39б.].
П. Константиновтың пікірінше, ұрып-соғудың ұдайы болуы үшін үш және
одан көп рет жасалған ондай әрекеттің қысқа мерзімде жасалуы міндетті емес
[36.154б.].
И.П.Портновтың ойынша, азаптау деп санау үшін ұрып-соғу эпизодтардың
арасында, жәбірленуші алдыңғыдан әлі айыға қоймағандай аз уақыт блуға тиіс
[37.194б.].
Ал, Р.А.Базаровтың жәбірленушіні ұрып-соғу фактілерінің арасында ұзақ
уақыт өткенмен, егер олардың өзара байланыстылығы болса, сот практикасы
мұндай қылмыста азаптау құрамы бар деп санайтындығына назар аударады
[38.23б.].
Т. Картаевтың пікірінше, ұдайы болу үшін бір пиғылмен жасалған
әрекеттер саны үштен кем болмауға тиіс және олардың әрқайсында заңда
көрсетілген қылмыстық құрам белгілері болуға тиіс [39.25б.].
Біздің қарастырып отырған қылмыста ұрып-соғудың үш құрамы болуға тиіс.
Ұдайылық терминінің толықтай ашылмауы бұл қылмысты саралауда қиындық
тудырып отыр, содан барып азаптау сот пен тергеу органдарының саралау
практикасынан шығып қалуда, - дейді Т.Г. Даурова [40.95б. ].
Қылмыстық-құқықтық әдебиетте өзге де зорлықты әрекеттерге адам жанын
ауыртатын неше қайтара немесе ұзақ уақытқа созылатын әрекеттер , сондай-ақ
ашықтыру, шөлдету, денсаулыққа зиянды жерде ұстау жатады [41.234б.].
Зерттеушілердің пікірінше, азаптау ұғымынан ұрып-соғудың ұдайы болуы
белгісін ғана емес, өзге де зорлықты әрекеттер фразасын да алып тастау
керек, оның орнына зорлықты әрекеттер немесе әрекетсіздік сөздерін
қолданған жөн.
Орыс тілінің Түсініктеме сөздігінде жан, тән ауырған сәттерге күйзеліс
деп анықтама берген [42.178б.].
Ал, Л.В.Сердюк, керісінше-естен тандыратын заттар адамға әрқалай әсер
етеді, одан адам ағзасының жалпы жағдайы емес, ағзаның психикалық қызметі
ғана бұзылуы мүмкін, - дейді [43.201б.].
Физикалық және психикалық күйзелістер ұрып-соғу нәтижесінде де болуы
мүмкін, бірақ оларда бір жолғы және қысқа уақыттық сипат болады.
Сондықтан да іс-әрекетті ҚК-нің 107-бабы бойынша саралау үшін
физикалық және психикалық күйзеліс қалайда ұзаққа созылуы тиіс, сонда ғана
жәбірленуші айыптының алдында зәресі ұшып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz