ҒАЛЫМНЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АКАДЕМИК М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ӨМІР, ЕҢБЕК ЖОЛЫ
1. Манаш Қозыбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... .10
2. Академик Манаш Қозыбаевтың ғылымды ұйымдастыру және қоғамдық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1. ҒАЛЫМНЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
1. М. Қозыбаевтың кеңестік кезеңдегі ғылыми
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .24
2. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі ғылыми
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .29
2. М.Қ. Қозыбаевтың тарихи, қоғамдық көзқарастары
1. М.Қ. Қозыбаевтың тарихи
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2. М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі тәуелсіздік, ұлт
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...58
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М.Қ. Қозыбаев Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет
болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет- деуі [1,
114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында
болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша
көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен
демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ
халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын
жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған
жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін
саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі.
Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын
тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың
ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау
тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы
Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С.
Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: Манаш Қозыбаев қазақ
тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың
ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың
қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне
бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді [2, 22-
б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен
екендігіне еш күмән тудырмайды.
М.Қ. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-
ұйымдастырушылық қызметі партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл
жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих
ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының
киелі ордасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих
институтын басқарған жылдары тарихшы мамандарды ақтаңдақ аталып келген
мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары
айқындалды, институттың кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу
дәрежесі көтерілді. Академик М.Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи
зерттеулер методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта
пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын,
жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих
ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт
интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай,
ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің
концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін елім, жерім деп туған ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми, ұстаздық, мемлекеттік қызметі Қазақстанның
саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр.
Ендеше, М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолын және ғылыми шығармашылық мұрасын жеке
тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз - Қазақстанның көне заманнан бүгінге
дейінгі тарихын ғылыми тұрғыдан терең қарастырып баяндау, тұжырымдап баға
беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның отандық тарих ғылымын дамытуға
сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық қызметін және оның ғылыми
шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы мен
қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдары XX
ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен басталады. Оның университет
қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке араласуы мен алғашқы
ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов, Л.
Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], оның 60 жылдары ғылым жолындағы
еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді баспасөз беттерінде
жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М. Қозыбаевтың алғашқы редакторлық
қадамына және Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында
(1964 ж.) атты монографиялық еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін
жатқызамыз [4]. Мақалада авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат
материалдарына негізделе отырып жазылғандығын, ғалымның Қазақстан
компартиясының халық шаруашылығын соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және
шаруалар мен еңбекшілерді неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы
ролін айқындағанына тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын
баяндаған.
М.Қ. Қозыбаевтың қатысуымен және академик С. Бәйішевтің редакторлығымен
жарық көрген Плоды великого содружества деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.) А.
Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы басқа ғалымдардың
мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы аталып
көрсетілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасында
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
Казахстан в Великой Отечественной войне атты очерктер жинағы жарық көрді.
Бұл очерктің маңыздылығы жөнінде пікірлерін білдірген А. Игенбаев пен С.
Нұрмұхамедов Ұлы Отан соғысы кезінде қазақстандықтардың республика
экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы жазған авторлардың арасында М.
Қозыбаевтың мақаласын аса жоғары бағалайды [6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О. Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсеткен [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына баса назар аударды.
ХХ ғасырдың 70-жылдарында Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне
қатысты пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
Қазақстан майдан арсеналы атты монографиялық еңбегінің жарыққа шығуына
байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз беттерінде бұл
еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б. Сұңқарбеков, О.
Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды [8]. Ғалымдар бұл
еңбектің Қазақстан тарихы үшін аса қажетті, деректік көзі бай жазылған
еңбек екендігін бір ауыздан мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің 30
жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын дәлелдеді
[9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда, түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді. Ғалымның 50, 60 және 70
жылдық мерейтойларына арналған мақалалар тізбегі мерзімді басылым беттеріне
жарияланып, М. Қозыбаевтың ғылыми шығармашылығын әр қырынан танытты.
Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне, қоғамдық
қызметіне тың тұжырымдар жасаса [10], ал ғалымдар М. Асылбеков, М. Құл-
Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар мерейтой иесінің жеткен
белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде баяндай отырып, оның ғылыми
еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалады [11].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары тарих саласының
әртүрлі кезеңдерінің өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен
ғылыми мақалалары жарық көрді. Ғалымның История и современность,
Ақтаңдақтар ақиқаты, Жауды шаптым ту байлап, Труд во имя Победы,
Тарих зердесі сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін топтастырған
монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының әдістемелік,
тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын толықтырды. Академик М.Қ.
Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих ғылымы саласына жанашыр оқырман
қауым ыстық ықыласпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар туралы түрлі сын-
пікірлерде ғалым еңбегінің тарих саласындағы құндылығы баса көрсетілді.
Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және
т.б. өз зерттеулерінде М. Қозыбаевтың еңбектерінің маңыздылығы мен
мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап, ғалымның ақтаңдақтар мәселесі
туралы тұжырымдары, атамұра, шежірені зерттеуді қолға алу қажеттігін
дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс,
Желтоқсан оқиғасының шындығына қатысты айқындаған пайымдаулары таптырмас
құнды еңбектер екендігін көрсеткен [12].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
ғалымдығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін танытқан ғылыми
мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы қарсаңында мерзімді
басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейістің
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға келген
кезінен бастап жүріп өткен жарқын жолына тоқтала келіп, , ғалымның ұлттық
мәдени мұраларды жинақтап, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған. Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық
қызметін ашып көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың мақалаларын атауымызға болады
[13].
Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген жолдарын, оның тарих
саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи еңбектерінің маңыздылығын
талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен белестерден көріне беруіне ізгі
тілек білдірсе, ал С. Меңдібай, П. Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер
ғалымның тарих ғылымына келген жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан
туындаған ғылыми, публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [14].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған Отан
тарихы журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір жолдары,
мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында қысқаша
мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи сананы
қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық және
кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, К. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К. Нұрпейіс, М.
Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ. Ахметов, М. Құл-
Мұхаммед, О. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е. Сыдықов, Г.
Меңдіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері жарияланды [15].
Ғалымның мерейтойына орай қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе,
ашаршылық пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы
тоталитарлық қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, қайраткерлік
қызметін бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов, Қ.
Алдажұманов, Ж. Абылғожиндардың мақалалар тізбегі мерзімді басылымдарда
жарық көрді. Академик М.Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы, биік
парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандары мен шәкірттерінің ой-
пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен Академик Манаш Қозыбаев атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [16]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар тарихымен
қатар, тұтас қазақ мәдениетінің тарихын жазуды алға қойып, қазақ халқының
этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен тарихи байланысы,
Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша өкіметінің отарлау
саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген көзқарасы, Ресейдегі үш
революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-қоғамдық ағым, партиялардың тарихи
сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-патриархалдық қарым-қатынас, рулық
идеология және отарлық режим үстем кезінде қалыптасқан интеллигенцияның
тарихы, ислам дінін қазақ сахарасына тарату тарихын зерттеу нәтижелері
баяндалады.
Манаш Қабашұлының Жұлдызым менің атты естелік, ғұмырнамалық еңбегі
жарық көрді [17]. Бес бөлімнен тұратын аталған еңбекте, ғалым балалық
шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолындағы қиын да, қызықты бастан
өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарандары туралы сырлардан үзінділер
келтірілген. Ғалымның бұл ғұмырнамалық еңбегі өзінің аналитикалық талдау,
өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай Отан тарихы
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына байланысты
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, премьер-министр И. Тасмағамбетовтың, Сенат
төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан жеделхаттары мен ғалымның
ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін, елімізге танымал ел ағасы
болғандығын тебірене жеткізген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлерінің
толғаныстары жарияланып, Манаш Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан
тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері, майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі
болғандығы айтылды [18].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы деп аталған кітапқа жинақталса, ал 2003 жылы шыққан Жұлдызы
жанған ғұлама деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге қызмет атқарған
әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының, ағайын-туыстарының,
шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған ой-сезімге толы естелік
әңгімелері топтастырылды [19].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың кандидаттық
диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның зерттеу
жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың ғылыми еңбектері
талданып, оған тарихи баға берілді. Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогикалық,
ұйымдастырушылық, қоғамдық қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің
маңыздылығына арналып Алматы, Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген
ғылыми-практикалық конференция материалдары жинақ болып шығарылды [20]. Бұл
жинақтарға ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев және тағы басқа ғалым-
тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып тұратын
Евразия орталығы журналы өзінің №2 санын ғалымның өмір жолдары мен ғылыми
қызметін қарастырған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктерін жариялауға арнады [21].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылық мұрасы өз бағасын жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір
мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп
танимыз. Ғалымның ғылыми-ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне
жасалған шолу, одан әрі оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін
көрсете отырып, оның ғылыми мұрасын талдау жұмыстың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
ғылыми айналымға енгізілген деректер мен зерттеулерді қарастыра отырып, М.
Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық кезеңдерін қамтып, оның қоғамдық-саяси,
ғылыми және кәсіби қызметін, шығармашылық мұрасын талдап, сұрыптап, жүйелі
түрде көрсету. Манаш Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық
мұрасына сүйене отырып, Қазақстан тарихына қосқан үлесін айқындау. Алға
қойған осы мақсатты орындау барысында төмендегі міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
- М. Қозыбаевтың өмір жолын баяндай отырып, оның көзқарасының
қалыптасуы мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне дейін өсуінің негіздерін
саралау;
- Ғалымның 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік қызметке
араласуы мен тарихшы ғалым ретінде ғылым саласын дамытудағы қызметін
айқындау;
- М. Қ. Қозыбаевтың тәуелсіздік кезеңдегі саяси-қоғамдық, мемлекеттік
қызметіне назар аударып, оның қоғамдағы алар орнын пайымдау;
- Академиктің ғылым саласындағы атқарған қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық рөлін анықтай келе,
өзіндік ізденістерінің соны қырларын зерделеу;
- М. Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын ашу;
- Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін саралау
арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға беру;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері ретінде республиканың
қоғамдық өміріне қосқан үлесі мен алар орнын қоршаған ортамен, немесе өзі
өмір сүріп, қызмет еткен қоғамның дамуымен байланыстыра зерттеу.
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі
кезеңдегі объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Сонымен қатар көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін
зерттеуге мүмкіндік беретін жалпы ғылыми және арнайы-тарихи әдістер кешені
қолданылды: тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, академик М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылығына текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды. Зерттеу
мақсатына жету үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық,
салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында
кітапхана қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми
зерттеулер, М. Қ. Қозыбаевтың еңбектері кеңінен қолданылды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Дипломдық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты Социалистік Қазақстан,
Егеменді Қазақстан, Алматы ақшамы, Жас Алаш, Қостанай таңы, Қазақ
әдебиеті, Заман Қазақстан, Казахстанская правда, Парасат, Отан
тарихы, Ақиқат, Қазақ тарихы, ҚР ҰҒА Хабаршысы және тағы басқа
мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар тізбегі мен хабарламалар
пайдаланылды.
Осы газет-журналдарда жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын, сын-
пікірлерін басшылыққа ала отырып, оларға ғылыми талдау жасалынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 3 тарау, 6 тарауша,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 АКАДЕМИК М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ӨМІР, ЕҢБЕК ЖОЛЫ
1. Манаш Қозыбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
Кез-келген ғұламаның өскен ортасы, өткен жолы, алған асуы, бағындырған
биігіне жетер жолы әр түрлі, өзіндік ерекшелігі мен қиындықтарға толы
жылдармен өрнектелетінін ескерсек, академик Манаш Қабашұлы Қозыбеавтың та
өзіне тән отты жылдарда өткізген балалық шағы, тарихтың тылсым сырларын
ақтарсам деген арман жетегімен есігін ашқан Меңдіқара педагогикалық
училищесінде, Қазақ мемлекеттік университетінде өткізген қызығы мен
қиындығы мол, алғашқы ғылым нәрінен сусындаған студенттік жылдар, т.б. –
бастауы, өсуі мен өрлеу жолы бар.
Манаш (Қабдысұлтан) Қабашұлы Қозыбаев 1931 жылы 16 қарашада қазіргі
Қостанай облысы Меңдіқара ауданының Тазкөл басындағы ауылда шаруа отбасында
дүниеге келген.
Кедейліктің тауқыметін бір кісідей көрген атасы Қозыбай өз жұртына
сыйлы, ауылына абыройлы ел ағасы болған. Ал әкесі Қабаш (Қабдолла)
Қозыбайұлы (1898-1973) сауатсыздығын үйірмеде жойып, өзі талаптанып алдымен
араб графикасын, кейіннен латынша оқып, хат таныған. Жастық шағын
ауқаттыларға жалданып өткізген Қабаш Кеңес өкіметі жылдарында, яғни 1924 ж
Қосшы одағында қызыл белсендіден бастап, кеңес, партия және шаруашылық
қызметтерінде болып, 1938 жылдан КОКП мүшесі, 1953 ж. дейінгі аралықта
ауылдық және аудандық кеңестің бірнеше дүркін депутаты болып сайланған
Қабаш Қозыбаев 20 жылдан астам уақыт Жаңатұрмыс, Қарасу, Бірлік
ауылшаруашылық артельдерін ұйымдастырып, соларды басқарған.
Ел басына ауыртпалық түскен жылдары Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс
үшін үндеуін басшылыққа алған Қабаш Қозыбаев отбасымен ақылдаса келіп,
майданға қаржылай көмек көрсетпек болады. Бар мал-мүлкін сатып, 190 мың
қаржы жинаған ол, И. Сталиннің атына өз қаржысына самолет жасатқаны жөнінде
жеделхат жолдап, Жоғары қолбасшыдан алғыс алады [22].
Майдангер қазақ жауынгерлеріне рух берген, жігерлендіре түскен, қазақ
ұлтының өржүрек ұлдарына тапсырған аманатының бір бөлшегіндей, туған
даланың жылы лебізіндей болып жеткен Майдандағы қазақ жауынгерлеріне қазақ
халқының хатына қол қойған 2.631.501 қазақстандықтардың бірі еді [23].
Анасы Ақсұлу (Шақан) Махметқызы өз ғұмырын үй шаруашылығы мен бала
тәрбиесіне ғана арнаған жан. Дегенмен де тұрмысқа өте ерте шығып, от басы,
ошақ қасы қалған жанның көкірегі ояу, көзі ашық болған. Әсіресе, ауыз
әдебиеті мен мақал-мәтелдерге жетік, ұстамды, керек жерінде билікке де
араласа алатын ана шешендік өнері бір бойына жетерлік, көсемсөздің шебері
болған.
М. Қозыбаев 1937 жылы Еңбек бастауыш мектебінің табалдырығын аттап,
алғашқы ұстазы Нағима Ахметова мен республикаға есімі танымал Ахметқазы
Шотаев сынды ұстаздардан дәріс алады. Алғыр да зерек бала сыныптан сыныпқа
тек үздік бағалармен көшті.
Балалық шағы Ұлы Отан соғысы жылдарына сәйкес келгендіктен, жасөспірім
өз замандастарының қатарында 1941 жылы Жаңа тұрмыс колхозында көктем
айларында егістіктің арамшөбін жұлудан бастап, күзгі орақ науқанында атызда
қалған масақ теруге қатысады. Ал, 1942 ж. көктемдегі науқан кезінде астық
дайындау пунктінің қойма меңгерушісі Нұғман Мусиннің майданға алынуына
байланысты, 11 жасар бала ауылдық кеңестің маңайдағы колхоздарға тұқым бөлу
жұмысын, әкесінің орнына, басқарады. Осы жылғы жаз және күз айларында
алдымен шөп шабушылар, содан соң егістік бригадасында есепші болады. 1943
жылы қыста майданға кеткен есепші Оразбек Жанақаевтың орнын алмастырған
ұстазы Сейіт Ержановпен бірге колхоздың жылдың жазында есепшінің көмекшісі
міндетін де атқарады.
Ғалымның қалыптасуына ата-анасы, мектеп және педучилищедегі
ұстаздарымен қатар, ата бауырында тел өскен ағасы Қозыбаев Оразалы Әбілұлы
(1924-1996 жж.) айтарлықтай ықпал жасады. Өз кезеңінің айқын да биік
тұлғасы болған аға шарапаты мен қамқорлығын сезініп өскен Манаш Қабашұлы
Оразалы Әбілұлын рухани ұстазы деп танып қана қоймай, батырлық болмысын
мойындап, ағаның адамгершілік үлкен қасиеттерін жоғары бағалап,
азаматтығына табынып өтті [24].
Жаңа тұрмыс жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік бітіргеннен кейін,
Ы. Алтынсарин атындағы Меңдіқара педагогикалық училищесіне оқуға
қабылданады. Өмір мектебінің сындарлы сабағы болған училищедегі студенттік
жылдар еліміздегі қиын-қыстау кезеңнің тұсы еді. Педучилищеде дәріс берген
ұстаздары: директор Қаражігітов, оқу ісінің меңгерушісі Хасен Ерғалиев,
Мағзұм Жақыпов, Анна Попова, А.Д. Сыров, Андроник Дмитриевичтің сүйікті
шәкіртінің бірі болғандығын мақтанышпен еске алады.
Меңдіқара педучилищесін 1946-1947 жж. оқу жылында үздік бітірген жас
маман облыстық оқу-ағарту бөлімінің жолдамасымен Ұзынкөл аудандық оқу-
ағарту бөлімінің қарамағына жіберіледі де, сол аудандағы Үлгілі жеті жылдық
мектебінде алғашқы ұстаздық жолын бастады. Ұстаздық етумен қатар мектептің
қоғамдық өміріне етене араласады. Мектеп комсомол комитетінің хатшысы,
аудандық комсомол комитеті Пленумының мүшесі ретінде де жастардың қоғамдық
өмірінің ұйтқысы мен ұйымдастырушы бола алды. Аз ғана уақыт арасында өзін
көрсете алған жас маман мектептің ұстаздар қауымы мен оқушылары арасында
тез-ақ үлкен беделге ие болады. Сондықтан да оқу жылының соңында аудандық
комсомол комитетінің жолдамасын алған ауыл баласы сол кездегі С.М. Киров
атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетіне 1948 жылы
оқуға түседі [25, 30 б.]. Оқу жылының алғашқы күндерінен-ақ бар ынтасымен
білім бұлағынан сусындауға күш салған Манаш Қозыбаев курстан курсқа тек
үздік бағалармен көшіп отырды. Жақсы үлгерімі үшін бірінші және екінші
курстарда өзге де озат студенттермен қатар стипендиясына қосымша үстеме
(25%) қосылды. Ал 1949-1950 оқу жылындағы көктемгі сессияда барлық
пәндерден емтиханды тек қана үздік бағамен тапсырғаны үшін көтерме
стипендия (331-25 сом) тағайындалды [25, 30 б.].
Бірінші курс студенті М. Қозыбаевтың Ағайынды Граховтардың реформасы
тақырыбында орындалған курстық жұмысында аға оқытушы К. Коржеваның берген
бағасы бойынша, келешекте бұл тақырып болашақ 1 курс студенттері үшін
семинар сабақтарында көмекші құрал ретінде қолдануға болатындығы айтылады.
Талапкер студент озат оқуымен қатар, университеттің қоғамдық өміріне де
тығыз араласады. Алғашқы курста үгітшілер үйірмесіне мүшеліктен бастаған
ол, 2 курста топ комсомол жетекшісі, әрі университет лекторийінің лекторы
ретінде саяси білімдерді насихаттауда елеулі жұмыс жүргізеді [26].
Университеттің қоғамдық өмірінің жаршысына айналған озат студент
алғашқы курстан бастап-ақ ғылыми жұмыстармен айналысады. 1951-52 оқу
жылындағы ҚазМУ марксизм-ленинизм негіздері үйірмесі бюросының есебінде
көрсетілгеніндей үйірме мүшелері факультеттің және университеттің НСО
(студенттердің ғылыми қоғамы) жұмысына белсене қатысады. Үйірме мүшесі М.
Қозыбаевтың жалпыуниверситет байқауында екінші орынға ие болған Значение
работы И.В. Сталина Марксизм и вопросы языкознания для исторических
работ атты жұмысы курстастары М. Сейітқазиев пен О. Жанайдаровтың
жұмыстарымен бірге қалалық байқауға ұсынылады [27, 14 б.].
Студенттік жылдары дайындалған барлық баяндамалардың тақырыбынан-ақ М.
Қозыбаевтың да тоталитарлық идеология үстемдік еткен кеңестік тарих
ғылымындағы маркстік-лениндік методология ықпалында тәлім алғандығы айқын
аңғарылады. Бұл сол кезеңдегі барлық ғылыми-шығармашылық та басым болғаны
анық. Соның салдарынан тарихи тұжырымдар да біржақтылықпен жасалғандығы ащы
шындық.
КСРО Жоғары білім министрлігінің 1950 жылғы 3 қаңтардағы 1949-1950 оқу
жылында студенттердің ғылыми жұмыстарының қалалық байқауы және 1951 жылғы
24 қаңтардағы 1950 ж. жоғары оқу орындары студенттерінің ғылыми
жұмыстарының қалалық байқауының қорытындылары жөніндегі бұйрықтарына
сәйкес 1951 ж. сәуір-мамыр айларында Алматы қаласындағы барлық жоғары оқу
орындары қатынасқан Студенттердің ғылыми жұмыстарының 2 қалалық байқауында
3 курс студенті М. Қозыбаевтың Значение работы И.В. Сталина Марксизм и
вопросы языкознания для исторических работ деген баяндамасы Философия
және тарих секциясы бойынша ЛКЖО Қалалық комитетінің көтерме сыйлығын
иеленеді.
Ректораттың 1951 ж. 16 қыркүйектегі шешімі негізінде және дербес
стипендиялар тағайындау жөніндегі ережеге сәйкес оқу озаты және қоғамдық
жұмысқа белсене араласушы 4 курс студенті М. Қозыбаевқа Амангелді атындағы
дербес стипендия тағайындалады [27, 14-15 б.].
М. Қозыбаев университет қабырғасында білім алған жылдар Отан соғысынан
кейінгі кеңінен етек алған идеологиялық жұмысты күшейту жөніндегі
сталиндік тәртіптің барынша күш алып тұрған тұсы болатын. Кешенді түрде
жүргізілген бұл идеологиялық шабуылдың басты обьектісі қоғамдық өмірдің
басы-қасында жүрген, ұйытқысы болған – зиялылар қауымы болды. ХХ ғасырдың
40-50-ші жылдары өріс алған бұл идеологиялық саясаттың басты мақсаты
әдебиет пен өнерге, ғылыми және көркем шығармашылыққа өзі ғана
қалыптастырған стандарттан шықпауды, олардың бойына тұнған жалпы адамзаттық
құндылықтарды сызып тастауға, басты алапаты – ұлттық сана-сезімді өшіру,
тұншықтыру болды, сонымен қатар жалпы зиялылардың халықаралық байланыста,
тәжірибе алмасуына тиым салды. Шындығында да, сол кездегі идеология талабы
солай еді, дегенмен де соғыстың ауыр зардаптарынан әлі де арыла қоймаған
қиын-қыстау уақытты бастарынан өткізіп жатқан жастарға білімге, озық
мәдениеттілікке деген құштарлыққа деген сенімдерін жоғалтпады.
Қоғамдық істерден бір сәтте қол үзбеген студент оқу жылының соңғы
жылында аудандық партия комитетінің штаттан тыс насихатшысы және қалалық
Фрунзе аудандық комсомол комитетінің Пленум мүшесі болып сайланады.
Университет бітірген тұста ол қолына жоғары білімді маман деген дипломмен
қатар, ысылған, талабы мен таланты танылған, болашағы зор жас маман ретінде
танылды. Сондықтан да университет басшылығы оған аспирантурада қалып, ғылым
жолын жалғастыруды ұсынды. Бірақ елге деген сағыныш пен жасы ұлғайған ата-
ана алдындағы парызын өтесем деген балаң ниет Қостанайға тартады. Сонымен
университет ректоры Асқар Закарин және комиссия мүшелері университетті
үздік дипломмен бітірген Манаш Қозыбаевты Қостанай оқытушылар институтына
жіберу шешімін қабылдайды[25, 36 б.].
С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін
үздік бітіріп, Амангелді атындағы Қостанай оқытушылар (кейіннен, 1953
жылдан бастап – педагогикалық) институтында еңбек жолын бастады. Алғашқы
кезде ассистент, содан кейін аға оқытушы болып қызмет жасайды.
Қостанай жылдары – университеттік жоғары жүйелі білім алып, оқытушылар
институтында азаматтық санасының қалыптасу жылдары, әрі Отан тарихын
тоталитарлық идеология барынша бағындырып, зорлықпен бұрмалаушылық кезеңін
көзімен көріп, іс жүзінде бетпе-бет кездесіп, ұлттық мүддеге қызмет етуге
талпынған көзі ашық, көкірегі теңдікті аңсаған азаматқа тарихи сын, шыңдалу
кезеңі болды. Ғылымдағы ізденіс жолы университет қабырғасынан басталып,
оқытушылық еткен кезде өлкетану, Қостанай-Торғай өлкесіндегі революциялық
қозғалыстар тарихын зерделеуді қолға алған ғалым отандық тарихтың қойнауына
терең бойлау, сан қырына жіті үңілу, оның тылсым құпияларын ақтару мақсаты
бар болмысын билеген тұста ғылым ордасы Алматыға ауысады.
1. 2 Академик Манаш Қозыбаевтың ғылымды ұйымдастыру және қоғамдық қызметі
ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылымның мәртебесі өрлеген тұста өмірлік
бағдарын ғылымнан іздеген жан Алматыға ауысады. ҚазКСР Ағарту
министрлігінің қызметін ауыстыру жөніндегі бұйрығына сәйкес М. Қозыбаев
1958 жылдың қыркүйегінен бастап Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитеті жанындағы Партия тарихы институтының партия тарихы секторының аға
ғылыми қызметкері болып қабылданады [27, 16 б.]. Институтқа ұстазы академик
Серікбай Бейсембаевтың шақыртуымен келген ол осында 16 жыл үздіксіз қызмет
етеді. Институт негізінен Орталық Комитетапсырысын орындайтын, марксизм-
ленинизм шығармаларын аударумен, пленум, сьездерге арнайы басылымдар
дайындайтын. Ғылыми салада негізінен партия тарихы мен құжаттар жинақтарын
шығарумен айналысатын. Сондай-ақ, мұнда басты назар Коммунистік партия
тарихы очерктерін дайындауға аударылатын да, барлық бөлім қызметкерлерінің
ғылыми жұмыстары соның тарауларына қарай анықталатын.
Институтта аға ғылыми қызметкерліктен бастаған ол, партия тарихы
құрылысы бөлімінің меңгерушісі, Институт ғылыми хатшысы, редакциялық алқа
хатшысы, партия ұйымының хатшысы т.б. қызметтерді атқара жүріп, институттың
барлық ғылыми және қоғамдық өміріне араласады. Партия тарихы секторының аға
ғылыми қызметкері М. Қозыбаев Очерктің ХІІ тарауын Қазақстан Коммунистік
Партиясы Ұлы Отан соғысы кезеңінде (1941-1945 жж.) Ғ. Әбішевпен бірге
дайындайтын автор болып бекітіледі. Сонымен қатар, Д. Исқақова, Е.
Құлыбаев, Н. Нейцтермен бірге Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында деген
үш томдық құжаттар мен материалдар жинағының, Совет Одағының батырлары –
қазақстандықтар анықтамалығының орындаушысы болып бекітіледі [27, 16 б.].
Міне, осылайша М. Қозыбаев Отан соғысы кезіндегі Қазақстан тарихын,
Қазақстан Коммунистік партиясының соғыс жылдарындағы басшылық ролін
зерттеуші болып қалыптасуының алғы шарттары пайда болады.
1962 жылы Манаш Қабашұлы С. Бәйішевтің жетекшілігімен Қазақстан
Компартиясының Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық
жасаудағы тәжірибесі деген тақырыпта кандидаттық диссертация, ал 1969
жылы Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында деген
тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1969-1973 жылдар аралығында Партия
институтының сектор меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға
дейін атқарады. 1971 жылы оған профессор атағы беріледі. Қазақстан-майдан
арсеналы атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді
және Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады [28, 12 б.].
Парттарихы институтында Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихы,
партия тарихы саласына маманданған М. Қозыбаев кандидаттық, докторлық
диссертацияларын қорғап, Компартия Казахстана в период Великой
Отечественной войны (1941-1945 гг.), Қазақстан – майдан арсеналы,
Партияның алтын қоры атты қадау-қадау монографиялық еңбектерін жазды.
Талантты ғалым ретінде бүкілодақтық көлемде жазылған сүбелі еңбектерді
жазуға қатысты.
З.А. Голиковамен бірлескен авторлықтағы кітаптың жоғарғы жақтың
тапсырмасы бойынша бірнеше рет талқылануға түсіп, олардың ғылыми қызметі
қатаң бақылауға алынғандықтан М. Қозыбаевтың басқа қызметке ауысуына тура
келеді. Парттарихы институтында С.Б. Бейсембаев, П.М. Пахмурный, Г.Ф.
Дахшлейгер, Ш.Я. Шафиро, Х.Ғ. Айдарова, С. Құрманбеков, Ө. Малыбаев, М.
Әбдіхалықов, Ә. Мұхтаров секілді еңбекшіл тарихшылар ортасында ғылыми
жұмыстарға әбден төселіп, ғалым ретінде толығымен қалыптасып үлгерді.
Жеке басқа табыну идеологиясы қайта жанданған ХХ ғасырдың жетпісінші
жылдарының басында, 1974 жылы қыркүйекте Алматы малдәрігерлік институтының
кафедра меңгерушілігіне ауысады. Институттың КОКП тарихы кафедра
меңгерушісі М. Қозыбаев мұндағы негізгі мамандық тарих пәні болмаса да,
оның дәрежесін көтеруге, студенттердің жадына Отан тарихының қыр-сырын
жеткізуге күш салады. Өзін ғылым жолынан тайдырмақ болғандарға ғылымға шын
берілгендігімен дәлелдеуге тырысады. Ғылыми шығармашылығының басты өзегі
Отан соғысы тақырыбын тасада қалдырмаған М. Қозыбаев 1975 ж. Кеңес халқының
Ұлы тарихы даңқты Жеңісінің 30-жылдығына және бүкілодақтық КПСС-тің ХХV
сьезі және қазіргі таңдағы партияның аграрлық саясатындағы өзекті
мәселелері тақырыбында жоғарғы оқу орындары оқытушыларының
конференцияларын ұйымдастырып, онда толғағы жеткен мәселелерді көтереді
және оның зерттелу тарихын, тарихнамасын талдайды. Осы институтта М.
Қозыбаевтың бастамасымен практикаға ене бастайды. Бұл өз мамандығына, өз
пәніне деген құштарлықтан туған батыл қадам еді.
Өзінің педагогикалық қызметін 1978 жылдан бастап С.М. Киров атындағы
Қазақ мемлекеттік университеті жанындағы қоғамдық ғылымдар
меңгерушілігімен жалғастырады. ОБЖ институтында бірнеше жылдар бойы Ұлы
Отан соғысы тарихы және Қазақстанның тарихнамасы мәселелері бойынша арнаулы
курстан дәріс оқиды. Келесі жылы Ғалым Академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланады және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне шақырылды.
М. Қозыбаевтың ағартушылық қызметі сан-салалы. Бүкілодақтық Білім
қоғамына мүшеліктен бастап, Қостанай қалалық бөлімін басқарып, облыстық
бөлімше Басқармасының төралқа мүшесі болады. Білім қоғамының белсенді
мүшесі ретінде респбликада саяси және ғылыми білімдерді таратуға араласса,
ал 1976 жылдан бастап қоғам жанындағы редакциялық-баспа кеңесінің (РИСО)
төрағалығын атқарады. Кеңестің басты міндеті: билік саясатының өзекті
мәселелері; ғылым мен техниканы дамытуға қатысты тақырыптық әдебиеттерді
шығару; республикадағы лекциялық насихат пен үгіт жұмыстарын ұйымдастыруға
әдістемелік көмек; баспа өнімдерінің сапалы шығуына көңіл бөлінді;
лекторлық шеберлікті көтеру мақсатында шағын кітапшалар мен үгіт
жұмыстарында техникалық құралдарды пайдалану методологиясын ұсынады.
Академик М. Қозыбаевтың ғылыми-ұйымдастырушылық қызметінің белесті
кезеңдерінің бірі – Қазақ энциклопедиясы бас редакциясымен байланысты.
Тұңғыш қазақ энциклопедиясының Бас редакторы академик М.Қ. Қаратаевтың
тұсында 1972 жылдан бастап шығарыла бастаған әмбебап Қазақ совет
энциклопедиясы 1978 жылы толығымен оқырман қолына тиеді. М. Қозыбаев
басшылыққа келгеннен кейін 12-томдық ҚСЭ жалғасы ретінде сұлбасы алдыңғы
жылдары дайын болған Қазақ Советтік Социалистік Республикасы атты
энциклопедиялық анықтамалық (қазақ және орыс тілдерінде), бір томдық
Алфавиттік пән-есім көрсеткіші шықты. Сөйтіп 1982 жылы он бес томдық
тұңғыш әмбебап энциклопедияны басып шығару жұмысы ойдағыдай аяқталады.
Сондай-ақ Русско-казахский словарь, Алматы, Алма-Ата, Қазақ ССР,
ҚазССР, Ч.Ч. Валиханов, Ол кім? Бұл не? деген энциклопедиялық
әдебиеттер шығарылды.
Оқырмандар қолына 1978 жылы тиген 12 томдық және 1980 жылы шыққан
энциклопедиялық анықтамалықтарда жіберілген қателіктер туралы ОК Үгіт және
насихат бөлімі дайындаған Қазақ совет энциклопедиясында жіберілген
қателіктер анықтамасы бойынша дайындаған жауабында М. Қозыбаев Казахская
ССР анықтамалығын баспаға жіберуде идеологиялық бөлімнің қойған
талаптарына сәйкес туындаған қиындықтар туралы орыс тіліндегі жаңа
редакциясында Компартия, В.И. Ленин, лениндік саясат, экономика және
мәдениет дамуы, Қазақ социалистік мемлекеттілігінің құрылуындағы Л.И.
Брежнев ролі асыра көрсетілген; 2. Қазақ тіліндегі басылымға енген үйсін,
қаңлы шежірелері, Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы наименьшего зла
тұжырымы, зарзаман ақындары (Дулат, Шортанбай, Мұрат) шығармашылықтарына,
ХХ ғ. басындағы револоюциялық-демократиялық бағыттарға берілген бағаларға
түзету енгізіп, оған партиялық сипат беруге мәжбүр болды. Қазақ тілінде
шыққан басылымда алаштықтар Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, С. Сәдуақасов, Ы.
Мұстамбаевтың фамилияларын да қысқартуға тура келгендігін жазады. Бірақ бұл
түзетулермен өзінің де, редакция алқасының келісе алмайтындығын айтады [27,
17-18 б.].
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясының алғашқы томы саяси және ғылыми
әдебиетте тоқырау деп айдар тағылған кезеңде жарық көргендіктен, бүгін
заман биігінен саралайтын болсақ, белгілі дәрежеде сол дәуірдің талаптарына
жауап бергені анық [29, с. 4].
М. Қозыбаев Қазақ энциклопедиясының жұмысын жақсарту мақсатында
Қазақстан КП ОК және Д.А. Қонаевтың жеке атына мемлекет тарапынан көмек
көрсетілуін сұрап бірнеше рет өтініш жасайды. Сол өтініштерінің нәтижесінде
1983 жылы және 1985 жылы Бюрода арнайы Қазақ энциклопедиясы туралы арнайы
мәселелер қаралып, оң шешімін табады.
Сонымен қатар, М. Қозыбаев Үлкен Кеңестік энциклопедияның (БСЭ) Ғылыми-
редакциялық кеңесінің мүшесі де болды.
Академик М. Қозыбаевтың ағартушылық қызметінің келесі қыры – ақпарат
құралдары (радио, телевидение) арқылы ғылыми білімдерді насихаттау мен
оларда берілетін тарихи-саяси бағыттағы хабарларға ғылыми кеңесші болуынан
көрінеді. Бұл салада ол алғаш рет Аманкелді Иманов туралы Халық батыры
құжатты фильмінің ғылыми кеңесшісі болды, әрі осы аттас оқу диафильмнің
сценарийіне пікір жазады. М. Қозыбаевтың ғылыми басшылығымен 1985 жылы
шыққан Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945) атты 40 сериялық
бейнефильмінде республиканың әлемдік тарихтың ең бір жауапты кезеңіндегі
нақты орны және маңызы бейнеленді. Осылармен қатар қолдан жасалған
ашаршылықтың шынайы мәнінен хабар беретін Ұлы Жұт, республика қоғамдық
өмірінде басшылықта болып, жетекшілік жасағандар туралы Бірінші, Ғылым
академиясы, оның тұңғыш президенті Қ. Сәтпаевқа арналған құжатты
фильмдердің дайындалуына қатынасты [27, 18 б.].
1986 жылы ғылыми-практикалық қызметі және қоғамдық өмірге белсене
араласқаны үшін Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері құрмет
атағын иеленеді. Осы жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиумының
проблемалық кеңесінің мүшелігіне сайланады және Қазақ КСР Ғылым академиясы
Президиумының ғылым мен техника жөніндегі комиссияның төрағалығына
тағайындалады. 1986 жылдың наурызынан М.Қ. Қозыбаев Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институтында қызметке келіп, тарихнама
және деректану бөлімінің меңгерушісіне сайланады.
1987-1990 жылдары М. Қ. Қозыбаев бөлім қызметкерлерімен Социалистік
Отанды қорғау мәселелерінің тарихнамасы және Ұлы Отан соғысының алғашқы
кезеңіндегі Қазақстан (22 маусым 1941 ж.- 18 қараша 1942 ж.) атты жаңа
ғылыми - зерттеу жұмыстарына тартылады. Зерттеу нәтижелері баспасөз
беттерінде жарық көрді. Ш.Ш. Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағының 1-2
және 5 томдарының редакция алқасының құрамында болды.
Ғалым газет-журнал редакциялары ұйымдастырған пікір-таластарға белсене
қатысып, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргін мәселесі, буржуазияшыл-ұлтшыл
атанған Алаш партиясы, осы Алаш партиясына қатысты Қазақ, Сарыарқа
газеттерінің, Абай журналының, Үш жүз партиясының тарихы сияқты өзекті
тақырыптарды зерттеу төңірегінде пікір алмастырды. Қазақ этногенезі,
Қазақстан территориясындағы қуатты мемлекеттер, ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру, Қазақстанда Голощекиннің басшылығымен жүргізілген Кіші Қазан
идеясының зерттелінбей отырғандығын, келешекте осы мәселелерді қолға алу
қажеттігін көтерді [28, 13 б.].
М. Қозыбаев сонымен бірге ғылыми-көпшілік мерзімді баспасөз орындарымен
де тығыз байланыста болды. Мысалға, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
Академиясының хабарлары (қоғамдық ғылымдар сериясы), ҰҒА хабаршысы,
Ақиқат, Қазақ тарихы журналдарының және басқа да басылымдардың
редакциялық алқасының мүшесі әрі тұрақты авторы, Қазақстан – Заман
газетінің құрылтайшысы әрі авторы болды. Академик ХХ ғасыр басындағы тарихи
публицистика дәстүрін жалғады, тарихи ғұмырнама жанрында Саяси портреттер
галереясын тарихи негізде жасауымен танылды.
М. Қозыбаевтың басшылығымен қазір Қазақстанға ғана емес, шетелдік
ғылыми қауымға да кеңінен танылған Институттың арнайы ғылыми басылымы Отан
тарихы журналы 1998 жылдан бері шығарылып, ондағы берілген ғылыми-көпшілік
мақалалар өз оқырмандарын тауып келеді.
Академик Манаш Қабашұлының ғылыми, ғылыми-ұйымдастырушылық
қасиеттерінің барынша танылған тұсы – Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институты директоры болып қызмет атқарған жылдары.
М. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының 1988 жылғы 2 маусымынан
бастап Тарих, археология және этнография институтының институт директоры
міндетін уақытша атқарса, ал 19 маусымында институт директорының қызметіне
сайланып, 2002 жылдың қаңтарының аяғына дейін осы қызметті атқарды. Ол бұл
қызметте жүріп өзін білікті басшы, ұйымдастырушы ретінде көрсете білді.
Институттың даму тарихында өзіндік терең із қалдырған аса көрнекті
ғалымдар С.В. Юшков (алғашқы директор), А.М. Панкратова – 50-ші жылдары
жазаланған қазақ тарихшыларының шынайы жанашыры, Б.Д. Греков, Н.М.
Дружинин, М.П. Ким және т.б. көп еңбек сіңірді. Сондай-ақ Қазақстан
тарихшыларының алғашқы да даңқты буыны: Е.Б. Бекмаханов, Б. Сүлейменов,
Ә.Х. Марғұлан, В.М. Шахматов, Н.Г. Аполлова, С.Н. Покровский, А.Н.
Нүсіпбеков – 27 жыл институтты басқарған, Р.Б. Сүлейменов, Б.А. Төлепбаев
сынды ғалым-басшылардың қатарында академик Манаш Қабашұлының есімін ерекше
атап көрсетуге болады.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының соңындағы қайта құрулар мен 90-шы
жылдардың басындағы өтпелі кезең жалпы Қазақстан үшін, оның экономикалық,
әлеуметтік, мәдени дамуында аса бір қиын кезеңді бастан өткізгені мәлім.
Осы мезгілде институт басшылығына келген М. Қозыбаев институт
қызметкерлерін Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін зерттеуге жұмылдыра
отырып, тарих ғылымының қоғамдағы орнын айшықтайтын түбегейлі зерттеулер
жүргізілді. Институт ғалымдарының күш-жігерімен тарих ғылымының маңызды
қағидалары жасалды, ақтаңдақтар қалпына келтіру, қазіргі дүниедегі
Қазақстанның орны мен рөлін айқындау бағытында үлкен ізденістерге толы
бастамаларға жол ашты.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарының алғашқы онжылдығында академик М.
Қозыбаев басқарған Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтында зерттеу жүргізілген басым ғылыми бағыттар:
– қазақ мемлекеттілігінің пайда болу тарихы;
– қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы;
– Қазақстан Республикасының тарихының әлеуметтік-саяси және
экономикалық өзекті мәселелері;
– тарихи демография;
– тарихи зерттеулердің тарихнамалық және методологиялық мәселелері.
Ғылыми нәтижелері мен табыстары:
– көне және ортағасырлардағы Қазақстан территориясында пайда болған
мемлекеттердің тарихы зерттелді;
– қазақ халқының ортағасырлардағы этникалық территориясының
қалыптасуы;
– қазақ халқының этногенезінің негізгі мәселелері зерттелді;
– ұлттық тәуелсіздік үшін жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының
азаттық күресінің тарихи ақиқаты қалпына келтірілді;
– Қазақстанның Ресейге қосылуы жөніндегі жаңа тұжырымдар жасалынды
(қосылуы, жаулап алу, казактар мен шаруалардың отарлауы);
– көрнекті мемлекет қайраткерлерінің, халық батырларының қазақ
халқының ұлттық тәуелсіздігі үшін күрескен ерлердің есімдері
ақталды;
– ХVІІІ-ХХ ғ. бас кезіндегі Қазақ халқының Ресей империясына қарсы
ұлт-азаттық күресі жөнінде жаңа концептуалдық жағынан қарастырған
тұжырымдар жасалды;
– ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамының қоғамдық өмірі;
– ХХ ғасырдағы Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдістер
зерттелді;
– ХХ ғ. 20-30-шы жылдарындағы Қазақстанның дәстүрлі құрылымдарын
өмір сүруі мен трансформациялануының әлеуметтік-экономикалық
аспектілері мен оның зардаптыр жан-жақты зерделенді;
– ХХ ғ. 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдар басындағы
Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен аштықтың обьективті тарихын
зерттеу жүзеге асырылды;
– Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарды жою жөніндегі арнайы ғылыми
бағдарлама даярланып, жүзеге асырылды;
– Республикамызда кеңес кезеңнен кейін тұңғыш рет Көне дәуірден
бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы. Очерктер және Қазақстан
тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) академиялық бестомдықтың 3-
томы басылып шықты [27, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АКАДЕМИК М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ӨМІР, ЕҢБЕК ЖОЛЫ
1. Манаш Қозыбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы ... ... ... .10
2. Академик Манаш Қозыбаевтың ғылымды ұйымдастыру және қоғамдық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1. ҒАЛЫМНЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ
1. М. Қозыбаевтың кеңестік кезеңдегі ғылыми
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .24
2. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі ғылыми
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .29
2. М.Қ. Қозыбаевтың тарихи, қоғамдық көзқарастары
1. М.Қ. Қозыбаевтың тарихи
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2. М.Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі тәуелсіздік, ұлт
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ..43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...58
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздігімізді алған жылдардың ішінде
тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында күрделі болып келген тақырыптарды
ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге, шынайы баға беруге мүмкіндік туды.
Академик М.Қ. Қозыбаев Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет
болған екен, ендеше, оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет- деуі [1,
114-б.], Қазақстан тарихшыларына 70 жыл бойы кеңестік жүйе идеологиясында
болып бұрмаланған ата тарихымызды қайтадан ой елегінен өткізіп, жаңаша
көзқараспен, әдістемемен зерделеу міндетін жүктеді. Қоғамдық татулық пен
демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан және халқымыздың тарихи санасын
қалыптастыруға бағытталған шараларды жүзеге асырып жатқан кездерде, қазақ
халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын
жасауды қолға алғанымыз абзал.
Қоғамдық ғылым салаларындағы жаңаша өзгерістер, соны қадамдар жасаған
жекелеген қайраткерлер мен жарқын тұлғалардың орыны мен қосқан үлесін
саралау, олардың еңбектеріне тиісті баға беру маңызды міндеттердің бірі.
Халқымыздың тарихына терең зерттеулер жүргізіп, келелі тұжырымдар айтатын
тарихшы қауымы. Сондықтан да қазақ қоғамына еңбегі сіңген азаматтардың
ғұмырнамалық тарихын зерттеу, олардың тарихтағы алар орнын айқындау
тарихшылардың еншісінде деп айтсақ қателеспеген болар едік.
Қазақстан тарихының дамуына үлес қосқан, жаңа тарихшы буындарды
тәрбиелеуде жетекші ұстаз бола білген ғалымдарымыздың бірі - Манаш Қабашұлы
Қозыбаев. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының академигі С.
Қирабаев пен ҚР ҰҒА-ның корр.-мүшесі Ә. Бейсенованың: Манаш Қозыбаев қазақ
тарихы ғылымындағы жарқын, биік тұлғалардың бірі еді. Өз кезіндегі қазақтың
ұлттық ой-пікірінің дамуына, оның ұлттық мүддеге қызмет етуіне Манаштың
қосқан үлесі қомақты. Ол осы еңбегімен еліне кең танылды, халық құрметіне
бөленді. Бұған ғалымның 70 жылдығы кезінде көптің көзі жеткенді [2, 22-
б.], - деп жазуы, ғалымның қоғам мен ғылым саласындағы қызметінің ерен
екендігіне еш күмән тудырмайды.
М.Қ. Қозыбаевтың қоғам саласына сіңірген еңбектері, ғылыми
зерттеулерінің маңызы зор. Тарихшы-ғалымның қоғамдық, ғылыми-
ұйымдастырушылық қызметі партиялық-өктемдік басқару мен әміршіл-әкімшіл
жүйенің гүлденген, шарықтау шегіне жеткен тұспен сәйкес келсе де, тарих
ғылымының қалыптасып, дамуына өзіндік үлесін қосты. Қазақстан тарихының
киелі ордасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих
институтын басқарған жылдары тарихшы мамандарды ақтаңдақ аталып келген
мәселелерді зерделеуге жұмылдырды, тарихи сананы қалыптастырудың жолдары
айқындалды, институттың кадрлық потенциалы нығайтылды, ғылыми-зерттеу
дәрежесі көтерілді. Академик М.Қ. Қозыбаевтың тікелей ұйытқысымен тарихи
зерттеулер методологиясының мәселесі, жинақталған тарихи білімдерді қайта
пайымдау, Қазақстанның саяси-әлеуметтік және экономикалық даму тарихын,
жақын, алыс шетелдермен қарым-қатынасына байланысты мәселелер отандық тарих
ғылымының өзекті бағыттарына айналды. ХХ ғасыр басындағы ұлт
интеллигенциясының қалыптасу үрдісі, 20-30-шы жылдардағы саяси жағдай,
ауылшаруашылығын ұжымдастыру, байларды тәркілеу, қуғын-сүргін, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы қазақ халқының патриоттық істерін зерделеуде зерттеудің
концептуалдық тұжырымдамаларын жасады.
Тәуелсіздік алған жылдары көрнекті ғалым өзін елім, жерім деп туған ұлы
екендігін көрсете білді. Қазақстан Республикасының Ата Заңын, еліміздің
ұлттық рәміздерін талқылап қабылдауға қатысып, ғылым саласының дамуына
қатысты заңдарды талдауда ұсыныстар мен толымды пікірлер айта білді.
М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми, ұстаздық, мемлекеттік қызметі Қазақстанның
саяси-экономикалық, әлеуметтік, мәдени дамуының оқиғаларымен тұтасып жатыр.
Ендеше, М.Қ. Қозыбаевтың өмір жолын және ғылыми шығармашылық мұрасын жеке
тұлға ретінде зерттеп тану дегеніміз - Қазақстанның көне заманнан бүгінге
дейінгі тарихын ғылыми тұрғыдан терең қарастырып баяндау, тұжырымдап баға
беру деген сөз. Міне, тарихшы-ғалымның отандық тарих ғылымын дамытуға
сіңірген еңбегін, мемлекеттік және қоғамдық қызметін және оның ғылыми
шығармашылығына талдау жасау, бағалау тақырыптың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың өмір жолы мен
қоғамдық қызметін және алғашқы мақалалары турасындағы жарияланымдары XX
ғасырдың 50 жылдары, яғни студенттік кезінен басталады. Оның университет
қабырғасындағы өмірі мен тарихшы ретінде қызметке араласуы мен алғашқы
ғылыми еңбектері тұңғыш І. Есқожин, А. Ержанов, Е. Шоланов, Л.
Левицкаялардың мақалаларында айтылса [3], оның 60 жылдары ғылым жолындағы
еңбектерін бағалаған мақалалар тізбегі мерзімді баспасөз беттерінде
жариялана бастады. Бұл ретте ең алдымен М. Қозыбаевтың алғашқы редакторлық
қадамына және Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында
(1964 ж.) атты монографиялық еңбегіне баға берген мақалалар тізбегін
жатқызамыз [4]. Мақалада авторлар бұл еңбектің аса бай мұрағат
материалдарына негізделе отырып жазылғандығын, ғалымның Қазақстан
компартиясының халық шаруашылығын соғыс ыңғайына қарай қайта құрудағы және
шаруалар мен еңбекшілерді неміс басқыншыларына қарсы күресуге жұмылдырудағы
ролін айқындағанына тоқтала келе, еңбектің көпшілік үшін аса маңыздылығын
баяндаған.
М.Қ. Қозыбаевтың қатысуымен және академик С. Бәйішевтің редакторлығымен
жарық көрген Плоды великого содружества деген еңбегі (Алма-Ата, 1968.) А.
Ахметов, Т. Найзағарин, Ф. Петриковец және тағы басқа ғалымдардың
мақалаларында жоғары бағаланып, тарих ғылымындағы құндылығы аталып
көрсетілді [5].
1968 жылы Ұлы Отан соғысына Қазақстан халқының қосқан үлесі турасында
С.Н. Покровскийдің басшылығымен тарихшылардың мақалалары топтастырылған
Казахстан в Великой Отечественной войне атты очерктер жинағы жарық көрді.
Бұл очерктің маңыздылығы жөнінде пікірлерін білдірген А. Игенбаев пен С.
Нұрмұхамедов Ұлы Отан соғысы кезінде қазақстандықтардың республика
экономикасына қатысты қосқан үлесі туралы жазған авторлардың арасында М.
Қозыбаевтың мақаласын аса жоғары бағалайды [6].
М. Қозыбаевтың тарих ғылымындағы жетістіктері мен табыстарын С.
Бәкенеев, Ж. Дәненов, Д. Ысқақова, О. Сощенколар өз мақалаларында айқын
көрсеткен [7]. Бұл аталмыш ғалымдар мақалаларында М. Қозыбаевтың тарих
ғылымдарының докторы дәрежесін қорғау барысы (1969 ж.) мен бұл жұмыстың
ғылыми маңыздылығына баса назар аударды.
ХХ ғасырдың 70-жылдарында Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектеріне
қатысты пікірлер білдірген мақалалар тізбегі жарияланды. Мәселен, оның
Қазақстан майдан арсеналы атты монографиялық еңбегінің жарыққа шығуына
байланысты одақтық және республикалық мерзімді баспасөз беттерінде бұл
еңбектің құндылығын айтқан Т. Мұстафин, Е. Бәйтенов, Б. Сұңқарбеков, О.
Сүйіндіков және тағы басқалардың мақалалары жарияланды [8]. Ғалымдар бұл
еңбектің Қазақстан тарихы үшін аса қажетті, деректік көзі бай жазылған
еңбек екендігін бір ауыздан мақұлдаған.
Академик М. Қозыбаевтың редакторлығымен Ұлы Отан соғысы жеңісінің 30
жылдығына орай құрастырылып, жарыққа шыққан бірнеше жинақтар жөнінде
мерзімді басылым беттеріне Б. Болатов, Е. Никитиндердің сын және
библиографиялық пікірлері жарияланып, бұл еңбектердің құндылығын дәлелдеді
[9].
Академик М. Қозыбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық
қызметі әр жылдарда, түрлі энциклопедиялық, академиялық, библиографиялық
басылымдарда, естелік-эсселерде талдана келтірілді. Ғалымның 50, 60 және 70
жылдық мерейтойларына арналған мақалалар тізбегі мерзімді басылым беттеріне
жарияланып, М. Қозыбаевтың ғылыми шығармашылығын әр қырынан танытты.
Мәселен, И. Маляр ғалымның ғылым жолындағы жетістіктеріне, қоғамдық
қызметіне тың тұжырымдар жасаса [10], ал ғалымдар М. Асылбеков, М. Құл-
Мұхаммед, Х. Маданов, Д. Шаймұханов, О. Сағынаевтар мерейтой иесінің жеткен
белестерін, ғылыми табыстарын объективті түрде баяндай отырып, оның ғылыми
еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалады [11].
Егемендік алған жылдары М. Қозыбаевтың 90-шы жылдары тарих саласының
әртүрлі кезеңдерінің өзекті тақырыптарына арналған монографиялары мен
ғылыми мақалалары жарық көрді. Ғалымның История и современность,
Ақтаңдақтар ақиқаты, Жауды шаптым ту байлап, Труд во имя Победы,
Тарих зердесі сияқты әр жылдары жазылған ғылыми зерттеулерін топтастырған
монографияларының жарық көруі, тарих ғылымы саласының әдістемелік,
тарихнамалық, деректанулық еңбектерінің қатарын толықтырды. Академик М.Қ.
Қозыбаевтың бұл ғылыми кітаптарын тарих ғылымы саласына жанашыр оқырман
қауым ыстық ықыласпен қарсы алды. Аталмыш кітаптар туралы түрлі сын-
пікірлерде ғалым еңбегінің тарих саласындағы құндылығы баса көрсетілді.
Мәселен, Б. Төлепбаев, Б. Сужиков, Б. Исаев, А. Сейдімбек, Ә. Қайырбек және
т.б. өз зерттеулерінде М. Қозыбаевтың еңбектерінің маңыздылығы мен
мазмұнының тереңділігін жоғары бағалап, ғалымның ақтаңдақтар мәселесі
туралы тұжырымдары, атамұра, шежірені зерттеуді қолға алу қажеттігін
дәлелдеген ұсыныстары, Ата заң, тіл, дін тағдырына, ұлт-азаттық қозғалыс,
Желтоқсан оқиғасының шындығына қатысты айқындаған пайымдаулары таптырмас
құнды еңбектер екендігін көрсеткен [12].
Манаш Қабашұлының өмір жолдарын, тарихшы ретінде қалыптасуын,
ғалымдығын, ұстаздығын, мемлекеттік қайраткерлігін танытқан ғылыми
мақалалар, естеліктер оның 70 жасқа толу мерейтойы қарсаңында мерзімді
басылым беттеріне жариялана бастады.
М. Қозыбаевтың өмір жолдарын саралаған көрнекті ғалым К. Нұрпейістің
танымдық мақалаларының орны ерекше. Автор М. Қозыбаевтың ғылымға келген
кезінен бастап жүріп өткен жарқын жолына тоқтала келіп, , ғалымның ұлттық
мәдени мұраларды жинақтап, оны насихаттауда жүргізген ғылыми қызметіне баға
беріп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, ғылыми ойлары мен идеяларының
маңыздылығын айқындаған. Академик М. Қозыбаевтың ғылыми және шығармашылық
қызметін ашып көрсетуде ғалым Ә. Нысанбаевтың мақалаларын атауымызға болады
[13].
Манаш Қабашұлының ғылым жолындағы жүрген жолдарын, оның тарих
саласындағы шығармашылық ізденістерін, тарихи еңбектерінің маңыздылығын
талдай отырып, алдағы ғылым жолында үлкен белестерден көріне беруіне ізгі
тілек білдірсе, ал С. Меңдібай, П. Сүйінкина, С. Жолдасов, С. Әубәкіровтер
ғалымның тарих ғылымына келген жолдарын зерделей отырып, оның қыл қаламынан
туындаған ғылыми, публицистикалық еңбектерінің жоғарылығын дәлелдейді [14].
М. Қозыбаевтың 70 жасқа толу мерейтойына орай арналып шығарылған Отан
тарихы журналында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ғалымның өмір жолдары,
мемлекеттік, қоғамдық қызметі, ғылыми шығармашылығы турасында қысқаша
мақала жарияланды. Бұл арнаулы басылымда М. Қозыбаевтың тарихи сананы
қалыптастырудағы, қазақ мемлекеттігінің, Қазақстанның отаршылдық және
кеңестік тоталитаризм кезіндегі тарихын жаңа концептуалды түрде
пайымдаудағы белсенділігі айтылды. Сонымен қатар, ғалым туралы Ә.
Кекілбаев, С. Зиманов, Ә. Қайдар, Ө. Сұлтанғазин, К. Ормантаев, Қ.
Сағадиев, Т. Шарманов, А. Қошанов, Т. Мансұров, С. Сартаев, К. Нұрпейіс, М.
Асылбеков, А. Құсайынов, К. Байпақов, О. Батырбеков, Қ. Ахметов, М. Құл-
Мұхаммед, О. Ысмағұлов, К. Смайылов, М. Қойгелдиев, Е. Сыдықов, Г.
Меңдіқұлова, Д. Қабиев және т.б. ғалымдардың ой-пікірлері жарияланды [15].
Ғалымның мерейтойына орай қазақ халқының тарихына, тоталитарлық жүйе,
ашаршылық пен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, Кеңес өкіметі тұсындағы
тоталитарлық қысым, қуғын-сүргін тарихын зерделеудегі еңбегін, қайраткерлік
қызметін бағалаған Л. Гуревич, Ә. Жұмасұлтанов, Т. Шарманов, А. Қошанов, Қ.
Алдажұманов, Ж. Абылғожиндардың мақалалар тізбегі мерзімді басылымдарда
жарық көрді. Академик М.Қ. Қозыбаевтың қазақ тарихын бүгінгі биік талаптар
тұрғысынан зерделеп, ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы, биік
парасаты жайлы замандас, әріптес, дос-жарандары мен шәкірттерінің ой-
пікірлері, жылы лебіздері тарихшылар Ә. Пірманов пен А. Қапаеваның
құрастыруымен Академик Манаш Қозыбаев атты мерейтойлық жинақта
топтастырылды [16]. Жинақтың алғысөзінде М. Қозыбаев ақтаңдақтар тарихымен
қатар, тұтас қазақ мәдениетінің тарихын жазуды алға қойып, қазақ халқының
этногенезі, қазақ халқының көршілес шығыс халықтарымен тарихи байланысы,
Қазақстандағы мемлекеттердің пайда болу тарихы, патша өкіметінің отарлау
саясаты, Ресейдің аз халықтар тағдырына деген көзқарасы, Ресейдегі үш
революция, Азамат соғысы кезіндегі саяси-қоғамдық ағым, партиялардың тарихи
сырын ашу, қазақ халқының феодалдық-патриархалдық қарым-қатынас, рулық
идеология және отарлық режим үстем кезінде қалыптасқан интеллигенцияның
тарихы, ислам дінін қазақ сахарасына тарату тарихын зерттеу нәтижелері
баяндалады.
Манаш Қабашұлының Жұлдызым менің атты естелік, ғұмырнамалық еңбегі
жарық көрді [17]. Бес бөлімнен тұратын аталған еңбекте, ғалым балалық
шағынан бастап есейген жылдары, ғылым жолындағы қиын да, қызықты бастан
өткен жәйттерін, туған-туысқан, дос-жарандары туралы сырлардан үзінділер
келтірілген. Ғалымның бұл ғұмырнамалық еңбегі өзінің аналитикалық талдау,
өмір тағылымына үңілу, тарихи шындықты сап болымысында сақтауымен құнды.
М. Қозыбаевтың өмірден озғанына 40 күн толуына орай Отан тарихы
журналының арнайы басылымында ғалымның мезгілсіз қайтыс болуына байланысты
ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, премьер-министр И. Тасмағамбетовтың, Сенат
төрағасы О. Әбдікәрімов және т.б көңіл айтқан жеделхаттары мен ғалымның
ғұлама ғалымдығын, көрнекті қайраткерлігін, елімізге танымал ел ағасы
болғандығын тебірене жеткізген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлерінің
толғаныстары жарияланып, Манаш Қабашұлының ұлттық тарихты жаңғыртқан
тарихшы-ғалым, көсемсөз шебері, майталман қаламгерлігі, зор парасат иесі
болғандығы айтылды [18].
Ғалымның дүниеден өтуіне орай мемлекет басшысының, қоғам
қайраткерлерінің, белгілі ғалымдар мен қаламдас тарихшы ғалымдардың,
ғалымның шәкірттерінің отбасына, мерзімді басылым беттеріне жіберілген
жеделхаттары, көңіл айтулар мен қоштасулары Дүниеден өтті тарихтың
тарланбозы деп аталған кітапқа жинақталса, ал 2003 жылы шыққан Жұлдызы
жанған ғұлама деп аталған естелік кітапта ғалыммен бірге қызмет атқарған
әріптестерінің, жақын араласқан дос-жарандарының, ағайын-туыстарының,
шәкірттерінің шын жүректен шыққан, ағынан жарылған ой-сезімге толы естелік
әңгімелері топтастырылды [19].
Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың 1931-1985 жылдар аралығындағы өмірі,
қоғамдық қызметі және ғылыми мұрасы тарихшы З.М. Төленованың кандидаттық
диссертациясы мен ғылыми мақалаларына арқау болды. Ғалымның зерттеу
жұмысында аталмыш жылдар аралығында шыққан М. Қозыбаевтың ғылыми еңбектері
талданып, оған тарихи баға берілді. Манаш Қабашұлының ғылыми-педагогикалық,
ұйымдастырушылық, қоғамдық қызметтері мен оның ғылыми еңбектерінің
маңыздылығына арналып Алматы, Қостанай, Петропавл қалаларында өткізілген
ғылыми-практикалық конференция материалдары жинақ болып шығарылды [20]. Бұл
жинақтарға ғалымның тарихи еңбектері мен ұстаздық қасиеттерін жан-жақты
сипаттаған А. Қошанов, А. Қапаева, Н. Атығаев және тағы басқа ғалым-
тарихшылардың мақалалары енгізілді.
Академик М. Қозыбаевтың 75 жылдығына орай Семей қаласында шығып тұратын
Евразия орталығы журналы өзінің №2 санын ғалымның өмір жолдары мен ғылыми
қызметін қарастырған тарихшы-ғалымдардың зерттеу мақалалары мен
естеліктерін жариялауға арнады [21].
Көріп отырғанымыздай, көрнекті ғалым М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылық мұрасы өз бағасын жоймаған, бағдарламалық мәні бар, игі пікір
мен зерттеуге лайық, көптеген ғылыми еңбектерге жолбасшы болатын дүние деп
танимыз. Ғалымның ғылыми-ұйымдастырушылық және шығармашылық қызметіне
жасалған шолу, одан әрі оның қайраткер ғалым, кәсіпқой маман екендігін
көрсете отырып, оның ғылыми мұрасын талдау жұмыстың маңыздылығы мен
өзектілігіне негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты –
ғылыми айналымға енгізілген деректер мен зерттеулерді қарастыра отырып, М.
Қ. Қозыбаевтың ғұмырының барлық кезеңдерін қамтып, оның қоғамдық-саяси,
ғылыми және кәсіби қызметін, шығармашылық мұрасын талдап, сұрыптап, жүйелі
түрде көрсету. Манаш Қозыбаевтың қоғамдық-саяси қызметіне, шығармашылық
мұрасына сүйене отырып, Қазақстан тарихына қосқан үлесін айқындау. Алға
қойған осы мақсатты орындау барысында төмендегі міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
- М. Қозыбаевтың өмір жолын баяндай отырып, оның көзқарасының
қалыптасуы мен мемлекеттік қайраткер дәрежесіне дейін өсуінің негіздерін
саралау;
- Ғалымның 1985-1991 жылдар аралығындағы қоғамдық, мемлекеттік қызметке
араласуы мен тарихшы ғалым ретінде ғылым саласын дамытудағы қызметін
айқындау;
- М. Қ. Қозыбаевтың тәуелсіздік кезеңдегі саяси-қоғамдық, мемлекеттік
қызметіне назар аударып, оның қоғамдағы алар орнын пайымдау;
- Академиктің ғылым саласындағы атқарған қоғамдық қызметінің
маңыздылығын көрсету және ғылыми-ұйымдастырушылық рөлін анықтай келе,
өзіндік ізденістерінің соны қырларын зерделеу;
- М. Қ. Қозыбаевтың еңбектеріндегі Қазақстан тарихы проблемаларын
тарихнамалық тұрғыдан талдап, олардың ғылыми құндылығын, маңыздылығын ашу;
- Тәуелсіздік, ұлт мәселесіне қатысты жазылған еңбектерін саралау
арқылы Республикадағы саяси үрдістерге баға беру;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері ретінде республиканың
қоғамдық өміріне қосқан үлесі мен алар орнын қоршаған ортамен, немесе өзі
өмір сүріп, қызмет еткен қоғамның дамуымен байланыстыра зерттеу.
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің тарихын жаңаша көзқараспен жазу қалыптасқан қазіргі
кезеңдегі объективтілік және сыншыл талдау мен сараптау принципі алынды.
Сонымен қатар көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін
зерттеуге мүмкіндік беретін жалпы ғылыми және арнайы-тарихи әдістер кешені
қолданылды: тарихилық, жүйелілік, салыстырмалы талдау мен жинақтау.
Жұмыстың орындалу барысында деректемелік іздестіру мен зерттеу
әдістемелік тәсілдерін пайдаланып, академик М.Қ. Қозыбаевтың ғылыми
шығармашылығына текстологиялық және тұжырымдамалық талдау жасалды. Зерттеу
мақсатына жету үшін статистикалық, суреттемелік, жан-жақтылық,
салыстырмалық әдістер кеңінен қолданылды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысын жазу барысында
кітапхана қорында сақталған мерзімді баспасөздегі материалдар, ғылыми
зерттеулер, М. Қ. Қозыбаевтың еңбектері кеңінен қолданылды.
Ғалымның қызметі мен ғылыми еңбектеріне қатысты басты деректерге
энциклопедиялық басылымдар мен оның 60 және 70 жылдық мерейтойына
байланысты шыққан биобиблиографиялық басылымдарды жатқызуымызға болады.
Дипломдық жұмыста М. Қозыбаевқа қатысты Социалистік Қазақстан,
Егеменді Қазақстан, Алматы ақшамы, Жас Алаш, Қостанай таңы, Қазақ
әдебиеті, Заман Қазақстан, Казахстанская правда, Парасат, Отан
тарихы, Ақиқат, Қазақ тарихы, ҚР ҰҒА Хабаршысы және тағы басқа
мезімді баспасөз беттеріне жарияланған мақалалар тізбегі мен хабарламалар
пайдаланылды.
Осы газет-журналдарда жарық көрген Қ.М. Қозыбаевтың мақалаларын, сын-
пікірлерін басшылыққа ала отырып, оларға ғылыми талдау жасалынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе, 3 тарау, 6 тарауша,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 АКАДЕМИК М.Қ. ҚОЗЫБАЕВ ӨМІР, ЕҢБЕК ЖОЛЫ
1. Манаш Қозыбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
Кез-келген ғұламаның өскен ортасы, өткен жолы, алған асуы, бағындырған
биігіне жетер жолы әр түрлі, өзіндік ерекшелігі мен қиындықтарға толы
жылдармен өрнектелетінін ескерсек, академик Манаш Қабашұлы Қозыбеавтың та
өзіне тән отты жылдарда өткізген балалық шағы, тарихтың тылсым сырларын
ақтарсам деген арман жетегімен есігін ашқан Меңдіқара педагогикалық
училищесінде, Қазақ мемлекеттік университетінде өткізген қызығы мен
қиындығы мол, алғашқы ғылым нәрінен сусындаған студенттік жылдар, т.б. –
бастауы, өсуі мен өрлеу жолы бар.
Манаш (Қабдысұлтан) Қабашұлы Қозыбаев 1931 жылы 16 қарашада қазіргі
Қостанай облысы Меңдіқара ауданының Тазкөл басындағы ауылда шаруа отбасында
дүниеге келген.
Кедейліктің тауқыметін бір кісідей көрген атасы Қозыбай өз жұртына
сыйлы, ауылына абыройлы ел ағасы болған. Ал әкесі Қабаш (Қабдолла)
Қозыбайұлы (1898-1973) сауатсыздығын үйірмеде жойып, өзі талаптанып алдымен
араб графикасын, кейіннен латынша оқып, хат таныған. Жастық шағын
ауқаттыларға жалданып өткізген Қабаш Кеңес өкіметі жылдарында, яғни 1924 ж
Қосшы одағында қызыл белсендіден бастап, кеңес, партия және шаруашылық
қызметтерінде болып, 1938 жылдан КОКП мүшесі, 1953 ж. дейінгі аралықта
ауылдық және аудандық кеңестің бірнеше дүркін депутаты болып сайланған
Қабаш Қозыбаев 20 жылдан астам уақыт Жаңатұрмыс, Қарасу, Бірлік
ауылшаруашылық артельдерін ұйымдастырып, соларды басқарған.
Ел басына ауыртпалық түскен жылдары Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс
үшін үндеуін басшылыққа алған Қабаш Қозыбаев отбасымен ақылдаса келіп,
майданға қаржылай көмек көрсетпек болады. Бар мал-мүлкін сатып, 190 мың
қаржы жинаған ол, И. Сталиннің атына өз қаржысына самолет жасатқаны жөнінде
жеделхат жолдап, Жоғары қолбасшыдан алғыс алады [22].
Майдангер қазақ жауынгерлеріне рух берген, жігерлендіре түскен, қазақ
ұлтының өржүрек ұлдарына тапсырған аманатының бір бөлшегіндей, туған
даланың жылы лебізіндей болып жеткен Майдандағы қазақ жауынгерлеріне қазақ
халқының хатына қол қойған 2.631.501 қазақстандықтардың бірі еді [23].
Анасы Ақсұлу (Шақан) Махметқызы өз ғұмырын үй шаруашылығы мен бала
тәрбиесіне ғана арнаған жан. Дегенмен де тұрмысқа өте ерте шығып, от басы,
ошақ қасы қалған жанның көкірегі ояу, көзі ашық болған. Әсіресе, ауыз
әдебиеті мен мақал-мәтелдерге жетік, ұстамды, керек жерінде билікке де
араласа алатын ана шешендік өнері бір бойына жетерлік, көсемсөздің шебері
болған.
М. Қозыбаев 1937 жылы Еңбек бастауыш мектебінің табалдырығын аттап,
алғашқы ұстазы Нағима Ахметова мен республикаға есімі танымал Ахметқазы
Шотаев сынды ұстаздардан дәріс алады. Алғыр да зерек бала сыныптан сыныпқа
тек үздік бағалармен көшті.
Балалық шағы Ұлы Отан соғысы жылдарына сәйкес келгендіктен, жасөспірім
өз замандастарының қатарында 1941 жылы Жаңа тұрмыс колхозында көктем
айларында егістіктің арамшөбін жұлудан бастап, күзгі орақ науқанында атызда
қалған масақ теруге қатысады. Ал, 1942 ж. көктемдегі науқан кезінде астық
дайындау пунктінің қойма меңгерушісі Нұғман Мусиннің майданға алынуына
байланысты, 11 жасар бала ауылдық кеңестің маңайдағы колхоздарға тұқым бөлу
жұмысын, әкесінің орнына, басқарады. Осы жылғы жаз және күз айларында
алдымен шөп шабушылар, содан соң егістік бригадасында есепші болады. 1943
жылы қыста майданға кеткен есепші Оразбек Жанақаевтың орнын алмастырған
ұстазы Сейіт Ержановпен бірге колхоздың жылдың жазында есепшінің көмекшісі
міндетін де атқарады.
Ғалымның қалыптасуына ата-анасы, мектеп және педучилищедегі
ұстаздарымен қатар, ата бауырында тел өскен ағасы Қозыбаев Оразалы Әбілұлы
(1924-1996 жж.) айтарлықтай ықпал жасады. Өз кезеңінің айқын да биік
тұлғасы болған аға шарапаты мен қамқорлығын сезініп өскен Манаш Қабашұлы
Оразалы Әбілұлын рухани ұстазы деп танып қана қоймай, батырлық болмысын
мойындап, ағаның адамгершілік үлкен қасиеттерін жоғары бағалап,
азаматтығына табынып өтті [24].
Жаңа тұрмыс жеті жылдық мектебін 1944 жылы үздік бітіргеннен кейін,
Ы. Алтынсарин атындағы Меңдіқара педагогикалық училищесіне оқуға
қабылданады. Өмір мектебінің сындарлы сабағы болған училищедегі студенттік
жылдар еліміздегі қиын-қыстау кезеңнің тұсы еді. Педучилищеде дәріс берген
ұстаздары: директор Қаражігітов, оқу ісінің меңгерушісі Хасен Ерғалиев,
Мағзұм Жақыпов, Анна Попова, А.Д. Сыров, Андроник Дмитриевичтің сүйікті
шәкіртінің бірі болғандығын мақтанышпен еске алады.
Меңдіқара педучилищесін 1946-1947 жж. оқу жылында үздік бітірген жас
маман облыстық оқу-ағарту бөлімінің жолдамасымен Ұзынкөл аудандық оқу-
ағарту бөлімінің қарамағына жіберіледі де, сол аудандағы Үлгілі жеті жылдық
мектебінде алғашқы ұстаздық жолын бастады. Ұстаздық етумен қатар мектептің
қоғамдық өміріне етене араласады. Мектеп комсомол комитетінің хатшысы,
аудандық комсомол комитеті Пленумының мүшесі ретінде де жастардың қоғамдық
өмірінің ұйтқысы мен ұйымдастырушы бола алды. Аз ғана уақыт арасында өзін
көрсете алған жас маман мектептің ұстаздар қауымы мен оқушылары арасында
тез-ақ үлкен беделге ие болады. Сондықтан да оқу жылының соңында аудандық
комсомол комитетінің жолдамасын алған ауыл баласы сол кездегі С.М. Киров
атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетіне 1948 жылы
оқуға түседі [25, 30 б.]. Оқу жылының алғашқы күндерінен-ақ бар ынтасымен
білім бұлағынан сусындауға күш салған Манаш Қозыбаев курстан курсқа тек
үздік бағалармен көшіп отырды. Жақсы үлгерімі үшін бірінші және екінші
курстарда өзге де озат студенттермен қатар стипендиясына қосымша үстеме
(25%) қосылды. Ал 1949-1950 оқу жылындағы көктемгі сессияда барлық
пәндерден емтиханды тек қана үздік бағамен тапсырғаны үшін көтерме
стипендия (331-25 сом) тағайындалды [25, 30 б.].
Бірінші курс студенті М. Қозыбаевтың Ағайынды Граховтардың реформасы
тақырыбында орындалған курстық жұмысында аға оқытушы К. Коржеваның берген
бағасы бойынша, келешекте бұл тақырып болашақ 1 курс студенттері үшін
семинар сабақтарында көмекші құрал ретінде қолдануға болатындығы айтылады.
Талапкер студент озат оқуымен қатар, университеттің қоғамдық өміріне де
тығыз араласады. Алғашқы курста үгітшілер үйірмесіне мүшеліктен бастаған
ол, 2 курста топ комсомол жетекшісі, әрі университет лекторийінің лекторы
ретінде саяси білімдерді насихаттауда елеулі жұмыс жүргізеді [26].
Университеттің қоғамдық өмірінің жаршысына айналған озат студент
алғашқы курстан бастап-ақ ғылыми жұмыстармен айналысады. 1951-52 оқу
жылындағы ҚазМУ марксизм-ленинизм негіздері үйірмесі бюросының есебінде
көрсетілгеніндей үйірме мүшелері факультеттің және университеттің НСО
(студенттердің ғылыми қоғамы) жұмысына белсене қатысады. Үйірме мүшесі М.
Қозыбаевтың жалпыуниверситет байқауында екінші орынға ие болған Значение
работы И.В. Сталина Марксизм и вопросы языкознания для исторических
работ атты жұмысы курстастары М. Сейітқазиев пен О. Жанайдаровтың
жұмыстарымен бірге қалалық байқауға ұсынылады [27, 14 б.].
Студенттік жылдары дайындалған барлық баяндамалардың тақырыбынан-ақ М.
Қозыбаевтың да тоталитарлық идеология үстемдік еткен кеңестік тарих
ғылымындағы маркстік-лениндік методология ықпалында тәлім алғандығы айқын
аңғарылады. Бұл сол кезеңдегі барлық ғылыми-шығармашылық та басым болғаны
анық. Соның салдарынан тарихи тұжырымдар да біржақтылықпен жасалғандығы ащы
шындық.
КСРО Жоғары білім министрлігінің 1950 жылғы 3 қаңтардағы 1949-1950 оқу
жылында студенттердің ғылыми жұмыстарының қалалық байқауы және 1951 жылғы
24 қаңтардағы 1950 ж. жоғары оқу орындары студенттерінің ғылыми
жұмыстарының қалалық байқауының қорытындылары жөніндегі бұйрықтарына
сәйкес 1951 ж. сәуір-мамыр айларында Алматы қаласындағы барлық жоғары оқу
орындары қатынасқан Студенттердің ғылыми жұмыстарының 2 қалалық байқауында
3 курс студенті М. Қозыбаевтың Значение работы И.В. Сталина Марксизм и
вопросы языкознания для исторических работ деген баяндамасы Философия
және тарих секциясы бойынша ЛКЖО Қалалық комитетінің көтерме сыйлығын
иеленеді.
Ректораттың 1951 ж. 16 қыркүйектегі шешімі негізінде және дербес
стипендиялар тағайындау жөніндегі ережеге сәйкес оқу озаты және қоғамдық
жұмысқа белсене араласушы 4 курс студенті М. Қозыбаевқа Амангелді атындағы
дербес стипендия тағайындалады [27, 14-15 б.].
М. Қозыбаев университет қабырғасында білім алған жылдар Отан соғысынан
кейінгі кеңінен етек алған идеологиялық жұмысты күшейту жөніндегі
сталиндік тәртіптің барынша күш алып тұрған тұсы болатын. Кешенді түрде
жүргізілген бұл идеологиялық шабуылдың басты обьектісі қоғамдық өмірдің
басы-қасында жүрген, ұйытқысы болған – зиялылар қауымы болды. ХХ ғасырдың
40-50-ші жылдары өріс алған бұл идеологиялық саясаттың басты мақсаты
әдебиет пен өнерге, ғылыми және көркем шығармашылыққа өзі ғана
қалыптастырған стандарттан шықпауды, олардың бойына тұнған жалпы адамзаттық
құндылықтарды сызып тастауға, басты алапаты – ұлттық сана-сезімді өшіру,
тұншықтыру болды, сонымен қатар жалпы зиялылардың халықаралық байланыста,
тәжірибе алмасуына тиым салды. Шындығында да, сол кездегі идеология талабы
солай еді, дегенмен де соғыстың ауыр зардаптарынан әлі де арыла қоймаған
қиын-қыстау уақытты бастарынан өткізіп жатқан жастарға білімге, озық
мәдениеттілікке деген құштарлыққа деген сенімдерін жоғалтпады.
Қоғамдық істерден бір сәтте қол үзбеген студент оқу жылының соңғы
жылында аудандық партия комитетінің штаттан тыс насихатшысы және қалалық
Фрунзе аудандық комсомол комитетінің Пленум мүшесі болып сайланады.
Университет бітірген тұста ол қолына жоғары білімді маман деген дипломмен
қатар, ысылған, талабы мен таланты танылған, болашағы зор жас маман ретінде
танылды. Сондықтан да университет басшылығы оған аспирантурада қалып, ғылым
жолын жалғастыруды ұсынды. Бірақ елге деген сағыныш пен жасы ұлғайған ата-
ана алдындағы парызын өтесем деген балаң ниет Қостанайға тартады. Сонымен
университет ректоры Асқар Закарин және комиссия мүшелері университетті
үздік дипломмен бітірген Манаш Қозыбаевты Қостанай оқытушылар институтына
жіберу шешімін қабылдайды[25, 36 б.].
С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін
үздік бітіріп, Амангелді атындағы Қостанай оқытушылар (кейіннен, 1953
жылдан бастап – педагогикалық) институтында еңбек жолын бастады. Алғашқы
кезде ассистент, содан кейін аға оқытушы болып қызмет жасайды.
Қостанай жылдары – университеттік жоғары жүйелі білім алып, оқытушылар
институтында азаматтық санасының қалыптасу жылдары, әрі Отан тарихын
тоталитарлық идеология барынша бағындырып, зорлықпен бұрмалаушылық кезеңін
көзімен көріп, іс жүзінде бетпе-бет кездесіп, ұлттық мүддеге қызмет етуге
талпынған көзі ашық, көкірегі теңдікті аңсаған азаматқа тарихи сын, шыңдалу
кезеңі болды. Ғылымдағы ізденіс жолы университет қабырғасынан басталып,
оқытушылық еткен кезде өлкетану, Қостанай-Торғай өлкесіндегі революциялық
қозғалыстар тарихын зерделеуді қолға алған ғалым отандық тарихтың қойнауына
терең бойлау, сан қырына жіті үңілу, оның тылсым құпияларын ақтару мақсаты
бар болмысын билеген тұста ғылым ордасы Алматыға ауысады.
1. 2 Академик Манаш Қозыбаевтың ғылымды ұйымдастыру және қоғамдық қызметі
ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылымның мәртебесі өрлеген тұста өмірлік
бағдарын ғылымнан іздеген жан Алматыға ауысады. ҚазКСР Ағарту
министрлігінің қызметін ауыстыру жөніндегі бұйрығына сәйкес М. Қозыбаев
1958 жылдың қыркүйегінен бастап Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық
Комитеті жанындағы Партия тарихы институтының партия тарихы секторының аға
ғылыми қызметкері болып қабылданады [27, 16 б.]. Институтқа ұстазы академик
Серікбай Бейсембаевтың шақыртуымен келген ол осында 16 жыл үздіксіз қызмет
етеді. Институт негізінен Орталық Комитетапсырысын орындайтын, марксизм-
ленинизм шығармаларын аударумен, пленум, сьездерге арнайы басылымдар
дайындайтын. Ғылыми салада негізінен партия тарихы мен құжаттар жинақтарын
шығарумен айналысатын. Сондай-ақ, мұнда басты назар Коммунистік партия
тарихы очерктерін дайындауға аударылатын да, барлық бөлім қызметкерлерінің
ғылыми жұмыстары соның тарауларына қарай анықталатын.
Институтта аға ғылыми қызметкерліктен бастаған ол, партия тарихы
құрылысы бөлімінің меңгерушісі, Институт ғылыми хатшысы, редакциялық алқа
хатшысы, партия ұйымының хатшысы т.б. қызметтерді атқара жүріп, институттың
барлық ғылыми және қоғамдық өміріне араласады. Партия тарихы секторының аға
ғылыми қызметкері М. Қозыбаев Очерктің ХІІ тарауын Қазақстан Коммунистік
Партиясы Ұлы Отан соғысы кезеңінде (1941-1945 жж.) Ғ. Әбішевпен бірге
дайындайтын автор болып бекітіледі. Сонымен қатар, Д. Исқақова, Е.
Құлыбаев, Н. Нейцтермен бірге Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында деген
үш томдық құжаттар мен материалдар жинағының, Совет Одағының батырлары –
қазақстандықтар анықтамалығының орындаушысы болып бекітіледі [27, 16 б.].
Міне, осылайша М. Қозыбаев Отан соғысы кезіндегі Қазақстан тарихын,
Қазақстан Коммунистік партиясының соғыс жылдарындағы басшылық ролін
зерттеуші болып қалыптасуының алғы шарттары пайда болады.
1962 жылы Манаш Қабашұлы С. Бәйішевтің жетекшілігімен Қазақстан
Компартиясының Ұлы Отан соғысы кезінде өнеркәсіп пен транспортқа басшылық
жасаудағы тәжірибесі деген тақырыпта кандидаттық диссертация, ал 1969
жылы Қазақстан Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында деген
тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1969-1973 жылдар аралығында Партия
институтының сектор меңгерушісі болып тағайындалып, бұл қызметті 1974 жылға
дейін атқарады. 1971 жылы оған профессор атағы беріледі. Қазақстан-майдан
арсеналы атты монографиясы үшін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы сыйлықты иеленеді
және Бүкілодақтық конкурстың екінші дәрежелі сыйлығын алады. Ал 1973 жылы
тарих ғылымдарын дамытудағы жетістіктері үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің
Құрмет қағазымен марапатталады [28, 12 б.].
Парттарихы институтында Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихы,
партия тарихы саласына маманданған М. Қозыбаев кандидаттық, докторлық
диссертацияларын қорғап, Компартия Казахстана в период Великой
Отечественной войны (1941-1945 гг.), Қазақстан – майдан арсеналы,
Партияның алтын қоры атты қадау-қадау монографиялық еңбектерін жазды.
Талантты ғалым ретінде бүкілодақтық көлемде жазылған сүбелі еңбектерді
жазуға қатысты.
З.А. Голиковамен бірлескен авторлықтағы кітаптың жоғарғы жақтың
тапсырмасы бойынша бірнеше рет талқылануға түсіп, олардың ғылыми қызметі
қатаң бақылауға алынғандықтан М. Қозыбаевтың басқа қызметке ауысуына тура
келеді. Парттарихы институтында С.Б. Бейсембаев, П.М. Пахмурный, Г.Ф.
Дахшлейгер, Ш.Я. Шафиро, Х.Ғ. Айдарова, С. Құрманбеков, Ө. Малыбаев, М.
Әбдіхалықов, Ә. Мұхтаров секілді еңбекшіл тарихшылар ортасында ғылыми
жұмыстарға әбден төселіп, ғалым ретінде толығымен қалыптасып үлгерді.
Жеке басқа табыну идеологиясы қайта жанданған ХХ ғасырдың жетпісінші
жылдарының басында, 1974 жылы қыркүйекте Алматы малдәрігерлік институтының
кафедра меңгерушілігіне ауысады. Институттың КОКП тарихы кафедра
меңгерушісі М. Қозыбаев мұндағы негізгі мамандық тарих пәні болмаса да,
оның дәрежесін көтеруге, студенттердің жадына Отан тарихының қыр-сырын
жеткізуге күш салады. Өзін ғылым жолынан тайдырмақ болғандарға ғылымға шын
берілгендігімен дәлелдеуге тырысады. Ғылыми шығармашылығының басты өзегі
Отан соғысы тақырыбын тасада қалдырмаған М. Қозыбаев 1975 ж. Кеңес халқының
Ұлы тарихы даңқты Жеңісінің 30-жылдығына және бүкілодақтық КПСС-тің ХХV
сьезі және қазіргі таңдағы партияның аграрлық саясатындағы өзекті
мәселелері тақырыбында жоғарғы оқу орындары оқытушыларының
конференцияларын ұйымдастырып, онда толғағы жеткен мәселелерді көтереді
және оның зерттелу тарихын, тарихнамасын талдайды. Осы институтта М.
Қозыбаевтың бастамасымен практикаға ене бастайды. Бұл өз мамандығына, өз
пәніне деген құштарлықтан туған батыл қадам еді.
Өзінің педагогикалық қызметін 1978 жылдан бастап С.М. Киров атындағы
Қазақ мемлекеттік университеті жанындағы қоғамдық ғылымдар
меңгерушілігімен жалғастырады. ОБЖ институтында бірнеше жылдар бойы Ұлы
Отан соғысы тарихы және Қазақстанның тарихнамасы мәселелері бойынша арнаулы
курстан дәріс оқиды. Келесі жылы Ғалым Академиясының корреспондент мүшесі
болып сайланады және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіне шақырылды.
М. Қозыбаевтың ағартушылық қызметі сан-салалы. Бүкілодақтық Білім
қоғамына мүшеліктен бастап, Қостанай қалалық бөлімін басқарып, облыстық
бөлімше Басқармасының төралқа мүшесі болады. Білім қоғамының белсенді
мүшесі ретінде респбликада саяси және ғылыми білімдерді таратуға араласса,
ал 1976 жылдан бастап қоғам жанындағы редакциялық-баспа кеңесінің (РИСО)
төрағалығын атқарады. Кеңестің басты міндеті: билік саясатының өзекті
мәселелері; ғылым мен техниканы дамытуға қатысты тақырыптық әдебиеттерді
шығару; республикадағы лекциялық насихат пен үгіт жұмыстарын ұйымдастыруға
әдістемелік көмек; баспа өнімдерінің сапалы шығуына көңіл бөлінді;
лекторлық шеберлікті көтеру мақсатында шағын кітапшалар мен үгіт
жұмыстарында техникалық құралдарды пайдалану методологиясын ұсынады.
Академик М. Қозыбаевтың ғылыми-ұйымдастырушылық қызметінің белесті
кезеңдерінің бірі – Қазақ энциклопедиясы бас редакциясымен байланысты.
Тұңғыш қазақ энциклопедиясының Бас редакторы академик М.Қ. Қаратаевтың
тұсында 1972 жылдан бастап шығарыла бастаған әмбебап Қазақ совет
энциклопедиясы 1978 жылы толығымен оқырман қолына тиеді. М. Қозыбаев
басшылыққа келгеннен кейін 12-томдық ҚСЭ жалғасы ретінде сұлбасы алдыңғы
жылдары дайын болған Қазақ Советтік Социалистік Республикасы атты
энциклопедиялық анықтамалық (қазақ және орыс тілдерінде), бір томдық
Алфавиттік пән-есім көрсеткіші шықты. Сөйтіп 1982 жылы он бес томдық
тұңғыш әмбебап энциклопедияны басып шығару жұмысы ойдағыдай аяқталады.
Сондай-ақ Русско-казахский словарь, Алматы, Алма-Ата, Қазақ ССР,
ҚазССР, Ч.Ч. Валиханов, Ол кім? Бұл не? деген энциклопедиялық
әдебиеттер шығарылды.
Оқырмандар қолына 1978 жылы тиген 12 томдық және 1980 жылы шыққан
энциклопедиялық анықтамалықтарда жіберілген қателіктер туралы ОК Үгіт және
насихат бөлімі дайындаған Қазақ совет энциклопедиясында жіберілген
қателіктер анықтамасы бойынша дайындаған жауабында М. Қозыбаев Казахская
ССР анықтамалығын баспаға жіберуде идеологиялық бөлімнің қойған
талаптарына сәйкес туындаған қиындықтар туралы орыс тіліндегі жаңа
редакциясында Компартия, В.И. Ленин, лениндік саясат, экономика және
мәдениет дамуы, Қазақ социалистік мемлекеттілігінің құрылуындағы Л.И.
Брежнев ролі асыра көрсетілген; 2. Қазақ тіліндегі басылымға енген үйсін,
қаңлы шежірелері, Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы наименьшего зла
тұжырымы, зарзаман ақындары (Дулат, Шортанбай, Мұрат) шығармашылықтарына,
ХХ ғ. басындағы револоюциялық-демократиялық бағыттарға берілген бағаларға
түзету енгізіп, оған партиялық сипат беруге мәжбүр болды. Қазақ тілінде
шыққан басылымда алаштықтар Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, С. Сәдуақасов, Ы.
Мұстамбаевтың фамилияларын да қысқартуға тура келгендігін жазады. Бірақ бұл
түзетулермен өзінің де, редакция алқасының келісе алмайтындығын айтады [27,
17-18 б.].
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясының алғашқы томы саяси және ғылыми
әдебиетте тоқырау деп айдар тағылған кезеңде жарық көргендіктен, бүгін
заман биігінен саралайтын болсақ, белгілі дәрежеде сол дәуірдің талаптарына
жауап бергені анық [29, с. 4].
М. Қозыбаев Қазақ энциклопедиясының жұмысын жақсарту мақсатында
Қазақстан КП ОК және Д.А. Қонаевтың жеке атына мемлекет тарапынан көмек
көрсетілуін сұрап бірнеше рет өтініш жасайды. Сол өтініштерінің нәтижесінде
1983 жылы және 1985 жылы Бюрода арнайы Қазақ энциклопедиясы туралы арнайы
мәселелер қаралып, оң шешімін табады.
Сонымен қатар, М. Қозыбаев Үлкен Кеңестік энциклопедияның (БСЭ) Ғылыми-
редакциялық кеңесінің мүшесі де болды.
Академик М. Қозыбаевтың ағартушылық қызметінің келесі қыры – ақпарат
құралдары (радио, телевидение) арқылы ғылыми білімдерді насихаттау мен
оларда берілетін тарихи-саяси бағыттағы хабарларға ғылыми кеңесші болуынан
көрінеді. Бұл салада ол алғаш рет Аманкелді Иманов туралы Халық батыры
құжатты фильмінің ғылыми кеңесшісі болды, әрі осы аттас оқу диафильмнің
сценарийіне пікір жазады. М. Қозыбаевтың ғылыми басшылығымен 1985 жылы
шыққан Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945) атты 40 сериялық
бейнефильмінде республиканың әлемдік тарихтың ең бір жауапты кезеңіндегі
нақты орны және маңызы бейнеленді. Осылармен қатар қолдан жасалған
ашаршылықтың шынайы мәнінен хабар беретін Ұлы Жұт, республика қоғамдық
өмірінде басшылықта болып, жетекшілік жасағандар туралы Бірінші, Ғылым
академиясы, оның тұңғыш президенті Қ. Сәтпаевқа арналған құжатты
фильмдердің дайындалуына қатынасты [27, 18 б.].
1986 жылы ғылыми-практикалық қызметі және қоғамдық өмірге белсене
араласқаны үшін Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері құрмет
атағын иеленеді. Осы жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының Президиумының
проблемалық кеңесінің мүшелігіне сайланады және Қазақ КСР Ғылым академиясы
Президиумының ғылым мен техника жөніндегі комиссияның төрағалығына
тағайындалады. 1986 жылдың наурызынан М.Қ. Қозыбаев Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих, археология және этнография институтында қызметке келіп, тарихнама
және деректану бөлімінің меңгерушісіне сайланады.
1987-1990 жылдары М. Қ. Қозыбаев бөлім қызметкерлерімен Социалистік
Отанды қорғау мәселелерінің тарихнамасы және Ұлы Отан соғысының алғашқы
кезеңіндегі Қазақстан (22 маусым 1941 ж.- 18 қараша 1942 ж.) атты жаңа
ғылыми - зерттеу жұмыстарына тартылады. Зерттеу нәтижелері баспасөз
беттерінде жарық көрді. Ш.Ш. Уәлихановтың 5 томдық шығармалар жинағының 1-2
және 5 томдарының редакция алқасының құрамында болды.
Ғалым газет-журнал редакциялары ұйымдастырған пікір-таластарға белсене
қатысып, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргін мәселесі, буржуазияшыл-ұлтшыл
атанған Алаш партиясы, осы Алаш партиясына қатысты Қазақ, Сарыарқа
газеттерінің, Абай журналының, Үш жүз партиясының тарихы сияқты өзекті
тақырыптарды зерттеу төңірегінде пікір алмастырды. Қазақ этногенезі,
Қазақстан территориясындағы қуатты мемлекеттер, ауыл шаруашылығын
ұжымдастыру, Қазақстанда Голощекиннің басшылығымен жүргізілген Кіші Қазан
идеясының зерттелінбей отырғандығын, келешекте осы мәселелерді қолға алу
қажеттігін көтерді [28, 13 б.].
М. Қозыбаев сонымен бірге ғылыми-көпшілік мерзімді баспасөз орындарымен
де тығыз байланыста болды. Мысалға, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
Академиясының хабарлары (қоғамдық ғылымдар сериясы), ҰҒА хабаршысы,
Ақиқат, Қазақ тарихы журналдарының және басқа да басылымдардың
редакциялық алқасының мүшесі әрі тұрақты авторы, Қазақстан – Заман
газетінің құрылтайшысы әрі авторы болды. Академик ХХ ғасыр басындағы тарихи
публицистика дәстүрін жалғады, тарихи ғұмырнама жанрында Саяси портреттер
галереясын тарихи негізде жасауымен танылды.
М. Қозыбаевтың басшылығымен қазір Қазақстанға ғана емес, шетелдік
ғылыми қауымға да кеңінен танылған Институттың арнайы ғылыми басылымы Отан
тарихы журналы 1998 жылдан бері шығарылып, ондағы берілген ғылыми-көпшілік
мақалалар өз оқырмандарын тауып келеді.
Академик Манаш Қабашұлының ғылыми, ғылыми-ұйымдастырушылық
қасиеттерінің барынша танылған тұсы – Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институты директоры болып қызмет атқарған жылдары.
М. Қозыбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының 1988 жылғы 2 маусымынан
бастап Тарих, археология және этнография институтының институт директоры
міндетін уақытша атқарса, ал 19 маусымында институт директорының қызметіне
сайланып, 2002 жылдың қаңтарының аяғына дейін осы қызметті атқарды. Ол бұл
қызметте жүріп өзін білікті басшы, ұйымдастырушы ретінде көрсете білді.
Институттың даму тарихында өзіндік терең із қалдырған аса көрнекті
ғалымдар С.В. Юшков (алғашқы директор), А.М. Панкратова – 50-ші жылдары
жазаланған қазақ тарихшыларының шынайы жанашыры, Б.Д. Греков, Н.М.
Дружинин, М.П. Ким және т.б. көп еңбек сіңірді. Сондай-ақ Қазақстан
тарихшыларының алғашқы да даңқты буыны: Е.Б. Бекмаханов, Б. Сүлейменов,
Ә.Х. Марғұлан, В.М. Шахматов, Н.Г. Аполлова, С.Н. Покровский, А.Н.
Нүсіпбеков – 27 жыл институтты басқарған, Р.Б. Сүлейменов, Б.А. Төлепбаев
сынды ғалым-басшылардың қатарында академик Манаш Қабашұлының есімін ерекше
атап көрсетуге болады.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының соңындағы қайта құрулар мен 90-шы
жылдардың басындағы өтпелі кезең жалпы Қазақстан үшін, оның экономикалық,
әлеуметтік, мәдени дамуында аса бір қиын кезеңді бастан өткізгені мәлім.
Осы мезгілде институт басшылығына келген М. Қозыбаев институт
қызметкерлерін Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін зерттеуге жұмылдыра
отырып, тарих ғылымының қоғамдағы орнын айшықтайтын түбегейлі зерттеулер
жүргізілді. Институт ғалымдарының күш-жігерімен тарих ғылымының маңызды
қағидалары жасалды, ақтаңдақтар қалпына келтіру, қазіргі дүниедегі
Қазақстанның орны мен рөлін айқындау бағытында үлкен ізденістерге толы
бастамаларға жол ашты.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарының алғашқы онжылдығында академик М.
Қозыбаев басқарған Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтында зерттеу жүргізілген басым ғылыми бағыттар:
– қазақ мемлекеттілігінің пайда болу тарихы;
– қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихы;
– Қазақстан Республикасының тарихының әлеуметтік-саяси және
экономикалық өзекті мәселелері;
– тарихи демография;
– тарихи зерттеулердің тарихнамалық және методологиялық мәселелері.
Ғылыми нәтижелері мен табыстары:
– көне және ортағасырлардағы Қазақстан территориясында пайда болған
мемлекеттердің тарихы зерттелді;
– қазақ халқының ортағасырлардағы этникалық территориясының
қалыптасуы;
– қазақ халқының этногенезінің негізгі мәселелері зерттелді;
– ұлттық тәуелсіздік үшін жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының
азаттық күресінің тарихи ақиқаты қалпына келтірілді;
– Қазақстанның Ресейге қосылуы жөніндегі жаңа тұжырымдар жасалынды
(қосылуы, жаулап алу, казактар мен шаруалардың отарлауы);
– көрнекті мемлекет қайраткерлерінің, халық батырларының қазақ
халқының ұлттық тәуелсіздігі үшін күрескен ерлердің есімдері
ақталды;
– ХVІІІ-ХХ ғ. бас кезіндегі Қазақ халқының Ресей империясына қарсы
ұлт-азаттық күресі жөнінде жаңа концептуалдық жағынан қарастырған
тұжырымдар жасалды;
– ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы қазақ қоғамының қоғамдық өмірі;
– ХХ ғасырдағы Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үрдістер
зерттелді;
– ХХ ғ. 20-30-шы жылдарындағы Қазақстанның дәстүрлі құрылымдарын
өмір сүруі мен трансформациялануының әлеуметтік-экономикалық
аспектілері мен оның зардаптыр жан-жақты зерделенді;
– ХХ ғ. 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдар басындағы
Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен аштықтың обьективті тарихын
зерттеу жүзеге асырылды;
– Қазақстан тарихындағы ақтаңдақтарды жою жөніндегі арнайы ғылыми
бағдарлама даярланып, жүзеге асырылды;
– Республикамызда кеңес кезеңнен кейін тұңғыш рет Көне дәуірден
бүгінгі күнге дейінгі Қазақстан тарихы. Очерктер және Қазақстан
тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) академиялық бестомдықтың 3-
томы басылып шықты [27, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz