Азия - тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығының дамуы
МАЗМҰНЫ
кіріспе
1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығының дамуы
1.1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының құрылуы
мен даму кезеңдері
1.2 АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика мен
халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылығы
1.3 АТЭЫ шеңберіндегі аймақтық саяси-экономикалық басымдыққа талпыныс.
2 ҚР сыртқы саясатының азиялық бағыты.
Қазақстан – АТЭЫҰ экономикалық байланыстары
2.1 Азия-тынық мұхиты аймағының Қазақстан сыртқы саясатындағы алатын орны
2.2 Қазақстан мен АТЭЫҰ арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастықтың
қазіргі мәселелері мен даму перспективалары
2.3 Қазақстан мен Азия-Тынық мұхиты елдері арасындағы екіжақтық саяси-
экономикалық байланыстар
Қорытынды
пайдаланылған әдебиеттер
Қысқартулар мен шартты белгілер
APEC – Asia-Pacific Economic Cooperation
J.I.C.A – Жапонияның халықаралық ынтымақтастық агенттігі
ODA – Жапонияның Дамуға ресми көмек бағдарламасы
АИА – АСЕАН инвестиция зона
АИКО – АСЕАН инвестиция зоналары және өнеркәсіптік ынтымақтастық Схемасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АЛТИД – Азиядағы жерүсті көлік инфрақұрылымын дамыту
АӨЗСШК – Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңесі
АӨФ – АСЕАН-ның қауіпсіздік жөніндегі өңірлік форумы
АСЕАН – Оңтүстік-Шығыс Азия Мемлекеттері Ассоциациясы
АСЕМ – Азия – Еуропа саммиті
АТА – Азия-Тынық мұхиты аймағы
АТӨ – Азия-Тынық мұхит өңірі
АТЭС – Азиатско-Тихоокеанское Экономическое Сотрудничество
АТЭЫ (АТЭС) – Азия-Тынық мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы
АТЭЫҰ – Азия-Тынық мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы Ұйымы
АФТА – АСЕАН еркін сауда зонасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттыр Ұйымы
БҰҰ АТМЭӘК(ЭСКАТО) – БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік комиссиясы
ГАТТ - Генеральное соглашение о тарифах и торговле
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЕС – Еуропалық Одақ
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КХДР – Корей Халық Демократиялық Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
МІБ – Маниль іс-қимыл бағдарламасы
НАТО – Солтүстік Атлантикалық Келісім-шарт Ұйымы
НАФТА – Солтүстік Америкалық Еркін Сауда Ассоциациясы
РФА – АСЕАН аймақтық форумы
СПЕКА – БҰҰ-ның Орталық Азия елдерінің экономикаларына арналған Арнаулы
бағдарламасы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ТРАСЕКА – Еуропа-Кавказ-Азия Халықаралық көлік Коридоры
ФТАА – Бүкіламерикандық еркін сауда зонасы
ІКК – Іскерлік консультативті кеңес
ЭТЫ – Экономикалық және техникалық ынтымақтастық
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Азия-Тынық мүхиты аймағы (АТА)
негізгі әлемдік экономикалық және саяси орталықтардың бірі саналады. Ал осы
қарқынды дамып келе жатқан аталмыш аймақ қандай мемлекеттер мен
континенттерді қамтиды? Жалпы оның жағрафиялық аумағын анықтауға болатын ар
түрлі нұсқалар бар. Біріншісін алатын болсақ, Азия-Тынық мұхиты аймағына
Оңтүстік және Солтүстік Американың батыс жағалауы мен Азия және Австралия
зонасының шығыс жағалауы қамтитын кеңістік енеді. Екінші нұсқа бойынша, АТА-
ға Тынық мұхиттық Азия, АҚШ, Канада және Австралия мен Жаңа Зеландия елдері
кіреді, алайда латын америкалық мемлекеттер жатқызылмайды. Үшінші
анықтамаға сәйкес Азия-Тынық мұхиты аймағы Шығыс Азияны қамтып, АҚШ,
Австралия, Үндістан, Канада елдері АТА аймағындағы оқиғаларға ықпал етуші
аймақтан тыс державалар ретінде қарастырылады[1]. Сондықтан аталмыш диплом
жұмысы тақырыбының мазмұнына сәйкес бірінші нұсқа негізге алынды.
Жалпы Азия-Тынық мұхиты аймағы бір қарағаннан-ақ өзінің құрамындағы
мемлекеттер мен елдердің саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық
даму жолдары әр алуандығымен және бірнеше континенттерді қамтуымен айрықша
таңдандырады. Әр елдің өзіндік салт-дәстүрі, әлеуметтік-экономикалық даму
саласы, саяси құрылымы және т.б. бойынша барынша ерекшеленгенін ескерсек,
олардың арасында өзара ортақ жақындасу емес, керісінше алшақтық болуы шарт
секілді. Батыс Еуропа, Латын Америкасы, Таяу Шығыс немесе Африка, болмаса
Солтүстік Америка елдеріне қатысты аймақтар туралы айту оңай. Себебі ол
аймақтарда жағрафиялық жақындық та, тілі, діні, этникалық құрамына қарай
ортақ тарихи-мәдени мұралары, тығыз біртұтас саяси-экономикалық
байланыстары бар.
Ал Азия-Тынық мұхиты аймағында мұның ешқайсысы жоқ. Мұнда көп елді бір-
бірінен орасан зор географиялық ара-қашықтық бөліп тұр. Мұнда тарихи
қалыптасу жағынан да елдерді әркелкі топтастыруға болады. Мысалы, конфуцы
діни-мәдени дәстүрінің әсерімен құрылған Қытай, Жапония, Корея сияқты Қиыр
Шығыс елдерін, негізінен Британ аралдарынан қоныстанушыларынан тұратын
Австралия, Жаңа Зеландия, Канада сияқты Англияның ақ доминиондарын алуға
болады. Сонымен қатар, АҚШ пен Жапония аймақтың өнеркәсіптік басым дамыған
мемлекеттеріне жатқызылады. Олармен қоса, мұнда үлкендері Индонезия,
Таиланд, Австралиядан бастап, Тынық-мұхитының оңтүстік бөлігіндегі
жиырмадан астам қуыршақ мемлекеттер де бар.
АТА-ның өзіндік тағы ерекшелігі, сондай-ақ, коммунистік режим мен
коммунистік идеологияның (ҚХР, КХДР) осында ғана сақталуымен белгілі. Бұл
аймақты, сонымен қатар, территориялық даулардың көптігімен де ерекшелеуге
болады. Мысалы, Ресей мен Жапония, Жапония мен Қытай, Қытай мен Корея және
т.б. арасындағы территориялық даулар[2].
Ендеше мұндай өзара ұқсастықтары жоқ халықтар мен мемлекеттерді ортақ
не біріктіреді? Біріншіден, ХХ ғ. алғашқы жартысында Тынық-мұхиттық
державалар саналған АҚШ пен Жапонияның экономикалық және әскери өсіміне
қарамастан жер ашрының бұл аймағы еуропалық метрополиялардың отарлық
периферийі болып қалуын жалғастыра берді. Екіншіден, қазіргі таңда бұл
аймақ елдерінің экономикалық өсімі айқын басым қарқын алуда. Аймақелдерінің
ішкі айналым өнімінің жалпы үлесі әлемдік жалпы ішкі өнімнің шамамен 60
пайызын алып отыр. АТЭЫ әлемдік экономиканың жарты үлесін құрай алады. ХХІ
ғ. басында құрамындағы елдердің халқының жалпы саны әлем халқының 42%-ын
және әлемдік тауарайналымының 50%-ын құрады. Ал олардың барлығының жалпы
ішкі айналым өнімі 24 трлн. долл. асып, дүниежүзі бойынша алғанда 60%-дық
көрсеткішті межеледі[3].
Соңғы 30 жыл ішінде Азия Тынық мұхиты аймағында жаңа әлемдік
экономикалық орталықтың қарқынды процесі жүріп келеді. Тап осы аймақтан
қазіргі экономикалық ғажайыптар көпшілігі шыққан еді, экономикалық
өсімнің ең жоғарғы рекордтық көрсеткіштері байқалған[4].
Азия-Тынық мұхиты аймағы Қазақстан де үшін экономикалық процестері
қарқынды дамып жатқан, сауда-экономикалық қызметтері масштабы кеңейіп келе
жатқан, капитал, тауар, қызмет, жұмыс күші, технология және ақпарат
нарығындағы аймақтық ынтымақтастықтың ауқымды тәжірибесі жинақталған аймақ
ретінде және онымен осы салалардағы дамушы елдерімен байланыс орнату үшін
маңызды бағыт ретінде қарастырылады. Мұнда саяси әрі экономикалық
мүдделердің өзара жақындасу тенденциясы, қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
белсенді өзара ықпалдастық байқалады.
Аймақтың көптеген елдері өзіндік мемлекеттіліктерінің қалыптасу
барысында қарқынды ішкі дамуы мен әлемдік шаруашылық процестердің
интеграциясына деген қабілеттерін көрсете білді.
Қазақстан азия елі ретінде және орасан зор пайдалы табиғи
байлықтарымен, Еуразия транспорттық артериясы тоғысына орналаса отырып Азия-
Тынық мұхиты аймағы интеграциялық үрдістеріне өзінің ұзақ мерзімді
мүдделері негізінде белсенді ат салыса алады.
Қазақстан макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізе отырып, өзінің
экспорттық мүмкіндіктерінің артуымен сыртқы нарыққа шығу қиындықтарына
ұшырап отыр. АСЕАН, АТЭЫ сияқты аймақтық интеграцияларға қосылу еліміз үшін
аймақ елдерімен өздерінде қабылданған шарттарда белсенді сауда жүргізуге
мүмкіндік берер еді. Аймақтың энергетикалық ресурстарға мұқтаждықтарын
ескерсек, Қазақстан Оңтүстік-Шығыс Азия мен Азия-Тынық мұхиты елдерін
көмірсутегі, мұнай-газ және тағы басқа энергоресурстармен қамтамасыз ете
алар еді.
Азия-Тынық мұхиты аймағы халықаралық сауда, қаржы ресурстары мен
қазіргі заман өндіріс, алдыңғы қатарлы технологиялардың ірі әлемдік
орталығы. Тынық мұхиты бассейнінде қазіргі халықаралық экономикалық және
саяси қарым-қатынастардағы айқын белгілі бір рөлі ойнай алатын елдер
топтамасының мүдделері тоғысқан. Аймақта АҚШ, Қытай, Жапония, Ресей секілді
әлемнің жетекші елдері және сонымен қатар, аймақтық интеграцияны
бағыттаушы, қатысушы елдер орналасқан.
Қазақстан өркениеттер тоғысында орналаса отырып, батыс пен шығысты
жалғаушы транзиттік маңызы бар ел ретінде осы аймақтағы интеграциялық
топпен де өзінің мүдделерін толықтырып қана қоймай, осы аймақ елдері үшін
де болашақта стратегиялық жағынан шешуші елге айналу мүмкіндігі бар.
Ең алдымен оған жоғары дамыған елдермен қазақстандық тауарлар
бәсекелес бола алмайтын салаларда байланыс орнатқаны жөн. Бұл жағдайда
Қазақстан үшін алдымен шикізат тауарларын жеткізуші ел ретінде бастай
алады.
Азия елдері техникалық-экономикалық дамудың әр түрлі деңгейінде келе
жатыр және кейбірі қазақстандық тауарлардың кең ассортиментін, соның ішінде
дайын машина жасау, химия өнеркәсібі, әскери-өндірістік кешендердің кейбір
бұйымдарын сатып алуға дайын. Қазақстан Қытайдың, Кореяның, Жапонияның
көлік және энергетикалық инфрақұрылымы ірі даму бағдарламаларына қатысу
мүмкіндігіне ие және шығыс-азиялық энергетикалық жобада өзіндік қызығушылық
таныта алады.
Азия-Тынық мұхиты бағытында Қазақстанда тікелей шет елдік
инвестицияларды тарту мүмкіндіктері жеткілікті. Және соның негізінде тауар
экспорты құрылымын диверсификациялау, өңдеу өнеркәсіптері салаларын
жандандырудың оңтайлы тұстары бар. Ал Азия-Тынық мұхиты аймағы елдері үшін
де Қазақстан ішкі нарығы, жеткілікті ғылыми-өндірістік потенциалы және
әрине, бірегей әрі әр алуан табиғи ресурстарымен таптырмас тартымды
серіктес. Яғни, қазіргі таңда осы мүмкіндіктер мен арадағы кейбір
географиялық және т.б. кедергілерді азайта отырып екі жақтың өзара
ынтымақтастық перспективасын айқындау Қазақстан сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
Диплом жұмысының пәні болып Қазақстан мен аталмыш аймақ арасындағы
қазіргі таңда қалыптасып келе жатқан өзара экономикалық ынтымақтастық пен
саяси серіктестік байланстары және оның ар қарайғы даму мәселелері
табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Мақсат – қазіргі кездегі Қазақстан мен АТЭЫ, АСЕАН ұйымдары арасындағы
қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстардың барысын талдау және даму
преспективалары мен мәселелерін айқындау.
Жұмыстағы қойылған мақсатқа жету үшін автор келесідегідей міндеттерді
қарастырды:
• Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының
құрылуы мен даму кезеңдерін ашып көрсету;
• АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика
мен халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылығы айқындау;
• АТЭЫ шеңберіндегі аймақтық саяси-экономикалық басымдыққа деген
амбицияларына қысқаша талдау жасау;
• Азия-тынық мұхиты аймағының Қазақстан сыртқы саясатындағы алатын
орнын көрсету;
• Қазақстан мен АТЭЫҰ арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастықтың
қазіргі мәселелері мен даму перспективаларын барынша толық
топтастыра саралау;
• Қазақстан мен Азия-Тынық мұхиты елдері арасындағы екіжақтық саяси-
экономикалық байланыстар тұрғысында талдау жасау.
Теориялық және әдістемелік негізі ретінде аталмыш зерттеу тақырыбы
бойынша қазақстандық және шет елдік ғылыми еңбектердің кешендік талдамасы,
сондай-ақ, дәйекті және статистикалық материалдардың барлығын жинағын
жатқызуға болады. Жұмыстың тарихнамалық сараптамасы қазақстандық және
шетелдік зерттеушілердің жұмыстарының кең ауқымын қарастыру негізінде
жасалды.
Диплом жұмысын жазу барысында шет елдік, соның ішінде, ресейлік
сонымен қатар, қазақстандық зерттеулішер мен әлемдік экономика, халықаралық
экономикалық қатынастар, Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары
салаларының мамандары әзірлеген еңбектері пайдаланылды. Алайда, басты айта
кететін жері – бұл тақырыптағы еңбектердің өте аздығы. Әрине, ол дерек
көздері бұл тақырыпты толықтай қамти алмайды және ол еңбектердегі
келтірілген қорытындылар мен пікірлердің барлығымен толық келісе беруге
келмейді, әйтсе де тап солардың көмегімен зерттеудің әдістемесін
құрастырып, тақырыпқа жол ашуға болады.
Дерек көздерінің бірінші тобына Азия-Тынық мұхиты аймағындағы
экономикалық интеграциялардың құрылуы мен даму жағдайын баяндайтын
әдебиеттер кіреді .
Деректердің екінші тобына Қазақстанның сыртқы саясатындағы және сыртқы
экономикалық қатынастарына қатысты өз ойларын білдірген, саяси тұлғалардың
сөйлеген сөздері ретінде ҚР Президенті Н.Назарбаевтың, белгілі мемлекет
қайраткері Қ. Тоқаевтың, М.Тәжинн және Қ.Саудабаевтың сөйлеген сөздері
жатады. Бұлар мәселенің қайшы тұстары мен елдердің ұстанымын айқындауда,
және әр елдің мәселеге қатысты мүдделерін анықтау үшін пайдаланылды.
Деректердің үшінші тобына зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және
шетелдік газеттер мен журналдар, сондай-ақ интернет желісі дерек көздері
кіреді. Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы форуымадырының
ерекшеліктері мен аймақтағы интеграциялық үдерістердің даму мәселелеріне
қатысты елдегі және одан тыс шұғыл ақпаратқа қол жеткізуде маңызы өте зор.
Осылайша, автордың пайдаланған дерек көздері дипломдық жұмыста
қойылған мәселелерге сараптама жасау үшін жеткілікті және легитимді болып
табылады әрі ой-түйіндерін жасауда шынайылық пен ғылыми дұрыстықты
қамтамасыз ете отырып, зерттеу жұмысының қойылған мақсаттары мен
міндеттерін ашуда көмектеседі.
Диплом жұмысы қысқартылған терминдер, кіріспе, екі тарауды қамтитын
негізгі бөлім және қортынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Және әр
бір тарау өз алдына үш пункттен құралған. Жалпы жұмыс көлемі – 55 бет.
1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығының дамуы
1.1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының
құрылуы мен даму кезеңдері
Азия-Тынық мұхиты аймағы бүкіл ХХ ғ. бойында әлемдік ірі державалардың
саяси әрі экономикалық күресі аренасы болып келді. Мұнда 70 жылға созылған
капиталистік және социалистік жүйенің (әсіресе АҚШ пен КСРО арасындағы)
қырғи-қабақ теке-тіресі өтсе, мұнда өткен ғасырдың ортасынан бастап Жапон,
Қытай секілді басқа да индустриалды дамыған елдердің экономикалық шарықтауы
байқалды.
Азияттық Тынық мұхит аймағы елдерінің мүдделерінің шиеленісі Тынық
мұхиты бассейніндегі қалыптасқан халықаралық жағдайды реттей алатын
аймақтық үкіметаралық ұйым құру мақсатына алып келді. Алайда бұл идея қиын
әрі ұзақ уақытқа созылып жүзеге асты: оның іске асуына оған қатысушы
мемлекеттердің құрамы мен мақсаттары тұрғысынан алғанда әр алуан нұсқаларын
қарастырылуға ұсынылды. АҚШ өз кезегінде әскери-саяси мүдделерін алға тарта
отырып, НАТО-ның азия-тынық мұхиттық баламасын ұсынса, Жапония ұйымды тек
экономикалық негізде құруды көздеді. Тынық-мұхиттық бірлестік, тынық-
мұхиттық еркін сауда аумағы, Тынық-мұхиттық сақина қауымдастығы – бұлар
болашақ ұйымның атауының алғашқы шамаланған нұсқалары болатын. 1967 ж.
Тынық-Мұхиты бассейні елдерінің Экономикалық Кеңесі (Pacific Basin Economic
Council) құрылған болатын, 1968 ж. Алғаш Тынық-мұхитты сауда және даму
жөніндегі конференциясы (Pacific Trade and Development Conference)
өткізілген еді, 1980 ж. Тынық-мұхиттық экономикалық ынтымақтастық кеңесі
(Pacific Economic Cooperation Council)[5] құрылды.
Алайда, бұл ұйымдардың ешқайсысы аймақтық экономикалық құрылымның
үйлестіруші функциясын атқара алмады. 1989 ж. Австриалия мен Жаңа
Зеландияның үкімет басшыларының бастамасымен бірлестіктің жұмыс бағыттары
мен нақты міндеттерін әр алуан концепцияларды синтездеу жолымен тұжырымдай
ала отырып, жаңадан бір бөлек ұйым – Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық
ынтымақтастық форумы (Asia-Pacific Economic Cooperation — APEC; орыс
тіліндегі аббревиатурасы — АТЭС, қазақ тілінде – АТЭЫ ұйымы) құрылды[6].
Алғашында АТЭЫ құрамына Тынық-мұхиты аймағының 12 елі – АҚШ, Канада,
Австралия, Жаңа Зеландия, Жапония, Корея Республикасы және АСЕАН мүше-
елдері (Сингапур, Малайзия, Таиланд, Филиппины, Индонезия және Бруней)
кірді. 1991 ж. – ҚХР, Гонконг (Қытай) және Тайвань, 1993 ж. – Мексика және
Папуа-Новая Гвинея, 1994 ж. – Чили, 1998 ж. – Ресей Федерациясы, Перу және
Вьетнам қосылды. Қазіргі кезде Форумда АТЭЫ Тынық-Мұхит бассейніндегі 21 ел
мен территориядан тұрады[7]. Осылай қарқынды кеңею ұйымға 1998 ж. бастап
жаңа мүшелердің қабылдануына 10-жылдық мораторий жариялануына алып келді.
Ұйымға мүшелікке, сондай-ақ, Индия, Камбоджа, Макао, Монголия, Пакистан
және Шри-Ланка сияқты елдер ниет танытып отыр.
Құрамында басты өнеркәсіпті дамыған дамыған және жаңа индустриалды
елдердің болуы ұйымның экономикалық қуатының қаншалықты екенін аңғартса, ал
форумға қатысушы елдердің көпшілігінің экономикасының жоғарғы даму қарқыны
мен орасан зор ресурстық потециялы АТЭЫ-н халықаралық экономикалық
аренадағы беделді интеграциялық топтамаға алып шығады.
АТЭЫ әлемдік экономиканың жарты үлесін құрай алады. ХХІ ғ. басында
құрамындағы елдердің халқының жалпы саны әлем халқының 42%-ын және әлемдік
тауарайналымының 50%-ын құрады. Ал олардың барлығының жалпы ішкі айналым
өнімі 24 трлн. долл. асып, дүниежүзі бойынша алғанда 60%-дық көрсеткішті
межеледі[8].
АТЭЫ-ның негізгі бағыты – аймақтық сауда мен инвестицияның ережелерін
белгілеу.
Форум қызметінің мақсаттары Сеул Декларациясында (1991 ж.)
айқындалған:
- аймақ елдерінің экономикалық өсіміне қолдау көрсету;
- мүше-елдердің өзара экономикалық тәуелділігінің артуын ескере
отырып көпжақтық сауда жүйесін қалыптастыру;
- ГАТТДСҰ нормаларына сәйкес тауар, қызмет, капитал қозғалыстары
жолындағы кедергілерді жою.
Сеулде қабылданған декларация мүше-елдердің ашық аймақтылық қағидасына
сүйенген еркін сауда мен аймақтық экономикалық ынтымақтастықты көксейтінін
белгіледі. АТЭЫ қызметі, сондай-ақ, шешім қабылдаудағы консенсус,
алаламаушылық, өзара құрмет пен теңдік қағидаларына, ДСҰ нормалары мен
(әрбір мүше-елдің мүмкіндіктерін ескере отырып) тізбектік ынтымақтастыққа
да негізделген.
Құрылымы жағынан АТЭЫ орталықсыздандырылған сипатта. АТЭЫ-да
төрағалыққа жыл сайын әрбір мүше-ел ауысып келіп отырады, ал ол елдің
басшысы Форумның төрағасы болып саналады және елбасылардың, министрлердің,
жоғарғы лауазымдық тұлғалардың кездесулерін басқарады. АТЭЫ-ның басқа жұмыс
топтарында төраға консенсус принципі негізінде сайланады.
Кесте 1. АТЭЫ елдерінің макроэкономикалық көрсеткіштері, 2009 ж[9].
Ел Территория, Халқы, ЖІӨ, ЖҰӨ, Экспорт, Импорт,
мың кв. км млн. млрд. долл.млрд. долл.млрд. долл .млрд. долл.
адам
Австралия 7 692 22, 163 800,200 37, 302 65 69,5
(1989)
АҚШ (1989) 9 518 307,9 14,246 46,954 693,1 1161,3
Бруней 5 765 0,38 19,72 50,198 3,38 1,612
(1989)
Вьетнам 331 85, 789 240 2793 15,236 18,295
(1998)
Гонконг 1,104 6, 864 6 864 38,127 201 207
(1991)
Жаңа 268,6 4,268 146 34 14 15
Зеландия
(1989)
Жапония 377 127 4910 38 417 337,9
(1989)
Индонезия 1 919 229 511 2238 65,2 40
(1989)
Канада 9 984 33 1510 47 066 252,3 244
(1989)
ҚХР (1991) 9 596 1 338 4 900 3 546 325,6 295,3
Малайзия 329 27 357 14 95 82
(1989)
Мексика 1 972 111 949 8 149 157
(1993)
Оңт. Корея 99 49 1,335 27 162 152
(1989)
Папуа-Жаңа 462 6 14 2 2,7 1
Гв. (1993)
Перу (1998) 1 285 29 246 8 6,9 7
Ресей (1998)17 075 141 2225 16 101,8 46
Сингапур 0.692 4.8 161 51 125 116
(1989)
Таиланд 514 65 26 1991 68.5 64.6
(1989)
Тайвань 36 21.9 282 12467 130.5 112.8
(1991)
Филиппины 300 77.1 78 939 37.3 40.3
(1989)
Чили (1994) 757 14 66 4414 18.2 17.2
1993 бастап атқарушы және үйлестіруші орган ретінде – Секретариат
жұмыс істейді. Оның құрамына әрбір мүше елден белгілі бір уақытқа келген
өкілдер кіреді. Ал оның атқарушы директоры болып, АТЭЫ төрағасы-елінің
өкілі саналады.
АТЭЫ-ның жоғарғы органы болып жыл сайын бейресми түрде өтетін мүше-
елдердің мемлекет және үкімет басшылары саммиты табылады.
Келесі бір маңызды органы болып сыртқы істер министрлері мен сыртқы
сауда министрлері кеңесі жатқызылады. Олар форумның ағымдағы мәселелерін
шешумен айналысады. Ал 1993 ж. кейінгі функцияның өзгерісіне байланысты
саммиттердің дипломаттық міндеттерін де атқарады.
Тағы бір орган – секторлық министрлердің кеңесі. Олар ынтымақтастықтың
11 саласынан құралады. Білім беру саласы, энергетика, тұрақты даму және
экология, қаржы, телекоммуникация және ақпарат, сауда, көлік, әйелдер ісі
бойынша, т.б.
1995 ж. бастап әрбір елден қатысатын іскерлік топтардың өкілдерінен
құралған Іскерлік консультативті кеңес (ІКК, орысша – ДКС) жұмыс істеп
келеді. Негізгі міндеті – Осака іс-қимыл бағдарламасы мен ынтымақтастықтық
дамуындағы басымдықтарды айқындауды жүзеге асыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
ІКК-нің басты функциялары – АТЭЫ шеңберінде шешім қабылдауға ықпал
ету, жеке және ұжымдық іс-қимыл жоспарларын жүзеге асыру, сауда және
инвестиция либерализациясы мақсатында мемлекет және үкімет басшыларына
ықпал ету.
ІКК құрылымына үш жұмыс тобы кіреді: қары архитектурасы бойынша,
технология бойынша және бизнеске көмек көрсету бойынша.
Ынтымақтастықтың нақты бағыттарын әзірлеумен салалық комитеттер мен
жұмыс топтары айналысады. Негізгі комитеттер – Сауда және инвестиция
жөніндегі комитет, Экономикалық комитет, Әкімшілік-бюджеттік комитет.
Сауда және инвестиция жөніндегі комитет 1993 ж. бері жұмыс жасап
келеді. Серіктес-елдермен арадағы байланыс және қызметпен алмасу, сондай-
ақ, экономикалық белсенділікке жол ашуға; сауда мен инвестиция және саудаға
көмек көрсету мен либерализациялау бойынша бастамаларды жүзеге асыру
саласында Форум қызметінің перспективті бағыттарын әзірлеуге міндеттелген.
Сонымен қатар ол бірқатар ауқымды мәселелермен, атап айтсақ, Осака іс-қимыл
жоспарын іске асыру; тарифтік және тарифтік емес кедергілермен; қызмет
саудасымен; экономиканы тікелей реттеуден құтылу; даулы мәселелерді
шешумен; инвестициямен; кеден процедураларымен; зияткерлік меншік құқығығын
қорғаумен; бәсекелестік саясатпен; бизнесмендердің көші-қонымен; үкіметтік
сатып алулармен; тауар шығару ережелерімен; стандарт және сәйкестік
ережелерімен айналысады.
Экономикалық комитет ресми түрде 1994 ж. экономикалық мәселелер
бойынша сарапшылардың арнайы тобы негізінде құрылды. Комитет АТЭЫ мүше-
елдері экономикаларының даму тенденцияларын зерттеуге міндеттелген. Негізгі
функциялары – экономикалық және техникалық ынтымақтастық жөнінде
баяндамалар әзірлеу, инфрақұрылымды дамыту, қоршаған ортаны қорғау, көші-
қон, инфрақұрылымдық қауымдастық құру бойынша зерттеулер жүргізу.
Әкімшілік-бюджеттік комитет Форум бюджеті бойынша есептеулер жүргізу
және ұсыныстар әзірлеумен, қаржыландыру және бюджеттік шығын мәселелерімен
айналысады. Сонымен қатар, тағы бір негізгі функциясы – АТЭЫ Орталық
фондының шұғыл есеп жабдықтарын басқаруды бақылау және мүше-елдердің жарна
мөлшерлерін анықтау.
Комитеттер өз құрамында кіші-гірім комитеттерге ие.
АТЭЫ басқару тізбесі
1993-2009 жж. АТЭЫ саммиттеріндегі қабылданған шешімдер
1993 ж. Сиэтлде (АҚШ) өткен алғашқы саммитте Тынық-мұхиттық
қауымдастық құру мүмкіндігі туралы идея қозғалды. Жыл өте, 1994 ж. Богор
(Индонезия) саммитінде АТЭЫ елдерінің 2010-2020 жж. қарай капитал қозғалысы
және тауардың еркін сауда зонасын құруға дайындықтары туралы шешім
қабылданды.
1995 ж. Осако саммитінде іс-қимыл Бағдарламасы қабылданды. Оның
негізгі міндеті – аймақтағы либерализация бағытын нақтылау: баж салығын
азайту, қызмет саудасын либерализациялау және халықаралыққа сйкес етіп
ұлттық стандарттарды үндестіру. Сонымен қатар, онда еркін сауда зонасын
қалыптастырудың бастапқы датасы ретінде 1997 ж. 1 қаңтары бекітілді. Тұтас
алғанда, 15 бағыты айқындалған, оның төртеуі ғана Богор декларациясы
мақсаттарымен тікелей байланысты.
Келесі бір қадамы болып 1996 ж. Филиппин саммиті өтті. Яғни, онда
ұжымдық іс-қимыл жоспары, жеке іс-қимыл жоспары және техника-экономикалық
ынтымақтастық тұратын үш бағыттан құралған Маниль іс-қимыл бағдарламасы
(МІБ, орысша - МАПА) қабылданды.
1997 ж. Ванкуверде (Канада) өткен саммитте он бес саладағы ерікті
түрде салалық либерализацияны жеделдету шешімі қабылданды.
1998 ж. Малайзияның Куала-Лумпур қаласында өткен саммитте (балық және
орман өнімдеріне баж салығын жедел азайтуға қатысты Жапоня тарапынан болған
қарсылыққа қарамастан) либерализация жүргізу үшін тоғыз сала ДСҰ-на
берілді. Ерекше назар көптеген экономика мен аймақтағы экономикалық
жетістіктерді күйреткен азиялық қаржы дағдарысынан шығу жолдарын іздеуге
бөлінді.
1999 ж. Оклендтегі (Жаңа Зеландия) саммитта АТЭЫ-ның бәсекелестікті
дамыту және экономиканы реттеуден арылу принциптері қабылданды. Олар
жекекәсіпкерлік пен мемлекеттік секторларды реттеудегі айқындылықты арттыру
негізіндегі ұлттық нарықтарды тұрақтандыру; реттеу сапасын арттыру; тұрақты
даму саясатын әзірлеу және жүргізу; шығындарды азайту; еркін әрі әділ
бәсекелестікке оңтайлы жағдай жасау сияқты бағыттағы бағдарламаға айналды.
2000 ж. Брунейде өткен сегізінші саммитте сауда мен инвестицияны
либерализациялаудың маңызды мәселелері, соңғы дамыған ақпарттық және
коммуникациялық технологияларды игеру арқылы жаңа экономика құру
қарастырылды. Сонымен қатар, екіжақтық еркін сауда зонасын құру сияқты жаңа
интеграциялық жобалар ұсынылды. ДСҰ-дағы келіссөздердің жаңа раундын
бастауды 2001 ж. кешіктірмеу; сауда келісімдерінің аймақаралық қызметтерін
кеңейту шешімдері қабылданды.
Форумның мүше-елдерінің басшыларының Шанхай (ҚХР, 2001 ж.) саммиті
азия-тынық мұхиты қауымдастығын құру мақсатындағы жақын уақытқа арналған
АТЭЫ іс-қимылы стратегиялық жоспары ретінде Шанхай келісімі құжатын
қабылдады. Негізгі үш міндет алға қойылды:
1) Жаһандану мен жаңа экономиканың құрылуын ескеріп, ХХІ ғ. Форум
қызметінің тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Богор (саммитінде қабылданған) құжатында көсертілген мақсаттардың
бағыттарын нақтылау, сонымен қоса, Осако іс-қимыл бағдарламасы ережелерін
қайта қарау.
3) Елдердің жеке іс-қимыл жоспарлары ережелерін мұқият шолу және
экономикалық, техникалық ынтымақтастыққажағдай жасау негізінде АТЭЫ
механизмдерін бекіту.
2002 ж. Лос Кабоста (Мексика) өткен саммитте еркін сауда аймағын
мақсаттары мен инвестиция және экономикалық өсу мен даму мақсатындағы
ынтымақтастықты кеңейту, және де терроризммен күрес мәселелеріне басым
назар аударылды. Саммиттің айрықша нәтижесі ретінде транзакциялық
шығындарды 2006 ж. 5%-ға кемітуге бағытталған саудаға көмек туралы Жоспары
әзірлеуді айтуға болады. Лос Кабоста қабылданған тағы бір құжат – АТЭЫ мүше-
елдері басшыларының айқындық принциптерін орындау жөніндегі мәлімдемелері
болды.
Бангкоктегі (Таиланд) 2003 ж. өткен саммит негізінен терроризм
мәселелеріне бағытталды. Сонымен қатар, аймақтық барлық елдеріндегі білімге
негізделген экономиканың қалыптасуы; аймақтағы жаңа қаржы архитектурасының
қалыптасуы; шағын және орта бизнестің (микробизнестің) жаңа
кәсіпорындарын ашу сияқты экономикалық мәселелер де қаралды. Десе де, бұл
мәселеелр бойынша ешқандай бағдарламалар мен мәлімдемелер айтылған жоқ.
2004 ж. Сантьягода (Чили) Біздің қоғамымыз, біздің келешегіміз
ұранымен өткен АТЭЫ-ның кезекті саммитінде қаралған көп мәселелердің ішінде
АТЭЫ шеңберіндегі саудаға назар аударылып, артынан Сантьяго бастамасы
атты бағдарламалық құжат қабылданды.
АТЭЫ-ның 2005 ж. Бусан (Корея Республикасы) қаласында өткен кезекті
іскерлік саммитінің тақырыбы – Кәсіпкерлік және өркендеу: Азия-Тынық
мұхиты аймағында табысты серіктестік орнату болды. Күн тәртібінде қаралған
мәселелер – кәсіпкерліктің дамуы жөніндегі стратегия мен саясат; АТЭЫ
аймағы экономикасына Қытай экономикалық өсімінің әсері; еркін сауда,
шекарасыз экономика және жаһандық бәсекелестік; табиғи стихиялық апаттар
және олардың залалын жоюдағы жаһандық жауапкершілік; ақпараттық-
телекоммуникациялық технология; терроризм, энергетика және әлемдік
экономика; жаһанданудың мәселелері мен қатерлері; капитал ағымы; Солтүстік
Кореядағы нарықтық түрленулердің перспективасы[10] болды.
2007 ж. Ханой қаласында (Вьетнам) өткен АТЭЫ саммитінде ел басылар
арасында қаралған маңызды мәселелері ретінде экономикалық дамуға тікелей
ықпал ететін энергетикалық қауіпсіздік мәселелері болды[11].
АТЭЫ-ның кезекті саммиты 2008 ж. Перу астанасы – Лима қаласында өтті.
Перу президенті Саммитің тақырыбы ретінде Азия-Тынық мұхиты аймағының даму
мүддесіндегі жаңа міндеттерді шешуге атты тұжырымдамасын алды[12].
2009 ж. Сингапурдегі саммиттегі мемлекет және үкімет басшылары
арасында қозғалған түйткілді мәселе жаһандық қаржылық дағдарыс тақырыбында
болды[13].
Келесі жыл сайынғы жоғарғы деңгейдегі АТЭЫ саммиті 2010 жылы Жапонияда
өтуі тиіс.
2000 ж. қарай ұлттық стандарттардың халықаралық нормаларға
сәйкестендіру процесі төрт саланы қамтыды – электротехника мен электроника
өндірісі, пластмасс, каучуктен шыққан тауарлар, өнеркәсіп маркировакасы.
Және олар 2005 ж. дейін аяқталып бітуі тиіс болды[14].
АТЭЫ-ның инвестициялық саладағы ынтымақтастығын айқындайтын тағы бір
құжат – 1994 ж. қабылданған Инвестициялық байланыссыз принциптер, және де
еркін инвестиция зонасын құруды мақсат етіп қойған Осака іс-қимыл
бағдарламасы болды. Инвестициялық либерализация ақша қаражатын жұмсаудын –
нарыққа енуден оны құру құқығына дейінгі барлық саласын қамтыды. Оның
негізі бірнеше принциптердер тұрды: ұлттық режим, дискриминациядан босау
және ашықтық[15].
Жалпы алғанда аймақтағы инвестициялық либерализацияға стимул жасауға
бағытталған АТЭЫ-ның Инвестициялық байланыссыз принциптері шектеулі ықпалға
ие болып отыр, ал жеке іс-қимыл жоспарлары осы мәселені шешуде нақты үлес
қосуы тиіс болған. Алайда, ол елдер арасындағы диалог пен кеңесулерге
тәуелді болып, айтарлықтай нәтиже бере алмай отыр, тіпті, инвестициялық
либерализацияның нақты жоспары да жоқ. Сонымен қатар, оларды орындаудағы
біржақтама және міндетсізделмеген сипат пен инвестициялық кедергілер өз
кезегінде кері әсерін беріп отыр. Инвестициялық либерализация жолындағы
басқа да кедергілердің ішінен саяси фактор (лоббирование) мен ұлттық
мүдделерге қатысты теке-тірестерді көрсетіге болады.
Экономикалық және техникалық ынтымақтастық (ЭТЫ, орысша - ЭКОТЕК) АТЭЫ
қызметінің Маниль бағдарламасында бекітілген үшінші маңызды бағыты.
ЭТЫ-ның басты мақсаты – мүше-елдердің экономикалық даму
деңгейлеріндегі, жаң басынан шаққандағы орта табыстың, ынтымақтастықтағы
технологиялық және өнеркәсптік әлеуеттерінің алшақтығын жою.
Басым салалары ретінде келесілер айқындалған:
- адам ресурстарының дамуы;
- капитал нарықтарының тұрақты эәне экономикалық тиімді дамуы;
- инфрақұрылымның бекуі;
- болашақ технологияларын әзірлеу;
- экологиялық бағдарламалар негізінде халықтың әл-ауқатын арттыру;
- шағын және орта кәсіпорындарды дамыту және нығайту;
Жалпы алғанда, 2000 ж. іске асырылу сатысында шамамен 148 жоба қарауда
жатты. Олар адам ресурстарын дамыту (53 жоба), тұрақты экологиялық дамуға
ықпалдастық (34), болашақ технологиясын ойластыру (27), шағын және орта
компанияларға көмек (17), экономикалық инфрақұрылымның нығаюы (12),
капиталдың тұрақты, тиімді және шығынсыз нарығын дамыту (5 жоба)[16].
Ынтымақтастықтағы өзара сауданың тағы бір сипаттық белгісі – ол АҚШ-
тың АТЭЫ бірлескен экспортындағы айқын басым үлесі. Бұл таңғаларлық емес
десе де болады, себебі, амеркандық нарық азиялық және америкалық
тауарлардың үшін басты нарығына өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бері
басымдыққа ие болып келе жатыр[17].
Өзара ақша қаражатын жұмсау АТЭЫ-на мүше-елдері үшін айрықша маңызға
ие. Олардың үлесі – 70,86% құрайды.
АТЭЫ мүше-елдері сауда және инвестиция салаларындағы тұрақты өзара
тәуелділіктерімен сипатталады. Оның маңызды факторы ретінде тауар, қызмет
және инвестицияның еркін сауда зонасын құруға ұмтылмай, алдымен ұлттық,
кейін аймақаралық, халықаралық деңгейде жүргізілген либерализация үрдісін
айтуға болады. Ол жеке іс-қимыл жоспары мен ұжымдық іс-қимыл жоспарларының
көптеген елдерде тиянақсыз болуымен, бірлескен жобаны іске асырудағы
міндеттілік емес, еріктілік сипатымен түсіндіріледі. Солай бол тұрса да,
АТЭЫ елдері Борог саммитінде қабылданған мақсаттарға жетуге белсенді
талпыныс білдіріп отыр, қазіргі таңдағы либерализация қарқынын сақталған
жағдайда еркін сауда зонасы 2010-2020 жж. қарай құрылады деген болжам бар.
АТЭЫ шеңберінде еркін сауда зонасын құру бір қатарлы оңай үрдіс емес.
Оның негізгі табысты нәтижесі көп жағдайда АҚШ, Жапония және Қытай секілді
алпауыт елдерге тәуелді болып келеді.
АҚШ үшін (2005 ж.) қойылған мақсаттарды жақын болашақтағы орындалуын,
шынайы экономикалық және әскери-саяси факторлардың болуын, жағрафиялық
жақындығы мен өзара байланыстардың дәстүрлі дамуын ескерсек,
Бүкіламерикандық еркін сауда зонасын (ФТАА) құру маңызды саналады.
Жапония үшін ең қолайлы, ұтымды сценарий – болашақ құрылатын Шығыс
Азия еркін сауда зонасын (орысша - ВАЗСТ) басқару, сол себепті АТЭЫ
шеңберіндегі еркін сауда зонасын құруды аяқтауға айтарлықтай мүдделілік
танытпайды.
АТА-дағы күштердің өзара орналасуына Қытай да өз ықпалын тигізуі аса
мүмкін. Себебі оның да экономикасының даму қарқыны аса жоғары және саяси
амбициялары да жетерлік. Көптеген азиаттық экономикалық сарапшылар елдің
Шығыс Азиядағы экономикалық көшбасшылығын 2010 ж. қарай болжап отыруының да
өз себебі бар. АСЕАН елдерімен рамалық келісімге қол қоюы 2010 ж. қарайғы
ҚХР мен АСЕАН елдері арасындағы еркін сауда зонасының құрудың алғашқы
қадамына айналып, Жапонияның интеграциялық топтарға қатысты ұстанымын
өзгертуге, яғни Шығыс Азия елдерімен де, Латын Америкасы елдерімен
интеграциялық бастамаларын белсендетуге мәжбүрлемек.
Жалпы алғанда Азия-Тынық мұхиты аймағындағы интеграцияның екі негізгі
сценарийі болжанып отыр. Ол – АТЭЫ-дағы Еркін сауда зонасын құру
(интеграцияның жеңіл схемасы бойынша) және Шығыс-Азия еркін сауда зонасын
қалыптастыру.
1.2 АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика мен
халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылы
Азия-Тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы интеграциялық
топтамасанының бастау алып, қазіргі таңдағы жеткен жетістігінің негізгі
мәнісі – жаңа индустриалды елдерге саяси элиталардың еркін қосылуы,
халықтардың еңбекқорлығы және әлемдік және ұлттық шаруашылық тетіктерін
оңтайлы басқара алуында болды.
Ресейдің тынық-мұхиттық жағалауынан Автриалияның солтүстік жағалауына
дейін кең жайылған Шығыс Азия аймағы - әлемдік экономикалық көшбасшылыққа
жаңа, маңызды үміткер саналады. Геоэкономиканың (география мен
экономиканың) шынайылығы – елдер арасындағы қатаң жарыс талабында.
Кім экономикалық көштен қалып қойса, соған сол көшбасшылыққа жету
қажет, басқа жағдайда алыстап кеткен даму айырмасы әл-ауқатты өмірге деген
барлық үмітті теріске шығарады (мысал: Африканың құрлығының көптеген
елдері).
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң қуып жету моделіндегі дамудың ең
табысты үлгісі болып жапондық өнеркәсіптік саясат табылды. КСРО өзінің
ауыр өнеркәсібімен ауырып жатқанда, Жапония басқа бір экономикалық жолды
таңдап, экспортқа қатты көңіл бөлген еді. Алдымен жеңіл өнеркәсіп, сосын
мұнай-химия, кеме және автомобиль шығару болды. Кейін – жаңа ойлап табулар
мен электроника, және ақырында – жоғарытехнологиялық өнімдердің саны мен
сапасының артуы: компьютер, робот және т.б. (Олардың [Жапонияның]
тауарларының сапасының жоғарылығын нашар бұйым дегенді білдіретін брак
сөзінің жапон тілінде болмауынан-ақ байқауға болады).
Екінші болып экономикалық шарықтау алаңына төрт азия жолбарысы –
Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур және Гонконг шықса, үшінші жолда –
айдахарлар болып: Таиланд, Малайзия, Индонезия және Филиппины, төртінші –
Қытай мен Вьетнам көтерілді.
Жапония жаңарудың келесі этаптарына өте отырып, экспорттық саланы
жолбарыстарға, ал олар өз кезегінде айдахарларға және т.т. қалдырып
отырды. Экономикалық өсімнің көпжылдық тұрақты жоғары қарқыны мен өмір сүру
деңгейінің жоғарылығы қуып жетуші дамушы елдердің барлық көрсеткіштерінен
асып түсті.
Бір кезде бір мәскеулік экономист жапон бизнесменінен сұрапты: Егер
өзімізде экономикалық реформа жүргізсек, сіздерді қуып жете аламыз ба?
деп. Сонда жапон бизнесмені: Ешқашан. Себебі біз бір орында тұрмаймыз деп
үзілді-кесілді бір-ақ жауап берген екен.
Алайда, 90-шы жылдардағы жапон экономикасының тоқырауы мен ХХ ғ.
соңындағы азиялық қаржы дағдарысы жаңа индустриалды елдердің (Шығыс Азия
мен Латын Америкасының алдыңғы қатарлы елдерін осылай атаған)
экономикаларының негізін біршама күйретіп, олардың дамуының перспективалары
мен нәтижелеріне жаңа баға беруге тура келді. ХХІ ғ. азия жаңа индустриалды
елдері жаңа жоспарлармен, жаңа бағытпен аяқ басты.
Шығыс Азия ғажайыбының оң нәтижелері.
Шығыс Азияны табысқа жетелеген не болды? Осы сұрақ батыс ғалымдарын
терең зерттеулер жүргізуге мәжбүрледі. 1993 ж. Бүкіләлемдік банк мамандары
өздерінің баяндамаларында Шығыс Азия ғажайыбы деген жаңа сөз тіркесін
қолданған болатын.
Сарапшылардың келесідей оң жақтарын бөліп көрсетті:
- тұрақты макроэкономика (инфляция баяу өседі, бюджет аз мөлшердегі
қарыздармен жабылады);
- ішкі жинақтар мен инвестицияның жоғарғы деңгейі (ақшаны үйде қалу
принципі);
- жоғарғы білікті жұмыс күші дайындығына деген адам капиталы
(жұмысшылардың біліктілігі деңгейінің барлық талаптарға сай келуі);
- мемлекеттің әкімшілік аппаратының біршама қатыстылығы мен
тиімділігі (биліктің экономикаға саналы араласуы);
- табыс мөлшеріндегі барынша аз айырма және кедейшіліктің тез азаюы
(лозунг: біз – бір халықпыз, сондықтан біз бәріміз бай болуымыз
тиіс);
- экспортқа барынша бет бұрыс (сіздің нарық – біздің тауарлар
принципі);
- жеделдетілген индустрияландыру (қалалар мен өнеркәсіптердің артуы);
- шет елдік инвестицияны және шет елдік технология мен менеджментті
тура тарту (Батыстан оқу және алу - тиімді).
Осындай [Жапония бастаған] экономикалық ғажайыпты Шығыс-Азия елдері
дамуының қуып жету моделі ретінде қарастырып, кейін тағы ұшып бара
жатқан қаздар деген атау да берілген еді.
Экономикалық кереметтің кері жағы.
1997-98 жж. Оңтүстік Шығыс Азиядағы экономикалық дағдарыстан соң
Дүниежүзілік банктің шығыс-азия ғажайыбын қайта түсіну деген 2001 ж. жаңа
зерттеулері жүргізілді. Ғалымдардың пайымдауы бойынша ол дағыдарысқа алып
келген мына жағдайлар болды:
- әлемдік қаржы нарықтарында тез қозғалатын алыпсатарлық ыстық
ақшалар орасан зор ағымының пайда болуы (сыртқы ақшалар неғұрлым көп
болса, соғұрлым дағдарыс қаттырақ болады);
- сыртқы нарықтардағы бәсекелестіктің күшеюі (Батыс азия ғажабынан
сескеніп, енді өздерінің тауарларымен қыса бастады);
- Қытайдың әлемдік нарыққа өзінің арзан жұмыс күшімен және арзан
тауарларымен шығуы (Оңтүстік Шығыс Азияның кіші-гірім елдерінің тауарларын
аз сатып ала бастады, керісінше қытай тауарлары дүниежүзін жайлап кетті);
- отбасылық және жеке байланыстарға негізделген былапыт капитализм;
- қаржылық-банктік жүйенің барлық жерде бірдей дамымауы;
- қор биржалардың және корпоративті акциялар мен облигациялардың
екінші деңгейдегі рөлі;
- банк кредитеттерінің табысына негізделген тәуекелді бағалаудың
жетілмеген тәжірибесі;
- қайтарылымсыз заемдардың өспелі толқыны мен ойластырылмаған
валюталық либерализация;
- долларға қатты байланысып қалған жергілікті валюталардың
жоғарылатылған бағамы;
- қаржы дауылы алдындағы Халықаралық валюта қорының жаңа
индустриалды дамушы елдерге берген ұсыныстарындағы қателік.
Алайда, (Индонезиядан басқа) барлық дерлік жаңа индустриалды дамушы
елдер дағдарыстың салдарларын лезде жойып, қайта экономикалық дамуды
жаңартты.
Қиыншылыққа негізделген экономикалық талдау жаңа индустриалды
экономика (елдер) лидерлерін өз мүмкіндіктерін барынша кесіп-пішіп баға
беруге итермеледі. Терең құрылымдық реформалар жетіле бастады. Жаһандану
үдерісіне бейімделудің жолдары белсенді іздестіріле бастады. Тіпті әлемдік
экономикаға (Батыс елдерінің) алтын милиарды мүддесіне емес, өзінің
пайдасы үшін деп ықпал етудің батыл жоспарлары да пайда болды. Осылайша,
жаһанданудың жаңа нышандары мен механизмдерін іздеумен Малайзияның сол
кездегі премьер-министрі Махатхир Мухамад та айналысты. Батыстық (нарық
плюс демократия) үлгіге қарағанда азиялық үлгі алғашында мемлекеттің
экономикадағы жетекші рөліне және қатаң әкімшілік әдіс негізінде
қалыптасты.
Мемлекет және экономика
Оңтүстік-Шығыс Азияның барлық дерлік елдерінде экономиканың
шарықтауының алғашқы он жылдығында билік үйлестіруші, шоғырландырушы рөлін
ойнаған-тын. Осы бағыттағ әкімшілік шаралар адами, материалдық, қаржылық
және ғылыми-техникалық ресурстардың бір бағытқа шоғырлануына септігін
тигізді. Үкіметке оның бақылауындағы банктер көмектесті. Көмекті алдымен
шығыс нарыққа бағытталған компаниялар алды. Заңнамалық саясат әзірленді,
қаржы институттарының желісі дамыды, құнды қағаздар нарығы топтастырылды,
әлемдік нарықпен өзара қарым-қатынас пен ынтымақтастық механизмдері
жетілдірілді.
Мемлекет пен нарықтық экономиканың арасындағы одақтың үлгісі ретінде
чеболи – Самсунг ірі бірлестігі табылды. Оның құрамында ондаған әр түрлі
компаниялар шоғырланған. Қажырлы еңбек, аздаған демалыс, жетекшілерге деген
сенім мен жұмысшыларға деген үміт арту, тауар сапасы үшін күресу өз алдына
шешуші рөл ойнады.
Ғылым мен білімді мемлекеттік қаржыландыру барлық сала басына шебер
басшылық пен жоғары білікті мамандардың келуіне алып келді. Кәсіпкерлік
қызметтің алдыңғы қатарлы қарызға алу әдістері (батыстық тәсіл)
ұйымдастырыла бастады. Мемлекет қаражат және жеңілдіктермен көмектесті.
Алайда, уақыт өте келе мемлекет пен іскер топтардың арасындағы өзара
байланыста кемшіліктер де байқала бастады: шағын бизнестің мүддесі есебінен
ірі бизнестің дамуы, сыбайлас жемқорлық, бір қатар тауарлардың
бәсекелестікке қабілеттілігінің төмендеуі.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының соңынан бастап жаңа индустриалды
дамушы елдердегі экономикалық реформалар басқаша сценариймен жүгізіле
бастады. Банктік-кредиттік сектордың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мен
кредиттік ресурстарға коммерциялық құрылымдардың бірдей мүмкіндік жағдайы,
үдемелік салалық қайта құрылған ұйымдарға көмек көрсету, сыртқы
инвесторлардың ішкі нарыққа кіруге деген кең мүмкіндігіне бағыт берілді.
Жоғары жылдамдық
Ұшқан қаздардың экономикалық табыстары таңданарлық болды.
Мысалға алсақ, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің мөлшері
бойынша кіп-кішкентай Сингапур халық саны өзінен 50 есе көп Бразилиядан
тоғыз есе асып түседі. Жаңа индустриалды елдердің жоғарғы даму өсімдері ХХ
ғ. екінші жартысында әлемнің көптеген елдерінен озып кетті.
Мысалы, 1960-1980 жылдар аралығында шығыс-азия мемлекеттерінің
көпшілігінде жан басына шаққандағы ішкі өнімнің жыл сайынғы өсім қарқыны 7-
8 пайыз шамасында болса, Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур және Тайваньда
ол – 8-9,5 пайыздарды құрап жүрді. Бұл дегеніміз әлемдегі шаруашылық даму
көрсеткішінің ең жоғарғы деңгейі болды.
Мысалы, 1960-1990 жылдар аралығында азия аймағының орташа жыл сайынғы
даму қарқыны шамамен бес пайызды құраса, Еуропада ол шамамен 2 пайыздан
аспады.
Жапония мен Қытайды қоса алғандағы Шығыс-Азия аймағының әлемдік жалпы
ішкі өнімнің жан басына шаққандағы үлесі 1960-шы жылы 4 пайыз болса, 1990-
шы жылы 21 пайызға дейін көбейді.
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер әлі де арта түсуде. Және бұл 1997-
1998 жж. мұнай құнының артуына байланысты болған жоқ. Оның үстіне Азиаттық
жаңа индустриалды дамыған елдердің пионерлері (алғаш жол салушылар) шикізат
пен энерготасымалының айтарлықтай қорына ие емес те ғой.
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері шет елдік капитал құюға барынша қолайлы
десек те болады. Олардың үлесіне әлемдік жыл сайынғы шет елдік
инвестицияның 18-н 15-не дейінгісі тиесілі. Онымен қоса, салынатын
инвестиция ақшалары талан-таражға түспей, әрдайым тиімді пайдаланылып
отырады.
Жалпы жаңа индустриалды елдердің барлық дерлігінде сыртқы қарыздары
бар, дегенмен оларды жабу жұмыстары да қосымша белсенді жүріп отырады.
Мысал ретінде соғыстан кейінгі қарыздарының бәрінен түгелдей дерлік
құтылып, әлемнің ең ірі кредиторына айналған Жапонияны ғана алсақ
жеткілікті.
Қажырлы еңбек пайда әкеледі қағидасы
Ұшқан қаздардың қарқынды индустриалды дамуы көп жағдайда 1990-шы
жылдарда әлемдік деңгейдің орташа көрсеткішінен 5-10 пайызға артық болған
еңбек өнімінің артуына негізделді.
Көптеген экономистердің көзқарасы бойынша жаңа индустриалды елдердегі
еңбек өнімділігінің жоғарғы көрсеткіші келесі себептерге байланысты:
- алдыңғы қатарлы озық техника мен технологияларды қолдану;
- өндірісті автоматтандырудың жоғарғы деңгейі;
- жоғарғы білікті кадрлардың болуы;
- өндірісті басқарудың заманауи тәсілдерін қолдану;
- ғылыми-техникалық жетістіктерді тиімді қолдану мен өзіне әр алуан
инновацияларды оңтайлы қабылдау жаңартылған экономикасының
қабілеттілігі;
- жақсы еңбекке ынталандыратын жалақының бірте-бірте артуы. Мысалы,
1970-1985 жж. Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе
1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығының дамуы
1.1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының құрылуы
мен даму кезеңдері
1.2 АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика мен
халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылығы
1.3 АТЭЫ шеңберіндегі аймақтық саяси-экономикалық басымдыққа талпыныс.
2 ҚР сыртқы саясатының азиялық бағыты.
Қазақстан – АТЭЫҰ экономикалық байланыстары
2.1 Азия-тынық мұхиты аймағының Қазақстан сыртқы саясатындағы алатын орны
2.2 Қазақстан мен АТЭЫҰ арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастықтың
қазіргі мәселелері мен даму перспективалары
2.3 Қазақстан мен Азия-Тынық мұхиты елдері арасындағы екіжақтық саяси-
экономикалық байланыстар
Қорытынды
пайдаланылған әдебиеттер
Қысқартулар мен шартты белгілер
APEC – Asia-Pacific Economic Cooperation
J.I.C.A – Жапонияның халықаралық ынтымақтастық агенттігі
ODA – Жапонияның Дамуға ресми көмек бағдарламасы
АИА – АСЕАН инвестиция зона
АИКО – АСЕАН инвестиция зоналары және өнеркәсіптік ынтымақтастық Схемасы
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
АЛТИД – Азиядағы жерүсті көлік инфрақұрылымын дамыту
АӨЗСШК – Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңесі
АӨФ – АСЕАН-ның қауіпсіздік жөніндегі өңірлік форумы
АСЕАН – Оңтүстік-Шығыс Азия Мемлекеттері Ассоциациясы
АСЕМ – Азия – Еуропа саммиті
АТА – Азия-Тынық мұхиты аймағы
АТӨ – Азия-Тынық мұхит өңірі
АТЭС – Азиатско-Тихоокеанское Экономическое Сотрудничество
АТЭЫ (АТЭС) – Азия-Тынық мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы
АТЭЫҰ – Азия-Тынық мұхиты Экономикалық Ынтымақтастығы Ұйымы
АФТА – АСЕАН еркін сауда зонасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттыр Ұйымы
БҰҰ АТМЭӘК(ЭСКАТО) – БҰҰ Экономикалық және әлеуметтік комиссиясы
ГАТТ - Генеральное соглашение о тарифах и торговле
ДСҰ – Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЕС – Еуропалық Одақ
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
КХДР – Корей Халық Демократиялық Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
МІБ – Маниль іс-қимыл бағдарламасы
НАТО – Солтүстік Атлантикалық Келісім-шарт Ұйымы
НАФТА – Солтүстік Америкалық Еркін Сауда Ассоциациясы
РФА – АСЕАН аймақтық форумы
СПЕКА – БҰҰ-ның Орталық Азия елдерінің экономикаларына арналған Арнаулы
бағдарламасы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ТРАСЕКА – Еуропа-Кавказ-Азия Халықаралық көлік Коридоры
ФТАА – Бүкіламерикандық еркін сауда зонасы
ІКК – Іскерлік консультативті кеңес
ЭТЫ – Экономикалық және техникалық ынтымақтастық
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда Азия-Тынық мүхиты аймағы (АТА)
негізгі әлемдік экономикалық және саяси орталықтардың бірі саналады. Ал осы
қарқынды дамып келе жатқан аталмыш аймақ қандай мемлекеттер мен
континенттерді қамтиды? Жалпы оның жағрафиялық аумағын анықтауға болатын ар
түрлі нұсқалар бар. Біріншісін алатын болсақ, Азия-Тынық мұхиты аймағына
Оңтүстік және Солтүстік Американың батыс жағалауы мен Азия және Австралия
зонасының шығыс жағалауы қамтитын кеңістік енеді. Екінші нұсқа бойынша, АТА-
ға Тынық мұхиттық Азия, АҚШ, Канада және Австралия мен Жаңа Зеландия елдері
кіреді, алайда латын америкалық мемлекеттер жатқызылмайды. Үшінші
анықтамаға сәйкес Азия-Тынық мұхиты аймағы Шығыс Азияны қамтып, АҚШ,
Австралия, Үндістан, Канада елдері АТА аймағындағы оқиғаларға ықпал етуші
аймақтан тыс державалар ретінде қарастырылады[1]. Сондықтан аталмыш диплом
жұмысы тақырыбының мазмұнына сәйкес бірінші нұсқа негізге алынды.
Жалпы Азия-Тынық мұхиты аймағы бір қарағаннан-ақ өзінің құрамындағы
мемлекеттер мен елдердің саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық
даму жолдары әр алуандығымен және бірнеше континенттерді қамтуымен айрықша
таңдандырады. Әр елдің өзіндік салт-дәстүрі, әлеуметтік-экономикалық даму
саласы, саяси құрылымы және т.б. бойынша барынша ерекшеленгенін ескерсек,
олардың арасында өзара ортақ жақындасу емес, керісінше алшақтық болуы шарт
секілді. Батыс Еуропа, Латын Америкасы, Таяу Шығыс немесе Африка, болмаса
Солтүстік Америка елдеріне қатысты аймақтар туралы айту оңай. Себебі ол
аймақтарда жағрафиялық жақындық та, тілі, діні, этникалық құрамына қарай
ортақ тарихи-мәдени мұралары, тығыз біртұтас саяси-экономикалық
байланыстары бар.
Ал Азия-Тынық мұхиты аймағында мұның ешқайсысы жоқ. Мұнда көп елді бір-
бірінен орасан зор географиялық ара-қашықтық бөліп тұр. Мұнда тарихи
қалыптасу жағынан да елдерді әркелкі топтастыруға болады. Мысалы, конфуцы
діни-мәдени дәстүрінің әсерімен құрылған Қытай, Жапония, Корея сияқты Қиыр
Шығыс елдерін, негізінен Британ аралдарынан қоныстанушыларынан тұратын
Австралия, Жаңа Зеландия, Канада сияқты Англияның ақ доминиондарын алуға
болады. Сонымен қатар, АҚШ пен Жапония аймақтың өнеркәсіптік басым дамыған
мемлекеттеріне жатқызылады. Олармен қоса, мұнда үлкендері Индонезия,
Таиланд, Австралиядан бастап, Тынық-мұхитының оңтүстік бөлігіндегі
жиырмадан астам қуыршақ мемлекеттер де бар.
АТА-ның өзіндік тағы ерекшелігі, сондай-ақ, коммунистік режим мен
коммунистік идеологияның (ҚХР, КХДР) осында ғана сақталуымен белгілі. Бұл
аймақты, сонымен қатар, территориялық даулардың көптігімен де ерекшелеуге
болады. Мысалы, Ресей мен Жапония, Жапония мен Қытай, Қытай мен Корея және
т.б. арасындағы территориялық даулар[2].
Ендеше мұндай өзара ұқсастықтары жоқ халықтар мен мемлекеттерді ортақ
не біріктіреді? Біріншіден, ХХ ғ. алғашқы жартысында Тынық-мұхиттық
державалар саналған АҚШ пен Жапонияның экономикалық және әскери өсіміне
қарамастан жер ашрының бұл аймағы еуропалық метрополиялардың отарлық
периферийі болып қалуын жалғастыра берді. Екіншіден, қазіргі таңда бұл
аймақ елдерінің экономикалық өсімі айқын басым қарқын алуда. Аймақелдерінің
ішкі айналым өнімінің жалпы үлесі әлемдік жалпы ішкі өнімнің шамамен 60
пайызын алып отыр. АТЭЫ әлемдік экономиканың жарты үлесін құрай алады. ХХІ
ғ. басында құрамындағы елдердің халқының жалпы саны әлем халқының 42%-ын
және әлемдік тауарайналымының 50%-ын құрады. Ал олардың барлығының жалпы
ішкі айналым өнімі 24 трлн. долл. асып, дүниежүзі бойынша алғанда 60%-дық
көрсеткішті межеледі[3].
Соңғы 30 жыл ішінде Азия Тынық мұхиты аймағында жаңа әлемдік
экономикалық орталықтың қарқынды процесі жүріп келеді. Тап осы аймақтан
қазіргі экономикалық ғажайыптар көпшілігі шыққан еді, экономикалық
өсімнің ең жоғарғы рекордтық көрсеткіштері байқалған[4].
Азия-Тынық мұхиты аймағы Қазақстан де үшін экономикалық процестері
қарқынды дамып жатқан, сауда-экономикалық қызметтері масштабы кеңейіп келе
жатқан, капитал, тауар, қызмет, жұмыс күші, технология және ақпарат
нарығындағы аймақтық ынтымақтастықтың ауқымды тәжірибесі жинақталған аймақ
ретінде және онымен осы салалардағы дамушы елдерімен байланыс орнату үшін
маңызды бағыт ретінде қарастырылады. Мұнда саяси әрі экономикалық
мүдделердің өзара жақындасу тенденциясы, қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі
белсенді өзара ықпалдастық байқалады.
Аймақтың көптеген елдері өзіндік мемлекеттіліктерінің қалыптасу
барысында қарқынды ішкі дамуы мен әлемдік шаруашылық процестердің
интеграциясына деген қабілеттерін көрсете білді.
Қазақстан азия елі ретінде және орасан зор пайдалы табиғи
байлықтарымен, Еуразия транспорттық артериясы тоғысына орналаса отырып Азия-
Тынық мұхиты аймағы интеграциялық үрдістеріне өзінің ұзақ мерзімді
мүдделері негізінде белсенді ат салыса алады.
Қазақстан макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізе отырып, өзінің
экспорттық мүмкіндіктерінің артуымен сыртқы нарыққа шығу қиындықтарына
ұшырап отыр. АСЕАН, АТЭЫ сияқты аймақтық интеграцияларға қосылу еліміз үшін
аймақ елдерімен өздерінде қабылданған шарттарда белсенді сауда жүргізуге
мүмкіндік берер еді. Аймақтың энергетикалық ресурстарға мұқтаждықтарын
ескерсек, Қазақстан Оңтүстік-Шығыс Азия мен Азия-Тынық мұхиты елдерін
көмірсутегі, мұнай-газ және тағы басқа энергоресурстармен қамтамасыз ете
алар еді.
Азия-Тынық мұхиты аймағы халықаралық сауда, қаржы ресурстары мен
қазіргі заман өндіріс, алдыңғы қатарлы технологиялардың ірі әлемдік
орталығы. Тынық мұхиты бассейнінде қазіргі халықаралық экономикалық және
саяси қарым-қатынастардағы айқын белгілі бір рөлі ойнай алатын елдер
топтамасының мүдделері тоғысқан. Аймақта АҚШ, Қытай, Жапония, Ресей секілді
әлемнің жетекші елдері және сонымен қатар, аймақтық интеграцияны
бағыттаушы, қатысушы елдер орналасқан.
Қазақстан өркениеттер тоғысында орналаса отырып, батыс пен шығысты
жалғаушы транзиттік маңызы бар ел ретінде осы аймақтағы интеграциялық
топпен де өзінің мүдделерін толықтырып қана қоймай, осы аймақ елдері үшін
де болашақта стратегиялық жағынан шешуші елге айналу мүмкіндігі бар.
Ең алдымен оған жоғары дамыған елдермен қазақстандық тауарлар
бәсекелес бола алмайтын салаларда байланыс орнатқаны жөн. Бұл жағдайда
Қазақстан үшін алдымен шикізат тауарларын жеткізуші ел ретінде бастай
алады.
Азия елдері техникалық-экономикалық дамудың әр түрлі деңгейінде келе
жатыр және кейбірі қазақстандық тауарлардың кең ассортиментін, соның ішінде
дайын машина жасау, химия өнеркәсібі, әскери-өндірістік кешендердің кейбір
бұйымдарын сатып алуға дайын. Қазақстан Қытайдың, Кореяның, Жапонияның
көлік және энергетикалық инфрақұрылымы ірі даму бағдарламаларына қатысу
мүмкіндігіне ие және шығыс-азиялық энергетикалық жобада өзіндік қызығушылық
таныта алады.
Азия-Тынық мұхиты бағытында Қазақстанда тікелей шет елдік
инвестицияларды тарту мүмкіндіктері жеткілікті. Және соның негізінде тауар
экспорты құрылымын диверсификациялау, өңдеу өнеркәсіптері салаларын
жандандырудың оңтайлы тұстары бар. Ал Азия-Тынық мұхиты аймағы елдері үшін
де Қазақстан ішкі нарығы, жеткілікті ғылыми-өндірістік потенциалы және
әрине, бірегей әрі әр алуан табиғи ресурстарымен таптырмас тартымды
серіктес. Яғни, қазіргі таңда осы мүмкіндіктер мен арадағы кейбір
географиялық және т.б. кедергілерді азайта отырып екі жақтың өзара
ынтымақтастық перспективасын айқындау Қазақстан сыртқы саясатының басым
бағыттарының бірі. Тақырыптың өзектілігі де осында.
Диплом жұмысының пәні болып Қазақстан мен аталмыш аймақ арасындағы
қазіргі таңда қалыптасып келе жатқан өзара экономикалық ынтымақтастық пен
саяси серіктестік байланстары және оның ар қарайғы даму мәселелері
табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Мақсат – қазіргі кездегі Қазақстан мен АТЭЫ, АСЕАН ұйымдары арасындағы
қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстардың барысын талдау және даму
преспективалары мен мәселелерін айқындау.
Жұмыстағы қойылған мақсатқа жету үшін автор келесідегідей міндеттерді
қарастырды:
• Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының
құрылуы мен даму кезеңдерін ашып көрсету;
• АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика
мен халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылығы айқындау;
• АТЭЫ шеңберіндегі аймақтық саяси-экономикалық басымдыққа деген
амбицияларына қысқаша талдау жасау;
• Азия-тынық мұхиты аймағының Қазақстан сыртқы саясатындағы алатын
орнын көрсету;
• Қазақстан мен АТЭЫҰ арасындағы саяси-экономикалық ынтымақтастықтың
қазіргі мәселелері мен даму перспективаларын барынша толық
топтастыра саралау;
• Қазақстан мен Азия-Тынық мұхиты елдері арасындағы екіжақтық саяси-
экономикалық байланыстар тұрғысында талдау жасау.
Теориялық және әдістемелік негізі ретінде аталмыш зерттеу тақырыбы
бойынша қазақстандық және шет елдік ғылыми еңбектердің кешендік талдамасы,
сондай-ақ, дәйекті және статистикалық материалдардың барлығын жинағын
жатқызуға болады. Жұмыстың тарихнамалық сараптамасы қазақстандық және
шетелдік зерттеушілердің жұмыстарының кең ауқымын қарастыру негізінде
жасалды.
Диплом жұмысын жазу барысында шет елдік, соның ішінде, ресейлік
сонымен қатар, қазақстандық зерттеулішер мен әлемдік экономика, халықаралық
экономикалық қатынастар, Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары
салаларының мамандары әзірлеген еңбектері пайдаланылды. Алайда, басты айта
кететін жері – бұл тақырыптағы еңбектердің өте аздығы. Әрине, ол дерек
көздері бұл тақырыпты толықтай қамти алмайды және ол еңбектердегі
келтірілген қорытындылар мен пікірлердің барлығымен толық келісе беруге
келмейді, әйтсе де тап солардың көмегімен зерттеудің әдістемесін
құрастырып, тақырыпқа жол ашуға болады.
Дерек көздерінің бірінші тобына Азия-Тынық мұхиты аймағындағы
экономикалық интеграциялардың құрылуы мен даму жағдайын баяндайтын
әдебиеттер кіреді .
Деректердің екінші тобына Қазақстанның сыртқы саясатындағы және сыртқы
экономикалық қатынастарына қатысты өз ойларын білдірген, саяси тұлғалардың
сөйлеген сөздері ретінде ҚР Президенті Н.Назарбаевтың, белгілі мемлекет
қайраткері Қ. Тоқаевтың, М.Тәжинн және Қ.Саудабаевтың сөйлеген сөздері
жатады. Бұлар мәселенің қайшы тұстары мен елдердің ұстанымын айқындауда,
және әр елдің мәселеге қатысты мүдделерін анықтау үшін пайдаланылды.
Деректердің үшінші тобына зерттеу тақырыбына байланысты мерзімді
баспасөз беттерінде жарияланған материалдар жатады. Оған республикалық және
шетелдік газеттер мен журналдар, сондай-ақ интернет желісі дерек көздері
кіреді. Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы форуымадырының
ерекшеліктері мен аймақтағы интеграциялық үдерістердің даму мәселелеріне
қатысты елдегі және одан тыс шұғыл ақпаратқа қол жеткізуде маңызы өте зор.
Осылайша, автордың пайдаланған дерек көздері дипломдық жұмыста
қойылған мәселелерге сараптама жасау үшін жеткілікті және легитимді болып
табылады әрі ой-түйіндерін жасауда шынайылық пен ғылыми дұрыстықты
қамтамасыз ете отырып, зерттеу жұмысының қойылған мақсаттары мен
міндеттерін ашуда көмектеседі.
Диплом жұмысы қысқартылған терминдер, кіріспе, екі тарауды қамтитын
негізгі бөлім және қортынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Және әр
бір тарау өз алдына үш пункттен құралған. Жалпы жұмыс көлемі – 55 бет.
1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығының дамуы
1.1 Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы ұйымының
құрылуы мен даму кезеңдері
Азия-Тынық мұхиты аймағы бүкіл ХХ ғ. бойында әлемдік ірі державалардың
саяси әрі экономикалық күресі аренасы болып келді. Мұнда 70 жылға созылған
капиталистік және социалистік жүйенің (әсіресе АҚШ пен КСРО арасындағы)
қырғи-қабақ теке-тіресі өтсе, мұнда өткен ғасырдың ортасынан бастап Жапон,
Қытай секілді басқа да индустриалды дамыған елдердің экономикалық шарықтауы
байқалды.
Азияттық Тынық мұхит аймағы елдерінің мүдделерінің шиеленісі Тынық
мұхиты бассейніндегі қалыптасқан халықаралық жағдайды реттей алатын
аймақтық үкіметаралық ұйым құру мақсатына алып келді. Алайда бұл идея қиын
әрі ұзақ уақытқа созылып жүзеге асты: оның іске асуына оған қатысушы
мемлекеттердің құрамы мен мақсаттары тұрғысынан алғанда әр алуан нұсқаларын
қарастырылуға ұсынылды. АҚШ өз кезегінде әскери-саяси мүдделерін алға тарта
отырып, НАТО-ның азия-тынық мұхиттық баламасын ұсынса, Жапония ұйымды тек
экономикалық негізде құруды көздеді. Тынық-мұхиттық бірлестік, тынық-
мұхиттық еркін сауда аумағы, Тынық-мұхиттық сақина қауымдастығы – бұлар
болашақ ұйымның атауының алғашқы шамаланған нұсқалары болатын. 1967 ж.
Тынық-Мұхиты бассейні елдерінің Экономикалық Кеңесі (Pacific Basin Economic
Council) құрылған болатын, 1968 ж. Алғаш Тынық-мұхитты сауда және даму
жөніндегі конференциясы (Pacific Trade and Development Conference)
өткізілген еді, 1980 ж. Тынық-мұхиттық экономикалық ынтымақтастық кеңесі
(Pacific Economic Cooperation Council)[5] құрылды.
Алайда, бұл ұйымдардың ешқайсысы аймақтық экономикалық құрылымның
үйлестіруші функциясын атқара алмады. 1989 ж. Австриалия мен Жаңа
Зеландияның үкімет басшыларының бастамасымен бірлестіктің жұмыс бағыттары
мен нақты міндеттерін әр алуан концепцияларды синтездеу жолымен тұжырымдай
ала отырып, жаңадан бір бөлек ұйым – Азия-тынық мұхиты аймағы экономикалық
ынтымақтастық форумы (Asia-Pacific Economic Cooperation — APEC; орыс
тіліндегі аббревиатурасы — АТЭС, қазақ тілінде – АТЭЫ ұйымы) құрылды[6].
Алғашында АТЭЫ құрамына Тынық-мұхиты аймағының 12 елі – АҚШ, Канада,
Австралия, Жаңа Зеландия, Жапония, Корея Республикасы және АСЕАН мүше-
елдері (Сингапур, Малайзия, Таиланд, Филиппины, Индонезия және Бруней)
кірді. 1991 ж. – ҚХР, Гонконг (Қытай) және Тайвань, 1993 ж. – Мексика және
Папуа-Новая Гвинея, 1994 ж. – Чили, 1998 ж. – Ресей Федерациясы, Перу және
Вьетнам қосылды. Қазіргі кезде Форумда АТЭЫ Тынық-Мұхит бассейніндегі 21 ел
мен территориядан тұрады[7]. Осылай қарқынды кеңею ұйымға 1998 ж. бастап
жаңа мүшелердің қабылдануына 10-жылдық мораторий жариялануына алып келді.
Ұйымға мүшелікке, сондай-ақ, Индия, Камбоджа, Макао, Монголия, Пакистан
және Шри-Ланка сияқты елдер ниет танытып отыр.
Құрамында басты өнеркәсіпті дамыған дамыған және жаңа индустриалды
елдердің болуы ұйымның экономикалық қуатының қаншалықты екенін аңғартса, ал
форумға қатысушы елдердің көпшілігінің экономикасының жоғарғы даму қарқыны
мен орасан зор ресурстық потециялы АТЭЫ-н халықаралық экономикалық
аренадағы беделді интеграциялық топтамаға алып шығады.
АТЭЫ әлемдік экономиканың жарты үлесін құрай алады. ХХІ ғ. басында
құрамындағы елдердің халқының жалпы саны әлем халқының 42%-ын және әлемдік
тауарайналымының 50%-ын құрады. Ал олардың барлығының жалпы ішкі айналым
өнімі 24 трлн. долл. асып, дүниежүзі бойынша алғанда 60%-дық көрсеткішті
межеледі[8].
АТЭЫ-ның негізгі бағыты – аймақтық сауда мен инвестицияның ережелерін
белгілеу.
Форум қызметінің мақсаттары Сеул Декларациясында (1991 ж.)
айқындалған:
- аймақ елдерінің экономикалық өсіміне қолдау көрсету;
- мүше-елдердің өзара экономикалық тәуелділігінің артуын ескере
отырып көпжақтық сауда жүйесін қалыптастыру;
- ГАТТДСҰ нормаларына сәйкес тауар, қызмет, капитал қозғалыстары
жолындағы кедергілерді жою.
Сеулде қабылданған декларация мүше-елдердің ашық аймақтылық қағидасына
сүйенген еркін сауда мен аймақтық экономикалық ынтымақтастықты көксейтінін
белгіледі. АТЭЫ қызметі, сондай-ақ, шешім қабылдаудағы консенсус,
алаламаушылық, өзара құрмет пен теңдік қағидаларына, ДСҰ нормалары мен
(әрбір мүше-елдің мүмкіндіктерін ескере отырып) тізбектік ынтымақтастыққа
да негізделген.
Құрылымы жағынан АТЭЫ орталықсыздандырылған сипатта. АТЭЫ-да
төрағалыққа жыл сайын әрбір мүше-ел ауысып келіп отырады, ал ол елдің
басшысы Форумның төрағасы болып саналады және елбасылардың, министрлердің,
жоғарғы лауазымдық тұлғалардың кездесулерін басқарады. АТЭЫ-ның басқа жұмыс
топтарында төраға консенсус принципі негізінде сайланады.
Кесте 1. АТЭЫ елдерінің макроэкономикалық көрсеткіштері, 2009 ж[9].
Ел Территория, Халқы, ЖІӨ, ЖҰӨ, Экспорт, Импорт,
мың кв. км млн. млрд. долл.млрд. долл.млрд. долл .млрд. долл.
адам
Австралия 7 692 22, 163 800,200 37, 302 65 69,5
(1989)
АҚШ (1989) 9 518 307,9 14,246 46,954 693,1 1161,3
Бруней 5 765 0,38 19,72 50,198 3,38 1,612
(1989)
Вьетнам 331 85, 789 240 2793 15,236 18,295
(1998)
Гонконг 1,104 6, 864 6 864 38,127 201 207
(1991)
Жаңа 268,6 4,268 146 34 14 15
Зеландия
(1989)
Жапония 377 127 4910 38 417 337,9
(1989)
Индонезия 1 919 229 511 2238 65,2 40
(1989)
Канада 9 984 33 1510 47 066 252,3 244
(1989)
ҚХР (1991) 9 596 1 338 4 900 3 546 325,6 295,3
Малайзия 329 27 357 14 95 82
(1989)
Мексика 1 972 111 949 8 149 157
(1993)
Оңт. Корея 99 49 1,335 27 162 152
(1989)
Папуа-Жаңа 462 6 14 2 2,7 1
Гв. (1993)
Перу (1998) 1 285 29 246 8 6,9 7
Ресей (1998)17 075 141 2225 16 101,8 46
Сингапур 0.692 4.8 161 51 125 116
(1989)
Таиланд 514 65 26 1991 68.5 64.6
(1989)
Тайвань 36 21.9 282 12467 130.5 112.8
(1991)
Филиппины 300 77.1 78 939 37.3 40.3
(1989)
Чили (1994) 757 14 66 4414 18.2 17.2
1993 бастап атқарушы және үйлестіруші орган ретінде – Секретариат
жұмыс істейді. Оның құрамына әрбір мүше елден белгілі бір уақытқа келген
өкілдер кіреді. Ал оның атқарушы директоры болып, АТЭЫ төрағасы-елінің
өкілі саналады.
АТЭЫ-ның жоғарғы органы болып жыл сайын бейресми түрде өтетін мүше-
елдердің мемлекет және үкімет басшылары саммиты табылады.
Келесі бір маңызды органы болып сыртқы істер министрлері мен сыртқы
сауда министрлері кеңесі жатқызылады. Олар форумның ағымдағы мәселелерін
шешумен айналысады. Ал 1993 ж. кейінгі функцияның өзгерісіне байланысты
саммиттердің дипломаттық міндеттерін де атқарады.
Тағы бір орган – секторлық министрлердің кеңесі. Олар ынтымақтастықтың
11 саласынан құралады. Білім беру саласы, энергетика, тұрақты даму және
экология, қаржы, телекоммуникация және ақпарат, сауда, көлік, әйелдер ісі
бойынша, т.б.
1995 ж. бастап әрбір елден қатысатын іскерлік топтардың өкілдерінен
құралған Іскерлік консультативті кеңес (ІКК, орысша – ДКС) жұмыс істеп
келеді. Негізгі міндеті – Осака іс-қимыл бағдарламасы мен ынтымақтастықтық
дамуындағы басымдықтарды айқындауды жүзеге асыру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
ІКК-нің басты функциялары – АТЭЫ шеңберінде шешім қабылдауға ықпал
ету, жеке және ұжымдық іс-қимыл жоспарларын жүзеге асыру, сауда және
инвестиция либерализациясы мақсатында мемлекет және үкімет басшыларына
ықпал ету.
ІКК құрылымына үш жұмыс тобы кіреді: қары архитектурасы бойынша,
технология бойынша және бизнеске көмек көрсету бойынша.
Ынтымақтастықтың нақты бағыттарын әзірлеумен салалық комитеттер мен
жұмыс топтары айналысады. Негізгі комитеттер – Сауда және инвестиция
жөніндегі комитет, Экономикалық комитет, Әкімшілік-бюджеттік комитет.
Сауда және инвестиция жөніндегі комитет 1993 ж. бері жұмыс жасап
келеді. Серіктес-елдермен арадағы байланыс және қызметпен алмасу, сондай-
ақ, экономикалық белсенділікке жол ашуға; сауда мен инвестиция және саудаға
көмек көрсету мен либерализациялау бойынша бастамаларды жүзеге асыру
саласында Форум қызметінің перспективті бағыттарын әзірлеуге міндеттелген.
Сонымен қатар ол бірқатар ауқымды мәселелермен, атап айтсақ, Осака іс-қимыл
жоспарын іске асыру; тарифтік және тарифтік емес кедергілермен; қызмет
саудасымен; экономиканы тікелей реттеуден құтылу; даулы мәселелерді
шешумен; инвестициямен; кеден процедураларымен; зияткерлік меншік құқығығын
қорғаумен; бәсекелестік саясатпен; бизнесмендердің көші-қонымен; үкіметтік
сатып алулармен; тауар шығару ережелерімен; стандарт және сәйкестік
ережелерімен айналысады.
Экономикалық комитет ресми түрде 1994 ж. экономикалық мәселелер
бойынша сарапшылардың арнайы тобы негізінде құрылды. Комитет АТЭЫ мүше-
елдері экономикаларының даму тенденцияларын зерттеуге міндеттелген. Негізгі
функциялары – экономикалық және техникалық ынтымақтастық жөнінде
баяндамалар әзірлеу, инфрақұрылымды дамыту, қоршаған ортаны қорғау, көші-
қон, инфрақұрылымдық қауымдастық құру бойынша зерттеулер жүргізу.
Әкімшілік-бюджеттік комитет Форум бюджеті бойынша есептеулер жүргізу
және ұсыныстар әзірлеумен, қаржыландыру және бюджеттік шығын мәселелерімен
айналысады. Сонымен қатар, тағы бір негізгі функциясы – АТЭЫ Орталық
фондының шұғыл есеп жабдықтарын басқаруды бақылау және мүше-елдердің жарна
мөлшерлерін анықтау.
Комитеттер өз құрамында кіші-гірім комитеттерге ие.
АТЭЫ басқару тізбесі
1993-2009 жж. АТЭЫ саммиттеріндегі қабылданған шешімдер
1993 ж. Сиэтлде (АҚШ) өткен алғашқы саммитте Тынық-мұхиттық
қауымдастық құру мүмкіндігі туралы идея қозғалды. Жыл өте, 1994 ж. Богор
(Индонезия) саммитінде АТЭЫ елдерінің 2010-2020 жж. қарай капитал қозғалысы
және тауардың еркін сауда зонасын құруға дайындықтары туралы шешім
қабылданды.
1995 ж. Осако саммитінде іс-қимыл Бағдарламасы қабылданды. Оның
негізгі міндеті – аймақтағы либерализация бағытын нақтылау: баж салығын
азайту, қызмет саудасын либерализациялау және халықаралыққа сйкес етіп
ұлттық стандарттарды үндестіру. Сонымен қатар, онда еркін сауда зонасын
қалыптастырудың бастапқы датасы ретінде 1997 ж. 1 қаңтары бекітілді. Тұтас
алғанда, 15 бағыты айқындалған, оның төртеуі ғана Богор декларациясы
мақсаттарымен тікелей байланысты.
Келесі бір қадамы болып 1996 ж. Филиппин саммиті өтті. Яғни, онда
ұжымдық іс-қимыл жоспары, жеке іс-қимыл жоспары және техника-экономикалық
ынтымақтастық тұратын үш бағыттан құралған Маниль іс-қимыл бағдарламасы
(МІБ, орысша - МАПА) қабылданды.
1997 ж. Ванкуверде (Канада) өткен саммитте он бес саладағы ерікті
түрде салалық либерализацияны жеделдету шешімі қабылданды.
1998 ж. Малайзияның Куала-Лумпур қаласында өткен саммитте (балық және
орман өнімдеріне баж салығын жедел азайтуға қатысты Жапоня тарапынан болған
қарсылыққа қарамастан) либерализация жүргізу үшін тоғыз сала ДСҰ-на
берілді. Ерекше назар көптеген экономика мен аймақтағы экономикалық
жетістіктерді күйреткен азиялық қаржы дағдарысынан шығу жолдарын іздеуге
бөлінді.
1999 ж. Оклендтегі (Жаңа Зеландия) саммитта АТЭЫ-ның бәсекелестікті
дамыту және экономиканы реттеуден арылу принциптері қабылданды. Олар
жекекәсіпкерлік пен мемлекеттік секторларды реттеудегі айқындылықты арттыру
негізіндегі ұлттық нарықтарды тұрақтандыру; реттеу сапасын арттыру; тұрақты
даму саясатын әзірлеу және жүргізу; шығындарды азайту; еркін әрі әділ
бәсекелестікке оңтайлы жағдай жасау сияқты бағыттағы бағдарламаға айналды.
2000 ж. Брунейде өткен сегізінші саммитте сауда мен инвестицияны
либерализациялаудың маңызды мәселелері, соңғы дамыған ақпарттық және
коммуникациялық технологияларды игеру арқылы жаңа экономика құру
қарастырылды. Сонымен қатар, екіжақтық еркін сауда зонасын құру сияқты жаңа
интеграциялық жобалар ұсынылды. ДСҰ-дағы келіссөздердің жаңа раундын
бастауды 2001 ж. кешіктірмеу; сауда келісімдерінің аймақаралық қызметтерін
кеңейту шешімдері қабылданды.
Форумның мүше-елдерінің басшыларының Шанхай (ҚХР, 2001 ж.) саммиті
азия-тынық мұхиты қауымдастығын құру мақсатындағы жақын уақытқа арналған
АТЭЫ іс-қимылы стратегиялық жоспары ретінде Шанхай келісімі құжатын
қабылдады. Негізгі үш міндет алға қойылды:
1) Жаһандану мен жаңа экономиканың құрылуын ескеріп, ХХІ ғ. Форум
қызметінің тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Богор (саммитінде қабылданған) құжатында көсертілген мақсаттардың
бағыттарын нақтылау, сонымен қоса, Осако іс-қимыл бағдарламасы ережелерін
қайта қарау.
3) Елдердің жеке іс-қимыл жоспарлары ережелерін мұқият шолу және
экономикалық, техникалық ынтымақтастыққажағдай жасау негізінде АТЭЫ
механизмдерін бекіту.
2002 ж. Лос Кабоста (Мексика) өткен саммитте еркін сауда аймағын
мақсаттары мен инвестиция және экономикалық өсу мен даму мақсатындағы
ынтымақтастықты кеңейту, және де терроризммен күрес мәселелеріне басым
назар аударылды. Саммиттің айрықша нәтижесі ретінде транзакциялық
шығындарды 2006 ж. 5%-ға кемітуге бағытталған саудаға көмек туралы Жоспары
әзірлеуді айтуға болады. Лос Кабоста қабылданған тағы бір құжат – АТЭЫ мүше-
елдері басшыларының айқындық принциптерін орындау жөніндегі мәлімдемелері
болды.
Бангкоктегі (Таиланд) 2003 ж. өткен саммит негізінен терроризм
мәселелеріне бағытталды. Сонымен қатар, аймақтық барлық елдеріндегі білімге
негізделген экономиканың қалыптасуы; аймақтағы жаңа қаржы архитектурасының
қалыптасуы; шағын және орта бизнестің (микробизнестің) жаңа
кәсіпорындарын ашу сияқты экономикалық мәселелер де қаралды. Десе де, бұл
мәселеелр бойынша ешқандай бағдарламалар мен мәлімдемелер айтылған жоқ.
2004 ж. Сантьягода (Чили) Біздің қоғамымыз, біздің келешегіміз
ұранымен өткен АТЭЫ-ның кезекті саммитінде қаралған көп мәселелердің ішінде
АТЭЫ шеңберіндегі саудаға назар аударылып, артынан Сантьяго бастамасы
атты бағдарламалық құжат қабылданды.
АТЭЫ-ның 2005 ж. Бусан (Корея Республикасы) қаласында өткен кезекті
іскерлік саммитінің тақырыбы – Кәсіпкерлік және өркендеу: Азия-Тынық
мұхиты аймағында табысты серіктестік орнату болды. Күн тәртібінде қаралған
мәселелер – кәсіпкерліктің дамуы жөніндегі стратегия мен саясат; АТЭЫ
аймағы экономикасына Қытай экономикалық өсімінің әсері; еркін сауда,
шекарасыз экономика және жаһандық бәсекелестік; табиғи стихиялық апаттар
және олардың залалын жоюдағы жаһандық жауапкершілік; ақпараттық-
телекоммуникациялық технология; терроризм, энергетика және әлемдік
экономика; жаһанданудың мәселелері мен қатерлері; капитал ағымы; Солтүстік
Кореядағы нарықтық түрленулердің перспективасы[10] болды.
2007 ж. Ханой қаласында (Вьетнам) өткен АТЭЫ саммитінде ел басылар
арасында қаралған маңызды мәселелері ретінде экономикалық дамуға тікелей
ықпал ететін энергетикалық қауіпсіздік мәселелері болды[11].
АТЭЫ-ның кезекті саммиты 2008 ж. Перу астанасы – Лима қаласында өтті.
Перу президенті Саммитің тақырыбы ретінде Азия-Тынық мұхиты аймағының даму
мүддесіндегі жаңа міндеттерді шешуге атты тұжырымдамасын алды[12].
2009 ж. Сингапурдегі саммиттегі мемлекет және үкімет басшылары
арасында қозғалған түйткілді мәселе жаһандық қаржылық дағдарыс тақырыбында
болды[13].
Келесі жыл сайынғы жоғарғы деңгейдегі АТЭЫ саммиті 2010 жылы Жапонияда
өтуі тиіс.
2000 ж. қарай ұлттық стандарттардың халықаралық нормаларға
сәйкестендіру процесі төрт саланы қамтыды – электротехника мен электроника
өндірісі, пластмасс, каучуктен шыққан тауарлар, өнеркәсіп маркировакасы.
Және олар 2005 ж. дейін аяқталып бітуі тиіс болды[14].
АТЭЫ-ның инвестициялық саладағы ынтымақтастығын айқындайтын тағы бір
құжат – 1994 ж. қабылданған Инвестициялық байланыссыз принциптер, және де
еркін инвестиция зонасын құруды мақсат етіп қойған Осака іс-қимыл
бағдарламасы болды. Инвестициялық либерализация ақша қаражатын жұмсаудын –
нарыққа енуден оны құру құқығына дейінгі барлық саласын қамтыды. Оның
негізі бірнеше принциптердер тұрды: ұлттық режим, дискриминациядан босау
және ашықтық[15].
Жалпы алғанда аймақтағы инвестициялық либерализацияға стимул жасауға
бағытталған АТЭЫ-ның Инвестициялық байланыссыз принциптері шектеулі ықпалға
ие болып отыр, ал жеке іс-қимыл жоспарлары осы мәселені шешуде нақты үлес
қосуы тиіс болған. Алайда, ол елдер арасындағы диалог пен кеңесулерге
тәуелді болып, айтарлықтай нәтиже бере алмай отыр, тіпті, инвестициялық
либерализацияның нақты жоспары да жоқ. Сонымен қатар, оларды орындаудағы
біржақтама және міндетсізделмеген сипат пен инвестициялық кедергілер өз
кезегінде кері әсерін беріп отыр. Инвестициялық либерализация жолындағы
басқа да кедергілердің ішінен саяси фактор (лоббирование) мен ұлттық
мүдделерге қатысты теке-тірестерді көрсетіге болады.
Экономикалық және техникалық ынтымақтастық (ЭТЫ, орысша - ЭКОТЕК) АТЭЫ
қызметінің Маниль бағдарламасында бекітілген үшінші маңызды бағыты.
ЭТЫ-ның басты мақсаты – мүше-елдердің экономикалық даму
деңгейлеріндегі, жаң басынан шаққандағы орта табыстың, ынтымақтастықтағы
технологиялық және өнеркәсптік әлеуеттерінің алшақтығын жою.
Басым салалары ретінде келесілер айқындалған:
- адам ресурстарының дамуы;
- капитал нарықтарының тұрақты эәне экономикалық тиімді дамуы;
- инфрақұрылымның бекуі;
- болашақ технологияларын әзірлеу;
- экологиялық бағдарламалар негізінде халықтың әл-ауқатын арттыру;
- шағын және орта кәсіпорындарды дамыту және нығайту;
Жалпы алғанда, 2000 ж. іске асырылу сатысында шамамен 148 жоба қарауда
жатты. Олар адам ресурстарын дамыту (53 жоба), тұрақты экологиялық дамуға
ықпалдастық (34), болашақ технологиясын ойластыру (27), шағын және орта
компанияларға көмек (17), экономикалық инфрақұрылымның нығаюы (12),
капиталдың тұрақты, тиімді және шығынсыз нарығын дамыту (5 жоба)[16].
Ынтымақтастықтағы өзара сауданың тағы бір сипаттық белгісі – ол АҚШ-
тың АТЭЫ бірлескен экспортындағы айқын басым үлесі. Бұл таңғаларлық емес
десе де болады, себебі, амеркандық нарық азиялық және америкалық
тауарлардың үшін басты нарығына өткен ғасырдың 70-ші жылдарынан бері
басымдыққа ие болып келе жатыр[17].
Өзара ақша қаражатын жұмсау АТЭЫ-на мүше-елдері үшін айрықша маңызға
ие. Олардың үлесі – 70,86% құрайды.
АТЭЫ мүше-елдері сауда және инвестиция салаларындағы тұрақты өзара
тәуелділіктерімен сипатталады. Оның маңызды факторы ретінде тауар, қызмет
және инвестицияның еркін сауда зонасын құруға ұмтылмай, алдымен ұлттық,
кейін аймақаралық, халықаралық деңгейде жүргізілген либерализация үрдісін
айтуға болады. Ол жеке іс-қимыл жоспары мен ұжымдық іс-қимыл жоспарларының
көптеген елдерде тиянақсыз болуымен, бірлескен жобаны іске асырудағы
міндеттілік емес, еріктілік сипатымен түсіндіріледі. Солай бол тұрса да,
АТЭЫ елдері Борог саммитінде қабылданған мақсаттарға жетуге белсенді
талпыныс білдіріп отыр, қазіргі таңдағы либерализация қарқынын сақталған
жағдайда еркін сауда зонасы 2010-2020 жж. қарай құрылады деген болжам бар.
АТЭЫ шеңберінде еркін сауда зонасын құру бір қатарлы оңай үрдіс емес.
Оның негізгі табысты нәтижесі көп жағдайда АҚШ, Жапония және Қытай секілді
алпауыт елдерге тәуелді болып келеді.
АҚШ үшін (2005 ж.) қойылған мақсаттарды жақын болашақтағы орындалуын,
шынайы экономикалық және әскери-саяси факторлардың болуын, жағрафиялық
жақындығы мен өзара байланыстардың дәстүрлі дамуын ескерсек,
Бүкіламерикандық еркін сауда зонасын (ФТАА) құру маңызды саналады.
Жапония үшін ең қолайлы, ұтымды сценарий – болашақ құрылатын Шығыс
Азия еркін сауда зонасын (орысша - ВАЗСТ) басқару, сол себепті АТЭЫ
шеңберіндегі еркін сауда зонасын құруды аяқтауға айтарлықтай мүдделілік
танытпайды.
АТА-дағы күштердің өзара орналасуына Қытай да өз ықпалын тигізуі аса
мүмкін. Себебі оның да экономикасының даму қарқыны аса жоғары және саяси
амбициялары да жетерлік. Көптеген азиаттық экономикалық сарапшылар елдің
Шығыс Азиядағы экономикалық көшбасшылығын 2010 ж. қарай болжап отыруының да
өз себебі бар. АСЕАН елдерімен рамалық келісімге қол қоюы 2010 ж. қарайғы
ҚХР мен АСЕАН елдері арасындағы еркін сауда зонасының құрудың алғашқы
қадамына айналып, Жапонияның интеграциялық топтарға қатысты ұстанымын
өзгертуге, яғни Шығыс Азия елдерімен де, Латын Америкасы елдерімен
интеграциялық бастамаларын белсендетуге мәжбүрлемек.
Жалпы алғанда Азия-Тынық мұхиты аймағындағы интеграцияның екі негізгі
сценарийі болжанып отыр. Ол – АТЭЫ-дағы Еркін сауда зонасын құру
(интеграцияның жеңіл схемасы бойынша) және Шығыс-Азия еркін сауда зонасын
қалыптастыру.
1.2 АТЭЫ саяси-экономикалық интеграциясының қазіргі әлемдік экономика мен
халықаралық қатынастар жүйесіндегі маңыздылы
Азия-Тынық мұхиты аймағы экономикалық ынтымақтастығы интеграциялық
топтамасанының бастау алып, қазіргі таңдағы жеткен жетістігінің негізгі
мәнісі – жаңа индустриалды елдерге саяси элиталардың еркін қосылуы,
халықтардың еңбекқорлығы және әлемдік және ұлттық шаруашылық тетіктерін
оңтайлы басқара алуында болды.
Ресейдің тынық-мұхиттық жағалауынан Автриалияның солтүстік жағалауына
дейін кең жайылған Шығыс Азия аймағы - әлемдік экономикалық көшбасшылыққа
жаңа, маңызды үміткер саналады. Геоэкономиканың (география мен
экономиканың) шынайылығы – елдер арасындағы қатаң жарыс талабында.
Кім экономикалық көштен қалып қойса, соған сол көшбасшылыққа жету
қажет, басқа жағдайда алыстап кеткен даму айырмасы әл-ауқатты өмірге деген
барлық үмітті теріске шығарады (мысал: Африканың құрлығының көптеген
елдері).
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң қуып жету моделіндегі дамудың ең
табысты үлгісі болып жапондық өнеркәсіптік саясат табылды. КСРО өзінің
ауыр өнеркәсібімен ауырып жатқанда, Жапония басқа бір экономикалық жолды
таңдап, экспортқа қатты көңіл бөлген еді. Алдымен жеңіл өнеркәсіп, сосын
мұнай-химия, кеме және автомобиль шығару болды. Кейін – жаңа ойлап табулар
мен электроника, және ақырында – жоғарытехнологиялық өнімдердің саны мен
сапасының артуы: компьютер, робот және т.б. (Олардың [Жапонияның]
тауарларының сапасының жоғарылығын нашар бұйым дегенді білдіретін брак
сөзінің жапон тілінде болмауынан-ақ байқауға болады).
Екінші болып экономикалық шарықтау алаңына төрт азия жолбарысы –
Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур және Гонконг шықса, үшінші жолда –
айдахарлар болып: Таиланд, Малайзия, Индонезия және Филиппины, төртінші –
Қытай мен Вьетнам көтерілді.
Жапония жаңарудың келесі этаптарына өте отырып, экспорттық саланы
жолбарыстарға, ал олар өз кезегінде айдахарларға және т.т. қалдырып
отырды. Экономикалық өсімнің көпжылдық тұрақты жоғары қарқыны мен өмір сүру
деңгейінің жоғарылығы қуып жетуші дамушы елдердің барлық көрсеткіштерінен
асып түсті.
Бір кезде бір мәскеулік экономист жапон бизнесменінен сұрапты: Егер
өзімізде экономикалық реформа жүргізсек, сіздерді қуып жете аламыз ба?
деп. Сонда жапон бизнесмені: Ешқашан. Себебі біз бір орында тұрмаймыз деп
үзілді-кесілді бір-ақ жауап берген екен.
Алайда, 90-шы жылдардағы жапон экономикасының тоқырауы мен ХХ ғ.
соңындағы азиялық қаржы дағдарысы жаңа индустриалды елдердің (Шығыс Азия
мен Латын Америкасының алдыңғы қатарлы елдерін осылай атаған)
экономикаларының негізін біршама күйретіп, олардың дамуының перспективалары
мен нәтижелеріне жаңа баға беруге тура келді. ХХІ ғ. азия жаңа индустриалды
елдері жаңа жоспарлармен, жаңа бағытпен аяқ басты.
Шығыс Азия ғажайыбының оң нәтижелері.
Шығыс Азияны табысқа жетелеген не болды? Осы сұрақ батыс ғалымдарын
терең зерттеулер жүргізуге мәжбүрледі. 1993 ж. Бүкіләлемдік банк мамандары
өздерінің баяндамаларында Шығыс Азия ғажайыбы деген жаңа сөз тіркесін
қолданған болатын.
Сарапшылардың келесідей оң жақтарын бөліп көрсетті:
- тұрақты макроэкономика (инфляция баяу өседі, бюджет аз мөлшердегі
қарыздармен жабылады);
- ішкі жинақтар мен инвестицияның жоғарғы деңгейі (ақшаны үйде қалу
принципі);
- жоғарғы білікті жұмыс күші дайындығына деген адам капиталы
(жұмысшылардың біліктілігі деңгейінің барлық талаптарға сай келуі);
- мемлекеттің әкімшілік аппаратының біршама қатыстылығы мен
тиімділігі (биліктің экономикаға саналы араласуы);
- табыс мөлшеріндегі барынша аз айырма және кедейшіліктің тез азаюы
(лозунг: біз – бір халықпыз, сондықтан біз бәріміз бай болуымыз
тиіс);
- экспортқа барынша бет бұрыс (сіздің нарық – біздің тауарлар
принципі);
- жеделдетілген индустрияландыру (қалалар мен өнеркәсіптердің артуы);
- шет елдік инвестицияны және шет елдік технология мен менеджментті
тура тарту (Батыстан оқу және алу - тиімді).
Осындай [Жапония бастаған] экономикалық ғажайыпты Шығыс-Азия елдері
дамуының қуып жету моделі ретінде қарастырып, кейін тағы ұшып бара
жатқан қаздар деген атау да берілген еді.
Экономикалық кереметтің кері жағы.
1997-98 жж. Оңтүстік Шығыс Азиядағы экономикалық дағдарыстан соң
Дүниежүзілік банктің шығыс-азия ғажайыбын қайта түсіну деген 2001 ж. жаңа
зерттеулері жүргізілді. Ғалымдардың пайымдауы бойынша ол дағыдарысқа алып
келген мына жағдайлар болды:
- әлемдік қаржы нарықтарында тез қозғалатын алыпсатарлық ыстық
ақшалар орасан зор ағымының пайда болуы (сыртқы ақшалар неғұрлым көп
болса, соғұрлым дағдарыс қаттырақ болады);
- сыртқы нарықтардағы бәсекелестіктің күшеюі (Батыс азия ғажабынан
сескеніп, енді өздерінің тауарларымен қыса бастады);
- Қытайдың әлемдік нарыққа өзінің арзан жұмыс күшімен және арзан
тауарларымен шығуы (Оңтүстік Шығыс Азияның кіші-гірім елдерінің тауарларын
аз сатып ала бастады, керісінше қытай тауарлары дүниежүзін жайлап кетті);
- отбасылық және жеке байланыстарға негізделген былапыт капитализм;
- қаржылық-банктік жүйенің барлық жерде бірдей дамымауы;
- қор биржалардың және корпоративті акциялар мен облигациялардың
екінші деңгейдегі рөлі;
- банк кредитеттерінің табысына негізделген тәуекелді бағалаудың
жетілмеген тәжірибесі;
- қайтарылымсыз заемдардың өспелі толқыны мен ойластырылмаған
валюталық либерализация;
- долларға қатты байланысып қалған жергілікті валюталардың
жоғарылатылған бағамы;
- қаржы дауылы алдындағы Халықаралық валюта қорының жаңа
индустриалды дамушы елдерге берген ұсыныстарындағы қателік.
Алайда, (Индонезиядан басқа) барлық дерлік жаңа индустриалды дамушы
елдер дағдарыстың салдарларын лезде жойып, қайта экономикалық дамуды
жаңартты.
Қиыншылыққа негізделген экономикалық талдау жаңа индустриалды
экономика (елдер) лидерлерін өз мүмкіндіктерін барынша кесіп-пішіп баға
беруге итермеледі. Терең құрылымдық реформалар жетіле бастады. Жаһандану
үдерісіне бейімделудің жолдары белсенді іздестіріле бастады. Тіпті әлемдік
экономикаға (Батыс елдерінің) алтын милиарды мүддесіне емес, өзінің
пайдасы үшін деп ықпал етудің батыл жоспарлары да пайда болды. Осылайша,
жаһанданудың жаңа нышандары мен механизмдерін іздеумен Малайзияның сол
кездегі премьер-министрі Махатхир Мухамад та айналысты. Батыстық (нарық
плюс демократия) үлгіге қарағанда азиялық үлгі алғашында мемлекеттің
экономикадағы жетекші рөліне және қатаң әкімшілік әдіс негізінде
қалыптасты.
Мемлекет және экономика
Оңтүстік-Шығыс Азияның барлық дерлік елдерінде экономиканың
шарықтауының алғашқы он жылдығында билік үйлестіруші, шоғырландырушы рөлін
ойнаған-тын. Осы бағыттағ әкімшілік шаралар адами, материалдық, қаржылық
және ғылыми-техникалық ресурстардың бір бағытқа шоғырлануына септігін
тигізді. Үкіметке оның бақылауындағы банктер көмектесті. Көмекті алдымен
шығыс нарыққа бағытталған компаниялар алды. Заңнамалық саясат әзірленді,
қаржы институттарының желісі дамыды, құнды қағаздар нарығы топтастырылды,
әлемдік нарықпен өзара қарым-қатынас пен ынтымақтастық механизмдері
жетілдірілді.
Мемлекет пен нарықтық экономиканың арасындағы одақтың үлгісі ретінде
чеболи – Самсунг ірі бірлестігі табылды. Оның құрамында ондаған әр түрлі
компаниялар шоғырланған. Қажырлы еңбек, аздаған демалыс, жетекшілерге деген
сенім мен жұмысшыларға деген үміт арту, тауар сапасы үшін күресу өз алдына
шешуші рөл ойнады.
Ғылым мен білімді мемлекеттік қаржыландыру барлық сала басына шебер
басшылық пен жоғары білікті мамандардың келуіне алып келді. Кәсіпкерлік
қызметтің алдыңғы қатарлы қарызға алу әдістері (батыстық тәсіл)
ұйымдастырыла бастады. Мемлекет қаражат және жеңілдіктермен көмектесті.
Алайда, уақыт өте келе мемлекет пен іскер топтардың арасындағы өзара
байланыста кемшіліктер де байқала бастады: шағын бизнестің мүддесі есебінен
ірі бизнестің дамуы, сыбайлас жемқорлық, бір қатар тауарлардың
бәсекелестікке қабілеттілігінің төмендеуі.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының соңынан бастап жаңа индустриалды
дамушы елдердегі экономикалық реформалар басқаша сценариймен жүгізіле
бастады. Банктік-кредиттік сектордың тәуелсіздігін қамтамасыз ету мен
кредиттік ресурстарға коммерциялық құрылымдардың бірдей мүмкіндік жағдайы,
үдемелік салалық қайта құрылған ұйымдарға көмек көрсету, сыртқы
инвесторлардың ішкі нарыққа кіруге деген кең мүмкіндігіне бағыт берілді.
Жоғары жылдамдық
Ұшқан қаздардың экономикалық табыстары таңданарлық болды.
Мысалға алсақ, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің мөлшері
бойынша кіп-кішкентай Сингапур халық саны өзінен 50 есе көп Бразилиядан
тоғыз есе асып түседі. Жаңа индустриалды елдердің жоғарғы даму өсімдері ХХ
ғ. екінші жартысында әлемнің көптеген елдерінен озып кетті.
Мысалы, 1960-1980 жылдар аралығында шығыс-азия мемлекеттерінің
көпшілігінде жан басына шаққандағы ішкі өнімнің жыл сайынғы өсім қарқыны 7-
8 пайыз шамасында болса, Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур және Тайваньда
ол – 8-9,5 пайыздарды құрап жүрді. Бұл дегеніміз әлемдегі шаруашылық даму
көрсеткішінің ең жоғарғы деңгейі болды.
Мысалы, 1960-1990 жылдар аралығында азия аймағының орташа жыл сайынғы
даму қарқыны шамамен бес пайызды құраса, Еуропада ол шамамен 2 пайыздан
аспады.
Жапония мен Қытайды қоса алғандағы Шығыс-Азия аймағының әлемдік жалпы
ішкі өнімнің жан басына шаққандағы үлесі 1960-шы жылы 4 пайыз болса, 1990-
шы жылы 21 пайызға дейін көбейді.
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер әлі де арта түсуде. Және бұл 1997-
1998 жж. мұнай құнының артуына байланысты болған жоқ. Оның үстіне Азиаттық
жаңа индустриалды дамыған елдердің пионерлері (алғаш жол салушылар) шикізат
пен энерготасымалының айтарлықтай қорына ие емес те ғой.
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері шет елдік капитал құюға барынша қолайлы
десек те болады. Олардың үлесіне әлемдік жыл сайынғы шет елдік
инвестицияның 18-н 15-не дейінгісі тиесілі. Онымен қоса, салынатын
инвестиция ақшалары талан-таражға түспей, әрдайым тиімді пайдаланылып
отырады.
Жалпы жаңа индустриалды елдердің барлық дерлігінде сыртқы қарыздары
бар, дегенмен оларды жабу жұмыстары да қосымша белсенді жүріп отырады.
Мысал ретінде соғыстан кейінгі қарыздарының бәрінен түгелдей дерлік
құтылып, әлемнің ең ірі кредиторына айналған Жапонияны ғана алсақ
жеткілікті.
Қажырлы еңбек пайда әкеледі қағидасы
Ұшқан қаздардың қарқынды индустриалды дамуы көп жағдайда 1990-шы
жылдарда әлемдік деңгейдің орташа көрсеткішінен 5-10 пайызға артық болған
еңбек өнімінің артуына негізделді.
Көптеген экономистердің көзқарасы бойынша жаңа индустриалды елдердегі
еңбек өнімділігінің жоғарғы көрсеткіші келесі себептерге байланысты:
- алдыңғы қатарлы озық техника мен технологияларды қолдану;
- өндірісті автоматтандырудың жоғарғы деңгейі;
- жоғарғы білікті кадрлардың болуы;
- өндірісті басқарудың заманауи тәсілдерін қолдану;
- ғылыми-техникалық жетістіктерді тиімді қолдану мен өзіне әр алуан
инновацияларды оңтайлы қабылдау жаңартылған экономикасының
қабілеттілігі;
- жақсы еңбекке ынталандыратын жалақының бірте-бірте артуы. Мысалы,
1970-1985 жж. Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz