АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН ӨТЕТІН СОТ ІСІНЕ ПРОКУРОРДЫҢ ҚАТЫСУЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Алқабилер институтын құрудың құқықтық және әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Алқабилікке кандидаттарға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Алқабилердің қатысуымен алдын ала тыңдау
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . .23
1.4 Алқабилердің қатысуымен соттың істі талқылау
ерекшеліктері ... ... ...25
2 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНДАҒЫ СОТТА
ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ..31
2.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қадағалау сатысындағы сотта іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН ӨТЕТІН СОТ ІСІНЕ ПРОКУРОРДЫҢ
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
3.1 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот ісіне прокурордың қатысуының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізудің жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда демократиялық даму, сот
билігі жүйесін нығайту мақсатында бұрынғы дана, шешен билеріміздің өнегесін
жалғастыра отырып, еліміздің сот жүйесіне алқабилер институтын енгізу –
заман талабына сай маңызды мәселеге айналды.
Еліміздің біршама талқылаулар мен пікірталастардан кейін Алқабилер
туралы алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу
мәселелесі бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдардың
қабылдануы мен олардың жүзеге асырылуының еліміздің құқықтық өмірі және сот
жүйесі үшін ерекше маңызды.
Қай кезде де алдымен мәселе туады. Сонан соң оны талқылау басталады.
Сол айтқандай, бізде біраздан бері алқабилер соты пікірталастың тақырыбы
болып, ақыры бір шешімін тапқандай болды. Біреулер англо-саксондық үлгі
дұрыс десе, енді біреулер құрылықтық үлгіні мақұл көреді. Ұзақ талылаудан
кейін өз жағдайымыз бен ерекшелігіміз ескеріліп, екіншісі таңдалды. Сөйтіп,
Алқабилер туралы арнайы заң қабылданды. Ол заң 2007 жылдың басынан бастап
қолданысқа енгізілді.
Көзі ашық көкірегі ояау азаматтардың бәрі білетіндей, дамыған,
өркениетті елдердің қай қайсысында да алқабилер институты жұмыс істейді.
Мұндағы басты мақсат – қылмыстық істерді қарағанда сот төрелігінің
мейілінше объективті және әділетті болуын қамтамасыз ету және оған бұқара
халықтың өзін қатыстыру болып табылады.
Демократиялық және құқықтық мемлекет құрып, қалыптастыруға бағыт алған
біз де қоғамның мұрат-мүддесіне қызмет ететін мұндай өнегелі істен еш
қалмауымыз керек. Басқаны айтқанда, мынау тұрған көршілес Ресейдің өзінде
алқабилер институтын енгізу 1993 жылдан бастап қолға алынды. Алдымен елдің
алты аймағында сыналып, байқалды. Солай тәжірибеден өткізіліп барып күшін
енді. Біздегі әрекет те сол үрдістердің жалғасы іспеттес.
Сот заседательдері деген кеңес заманында болған. Бірақ ол кездегі
заседательдер мен қазіргі алқабилердің арасында үлкен айырмашылық бар.
Жалпы кеңес заманында соттың өзі партияның қолындағы құралы сияқты
болып келді ғой. Қазір биліктің тәуелсіз жеке тармағына айналған сот еліміз
бағдар ұстаған құқықтық қоғам орнатуда үлкен рөл атқаратындығы анық.
Бүгінде халықтың сотқа деген сенімі артып келеді. Осыған орай, сотқа
халық өкілдері – алқабилерді қатыстыру қазіргі уақыт талабынан туған дұрыс
қадам. Бүгінгі күнде өзін демократиялық қоғам ретінде таныған әрбір ел өз
ішіндегі мемлекеттік құрылымдардың демократиялық талаптарға негізделіп
жұмыс істеуін қалайды. Ал, бұл мәселеде ұтымды және тиімді механизмдерге
негізделген сот ісін жүргізу маңызды және негізгі рөл атқарады. Сондықтан
алқабилер институтының сот құрылымдарына енуі біріншіден, құқықтық
мемлекеттің демократиялық қадамдарына зор кепілдік беретіні айқын. Ал, өз
кезегінде алқабилер сот ісіне араласып, әр қылмыстық істердегі айғақтарды
екшелеп, қылмыстық жауапкершілікке тартылғандардың қаншалықты кінәлі
екендігін немесе кінәсіз екендігін анықтап, істің әділ шешілуіне ықпал
ететін институт болуы тиіс. Екіншіден, сот реформасындағы бұл қадам сот
құрылымдарының тәуелсіздігін одан әрі нығайта түседі. Алайда, алқабилер
институтын енгізу Конституцияға, қылмыстық кодекс пен Қылмыстық істер
жүргізу кодексіне, сондай-ақ Алқабилер туралы арнайы заң қабылдануымен
шешіле салмайды. Ең алдымен бұл мәселені құқықтық тұрғыда шешу қажет,
сонымен бірге оның әлеуметтік-экономикалық мазмұнын зерделеп, оның жұмыс
істеуінің Қазақстанға барынша сәйкес келетін жолдарын анықтау ләзім. Мұның
өзі өз кезегінде қазіргі қол жеткізген құқықтық реформаның жетістіктеріне
нұқсан келтірмеуі тиіс. Алқабилер туралы заңға сәйкес, еліміздің сот
жүйесіне алқа билер енгізу 2007 жылдың қаңтар айынан бастап күшіне енді.
Заң жобасы ел қалаулыларының талқысына түскен күннен бастап-ақ, түрлі пікір-
таласқа ұшырағаны жұртшылыққа мәлім. Бұл пікірталаста қарсы болғандардың
үні бәсеңдеу шыққанын да жақсы білеміз. Көпшілік қолдады. Алайда Алқа
билерінің жұмыс істеу тәртібіне қатысты континентальды, не классикалық
үлгісін таңдау мәселесі екі жақты тартысқа түскен еді. Қалай болғанда да,
мамандар қазір бізге континентальды үлгінің тиімдірек екендігін айтып,
соған тоқталды. Елімізде сот жүйесін жетілдіру, сот процестерінің
ашықтығын, сот ісін қарау сапасын арттыру мақсатында реформалар қалыпты
деңгейде жалғасып келеді. Соның бір көрінісі ретінде, біршама талқылаулар
мен пікірталастардан кейін Алқабилер туралы және Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен
қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу туралы заңдарының қабылдануы. Мұны сот
жүйесіндегі реформаларды дамытуда жүзеге асырылып жатқан өте маңызды шараға
жатқызуымыз қажет.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тарихи және қазіргі заманғы тенденциялар аясында алқалық сот қызмет етуінің
отандық теориясы мен тәжірибесіне талдау жасау.
Осы мақсатқа орай алға мынандай міндеттер қойылды:
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істерінің тиімділігін
қарастыру;
- алқабилікке кандидаттықа қойылатын талаптарды талқылау, нақтылау;
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істеріне прокурордың
қатысуының ерекшелігін зерделеу;
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істерінде прокурордың рөлін
анықтау;
- прокурордың қызметі мен құзіреттілігін нақтылау.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысының
теориялық негіздерін алқабилердің тарихын А.Ф.Кони, С.З.Зиманов,
М.С.Сапаргалиев. С.Ф.Ударцев, М.А.Чельцов т.б. белгілі заңгер-ғалымдар
зерттеген. Өзекті мәселелердің шеңберін анықтауда Қазақстан ғалымдарының
атап айтқанда, К.Х.Халиков, Б.Х.Төлеубекова, Г.С.Сапарғаливтың,
М.Ч.Когановтың, Қ.А.Мамидың, А.Н.Ахпановтың, О.К.Копабевтың,
Т.С.Сәрсенбаевтың, Д.С.Чукмаитовтың және А.Н.Ағыбаевтың ұсыныстары және
ғылыми еңбектері шешуші рөл атқарды. Сондай-ақ, диплом жұмысының теориялық
негізі ретінде Конституция мен Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық
тарихы мен теориясына, қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу, заңи
статистика, криминология ғылымдарына қатысты арнайы ғылыми әдебиеттер
пайдаланылды.
Зерттеудің әдістемелік негізі теория мен тәжірибе бірлігінің
диалектикалық принципіне сүйенеді, атап айтқанда оның құрамына салыстырмалы-
құқықтық, тарихи және формальды-заңи әдістер кіреді. Қолданыстағы заңнаманы
зерттеу барысында талдау және жинақтау әдістері бірлікте қарастырылды,
сонымен қатар жұмыста нақты әлеуметтік сауалнама әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі алқабилердің қатысуымен сот ісін
жүргізуге прокурордың қатысу тәртібі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні алқабилердің қатысуымен сот ісін
жүргізуде прокурордың рөлін нақтылау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, жеті
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Алқабилер институтын құрудың құқықтық және әлеуметтік мәселелері
Бүгінгі таңда демократиялық даму, сот билігі жүйесін нығайту мақсатында
бұрынғы дана, шешен билеріміздің өнегесін жалғастыра отырып, еліміздің сот
жүйесіне алқабилер институтын енгізу – заман талабына сай маңызды мәселеге
айналды.
Алқабилер институтын енгізу мүмкіндігі Қазақстан Республикасы
Конституцияның 75-бабының 2-бөлігінде: Заңда көрсетілген жағдайларда
қылмыстық сот ісін жүргізу алқа заседательдерінің қатысуымен жүзеге
асырылады [1].
Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында елімізде сот
билігін алқабилердің қатысуымен жүзеге асыру керектігін міндеттеп атап
өткен болатын.Сотталушының, айыпталушының кінәлі немесе кінәсіздігін
анықтау мәселелерін қарау кезінде кәсіби судья мен алқа заседательдері
бірігіп жүзеге асыру үшін алқабилердің қатысуымен өтетін соттың құрылықтық
жүйесі Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 2-тармағына
сәйкес енгізілді.
Ал, Қазақстан Республикасы үшін құрылықтық және классикалық үлгілерді
саралай отырып, шетел үлгілерін нақ солай көшірмей, біздің қоғамымыздың
ерекшеліктеріне лайықты, қолайлы жүйені таңдау маңызды. Бұл жөнінде
еліміздің белгілі заңгерлері бұқаралық ақпарат құалдарына сан рет
пікірлерін де білдірді.
Жалпы, әлемде сот ісін жүргізудің бірнеше үлгілері бар екендігін бізге
мәлім. Олардың қатарына: классикалық немесе англо-американдық, франко-
германдық немесе құрылықтық үлгілерді жатқызуға болады. Бұл ретте құқықтық
жүйесінің дамуы жөнінен көптеген шетел мемлекеттерінде алқабилер соты
тиімді түрде жалғасын тауып келеді. Австралия, Дания, Бельгия, Испания,
Норвегия, Швейцария секілді елдерде құрылықтық жүйе бойынша іс қараудың
тәсілдері пайдаланылуда.
Әлемдік тәжірибелерге сүйенсек, бүгінде кейбір елдер алқабилер сотының
классикалық үлгісінен бас тартуда. Мысалы, Францияда халық
заседатаельдерінің өзіндік мәні болса да, іске шеффендердің құқығында
(кәсіби судьямен бірыңғай алқа) қатысуы орын алған. Германияда жеке
шеффендердің ұлттық институты құрыла отырып, аудандық соттарда судьямен
бірге халық өкілдері де алқа заседательдері құқығында емес, алқа
заседательдерінің қатысуымен қаралады деп көрсетіледі.
Ұзақ пікірталастар мен талқылаулардан кейін біздің еліміз үшін
құрылықтық жүйе лайық деп табылды. 2006 жылғы 16 қаңтарда Алқабилер
туралы Заңға қол қойылды. Ол Заң 2007 жылғы 1 қаңтардан қолданысқа енеді.
Алқабилер соты дегеніміз – заңды басшылыққа ала отырып, өзінің ішкі
сенімі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның кінәлі не
кінәсіздігі туралы ар-ұятқа жүгіне отырып кесім шығаратын халық өкілдерінің
соты болып табылады. Ресей ғалымы М.И.Календаров: Алқабилер тікелей сот
актісін шығаруға қатыспайды, олар оны жазбайды және оған қолдарын қоймайды
бірақ қылмыс жасаудағы айыпталушының кінәлі немесе кінәсіздігі тураы ішкі
сеніммен кәсіби судьяның қатысуынсыз өз бастамаларымен кесім шығарады -
деп көрсетеді. Яғни, ар-ұятқа сүйене отырып, өзінің көзқарастары мен
өмірлік тәжірибесінің негізінде шығарады.
Жалпы, алқабилер деп тиісті ценздік жағдайлардағы талаптар сақталған,
қабылданға тізімдегі адамдар санынан тұратын, таңдалып, тағайындалатын
тұлғалар тобын айтуға болады. Алқабилерді тағайындау мәселесі де терең
қарастыруды талап етеді.
Билер мемлекеттік тілді толық меңгерген, жоғары зерделі, ойлы, жан-
жақты, білімді, өмірден түйгені мол, ұйымдастырушылық қабілетке ие,
парасатты, шешен әрі жасанды мінез-құлықтан жат, жалған әрекеттерге жол
бермейтін, өз міндетіне жауапкершілікпен қарайтын, ел мүддесін ойлайтын,
тиісті тексерістен өткен тұлғалар болуы қажет.
Алқабилер міндетін атқару - әрбір тізім бойынша тағайындалған азаматтың
міндетті борышы. Сондықтан әрбір сайланушы алқаби әділ сот билігін жүзеге
асыруға өз үлесін қосып, мемлекет тарапынан жүктелген міндетке құрметпен
қарауы керек.
Былтырдан бастап Қазақстанның сот жүйесіне алқа билер институты
енгізіліп, құқықтық реформа жолындағы қадамдар одан әрі жалғасуда. Ел
азаматтарының конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамсыз етудегі
демократиялық жаңа үрдіс пайда болды. Ендігі мәселе халық өкілдері тоғысқан
алқа билер сотын әділеттіктің алдаспанына айналдырып, оның құрамын жаны да,
ары да таза, өмірлік білімі мен тәжірибесі мол адамдармен толықтыруға кепіл
тіреледі.
Елімізде алқа билер институты енді ғана қолға алынып жатқандықтан,
кемшіліктердің кездесуі әбден мүмкін. Көш жүре түзеледі демей ме? Өз
арнасына түскеннен кейін олқылықтардың орны әлі-ақ толығып кетеді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот жүйесін құру мен басқару саласында
сот реформасы жедел қарқынмен жүргізіліп келеді. Соның бір дәлеліндей алқа
билер институтын енуі сот билігінде демократиялық қадам жасаудың негізі
болып табылады.
Алқа билер сот – отандық әділсот тарихындағы елеулі жаңалық. Бұл
-халықтың сот билігіне араласудың бірден бір мүмкіндігі. Сондықтан бұған
ерекше көңіл бөлініп, конституциялық норманы іске асыру барысында біраз
жұмыстар атқарылды. Оның үстіне сот ісіне халық өкілдерін қатыстыру және
оған көпшіліктің бақылауын ұйымдастыру демократиялық қоғамның бір көрінісі.
Алқа билер жүйесі жаңа әрі күрделі нысандағы институт. Мұндай институт
сыртқы әсерлерден тәуелсіз болуы шарт. Ол мемлекет пен халық ортасындағы
көпір, сондықтан елімізде билікті жүзеге асыруға азаматтарды тарту қоғамды
демократияландыру тәсілдерінің бірі. Осы институт субъектісі болып
табылатын алқа билер істерге қатысу кезінде судьямен бірдей тең құқықтарға
ие болады. Тарихтан бастау алатын билер соты көне заманнан жалғасын тауып
келеді.
Конституцияда көзделген сот әділдігін алқабилердің қатысуымен атқару
қағидатын іс жүзіне асыру алдымыздан міндет болатын. Осыған байланысты
қылмыстық құқықты одан әрі ізгілендіру мақсатында алқа билердің әлемдік
тәжірибедегі озық үлгілері жете зерттеліп біздің құқықты одан әрі
ізгілендіру мақсатында алқа билердің әлемдік тәжірибедегі озық үлгілері
жете зерттеліп, біздің қоғамға лайықтысын таңдап алуда көптеген ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар ұйымдастырылды. Ерекше бір атап айтар жәйт – Елбасының
қалауымен алқа билер деп термин сөздің құқықтық заңнамалардан түпкілікті
орын алуы. Ана тілімізде ғасырлар бойы қаыптасып, билер соты құрылған
ежелгі заманнан бері жадымызда жатталып, әбден құлақсіңді болған алқа
және билер деген екі сөздің бірігіп, бір атауға айналауы халықтың
көңіліне қонымды, жүрегіне жылы тиді. Өйткені, Қазақ елінің қоғамында билік
айтуға қақысы бар әр талапкердің алқалы отырысқа қатысуына билер соты
ешқашан шектеу қоймаған.
Бұл термин присяжный, заседатель деген қажеттілігі алғаш рет 1998
жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына енгізілген
өзгерістерде қылмыстық істерді алқа билердің қатысуымен қарау көрсетілген
еді.
Соның негізінде жан-жақты сарапталған ұсыныс-пікірлер мұқият
талқыланып, Алқа билер туралы заңның жобасы 2003 жылы-ақ дайын болды.
Дегенмен, бұл мәселе бойынша белгілі бір тұжырымға келу әлі ерте болатын.
Ол үшін алдымызда алқа билерге тән екі үлгінің бірін таңдап алу
жауапкершілігі тұрды. Еліміздің сот тарихына көз жүгірткен адам кеңестік
дәуірде халық заседательдер сот процесіне үнемі араласқанын жақсы біледі.
Ал біз өзіміз құрып жатқан құқықтық мемлекеттегі тәуелсіз сот билігінің
басты талабы ретінде, яғни адам құқықтары мен бостандығын шынайы қорғайтын,
қылмыстық құқықты барынша ізгілендіретін, кеңес заманындағы халық
өкілдеріне мүлдем ұқсамайтын алқа билер институтын көзделді. Сөйтіп,
алдымен алқа билер институтын құқықтық жағынан кең тұрғыда зерттеп, әлемдік
қолданыстағы үлгілерді кешенді түрде зерттеу еліміздегі сот жүйесін
дамытудағы құқықтық тұжырым жобасына сай жүргізілді. Алқа билер
институтының барлық елдерге кеңінен тараған құрылықаралық және англо-
саксондық үлгілерінің біздегі құқықтық жүйеге тиімді келетін тұстары мұқият
талқыланды. Алқа билер институтын жан-жақты зерттеу жұмыстары ұстанған
тұжырымды тиянақтауда зор маңызға ие болды. Әсіресе, көрші Ресеймен тығыз
байланысты болып, Республика судъяларыың үлкен тобы тағылым алып қайтты.
Бұған қоса Германия, АҚШ, Ұлыбритания; Франция сияқты елдердегі қылмыстық
сот ісіне алқа билердің қатысуын үнемі зерттеп жүрді. Осындай ауқымды
жүргізілген тындырымды жұмыстардың арқасында алқа билер сотының қызметі мен
оның сот өндірісіне беретін тиімділігі анықталды. Бұл ретте біздің елімізге
етене жақын келетін роман-гермен құқықтық жүйесінің неғұрлым үйлесімді
екені тарихи тұрғыдан тағы бір дәлеледенді. Өйткені, осы жүйедегі
мемлекеттің бірі Фрнация алқа билердің құрылықаралық үлгісін ұстанады. Бұл
елдегі сот өндірісіндегі қылмыстық істерді жеребе арқылы анықталған тоғыз
алқа билер және кәсіби үш судья қарайды. Сот шешімі алқа билердің және
судьялардың қатысуымен кеңесу бөлемсінде көпшілік дауыспен қабылданған соң,
сот тергеуінің нәтижесі бойынша сотталушының кінәсі толық анықталып, оған
тиісті үкімін шығарады. Мысалы Франциядағы алқа билерді сот ісіне
қатыстырудың үлгісі бір жағынан сот әділдігін атқаруға халық өкілдерін
қатыстыруға толықтай мүмкіндік туғызып, оны бақылауды өздері қамтамасыз
етеді. Ал екінші жағынан соттың кәсіптік деңгейі мүлтіксіз сақталады.
Нәтижесінде сот шешімінің заңды әрі негізді болуына кепілдік береді.
Аяғында Жоғары сот пен Әділет министрлігі дайындаған алқа билердің
құрылықаралық үлгідегі заң жобасын Президент жанындағы Демократия және
азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия мақұлдап, өмірге
жолдама берді. Сот әділдігін жүзеге асыруды әртүрлі деңгейдегі халық
өкілдері арасынан алқа билерге лайықты азаматтарды таңдап алуды қаматамсыз
ету – ең жауапты да маңызды мәселе.
Алқабидің міндетін атқаруға кірісе отырып, өз міндеттерімді адал және
бейтарап атқаруға, сотта қаралған барлық дәлелдемелерді, дәлелдерді, істің
мән-жайын назарыма алуға, ерікті азамат және әділ адам ретінде істі өзімнің
ішкі нанымым мен ар-ожданым бойынша шешуге салтанатты түрде ант етемін.
Міне ақ қағазға қара қалам ұшымен жазылған осы ант 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының сот жүйесіне қара қылды қақ жарған кәсіби
судьялармен қатар абыройы мен ынсабы, адамгершілігі мен парасаттылығы,
иманы мен инабаттылығы алдыңғы қатарда тұратын, өмір заңы заңы бойынша ой
түйетін алқабилерді алып келмек [2, 10б.].
Алқаби – демократия қағидаларының жарық көрінісі, яғни мемлекет үшін
адам құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылады.
Қылмыстық сот процесінде алқабилердің әділдікті орнатудағы бірден-бір
қаруы – ұшқыр, таза ой, өмірлік білім мен тәжірибе, себебі таза ой
кәдуілгі қалыпты адамның парасаттылығы, қолайлы ақыл-ойы, өмірлік даналығы.
Атақты ұлы тұлға Т.Фуллер егер қаз сотталушы болса, онда түлкіге
алқабилер арасында орын жоқ, - деген. Сонда алқабилердің тоғыз қос жанары
қылмыстық сот процесінде болып жатқан адам тағдырын өздерінің ой елегінен
өткізіп қана қоймай, жалғандық пен әділетсіздікті анықтап, оны әшкерелеп,
ақиқаттың орнануына өз септігін тигізері хақ.
Қылмыстық дәлелдемелер өмірден алынады. Бұл дерексіз дәлелдер емес,
болмыс, шындық. Өмірлік білімнің арқасында тоғыз мүшеден тұратын алқабилер
шындықты өтіріктен айыруға көмектесетіні дұрыс, толыққанды нақты сұрақ қою
арқылы осы процеске қызығушылығы бар мүдделі тұлғалардың жалған
дәлелдемелер келтіруіне тойтарыс береді. Бұл әрине бір ғана ой, бір ғана
пікір.
Конституция талаптарына сай сот ісіне араласа бастайтын білімді де,
беделді азаматтардың жаңа құрылымын бірде алқа заседательдері десек, енді
бірде халық өкілдері алқа билері деп атап жүр.
Тарихтан дана халқымыздың сотсыз, түрмесіз, тіпті ешбір құқық қорғау
мекемесінсіз-ақ ғасырлар бойы кең сахарада темірдей тәртіпке ие болғаны
белгілі. Билеріміз дау-дамайды алысқа ұзатпай-ақ жалғыз ауыз сөзбен шешіп,
ақ пен қараның ара-жігін ажырата білген. Әрине, кешегі өткен би мен бүгінгі
жоғары білімді құқық қорғау қызметкерінің арасында жер мен көктей
айырмашылықтың ьар екендігін ұмытуға болмайды. Сол себептен де соңғы
жылдары көптеген беделді заңгерлеріміз бұл мәселе турасында баспасөз
бетінде өз пікірлерін ортаға салып жүр. Қылмыстық сот ісіне алқа
заседательдерінің билердің қатысуы белгіленген.
Елбасының тапсырмасы бойынша Жоғарғы Сотта алқа заседательдері
тұжырымдамасы әзірленді. Ресей, Швеция, Алмания, Франция, АҚШ және басқа да
мемлекеттердің бұл жөніндегі тәжірибелері зерттелді. Өткен тарихқа
үңілсек адамзат алқа заседательдерін бірде қолдап, бірде олардан бас тартып
отырған. Десек те, күні бүгінге дейін адам тағдырын қорғаудың одан асқан
әділ түрі табылмай келеді.
Тарих қойнауынан бастау алатын алқа заседательдері көне заманнан бері
адам тағдырын шешуге араласып, оны жөнсіз жазадан қорға отырған. Бізге
олардың екі түрі жеткен: бірі алқа заседательдерінің классикалық түрі,
екіншісі алқа заседательдерінің кеңейтілген түрде сот ісіне араласуы.
Бүгінде алқа заседательдері АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада,
Австрия, Бельгия, Дания, Ресей тағы да басқа елдердің сот тәжірибесінде
кеңінен қалыптасып отыр. Ұлыбритания мен АҚШ-та алқа заседательдері
қылмыстық іс жүргізуімен қатар азаматтық іске араласады. Ұлыбританияның
1215 жылғы Ұлы хартиясынан бастап адам тағдырын шешуге белсене араласқан
алқа заседательдерінің мол тәжірибесін күні бүгіндері әлемнің басқа
мемлекеттері де пайдаларына жаратып отыр [3, 108-110бб.].
Ресейде алқа заседательдері 1864 жылғы реформадан соң кейібір
өзгерістермен Қазан революциясына дейін сот ісінде қолданылып, 1993 жылғы
16 шілдеде қайта заңдастырылды. Ол алғашқы жылдары Ресей Жоғарғы Кеңесінің
шешімімен тоғыз өлке мен облыстардағы сот ісіне араласса, қазір біртіндеп
жаппай қолданысқа айналып келеді. Бұл елде алқа заседательдері өлкелік,
облыстық, федералды жағдайдағы қалалық соттар ісіне араласа отырып,
мемлекеттік опасыздық, қарулы төңкеріс, қарақшылық, жансыздық, зұлмат және
жауаптылықты ауырлататын кісі өлімін қарайды.
Алқа заседательдеріне қанша жастан бастап сайланады деген мәселе
төңірегінде де айтар әңгіме аз емес. Ресейде ақыл-есі түзу, бұрын
сотталмаған, сайлауға құқығы бар 25 жасқа толған азаматтар іріктелініп
алынса, бұл жас АҚШ-та кәмелетке толған 21 жас, ал Францида 30 жас деп
белгіленген. Ал біздің мемлекетімізде азаматтардың бұл іске кемеліне жетіп,
ақыл тоқтатқан 30 жастан бастап араласады.
Бұл жерде бұрыңғы соттарға халық өкілдерін сайлағандай ізбен кетпей,
керісінше бақа мемлекеттердің тың тәжірибесін негізге ала отырып, алқа
заседательдігіне өкілетті, атқарушы органдар басшыларын, олардың
орынбасарларын, заңгерлерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, ақыл-
ойы кеміс адамдарды, жасы ұлғайған азаматтарды сайламайды.
Алқа заседательдерін қылмыстық сот ісін жүргізуге араластыруды құп
санайиын көптеген заңгерлеріміз оған біздің қоғамымызда, азаматтарымыз да
біршама дайын деп есептейді. Тек оны жүзеге асыру үшін ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізіп, қаражат мәселесін шешіп алсақ жетіп жатыр. Ал
керісінше бұл іске сенімсіздікпен қарайтындар асығыстық қажет емес
екендігін айтып, сот ісіне білікті мамандар ғана араласқанын жөн деп
санайды. Алайда саяси-әлеуметтік ортаның өзгеруі, мемлекетіміздің
демократия жолындағы қол жеткізген жетістіктері және бүгінгі заман талабы
алқа заседательдерін пайдалануға барлық мүмкіншіліктің бар екендігін
көрсетеді.
Әңгімеміздің басында алқалы сот заседательдерінің екі түріне тоқтап
өттік. Классикалық англосаксон түрінде алқа заседательдері қылмыскердің
жазықты немесе жазықсыз екендігі туралы жеке шешім қабылдайды, ал неміс
және француз сотында алқа заседательдері білікті соттармен бірігіп отырып
бірегей өкім шығарады. Төл тарихымызда билердің халықпен кеңесіп шешім
қабылдапотырғаны белгілі. Олай болса бізге алқа заседательдерінің екінші
түрі қолайлы.
Алқа заседательдерінің жалпы саны қанша болуы керек деген мәселеде тағы
да сол неміс тәжірибесін негізге ала тырып, өлім жазасына кесілген немесе
оны жыл бас бостандығынан айыруғасотталғагндар тағдырын шешуге төрт алқа
мүшесін қатыстырсақ жетіп жатыр. Ал АҚШ, Англия және Ресей мемлекеттері
алқалы сот мүшесін он екіден белгілеп, оның екеуі кейінірек араласуға дайын
болуы қажет деп есептейді [4, 4-5бб.].
Алқа заседательдерінің санынан гөрі сапасының, білімді, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары болуы дау тудырмайтын мәселе. Олар сотқа қалай
шақырылады, қызметтеріне сол мезгілде қалай босатылады. деген сауалдың
әзірге басы ашылмай отыр. Сондықтан көршілес Ресей мемлекетінің тәжірибесін
негізге ала отырып, алқа заседательдерін сот ісіне араластыруды біртіндеп
жүзеге асырған тиімді болар еді.
Әрине, алқа заседательдерін тез арада қажеттілікке айналдыра қою оңай
іс емес. Оны тәжірибе жүзінде жетілдіріп, заңдастырдық. Алқа билер туралы
арнайы заң қабылданды және Қылмыстық іс жүрізу кодексіне бір тарау
енгізілді. Сөйтіп, Конституция талабына сай болуын қамтамасыз етілді.
Сонымен алқабилер сот жүйесінің тәуелсіз мемлекеттік билік құрылымына
айналуына, заңдылықтың сақталуына, ең бастысы азаматтарымыздың
конституциялық мәртебесіне ешкімнің қол сұқпасына кепіл болары сөзсіз.
19 баптан тұратын Алқабилер туралы Заңда бірталай мәселелер
қамтылыпты. Онда мәселен, алқабидің мәртебесі, алқабилікке кандидаттардың
тізімдерінің қалай жасалатыны, кімдердің алқаби бола алатыны, кімдердің
бола алмайтындығы, алқабилердің құқықтары мен міндеттері, олардың іс-
әрекетіне қойылатын шектеулер т.б. нақты-нақты айтылған.
Бұл айтылып отырған шектеулердің бәрі логикаға, қисынға келеді. Көңілге
қонады. Сот пен прокуратура, басқа да құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің тізімге енгізілмейді деуі алқабилер үкім шығарғанда
қолында сондай билігі бар, осы салаға қатысты адамдардың ықпалы мен қысымы
болмауы тиіс деген ойдан туса керек. Яғни барынша объективтілікке ден
қоюдың амалы.
Сондай-ақ, алқабилікке ұсынылғанда азаматтардың ұлтына, нәсіліне, тілі
мен дини наным- сеніміне, шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайы мен
мүмкіндігіне қарамайтындығы айтылған. Мұнысы да заңның демократиялық
сипатыныың көрінісі.
Аталған заңның 13-бабында алқабилердің құқықтары мен міндеттері және
істі қарау барысында оларға қойылатын кейбір шектеулер қамтылып,
көрсетілген.
Ол бойынша алқабиге төрағалық етуші арқылы сот процесіне қатысушылардың
кез келгеніне сұрақ қоя алады. Заттай дәлелдемелерді, құжаттарды, жерді
және үй-жайларды қарауға, сот тергеуіндегі басқа да іс-әрекеттерге қатысуға
құқылы.
Бұларға қоса, бірқатар талаптар мен міндеттерді сақтауы тиіс. Мысалы,
оған тыңдау кезінде сот залынан кетуге, істі тыңдау барысында төрағалық
етушінің рұқсатынсыз сот құрамына кірмейтін басқа адамдармен іс бойынша
сөйлесуге болмайды.
Осы баптың аяғында былай делініпті: Алқабидің өз міндеттерін атқармауы,
сондай-ақ, осы бапта көзделген шектеулерді сақтамауы Қазақстан
Республикасының заңында белгіленген жауаптылыққа, сондай-ақ, төрағалық
етушінің алқабиді істі қарауға одан әрі қатысудан шеттету мүмкіндігіне әкеп
соғады [5]. Осындағы соңғы жолдар субъективизмге апарып соқпай ма? – деген
қауіп бар. Сондықтан тек төрағалық етуші емес, сонда отырған бүкіл
алқабилер құрамы кеңесіп, талқыға салып шешсе жөн болар еді деп ойлаймыз.
Көш жүре түзеледі демекші, бұл заңның заманның талабына қарай әлі де
толықтырылып, түзетілетін шығар.
Біздің еліміз қабылдаған үлгі бойынша істі тек судья және тоғыз
алқабиден тұратын барлығы он бір кісілік құрам қарайтын болады. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне бірқатар
толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Әлгі айтылған алқабилердің құрамы
Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 58-бабының екінші тармағында қамтылды.
Өткен замандарда классикалық далалық билер сот қалыптастырған біздің
халық кеңесіп пішкен тоң келте болмас деп билік пен төрелік айтудың
ұжымдық үлгісін еш уақытта теріс көрмей, қайта оны құптап отырған.
Сол себепті де қоғамның бір ауыр дерті саналатын қылмыстық істерді
қарауда жаңадан құрылғалы отырған алқабилер сотына үлкен үміт артылмақ.
Тек олар кеңес заманындағы халық заседетельдері секілді сотқа формальді
түрде қатынасып, немқұрайлы бағыт ұстанбай, белсенді позиция ұстанса,
адамдардың тағдырына әділдік пен әділет тұрғысынан шынайы араласса деймін.
Осы сияқты әу баста алқабилер құрамы жасақталарда оған енгізілетін
үміткерлерге де көзі қарақты, белсенді өмірлік ұстанымы бар азаматтар
іріктелетіндей биік талап пен талғам тұрғысынан қарап, сондай саясат
ұстанса дұрыс болар еді [6, 12б.].
Жаңадан басталған істе кем-кетік бола береді. Қай нәрсенің де
дұрыстығын уақыт және өмірлік тәжірибе көрсетеді. Өткен ғасырлардың өзінде
біздің ата-бабаларымыз қандай да бір дау-дамайдың ақылға, талқыға салынып,
көп болып (билер сотының) ұйғарым-үкімімен шешілгенін қалаған. Соны қисынды
және уәж санаған.
Көрнекті ағартушы ғалым Шоқан Уәлихановтың өзіміз талай оқыған әйгілі
Сот реформасы жайындағы жазбалар деген еңбегінде мынадай жолдар бар:
Біздің пікірімізше, билер сотының басты артықшылығы немқұрайдылық пен әр
түрлі ресми керітартпалықтың жоқтығы... ол істе некен-саяқ болмаса, жалғыз
шешпейді; оған қатысатын адамға да шек қойылмайды, ал тіпті кейде олар
ақтаушы да болып көрінеді... - дейді [7, 52б.].
Сол айтқандай, алқабилік те атына сай болып, ешкімге бұра тартпай
халықтың көңілнен шықса, онда үміт пен сенімнің ақталғаны.
1.2 Алқабиліік кандидаттарға қойылатын талаптар
Қазіргі таңда соттардың қоғамдағы орны нақтыланып, беделі мен
мәртебесін арттыруға бағытталған құқықтық реформа жолындағы қадамдар
жалғасуда. Сот жүйесін жетілдірудің қол жеткен жетістіктерінің маңыздысы -
қылмыстық істерді алқабилердің қатысуымен қарау.
Қазақстан Республикасында алқабилер соты 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жұмыс жасайды. Өткен төрт жыл қылмыстық сот ісін жүргізудің бұл
моделі сот төрелігін жүзеге асыруға халық өкілдері қатысуының қажетті
нысаны болып табылады деп тұжырымдауға негіз береді.
Алқа билердің қатысуымен істерді қарау – демократия қағидаларының
жарқын көрінісі. Мемлекет үшін адам құқықтары мен бостандықтары басты
құндылық болып табылса, алқа билер соты Ата Заңы¬мызбен бекітілген осы
негізгі құндылықтарды қорғауға бағытталған. Алқа билер тиісті заңды
басшылыққа ала отырып, өзінің ішкі сенімі бойынша қылмыстық жауаптылыққа
тартылған адамның кінәсі немесе кінәсіздігі туралы кесім шығаратын халық
өкілдерінің соты болып табылады.
Алқа билердің қатысуымен сот ісін жүргізуді енгізудің қажеттілігі
Елбасымыздың Жарлығымен бекітілген құқықтық саясат тұжырымдамасында және
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген. Жалпы ТМД бойынша
біздің еліміз Ресейден кейін осы институтты енгізген екінші мем¬ле¬кет
болып табылады. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
басшылығының тарапынан осы бағытта іргелі істер жүзеге асырылып, қыруар
жұмыс атқарылғаны баршамызға мәлім.
Алқабилердің (халық өкілдерінің) сот әділдігін жүзеге асыруға қатысуы
қоғамды демократияландырудың маңызды элементі болып табылады және
азаматтардың сот әділдігіне деген сенімін арттыруға, сот билігінің
тәуелсіздігін нығайтуға, тұрғын халықтың әлеуметтік белсенділігін және
олардың адам тағдыры, сондай-ақ жалпы қоғам тағдыры үшін жауаптылығын
жаңа сапалы деңгейге көтеруге бағытталған [8, 1-2бб.].
Қазақстанда алқабилер алқасы – он азаматтан құралатын негізгі құрамнан
және екі азамататтан құралатын қосалқы құрамнан тұрады. Қылмыстық істер
жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотта және қылмыстық істер жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық әскери сотта алқабилердің қатысуымен сот бір
судьяның және он алқабидің құрамында әрекет етеді.
Қай санаттағы қылмыстық істер алқабилердің қатысуымен қаралады?
Заң бойынша алқабилердің қатысуымен, ҚР-сы ҚК-нің 165-бабы Мемлекеттік
опасыздық, 166-бабы Шпионаж, 167-бабы ҚР-сы Президентінің өміріне
қастандық жасау, 168-бабының 1-бөлігі Билікті күшпен басып алу немесе
билікті күштеп ұстап тұру не ҚР-ның уәкілетті органдары мен лауазымды
адамдарының құзырына кіретін өкілеттіліктерді шет мемлекет немесе шетелдік
ұйым өкілдерінің жүзеге асыруы, 169-бабы Қарулы бүлік, 233-бабының 3-ші
және 4-ші бөлігі Терроризм бойынша істерді қоспағанда, аса ауыр қылмыстар
туралы істер қаралады.
Айыпталушы өзіне қатысты қылмыстық істің алқабилердің қатысуымен
қаралуы туралы қай кезде өтініш білдіре алады?
Айыпталушыға алдын-ала тергеудің аяқталғаны туралы хабарлаған және
істің барлық материалдарын танысу үшін ұсынған кезде, сондай-ақ келесі
кезеңде, оның ішінде сотта істі алдын-ала тыңдауда, бірақ соттың басты сот
талқылауын тағайындауына дейін оның істі соттың алқабилердің қатысуымен
қарауы туралы өтініш мәлімдеуге құқығы бар.
Алқаби дегеніміз кім және алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптар
қандай?
Алқаби – соттың қылмыстық істі заңда белгіленген тәртіппен қарауына
қатысуға шақырылған және ант қабылдаған Қазақстан Республикасының жиырма
бес жасқа толған азаматы болып табылады.
Алқабилерді іріктеу процесіне ел азаматтарының қатысуын қамтамасыз ету
мақсатында жергілікті атқарушы органдар жыл сайын алқабиге кандидаттар
іріктелетін жылдың 1 желтоқсанына кандидаттардың бастапқы, бірыңғай және
қосалқы тізімдерін жасайды.
Жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік органдар мемлекеттік
органдардан, ұйымдар мен азаматтардан осы Заңның 10-бабына белгіленген,
алқаби кандидаттарына қойылатын талаптарға азаматтардың сәйкес келуін
тексеру үшін қажет ақпаратты сұратуға құқылы. Жергілікті атқарушы
органдардың сауалдарына жауаптар сауал алынған күннен бастап үш жұмыс
күнінен кешіктірілмей, олардың мекен-жайына жіберілуге тиіс.
Кандидаттар тізімдері әліпбилік тәртіппен жасалады. Тізімдерге алқабиге
кандидаттың тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы (жасы жиырма бесте болса –
қосымша күні мен айы) және тұрғылықты жері көрсетіледі.
Алқабиге кандидаттардың бастапқы, бірыңғай және қосалқы тізімдеріне
енгізілетін азаматтардың саны тиісті облыстық және оған теңестірілген сот
төрағасы жыл сайын ұсынатын алқабиге кандидаттардың санына негізделеді.
Тиісті облыстық және оған теңестірілген сот төрағасының ұсынуы сот
талқылауына қатысу үшін алқабиге кандидаттардың тізімдері бойынша
алқабилерді іріктеу жүргізілетін жыл алдындағы 1 қыркүйегінен кешіктірілмей
облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті атқарушы
органына жіберілуге тиіс. Облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың) жергілікті атқарушы органы жыл сайын облыстық және оған
теңестірілген сот төрағасының ұсынуын алған күннен бастап үш күн мерзімнен
кешіктірілмей, әрбір ауданнан (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
атқарушы органдары алқабиге кандидаттардың саны туралы хабардар етеді.
Алқабиге кандидаттардың бастапқы тізімін жасау үшін ауданның (облыстық
маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы:
1) ауданнан алқабиге кандидаттардың саны туралы хабарламаны алған
күннен бастап бір ай мерзімде әкімшілік-аумақтық бірлікте тұрақты тұратын
азаматтар қатарынан тиісті ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
сайлаушылар тізімдерінің негізінде, Алқабилер туралы Заңның 10-бабында
белгіленген алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптарға сай келмейтін
адамадрды сайлаушылар тізімдерінен шығарып тастау арқылы алқабиге
кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімін жасайды;
2) алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімін жасау аяқталған
кезден бастап жеті күн ішінде азаматтардың жергілікті атқарушы органның үй-
жайында алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді, тізімдегі қателер мен дәлісіздіктер туралы
өтініштерді қарайды және оған тиісті өзгерістер енгізу туралы мәселелерді
шешеді;
3) тиісті облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың)
жергілікті атқарушы органы айқындаған санда, жеке-жеке әр аудан (облыстық
маңызы бар қала) бойынша алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы
тізімінен азаматарды кездейсоқ таңдап алуды жүргізеді;
4) кездейсоқ таңдап алу нәтижелері бойынша алқабиге кандидаттардың
бастапқы тізімін жасайды, оны жергілікті атқарушы органның мөрімен бекітеді
және облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті
атқарушы органына жібереді.
Алқабилердің сот процесіндегі ролі қандай?
Алқабилер сотта қаралатын дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, процеске
қатысушыларға төрағалық етуші арқылы сұрақтар қоюға, заттай дәлелдемелерді,
құжаттарды тексеріп қарауға, төрағалық етушіге заңнама нормаларын
түсіндіруді сұрап өтініш жасауға, сот отырысы кезінде жазбалар жасауға
құқылы. Бұл алқабиге істің жағдайын өз бетінше бағалауға және алқабилер
алқасы алдында қойылатын сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Кеңесу
бөлмесінде судья және негізгі құрамдағы алқабилер (он адам) нақты
қылмыстық іс бойынша әрекеттің орын алғаны дәлелденді ме?, бұл әрекетті
сотталушы жасағаны дәлелденді ме?, бұл іс-әрекеттің жасалуына сотталушы
кінәлі ме? деген үш негізгі сұраққа және қылмыстық іске қатысты қойылған
басқа да жеке сұрақтарға жауап береді. Бұл ретте, судья мен алқабилер
барлық мәселелерді шешуде тең құқыққа ие.
Алқаби болу - сотта атқарылатын құрметті міндет, себебі сот өндірісінде
алқабидің қатысуы әділ және объективті шешім қабылдануын қамтамасыз етеді,
өйткені, алқбилер шешімі істің мән-жайын мұқият зерттеу нәтижесінде
қалыптасқан олардың ішкі нанымына, ар-ожданына және өмірлік тәжірибесіне
негізделеді.
Кім алқабиге үміткер бола алады?
- Жасы 25-тен асқан Қазақстан Республикасының жергілікті азаматы,
- өтелмеген не алынбаған соттылығы жоқ,
- әрекетке қабілетті,
- психоневрологиялық, наркологиялық диспансерде есепте тұрмайтын азамат
алқабиге үміткер бла алады.
Алқабилерге үміткерлер қалай іріктеледі?
Алқабилерге үміткерлердің алдын-ала тізімін, сот төрағасының ұсынуы
бойынша, компьютер арқылы кездейсоқ таңдау рәсімі жолымен жергілікті
атқарушы органдар жасайды.
Алқабилер туралы ҚР-сы Заңының 10-бабының талабына сай алқабиге
үміткерлерге қойылатын талаптарға жауап бермейтіндер алып тасталады, олар:
- жасы 25 жасқа толмағандар,
- өтелмеген не алынбаған соттылығы барлар,
- сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп
таныған адамдар,
- судьялар, прокурорлар, тергеушілер, адвокаттар, мемлекеттік
қызметшілер, әскери қызметшілер, сондай-ақ құқық қорғау органдарының
қызметкерлері,
- наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерде есепте тұрғандар.
Аталған тұлғалар алқаби бола алмайды [9].
Алқабилерге үміткерлер тізімін жасап болып, жергілікті атқарушы
органдар азаматтарға осы құжатпен танысуға және қателер мен дәлсіздіктер
табылған жағдайда оларды түзетуге мүмкіндік беруі тиіс.
Кім алқабиге үміткерліктен бас тарта алады?
Алқабиге үміткерлердің тізімдерінен өздерінің жазбаша өтініші бойынша
келесі адамдар алып тасталады:
- қылмыстық іс бойынша сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін адамдар,
- өздерінің дене кемістігі немесе психикалық кемістігі салдарынан
алқабидің міндеттерін атқаруға қабілетсіз адамдар,
- жасы 65 жастан асқан адамдар,
- діни қызметшілер.
Содан соң, алдын-ала тізім негізінде кездейсоқ таңдау арқылы
алқабилерге үміткерлердің бірыңғай, қосалқы және қосымша тізімдері
дайындалады. Бұл құжаттарды жергілікті атқарушы органдары соттарға
жібереді.
Сот талқылауына қатысу үшін алқабиге үміткерлер арасынан алқабилерді
іріктеу рәсімі қалай жүргізіледі?
Нақты қылмыстық іс бойынша алқабиге үміткерлердің қажетті саны
компьютер арқылы кездейсоқ таңдау жолымен жасалады. Мысалы 70 үміткер
шақырылды дейік, соның ішінде іріктеліп келгенде 12-сі қалады, оның алғашқы
10-ы алқабилер алқасының негізгі құрамын құрайды, ал соңғы 2-уі қосалқы
алқаби деп есептеледі.
ҚР-сы ҚІЖК-нің 551-555-баптарына сай сот мәжілісінде үміткерлер
арасынан алқабилерді іріктеу рәсімі 4 этаптан тұрады.
1-ші - төрағалық етушінің алқабиге үміткерлерді істі қарауға
қатысудан босатуы,
2-ші - үміткерлердің өздігінен бас тартуы туралы мәселелерді шешуі,
3-ші - үміткерлерге қарсылық білдіру туралы мәселелерді шешу,
4-ші алқабиге үміткерлерге дәлелсіз қарсылық білдіру мәселесін шешу.
Алқабилерді іріктеудің әр этапына толығырақ тоқталсақ.
1-ші этап. Төрағалық етушінің алқабиге үміткерлерді істі қарауға
қатысудан босатуы ҚР-сы ҚІЖК-нің 552-бабында қарастырылған негіздер бойынша
жүргізіледі, яғни үміткерлерге сұрақтар қою арқылы келесілер істі қарауға
қатысудан босатылады;
- қылмыс жасады деген күдіктілер немесе айыпталушылар,
- сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін үміткерлер, сондай-ақ мылқау,
саңырау, зағип адамдар,
- мүгедек деп танылғандар, егер олардың сот отырысына толыққанды
қатысуын қамтамасыз етуге ұйымдастырушылық не техикалық мүмкіндіктер
болмаған жағдайда.
Сонымен қатар, алқабиге үміткер іске қатысудан өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге құқылы келесі жағдайларда, егер:
- жасы 65 жастан асқан болса,
- 3 жасқа толмаған балалары бар әйелдер болса,
- өзінің діни нанымына байланысты сот төрелігіне қатысу мүмкін емес деп
есептейтіндер,
- қызметтік міндеттерін атқарудан алаңдатуы қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерге едәуір зиян келтіруі мүмкін адамдар (дәрігерлер, мұғалімдер,
әуежолдарының пилоттары және басқалар).
Сонымен қатар, қаралатын істің мән-жайы туралы іс жүргізу көздерінен
емес, басқа көздерден білу салдарынан іс жөнінде оғат пікірде болғандар,
немесе осы себептен үміткердің объективтілігіне негізді күмән туған
жағдайларда, ол алқаби міндеттерін атқарудан босатылуы тиіс. Бұл мәселе де
сұрақ қою арқылы анықталады.
2-ші этап. ҚР-сы ҚІЖК-нің 553-бабының талабына сай алқабиге
үміткерлердің әрқайсысы өзінің алқаби міндетін орындауына кедергі
келтіретін дәлелді себептерді көрсетіп өздігінен бас тартуды мәлімдеуге
құқылы.
3-ші этап. ҚР-сы ҚІЖК-нің 554 бабында белгіленген тәртіп бойынша іске
қатысушылар алқабиге үміткерлерге дәлелді қарсылық білдіре алады, егер:
- алқабиге үміткер қаралатын іс бойынша жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер болып табылса, куә ретінде шақыртылса не
шақыртылуы мүмкін болған жағдайда;
- алқабиге үміткер қаралатын қылмыстық іс бойынша сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, анықтаушы,
тергеуші, прокурор, қорғаушы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің
өкілі, азаматтық талапкер немесе азаматтық жауапкер ретінде іс жүргізуге
қатысқан жағдайда;
- алқабиге үміткер іске қатысушылармен, яғни жәбірленушімен, азаматтық
талапкермен, азаматтық жауапкермен немесе олардың өкілдерімен, сотталушымен
немесе оның заңды өкілімен, прокурормен, қорғаушымен туыстық қатынаста
болған жағдайда, сондай-ақ, істі жүргізген анықтаушымен, тергеушімен
жегжаттық, туыстық қатынаста болған жағдайда;
- алқабиге үміткер қаралатын іске жеке, тікелей немесе жанама түрде
мүдделі деп санауға негіз беретін өзге де мән-жайлар болған жағдайда [10].
Заң талабы бойынша алқаби ретінде қылмыстық істі қарауға қатысуға
кедергі келтіретін мән-жайлар аталады және араларында аталған себебі бар
үміткерлер болса айтуы сұралады. Ондай үміткерлер процеске қатысушылардың
және тараптардың қарсылық білдіруі бойынша іске қатысудан босатылады.
4-ші этап. Алқабилерге дәлелсіз қарсылық білдіру.
Төрелік етуші: ҚР-сы ҚІЖК-нің 555-бабының талабына сай, егер алқабиге
үміткерлерге дәлелді қарсылық білдіру мәселесін шешкеннен кейін,
үміткерлердің саны 17-ден артық болса, үміткерлердің аты-жөні көрсетілген
билеттері жәшікке салынып, билеттер араластырылады және жәшікте 17 билет
қалу үшін одан қанша қажет болса, сонша билет алынады, билетте көрсетілген
үміткерлер мәжілістен босатылады.
Қалған 17 үміткерге дәлелсіз қарсылықты прокурор мен сотталушы
мәлімдеуге құқылы. Ол үшін кандидаттардың 17 билеті алдымен прокурорға
ұсынылады. Прокурор екі кандидатты дәлелсіз қарсылықпен шығаруға құқылы, ал
сотталушы немесе оның қалауымен қорғаушы үш кандидатқа дәлелсіз қарсы
болуға құқылы.
Егер сотталушы дәлелсіз қарсылық білдіру құқығынан бас тартса
үміткерлерге қарсылық білдіру жеребе тастау арқылы жүргізіледі, яғни
үміткерлерің аты-жөні көрсетілген билеттер жәшікке салынып араластырылып,
ішінен үш билет алынып тасталады.
Содан соң, Алқабилер алқасы ҚІЖК-нің 556-бабының талабына сай жеребе
тастау арқылы құрылады. Қарсылық білдірілмеген 12 алқабиге кандидаттың
билеттері арнаулы жәшікке салынып, араластырылады. Содан кейін жәшіктен бір-
бірлеп билеттерді алып, билеттердің жәшіктен алыну ретімен билетке реттік
нөмір қойып, алқабиге үміткерлердің аты-жөндерін жариялап, алқабиге
үміткерлер алқабилерге арналған орындықтарға отыруға шақырылады.
Алқабилер алқасын құру кезінде алқабилер алқасын құрудың дұрыстығына
әсер ететін қандай-да бір бұзушылыққа жол берілгені туралы арыздар болмаған
жағдайда алқабилер алқасы құрылды деп танылады.
Жеребе тастау арқылы іріктелген алғашқы он алқаби – негізгі құрамның
алқабиі, ал соңғы екеуі – қосалқы алқаби деп есептеледі
ҚР ҚІЖК-нің 558-бабының талаптары бойынша алқабилер өз қызметін Ант
қабылдау рәсімінен бастайды.
Қосалқы екі алқбидің ролі қандай?
Өмірде түрлі жағдайлар болады. Мысалы, 10 алқабидің біреуі аяқ астынан
ауырып ұзақ уақыт ауруханаға жатып қалды дейік. Қылмыстық істі тоқтатпай,
не қайтадан бастамай-ақ, сол ауырып қалған алқабиді қосалқы алқабимен
ауыстырып, істің сот мәжілісінде қаралуын әрі қарай жалғастыруға болады,
яғни істі созбалаңға салмай уақытылы аяқтауға мүмкіндік береді.
Адам алқаби ретінде қылмыстық істі қарауға қанша рет қатыса алады?
Алқабилер сотқа күнтізбелік жыл ішінде бір рет қана, қылмыстық іс
қаралатын барлық уақытқа шақырылады. Істің қаралуы бір айға созылуы мүмкін,
сондықтан түсіністікпен, үлкен жауапкершілікпен қарап, сот процесін
уақытылы жүргізуге кедергі келтірмеуі тиіс.
Алқабиге үміткерлерге іріктеу рәсіміне қатысқаны үшін ақы төлене ме?
ҚР-сы ҚІЖК-нің 174-бабының талабына сай іріктеу рәсіміне қатысу үшін
сотқа шақырылған, бірақ алқабилер алқасына өтпеген үміткерлерге бюджет
есебінен темір жол, су, автомобиль (таксиді қоспағанда) көлігімен және сол
жерден басқа да көлік түрлерімен жол жүру құны; қызметтік іссапарға ақы
төлеу үшін қабылданған норма бойынша бұл шығындарды жұмыс беруші өтемейтін
реттегі тұрғын үйді жалдау құны; тұрғылықты тұратын жерінен тысқары жерде
тұруы қажет болған кезде - тәуліктік ақы төленеді [10].
Сонымен қатар, мемекеттік органдар мен ұйымдар сотқа шақырылған, бірақ
алқабилер алқасының құрамына іріктеп алынбаған алқабиге үміткердің
қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДІҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Алқабилер институтын құрудың құқықтық және әлеуметтік
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Алқабилікке кандидаттарға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Алқабилердің қатысуымен алдын ала тыңдау
өткізу ... ... ... ... ... ... ... . .23
1.4 Алқабилердің қатысуымен соттың істі талқылау
ерекшеліктері ... ... ...25
2 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНДАҒЫ СОТТА
ІС ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ..31
2.1 Апелляциялық сатыдағы сотта іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Қадағалау сатысындағы сотта іс
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН ӨТЕТІН СОТ ІСІНЕ ПРОКУРОРДЫҢ
ҚАТЫСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .35
3.1 Алқабилердің қатысуымен өтетін сот ісіне прокурордың қатысуының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Алқабилердің қатысуымен сот ісін жүргізудің жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда демократиялық даму, сот
билігі жүйесін нығайту мақсатында бұрынғы дана, шешен билеріміздің өнегесін
жалғастыра отырып, еліміздің сот жүйесіне алқабилер институтын енгізу –
заман талабына сай маңызды мәселеге айналды.
Еліміздің біршама талқылаулар мен пікірталастардан кейін Алқабилер
туралы алқабилердің қатысуымен қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу
мәселелесі бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдардың
қабылдануы мен олардың жүзеге асырылуының еліміздің құқықтық өмірі және сот
жүйесі үшін ерекше маңызды.
Қай кезде де алдымен мәселе туады. Сонан соң оны талқылау басталады.
Сол айтқандай, бізде біраздан бері алқабилер соты пікірталастың тақырыбы
болып, ақыры бір шешімін тапқандай болды. Біреулер англо-саксондық үлгі
дұрыс десе, енді біреулер құрылықтық үлгіні мақұл көреді. Ұзақ талылаудан
кейін өз жағдайымыз бен ерекшелігіміз ескеріліп, екіншісі таңдалды. Сөйтіп,
Алқабилер туралы арнайы заң қабылданды. Ол заң 2007 жылдың басынан бастап
қолданысқа енгізілді.
Көзі ашық көкірегі ояау азаматтардың бәрі білетіндей, дамыған,
өркениетті елдердің қай қайсысында да алқабилер институты жұмыс істейді.
Мұндағы басты мақсат – қылмыстық істерді қарағанда сот төрелігінің
мейілінше объективті және әділетті болуын қамтамасыз ету және оған бұқара
халықтың өзін қатыстыру болып табылады.
Демократиялық және құқықтық мемлекет құрып, қалыптастыруға бағыт алған
біз де қоғамның мұрат-мүддесіне қызмет ететін мұндай өнегелі істен еш
қалмауымыз керек. Басқаны айтқанда, мынау тұрған көршілес Ресейдің өзінде
алқабилер институтын енгізу 1993 жылдан бастап қолға алынды. Алдымен елдің
алты аймағында сыналып, байқалды. Солай тәжірибеден өткізіліп барып күшін
енді. Біздегі әрекет те сол үрдістердің жалғасы іспеттес.
Сот заседательдері деген кеңес заманында болған. Бірақ ол кездегі
заседательдер мен қазіргі алқабилердің арасында үлкен айырмашылық бар.
Жалпы кеңес заманында соттың өзі партияның қолындағы құралы сияқты
болып келді ғой. Қазір биліктің тәуелсіз жеке тармағына айналған сот еліміз
бағдар ұстаған құқықтық қоғам орнатуда үлкен рөл атқаратындығы анық.
Бүгінде халықтың сотқа деген сенімі артып келеді. Осыған орай, сотқа
халық өкілдері – алқабилерді қатыстыру қазіргі уақыт талабынан туған дұрыс
қадам. Бүгінгі күнде өзін демократиялық қоғам ретінде таныған әрбір ел өз
ішіндегі мемлекеттік құрылымдардың демократиялық талаптарға негізделіп
жұмыс істеуін қалайды. Ал, бұл мәселеде ұтымды және тиімді механизмдерге
негізделген сот ісін жүргізу маңызды және негізгі рөл атқарады. Сондықтан
алқабилер институтының сот құрылымдарына енуі біріншіден, құқықтық
мемлекеттің демократиялық қадамдарына зор кепілдік беретіні айқын. Ал, өз
кезегінде алқабилер сот ісіне араласып, әр қылмыстық істердегі айғақтарды
екшелеп, қылмыстық жауапкершілікке тартылғандардың қаншалықты кінәлі
екендігін немесе кінәсіз екендігін анықтап, істің әділ шешілуіне ықпал
ететін институт болуы тиіс. Екіншіден, сот реформасындағы бұл қадам сот
құрылымдарының тәуелсіздігін одан әрі нығайта түседі. Алайда, алқабилер
институтын енгізу Конституцияға, қылмыстық кодекс пен Қылмыстық істер
жүргізу кодексіне, сондай-ақ Алқабилер туралы арнайы заң қабылдануымен
шешіле салмайды. Ең алдымен бұл мәселені құқықтық тұрғыда шешу қажет,
сонымен бірге оның әлеуметтік-экономикалық мазмұнын зерделеп, оның жұмыс
істеуінің Қазақстанға барынша сәйкес келетін жолдарын анықтау ләзім. Мұның
өзі өз кезегінде қазіргі қол жеткізген құқықтық реформаның жетістіктеріне
нұқсан келтірмеуі тиіс. Алқабилер туралы заңға сәйкес, еліміздің сот
жүйесіне алқа билер енгізу 2007 жылдың қаңтар айынан бастап күшіне енді.
Заң жобасы ел қалаулыларының талқысына түскен күннен бастап-ақ, түрлі пікір-
таласқа ұшырағаны жұртшылыққа мәлім. Бұл пікірталаста қарсы болғандардың
үні бәсеңдеу шыққанын да жақсы білеміз. Көпшілік қолдады. Алайда Алқа
билерінің жұмыс істеу тәртібіне қатысты континентальды, не классикалық
үлгісін таңдау мәселесі екі жақты тартысқа түскен еді. Қалай болғанда да,
мамандар қазір бізге континентальды үлгінің тиімдірек екендігін айтып,
соған тоқталды. Елімізде сот жүйесін жетілдіру, сот процестерінің
ашықтығын, сот ісін қарау сапасын арттыру мақсатында реформалар қалыпты
деңгейде жалғасып келеді. Соның бір көрінісі ретінде, біршама талқылаулар
мен пікірталастардан кейін Алқабилер туралы және Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне алқабилердің қатысуымен
қылмыстық сот ісін жүргізуді енгізу туралы заңдарының қабылдануы. Мұны сот
жүйесіндегі реформаларды дамытуда жүзеге асырылып жатқан өте маңызды шараға
жатқызуымыз қажет.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
тарихи және қазіргі заманғы тенденциялар аясында алқалық сот қызмет етуінің
отандық теориясы мен тәжірибесіне талдау жасау.
Осы мақсатқа орай алға мынандай міндеттер қойылды:
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істерінің тиімділігін
қарастыру;
- алқабилікке кандидаттықа қойылатын талаптарды талқылау, нақтылау;
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істеріне прокурордың
қатысуының ерекшелігін зерделеу;
- алқабилердің қатысуымен өткізілетін сот істерінде прокурордың рөлін
анықтау;
- прокурордың қызметі мен құзіреттілігін нақтылау.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диплом жұмысының
теориялық негіздерін алқабилердің тарихын А.Ф.Кони, С.З.Зиманов,
М.С.Сапаргалиев. С.Ф.Ударцев, М.А.Чельцов т.б. белгілі заңгер-ғалымдар
зерттеген. Өзекті мәселелердің шеңберін анықтауда Қазақстан ғалымдарының
атап айтқанда, К.Х.Халиков, Б.Х.Төлеубекова, Г.С.Сапарғаливтың,
М.Ч.Когановтың, Қ.А.Мамидың, А.Н.Ахпановтың, О.К.Копабевтың,
Т.С.Сәрсенбаевтың, Д.С.Чукмаитовтың және А.Н.Ағыбаевтың ұсыныстары және
ғылыми еңбектері шешуші рөл атқарды. Сондай-ақ, диплом жұмысының теориялық
негізі ретінде Конституция мен Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық
тарихы мен теориясына, қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу, заңи
статистика, криминология ғылымдарына қатысты арнайы ғылыми әдебиеттер
пайдаланылды.
Зерттеудің әдістемелік негізі теория мен тәжірибе бірлігінің
диалектикалық принципіне сүйенеді, атап айтқанда оның құрамына салыстырмалы-
құқықтық, тарихи және формальды-заңи әдістер кіреді. Қолданыстағы заңнаманы
зерттеу барысында талдау және жинақтау әдістері бірлікте қарастырылды,
сонымен қатар жұмыста нақты әлеуметтік сауалнама әдісі қолданылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі алқабилердің қатысуымен сот ісін
жүргізуге прокурордың қатысу тәртібі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні алқабилердің қатысуымен сот ісін
жүргізуде прокурордың рөлін нақтылау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, жеті
бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛҚАБИЛЕРДІҢ ҚАТЫСУЫМЕН СОТ ІСІН ЖҮРГІЗУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Алқабилер институтын құрудың құқықтық және әлеуметтік мәселелері
Бүгінгі таңда демократиялық даму, сот билігі жүйесін нығайту мақсатында
бұрынғы дана, шешен билеріміздің өнегесін жалғастыра отырып, еліміздің сот
жүйесіне алқабилер институтын енгізу – заман талабына сай маңызды мәселеге
айналды.
Алқабилер институтын енгізу мүмкіндігі Қазақстан Республикасы
Конституцияның 75-бабының 2-бөлігінде: Заңда көрсетілген жағдайларда
қылмыстық сот ісін жүргізу алқа заседательдерінің қатысуымен жүзеге
асырылады [1].
Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында елімізде сот
билігін алқабилердің қатысуымен жүзеге асыру керектігін міндеттеп атап
өткен болатын.Сотталушының, айыпталушының кінәлі немесе кінәсіздігін
анықтау мәселелерін қарау кезінде кәсіби судья мен алқа заседательдері
бірігіп жүзеге асыру үшін алқабилердің қатысуымен өтетін соттың құрылықтық
жүйесі Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 2-тармағына
сәйкес енгізілді.
Ал, Қазақстан Республикасы үшін құрылықтық және классикалық үлгілерді
саралай отырып, шетел үлгілерін нақ солай көшірмей, біздің қоғамымыздың
ерекшеліктеріне лайықты, қолайлы жүйені таңдау маңызды. Бұл жөнінде
еліміздің белгілі заңгерлері бұқаралық ақпарат құалдарына сан рет
пікірлерін де білдірді.
Жалпы, әлемде сот ісін жүргізудің бірнеше үлгілері бар екендігін бізге
мәлім. Олардың қатарына: классикалық немесе англо-американдық, франко-
германдық немесе құрылықтық үлгілерді жатқызуға болады. Бұл ретте құқықтық
жүйесінің дамуы жөнінен көптеген шетел мемлекеттерінде алқабилер соты
тиімді түрде жалғасын тауып келеді. Австралия, Дания, Бельгия, Испания,
Норвегия, Швейцария секілді елдерде құрылықтық жүйе бойынша іс қараудың
тәсілдері пайдаланылуда.
Әлемдік тәжірибелерге сүйенсек, бүгінде кейбір елдер алқабилер сотының
классикалық үлгісінен бас тартуда. Мысалы, Францияда халық
заседатаельдерінің өзіндік мәні болса да, іске шеффендердің құқығында
(кәсіби судьямен бірыңғай алқа) қатысуы орын алған. Германияда жеке
шеффендердің ұлттық институты құрыла отырып, аудандық соттарда судьямен
бірге халық өкілдері де алқа заседательдері құқығында емес, алқа
заседательдерінің қатысуымен қаралады деп көрсетіледі.
Ұзақ пікірталастар мен талқылаулардан кейін біздің еліміз үшін
құрылықтық жүйе лайық деп табылды. 2006 жылғы 16 қаңтарда Алқабилер
туралы Заңға қол қойылды. Ол Заң 2007 жылғы 1 қаңтардан қолданысқа енеді.
Алқабилер соты дегеніміз – заңды басшылыққа ала отырып, өзінің ішкі
сенімі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамның кінәлі не
кінәсіздігі туралы ар-ұятқа жүгіне отырып кесім шығаратын халық өкілдерінің
соты болып табылады. Ресей ғалымы М.И.Календаров: Алқабилер тікелей сот
актісін шығаруға қатыспайды, олар оны жазбайды және оған қолдарын қоймайды
бірақ қылмыс жасаудағы айыпталушының кінәлі немесе кінәсіздігі тураы ішкі
сеніммен кәсіби судьяның қатысуынсыз өз бастамаларымен кесім шығарады -
деп көрсетеді. Яғни, ар-ұятқа сүйене отырып, өзінің көзқарастары мен
өмірлік тәжірибесінің негізінде шығарады.
Жалпы, алқабилер деп тиісті ценздік жағдайлардағы талаптар сақталған,
қабылданға тізімдегі адамдар санынан тұратын, таңдалып, тағайындалатын
тұлғалар тобын айтуға болады. Алқабилерді тағайындау мәселесі де терең
қарастыруды талап етеді.
Билер мемлекеттік тілді толық меңгерген, жоғары зерделі, ойлы, жан-
жақты, білімді, өмірден түйгені мол, ұйымдастырушылық қабілетке ие,
парасатты, шешен әрі жасанды мінез-құлықтан жат, жалған әрекеттерге жол
бермейтін, өз міндетіне жауапкершілікпен қарайтын, ел мүддесін ойлайтын,
тиісті тексерістен өткен тұлғалар болуы қажет.
Алқабилер міндетін атқару - әрбір тізім бойынша тағайындалған азаматтың
міндетті борышы. Сондықтан әрбір сайланушы алқаби әділ сот билігін жүзеге
асыруға өз үлесін қосып, мемлекет тарапынан жүктелген міндетке құрметпен
қарауы керек.
Былтырдан бастап Қазақстанның сот жүйесіне алқа билер институты
енгізіліп, құқықтық реформа жолындағы қадамдар одан әрі жалғасуда. Ел
азаматтарының конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамсыз етудегі
демократиялық жаңа үрдіс пайда болды. Ендігі мәселе халық өкілдері тоғысқан
алқа билер сотын әділеттіктің алдаспанына айналдырып, оның құрамын жаны да,
ары да таза, өмірлік білімі мен тәжірибесі мол адамдармен толықтыруға кепіл
тіреледі.
Елімізде алқа билер институты енді ғана қолға алынып жатқандықтан,
кемшіліктердің кездесуі әбден мүмкін. Көш жүре түзеледі демей ме? Өз
арнасына түскеннен кейін олқылықтардың орны әлі-ақ толығып кетеді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сот жүйесін құру мен басқару саласында
сот реформасы жедел қарқынмен жүргізіліп келеді. Соның бір дәлеліндей алқа
билер институтын енуі сот билігінде демократиялық қадам жасаудың негізі
болып табылады.
Алқа билер сот – отандық әділсот тарихындағы елеулі жаңалық. Бұл
-халықтың сот билігіне араласудың бірден бір мүмкіндігі. Сондықтан бұған
ерекше көңіл бөлініп, конституциялық норманы іске асыру барысында біраз
жұмыстар атқарылды. Оның үстіне сот ісіне халық өкілдерін қатыстыру және
оған көпшіліктің бақылауын ұйымдастыру демократиялық қоғамның бір көрінісі.
Алқа билер жүйесі жаңа әрі күрделі нысандағы институт. Мұндай институт
сыртқы әсерлерден тәуелсіз болуы шарт. Ол мемлекет пен халық ортасындағы
көпір, сондықтан елімізде билікті жүзеге асыруға азаматтарды тарту қоғамды
демократияландыру тәсілдерінің бірі. Осы институт субъектісі болып
табылатын алқа билер істерге қатысу кезінде судьямен бірдей тең құқықтарға
ие болады. Тарихтан бастау алатын билер соты көне заманнан жалғасын тауып
келеді.
Конституцияда көзделген сот әділдігін алқабилердің қатысуымен атқару
қағидатын іс жүзіне асыру алдымыздан міндет болатын. Осыған байланысты
қылмыстық құқықты одан әрі ізгілендіру мақсатында алқа билердің әлемдік
тәжірибедегі озық үлгілері жете зерттеліп біздің құқықты одан әрі
ізгілендіру мақсатында алқа билердің әлемдік тәжірибедегі озық үлгілері
жете зерттеліп, біздің қоғамға лайықтысын таңдап алуда көптеген ғылыми-
тәжірибелік жұмыстар ұйымдастырылды. Ерекше бір атап айтар жәйт – Елбасының
қалауымен алқа билер деп термин сөздің құқықтық заңнамалардан түпкілікті
орын алуы. Ана тілімізде ғасырлар бойы қаыптасып, билер соты құрылған
ежелгі заманнан бері жадымызда жатталып, әбден құлақсіңді болған алқа
және билер деген екі сөздің бірігіп, бір атауға айналауы халықтың
көңіліне қонымды, жүрегіне жылы тиді. Өйткені, Қазақ елінің қоғамында билік
айтуға қақысы бар әр талапкердің алқалы отырысқа қатысуына билер соты
ешқашан шектеу қоймаған.
Бұл термин присяжный, заседатель деген қажеттілігі алғаш рет 1998
жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына енгізілген
өзгерістерде қылмыстық істерді алқа билердің қатысуымен қарау көрсетілген
еді.
Соның негізінде жан-жақты сарапталған ұсыныс-пікірлер мұқият
талқыланып, Алқа билер туралы заңның жобасы 2003 жылы-ақ дайын болды.
Дегенмен, бұл мәселе бойынша белгілі бір тұжырымға келу әлі ерте болатын.
Ол үшін алдымызда алқа билерге тән екі үлгінің бірін таңдап алу
жауапкершілігі тұрды. Еліміздің сот тарихына көз жүгірткен адам кеңестік
дәуірде халық заседательдер сот процесіне үнемі араласқанын жақсы біледі.
Ал біз өзіміз құрып жатқан құқықтық мемлекеттегі тәуелсіз сот билігінің
басты талабы ретінде, яғни адам құқықтары мен бостандығын шынайы қорғайтын,
қылмыстық құқықты барынша ізгілендіретін, кеңес заманындағы халық
өкілдеріне мүлдем ұқсамайтын алқа билер институтын көзделді. Сөйтіп,
алдымен алқа билер институтын құқықтық жағынан кең тұрғыда зерттеп, әлемдік
қолданыстағы үлгілерді кешенді түрде зерттеу еліміздегі сот жүйесін
дамытудағы құқықтық тұжырым жобасына сай жүргізілді. Алқа билер
институтының барлық елдерге кеңінен тараған құрылықаралық және англо-
саксондық үлгілерінің біздегі құқықтық жүйеге тиімді келетін тұстары мұқият
талқыланды. Алқа билер институтын жан-жақты зерттеу жұмыстары ұстанған
тұжырымды тиянақтауда зор маңызға ие болды. Әсіресе, көрші Ресеймен тығыз
байланысты болып, Республика судъяларыың үлкен тобы тағылым алып қайтты.
Бұған қоса Германия, АҚШ, Ұлыбритания; Франция сияқты елдердегі қылмыстық
сот ісіне алқа билердің қатысуын үнемі зерттеп жүрді. Осындай ауқымды
жүргізілген тындырымды жұмыстардың арқасында алқа билер сотының қызметі мен
оның сот өндірісіне беретін тиімділігі анықталды. Бұл ретте біздің елімізге
етене жақын келетін роман-гермен құқықтық жүйесінің неғұрлым үйлесімді
екені тарихи тұрғыдан тағы бір дәлеледенді. Өйткені, осы жүйедегі
мемлекеттің бірі Фрнация алқа билердің құрылықаралық үлгісін ұстанады. Бұл
елдегі сот өндірісіндегі қылмыстық істерді жеребе арқылы анықталған тоғыз
алқа билер және кәсіби үш судья қарайды. Сот шешімі алқа билердің және
судьялардың қатысуымен кеңесу бөлемсінде көпшілік дауыспен қабылданған соң,
сот тергеуінің нәтижесі бойынша сотталушының кінәсі толық анықталып, оған
тиісті үкімін шығарады. Мысалы Франциядағы алқа билерді сот ісіне
қатыстырудың үлгісі бір жағынан сот әділдігін атқаруға халық өкілдерін
қатыстыруға толықтай мүмкіндік туғызып, оны бақылауды өздері қамтамасыз
етеді. Ал екінші жағынан соттың кәсіптік деңгейі мүлтіксіз сақталады.
Нәтижесінде сот шешімінің заңды әрі негізді болуына кепілдік береді.
Аяғында Жоғары сот пен Әділет министрлігі дайындаған алқа билердің
құрылықаралық үлгідегі заң жобасын Президент жанындағы Демократия және
азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия мақұлдап, өмірге
жолдама берді. Сот әділдігін жүзеге асыруды әртүрлі деңгейдегі халық
өкілдері арасынан алқа билерге лайықты азаматтарды таңдап алуды қаматамсыз
ету – ең жауапты да маңызды мәселе.
Алқабидің міндетін атқаруға кірісе отырып, өз міндеттерімді адал және
бейтарап атқаруға, сотта қаралған барлық дәлелдемелерді, дәлелдерді, істің
мән-жайын назарыма алуға, ерікті азамат және әділ адам ретінде істі өзімнің
ішкі нанымым мен ар-ожданым бойынша шешуге салтанатты түрде ант етемін.
Міне ақ қағазға қара қалам ұшымен жазылған осы ант 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап Қазақстан Республикасының сот жүйесіне қара қылды қақ жарған кәсіби
судьялармен қатар абыройы мен ынсабы, адамгершілігі мен парасаттылығы,
иманы мен инабаттылығы алдыңғы қатарда тұратын, өмір заңы заңы бойынша ой
түйетін алқабилерді алып келмек [2, 10б.].
Алқаби – демократия қағидаларының жарық көрінісі, яғни мемлекет үшін
адам құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылады.
Қылмыстық сот процесінде алқабилердің әділдікті орнатудағы бірден-бір
қаруы – ұшқыр, таза ой, өмірлік білім мен тәжірибе, себебі таза ой
кәдуілгі қалыпты адамның парасаттылығы, қолайлы ақыл-ойы, өмірлік даналығы.
Атақты ұлы тұлға Т.Фуллер егер қаз сотталушы болса, онда түлкіге
алқабилер арасында орын жоқ, - деген. Сонда алқабилердің тоғыз қос жанары
қылмыстық сот процесінде болып жатқан адам тағдырын өздерінің ой елегінен
өткізіп қана қоймай, жалғандық пен әділетсіздікті анықтап, оны әшкерелеп,
ақиқаттың орнануына өз септігін тигізері хақ.
Қылмыстық дәлелдемелер өмірден алынады. Бұл дерексіз дәлелдер емес,
болмыс, шындық. Өмірлік білімнің арқасында тоғыз мүшеден тұратын алқабилер
шындықты өтіріктен айыруға көмектесетіні дұрыс, толыққанды нақты сұрақ қою
арқылы осы процеске қызығушылығы бар мүдделі тұлғалардың жалған
дәлелдемелер келтіруіне тойтарыс береді. Бұл әрине бір ғана ой, бір ғана
пікір.
Конституция талаптарына сай сот ісіне араласа бастайтын білімді де,
беделді азаматтардың жаңа құрылымын бірде алқа заседательдері десек, енді
бірде халық өкілдері алқа билері деп атап жүр.
Тарихтан дана халқымыздың сотсыз, түрмесіз, тіпті ешбір құқық қорғау
мекемесінсіз-ақ ғасырлар бойы кең сахарада темірдей тәртіпке ие болғаны
белгілі. Билеріміз дау-дамайды алысқа ұзатпай-ақ жалғыз ауыз сөзбен шешіп,
ақ пен қараның ара-жігін ажырата білген. Әрине, кешегі өткен би мен бүгінгі
жоғары білімді құқық қорғау қызметкерінің арасында жер мен көктей
айырмашылықтың ьар екендігін ұмытуға болмайды. Сол себептен де соңғы
жылдары көптеген беделді заңгерлеріміз бұл мәселе турасында баспасөз
бетінде өз пікірлерін ортаға салып жүр. Қылмыстық сот ісіне алқа
заседательдерінің билердің қатысуы белгіленген.
Елбасының тапсырмасы бойынша Жоғарғы Сотта алқа заседательдері
тұжырымдамасы әзірленді. Ресей, Швеция, Алмания, Франция, АҚШ және басқа да
мемлекеттердің бұл жөніндегі тәжірибелері зерттелді. Өткен тарихқа
үңілсек адамзат алқа заседательдерін бірде қолдап, бірде олардан бас тартып
отырған. Десек те, күні бүгінге дейін адам тағдырын қорғаудың одан асқан
әділ түрі табылмай келеді.
Тарих қойнауынан бастау алатын алқа заседательдері көне заманнан бері
адам тағдырын шешуге араласып, оны жөнсіз жазадан қорға отырған. Бізге
олардың екі түрі жеткен: бірі алқа заседательдерінің классикалық түрі,
екіншісі алқа заседательдерінің кеңейтілген түрде сот ісіне араласуы.
Бүгінде алқа заседательдері АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Италия, Канада,
Австрия, Бельгия, Дания, Ресей тағы да басқа елдердің сот тәжірибесінде
кеңінен қалыптасып отыр. Ұлыбритания мен АҚШ-та алқа заседательдері
қылмыстық іс жүргізуімен қатар азаматтық іске араласады. Ұлыбританияның
1215 жылғы Ұлы хартиясынан бастап адам тағдырын шешуге белсене араласқан
алқа заседательдерінің мол тәжірибесін күні бүгіндері әлемнің басқа
мемлекеттері де пайдаларына жаратып отыр [3, 108-110бб.].
Ресейде алқа заседательдері 1864 жылғы реформадан соң кейібір
өзгерістермен Қазан революциясына дейін сот ісінде қолданылып, 1993 жылғы
16 шілдеде қайта заңдастырылды. Ол алғашқы жылдары Ресей Жоғарғы Кеңесінің
шешімімен тоғыз өлке мен облыстардағы сот ісіне араласса, қазір біртіндеп
жаппай қолданысқа айналып келеді. Бұл елде алқа заседательдері өлкелік,
облыстық, федералды жағдайдағы қалалық соттар ісіне араласа отырып,
мемлекеттік опасыздық, қарулы төңкеріс, қарақшылық, жансыздық, зұлмат және
жауаптылықты ауырлататын кісі өлімін қарайды.
Алқа заседательдеріне қанша жастан бастап сайланады деген мәселе
төңірегінде де айтар әңгіме аз емес. Ресейде ақыл-есі түзу, бұрын
сотталмаған, сайлауға құқығы бар 25 жасқа толған азаматтар іріктелініп
алынса, бұл жас АҚШ-та кәмелетке толған 21 жас, ал Францида 30 жас деп
белгіленген. Ал біздің мемлекетімізде азаматтардың бұл іске кемеліне жетіп,
ақыл тоқтатқан 30 жастан бастап араласады.
Бұл жерде бұрыңғы соттарға халық өкілдерін сайлағандай ізбен кетпей,
керісінше бақа мемлекеттердің тың тәжірибесін негізге ала отырып, алқа
заседательдігіне өкілетті, атқарушы органдар басшыларын, олардың
орынбасарларын, заңгерлерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, ақыл-
ойы кеміс адамдарды, жасы ұлғайған азаматтарды сайламайды.
Алқа заседательдерін қылмыстық сот ісін жүргізуге араластыруды құп
санайиын көптеген заңгерлеріміз оған біздің қоғамымызда, азаматтарымыз да
біршама дайын деп есептейді. Тек оны жүзеге асыру үшін ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізіп, қаражат мәселесін шешіп алсақ жетіп жатыр. Ал
керісінше бұл іске сенімсіздікпен қарайтындар асығыстық қажет емес
екендігін айтып, сот ісіне білікті мамандар ғана араласқанын жөн деп
санайды. Алайда саяси-әлеуметтік ортаның өзгеруі, мемлекетіміздің
демократия жолындағы қол жеткізген жетістіктері және бүгінгі заман талабы
алқа заседательдерін пайдалануға барлық мүмкіншіліктің бар екендігін
көрсетеді.
Әңгімеміздің басында алқалы сот заседательдерінің екі түріне тоқтап
өттік. Классикалық англосаксон түрінде алқа заседательдері қылмыскердің
жазықты немесе жазықсыз екендігі туралы жеке шешім қабылдайды, ал неміс
және француз сотында алқа заседательдері білікті соттармен бірігіп отырып
бірегей өкім шығарады. Төл тарихымызда билердің халықпен кеңесіп шешім
қабылдапотырғаны белгілі. Олай болса бізге алқа заседательдерінің екінші
түрі қолайлы.
Алқа заседательдерінің жалпы саны қанша болуы керек деген мәселеде тағы
да сол неміс тәжірибесін негізге ала тырып, өлім жазасына кесілген немесе
оны жыл бас бостандығынан айыруғасотталғагндар тағдырын шешуге төрт алқа
мүшесін қатыстырсақ жетіп жатыр. Ал АҚШ, Англия және Ресей мемлекеттері
алқалы сот мүшесін он екіден белгілеп, оның екеуі кейінірек араласуға дайын
болуы қажет деп есептейді [4, 4-5бб.].
Алқа заседательдерінің санынан гөрі сапасының, білімді, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары болуы дау тудырмайтын мәселе. Олар сотқа қалай
шақырылады, қызметтеріне сол мезгілде қалай босатылады. деген сауалдың
әзірге басы ашылмай отыр. Сондықтан көршілес Ресей мемлекетінің тәжірибесін
негізге ала отырып, алқа заседательдерін сот ісіне араластыруды біртіндеп
жүзеге асырған тиімді болар еді.
Әрине, алқа заседательдерін тез арада қажеттілікке айналдыра қою оңай
іс емес. Оны тәжірибе жүзінде жетілдіріп, заңдастырдық. Алқа билер туралы
арнайы заң қабылданды және Қылмыстық іс жүрізу кодексіне бір тарау
енгізілді. Сөйтіп, Конституция талабына сай болуын қамтамасыз етілді.
Сонымен алқабилер сот жүйесінің тәуелсіз мемлекеттік билік құрылымына
айналуына, заңдылықтың сақталуына, ең бастысы азаматтарымыздың
конституциялық мәртебесіне ешкімнің қол сұқпасына кепіл болары сөзсіз.
19 баптан тұратын Алқабилер туралы Заңда бірталай мәселелер
қамтылыпты. Онда мәселен, алқабидің мәртебесі, алқабилікке кандидаттардың
тізімдерінің қалай жасалатыны, кімдердің алқаби бола алатыны, кімдердің
бола алмайтындығы, алқабилердің құқықтары мен міндеттері, олардың іс-
әрекетіне қойылатын шектеулер т.б. нақты-нақты айтылған.
Бұл айтылып отырған шектеулердің бәрі логикаға, қисынға келеді. Көңілге
қонады. Сот пен прокуратура, басқа да құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің тізімге енгізілмейді деуі алқабилер үкім шығарғанда
қолында сондай билігі бар, осы салаға қатысты адамдардың ықпалы мен қысымы
болмауы тиіс деген ойдан туса керек. Яғни барынша объективтілікке ден
қоюдың амалы.
Сондай-ақ, алқабилікке ұсынылғанда азаматтардың ұлтына, нәсіліне, тілі
мен дини наным- сеніміне, шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайы мен
мүмкіндігіне қарамайтындығы айтылған. Мұнысы да заңның демократиялық
сипатыныың көрінісі.
Аталған заңның 13-бабында алқабилердің құқықтары мен міндеттері және
істі қарау барысында оларға қойылатын кейбір шектеулер қамтылып,
көрсетілген.
Ол бойынша алқабиге төрағалық етуші арқылы сот процесіне қатысушылардың
кез келгеніне сұрақ қоя алады. Заттай дәлелдемелерді, құжаттарды, жерді
және үй-жайларды қарауға, сот тергеуіндегі басқа да іс-әрекеттерге қатысуға
құқылы.
Бұларға қоса, бірқатар талаптар мен міндеттерді сақтауы тиіс. Мысалы,
оған тыңдау кезінде сот залынан кетуге, істі тыңдау барысында төрағалық
етушінің рұқсатынсыз сот құрамына кірмейтін басқа адамдармен іс бойынша
сөйлесуге болмайды.
Осы баптың аяғында былай делініпті: Алқабидің өз міндеттерін атқармауы,
сондай-ақ, осы бапта көзделген шектеулерді сақтамауы Қазақстан
Республикасының заңында белгіленген жауаптылыққа, сондай-ақ, төрағалық
етушінің алқабиді істі қарауға одан әрі қатысудан шеттету мүмкіндігіне әкеп
соғады [5]. Осындағы соңғы жолдар субъективизмге апарып соқпай ма? – деген
қауіп бар. Сондықтан тек төрағалық етуші емес, сонда отырған бүкіл
алқабилер құрамы кеңесіп, талқыға салып шешсе жөн болар еді деп ойлаймыз.
Көш жүре түзеледі демекші, бұл заңның заманның талабына қарай әлі де
толықтырылып, түзетілетін шығар.
Біздің еліміз қабылдаған үлгі бойынша істі тек судья және тоғыз
алқабиден тұратын барлығы он бір кісілік құрам қарайтын болады. Осыған
байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне бірқатар
толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Әлгі айтылған алқабилердің құрамы
Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 58-бабының екінші тармағында қамтылды.
Өткен замандарда классикалық далалық билер сот қалыптастырған біздің
халық кеңесіп пішкен тоң келте болмас деп билік пен төрелік айтудың
ұжымдық үлгісін еш уақытта теріс көрмей, қайта оны құптап отырған.
Сол себепті де қоғамның бір ауыр дерті саналатын қылмыстық істерді
қарауда жаңадан құрылғалы отырған алқабилер сотына үлкен үміт артылмақ.
Тек олар кеңес заманындағы халық заседетельдері секілді сотқа формальді
түрде қатынасып, немқұрайлы бағыт ұстанбай, белсенді позиция ұстанса,
адамдардың тағдырына әділдік пен әділет тұрғысынан шынайы араласса деймін.
Осы сияқты әу баста алқабилер құрамы жасақталарда оған енгізілетін
үміткерлерге де көзі қарақты, белсенді өмірлік ұстанымы бар азаматтар
іріктелетіндей биік талап пен талғам тұрғысынан қарап, сондай саясат
ұстанса дұрыс болар еді [6, 12б.].
Жаңадан басталған істе кем-кетік бола береді. Қай нәрсенің де
дұрыстығын уақыт және өмірлік тәжірибе көрсетеді. Өткен ғасырлардың өзінде
біздің ата-бабаларымыз қандай да бір дау-дамайдың ақылға, талқыға салынып,
көп болып (билер сотының) ұйғарым-үкімімен шешілгенін қалаған. Соны қисынды
және уәж санаған.
Көрнекті ағартушы ғалым Шоқан Уәлихановтың өзіміз талай оқыған әйгілі
Сот реформасы жайындағы жазбалар деген еңбегінде мынадай жолдар бар:
Біздің пікірімізше, билер сотының басты артықшылығы немқұрайдылық пен әр
түрлі ресми керітартпалықтың жоқтығы... ол істе некен-саяқ болмаса, жалғыз
шешпейді; оған қатысатын адамға да шек қойылмайды, ал тіпті кейде олар
ақтаушы да болып көрінеді... - дейді [7, 52б.].
Сол айтқандай, алқабилік те атына сай болып, ешкімге бұра тартпай
халықтың көңілнен шықса, онда үміт пен сенімнің ақталғаны.
1.2 Алқабиліік кандидаттарға қойылатын талаптар
Қазіргі таңда соттардың қоғамдағы орны нақтыланып, беделі мен
мәртебесін арттыруға бағытталған құқықтық реформа жолындағы қадамдар
жалғасуда. Сот жүйесін жетілдірудің қол жеткен жетістіктерінің маңыздысы -
қылмыстық істерді алқабилердің қатысуымен қарау.
Қазақстан Республикасында алқабилер соты 2007 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жұмыс жасайды. Өткен төрт жыл қылмыстық сот ісін жүргізудің бұл
моделі сот төрелігін жүзеге асыруға халық өкілдері қатысуының қажетті
нысаны болып табылады деп тұжырымдауға негіз береді.
Алқа билердің қатысуымен істерді қарау – демократия қағидаларының
жарқын көрінісі. Мемлекет үшін адам құқықтары мен бостандықтары басты
құндылық болып табылса, алқа билер соты Ата Заңы¬мызбен бекітілген осы
негізгі құндылықтарды қорғауға бағытталған. Алқа билер тиісті заңды
басшылыққа ала отырып, өзінің ішкі сенімі бойынша қылмыстық жауаптылыққа
тартылған адамның кінәсі немесе кінәсіздігі туралы кесім шығаратын халық
өкілдерінің соты болып табылады.
Алқа билердің қатысуымен сот ісін жүргізуді енгізудің қажеттілігі
Елбасымыздың Жарлығымен бекітілген құқықтық саясат тұжырымдамасында және
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген. Жалпы ТМД бойынша
біздің еліміз Ресейден кейін осы институтты енгізген екінші мем¬ле¬кет
болып табылады. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
басшылығының тарапынан осы бағытта іргелі істер жүзеге асырылып, қыруар
жұмыс атқарылғаны баршамызға мәлім.
Алқабилердің (халық өкілдерінің) сот әділдігін жүзеге асыруға қатысуы
қоғамды демократияландырудың маңызды элементі болып табылады және
азаматтардың сот әділдігіне деген сенімін арттыруға, сот билігінің
тәуелсіздігін нығайтуға, тұрғын халықтың әлеуметтік белсенділігін және
олардың адам тағдыры, сондай-ақ жалпы қоғам тағдыры үшін жауаптылығын
жаңа сапалы деңгейге көтеруге бағытталған [8, 1-2бб.].
Қазақстанда алқабилер алқасы – он азаматтан құралатын негізгі құрамнан
және екі азамататтан құралатын қосалқы құрамнан тұрады. Қылмыстық істер
жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотта және қылмыстық істер жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық әскери сотта алқабилердің қатысуымен сот бір
судьяның және он алқабидің құрамында әрекет етеді.
Қай санаттағы қылмыстық істер алқабилердің қатысуымен қаралады?
Заң бойынша алқабилердің қатысуымен, ҚР-сы ҚК-нің 165-бабы Мемлекеттік
опасыздық, 166-бабы Шпионаж, 167-бабы ҚР-сы Президентінің өміріне
қастандық жасау, 168-бабының 1-бөлігі Билікті күшпен басып алу немесе
билікті күштеп ұстап тұру не ҚР-ның уәкілетті органдары мен лауазымды
адамдарының құзырына кіретін өкілеттіліктерді шет мемлекет немесе шетелдік
ұйым өкілдерінің жүзеге асыруы, 169-бабы Қарулы бүлік, 233-бабының 3-ші
және 4-ші бөлігі Терроризм бойынша істерді қоспағанда, аса ауыр қылмыстар
туралы істер қаралады.
Айыпталушы өзіне қатысты қылмыстық істің алқабилердің қатысуымен
қаралуы туралы қай кезде өтініш білдіре алады?
Айыпталушыға алдын-ала тергеудің аяқталғаны туралы хабарлаған және
істің барлық материалдарын танысу үшін ұсынған кезде, сондай-ақ келесі
кезеңде, оның ішінде сотта істі алдын-ала тыңдауда, бірақ соттың басты сот
талқылауын тағайындауына дейін оның істі соттың алқабилердің қатысуымен
қарауы туралы өтініш мәлімдеуге құқығы бар.
Алқаби дегеніміз кім және алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптар
қандай?
Алқаби – соттың қылмыстық істі заңда белгіленген тәртіппен қарауына
қатысуға шақырылған және ант қабылдаған Қазақстан Республикасының жиырма
бес жасқа толған азаматы болып табылады.
Алқабилерді іріктеу процесіне ел азаматтарының қатысуын қамтамасыз ету
мақсатында жергілікті атқарушы органдар жыл сайын алқабиге кандидаттар
іріктелетін жылдың 1 желтоқсанына кандидаттардың бастапқы, бірыңғай және
қосалқы тізімдерін жасайды.
Жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік органдар мемлекеттік
органдардан, ұйымдар мен азаматтардан осы Заңның 10-бабына белгіленген,
алқаби кандидаттарына қойылатын талаптарға азаматтардың сәйкес келуін
тексеру үшін қажет ақпаратты сұратуға құқылы. Жергілікті атқарушы
органдардың сауалдарына жауаптар сауал алынған күннен бастап үш жұмыс
күнінен кешіктірілмей, олардың мекен-жайына жіберілуге тиіс.
Кандидаттар тізімдері әліпбилік тәртіппен жасалады. Тізімдерге алқабиге
кандидаттың тегі, аты, әкесінің аты, туған жылы (жасы жиырма бесте болса –
қосымша күні мен айы) және тұрғылықты жері көрсетіледі.
Алқабиге кандидаттардың бастапқы, бірыңғай және қосалқы тізімдеріне
енгізілетін азаматтардың саны тиісті облыстық және оған теңестірілген сот
төрағасы жыл сайын ұсынатын алқабиге кандидаттардың санына негізделеді.
Тиісті облыстық және оған теңестірілген сот төрағасының ұсынуы сот
талқылауына қатысу үшін алқабиге кандидаттардың тізімдері бойынша
алқабилерді іріктеу жүргізілетін жыл алдындағы 1 қыркүйегінен кешіктірілмей
облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті атқарушы
органына жіберілуге тиіс. Облыстың (республикалық маңызы бар қаланың,
астананың) жергілікті атқарушы органы жыл сайын облыстық және оған
теңестірілген сот төрағасының ұсынуын алған күннен бастап үш күн мерзімнен
кешіктірілмей, әрбір ауданнан (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
атқарушы органдары алқабиге кандидаттардың саны туралы хабардар етеді.
Алқабиге кандидаттардың бастапқы тізімін жасау үшін ауданның (облыстық
маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органы:
1) ауданнан алқабиге кандидаттардың саны туралы хабарламаны алған
күннен бастап бір ай мерзімде әкімшілік-аумақтық бірлікте тұрақты тұратын
азаматтар қатарынан тиісті ауданның (облыстық маңызы бар қаланың)
сайлаушылар тізімдерінің негізінде, Алқабилер туралы Заңның 10-бабында
белгіленген алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптарға сай келмейтін
адамадрды сайлаушылар тізімдерінен шығарып тастау арқылы алқабиге
кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімін жасайды;
2) алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімін жасау аяқталған
кезден бастап жеті күн ішінде азаматтардың жергілікті атқарушы органның үй-
жайында алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы тізімімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етеді, тізімдегі қателер мен дәлісіздіктер туралы
өтініштерді қарайды және оған тиісті өзгерістер енгізу туралы мәселелерді
шешеді;
3) тиісті облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың)
жергілікті атқарушы органы айқындаған санда, жеке-жеке әр аудан (облыстық
маңызы бар қала) бойынша алқабиге кандидаттардың алдын ала бастапқы
тізімінен азаматарды кездейсоқ таңдап алуды жүргізеді;
4) кездейсоқ таңдап алу нәтижелері бойынша алқабиге кандидаттардың
бастапқы тізімін жасайды, оны жергілікті атқарушы органның мөрімен бекітеді
және облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті
атқарушы органына жібереді.
Алқабилердің сот процесіндегі ролі қандай?
Алқабилер сотта қаралатын дәлелдемелерді зерттеуге қатысуға, процеске
қатысушыларға төрағалық етуші арқылы сұрақтар қоюға, заттай дәлелдемелерді,
құжаттарды тексеріп қарауға, төрағалық етушіге заңнама нормаларын
түсіндіруді сұрап өтініш жасауға, сот отырысы кезінде жазбалар жасауға
құқылы. Бұл алқабиге істің жағдайын өз бетінше бағалауға және алқабилер
алқасы алдында қойылатын сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Кеңесу
бөлмесінде судья және негізгі құрамдағы алқабилер (он адам) нақты
қылмыстық іс бойынша әрекеттің орын алғаны дәлелденді ме?, бұл әрекетті
сотталушы жасағаны дәлелденді ме?, бұл іс-әрекеттің жасалуына сотталушы
кінәлі ме? деген үш негізгі сұраққа және қылмыстық іске қатысты қойылған
басқа да жеке сұрақтарға жауап береді. Бұл ретте, судья мен алқабилер
барлық мәселелерді шешуде тең құқыққа ие.
Алқаби болу - сотта атқарылатын құрметті міндет, себебі сот өндірісінде
алқабидің қатысуы әділ және объективті шешім қабылдануын қамтамасыз етеді,
өйткені, алқбилер шешімі істің мән-жайын мұқият зерттеу нәтижесінде
қалыптасқан олардың ішкі нанымына, ар-ожданына және өмірлік тәжірибесіне
негізделеді.
Кім алқабиге үміткер бола алады?
- Жасы 25-тен асқан Қазақстан Республикасының жергілікті азаматы,
- өтелмеген не алынбаған соттылығы жоқ,
- әрекетке қабілетті,
- психоневрологиялық, наркологиялық диспансерде есепте тұрмайтын азамат
алқабиге үміткер бла алады.
Алқабилерге үміткерлер қалай іріктеледі?
Алқабилерге үміткерлердің алдын-ала тізімін, сот төрағасының ұсынуы
бойынша, компьютер арқылы кездейсоқ таңдау рәсімі жолымен жергілікті
атқарушы органдар жасайды.
Алқабилер туралы ҚР-сы Заңының 10-бабының талабына сай алқабиге
үміткерлерге қойылатын талаптарға жауап бермейтіндер алып тасталады, олар:
- жасы 25 жасқа толмағандар,
- өтелмеген не алынбаған соттылығы барлар,
- сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі деп
таныған адамдар,
- судьялар, прокурорлар, тергеушілер, адвокаттар, мемлекеттік
қызметшілер, әскери қызметшілер, сондай-ақ құқық қорғау органдарының
қызметкерлері,
- наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерде есепте тұрғандар.
Аталған тұлғалар алқаби бола алмайды [9].
Алқабилерге үміткерлер тізімін жасап болып, жергілікті атқарушы
органдар азаматтарға осы құжатпен танысуға және қателер мен дәлсіздіктер
табылған жағдайда оларды түзетуге мүмкіндік беруі тиіс.
Кім алқабиге үміткерліктен бас тарта алады?
Алқабиге үміткерлердің тізімдерінен өздерінің жазбаша өтініші бойынша
келесі адамдар алып тасталады:
- қылмыстық іс бойынша сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін адамдар,
- өздерінің дене кемістігі немесе психикалық кемістігі салдарынан
алқабидің міндеттерін атқаруға қабілетсіз адамдар,
- жасы 65 жастан асқан адамдар,
- діни қызметшілер.
Содан соң, алдын-ала тізім негізінде кездейсоқ таңдау арқылы
алқабилерге үміткерлердің бірыңғай, қосалқы және қосымша тізімдері
дайындалады. Бұл құжаттарды жергілікті атқарушы органдары соттарға
жібереді.
Сот талқылауына қатысу үшін алқабиге үміткерлер арасынан алқабилерді
іріктеу рәсімі қалай жүргізіледі?
Нақты қылмыстық іс бойынша алқабиге үміткерлердің қажетті саны
компьютер арқылы кездейсоқ таңдау жолымен жасалады. Мысалы 70 үміткер
шақырылды дейік, соның ішінде іріктеліп келгенде 12-сі қалады, оның алғашқы
10-ы алқабилер алқасының негізгі құрамын құрайды, ал соңғы 2-уі қосалқы
алқаби деп есептеледі.
ҚР-сы ҚІЖК-нің 551-555-баптарына сай сот мәжілісінде үміткерлер
арасынан алқабилерді іріктеу рәсімі 4 этаптан тұрады.
1-ші - төрағалық етушінің алқабиге үміткерлерді істі қарауға
қатысудан босатуы,
2-ші - үміткерлердің өздігінен бас тартуы туралы мәселелерді шешуі,
3-ші - үміткерлерге қарсылық білдіру туралы мәселелерді шешу,
4-ші алқабиге үміткерлерге дәлелсіз қарсылық білдіру мәселесін шешу.
Алқабилерді іріктеудің әр этапына толығырақ тоқталсақ.
1-ші этап. Төрағалық етушінің алқабиге үміткерлерді істі қарауға
қатысудан босатуы ҚР-сы ҚІЖК-нің 552-бабында қарастырылған негіздер бойынша
жүргізіледі, яғни үміткерлерге сұрақтар қою арқылы келесілер істі қарауға
қатысудан босатылады;
- қылмыс жасады деген күдіктілер немесе айыпталушылар,
- сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін үміткерлер, сондай-ақ мылқау,
саңырау, зағип адамдар,
- мүгедек деп танылғандар, егер олардың сот отырысына толыққанды
қатысуын қамтамасыз етуге ұйымдастырушылық не техикалық мүмкіндіктер
болмаған жағдайда.
Сонымен қатар, алқабиге үміткер іске қатысудан өздігінен бас тартуды
мәлімдеуге құқылы келесі жағдайларда, егер:
- жасы 65 жастан асқан болса,
- 3 жасқа толмаған балалары бар әйелдер болса,
- өзінің діни нанымына байланысты сот төрелігіне қатысу мүмкін емес деп
есептейтіндер,
- қызметтік міндеттерін атқарудан алаңдатуы қоғамдық және мемлекеттік
мүдделерге едәуір зиян келтіруі мүмкін адамдар (дәрігерлер, мұғалімдер,
әуежолдарының пилоттары және басқалар).
Сонымен қатар, қаралатын істің мән-жайы туралы іс жүргізу көздерінен
емес, басқа көздерден білу салдарынан іс жөнінде оғат пікірде болғандар,
немесе осы себептен үміткердің объективтілігіне негізді күмән туған
жағдайларда, ол алқаби міндеттерін атқарудан босатылуы тиіс. Бұл мәселе де
сұрақ қою арқылы анықталады.
2-ші этап. ҚР-сы ҚІЖК-нің 553-бабының талабына сай алқабиге
үміткерлердің әрқайсысы өзінің алқаби міндетін орындауына кедергі
келтіретін дәлелді себептерді көрсетіп өздігінен бас тартуды мәлімдеуге
құқылы.
3-ші этап. ҚР-сы ҚІЖК-нің 554 бабында белгіленген тәртіп бойынша іске
қатысушылар алқабиге үміткерлерге дәлелді қарсылық білдіре алады, егер:
- алқабиге үміткер қаралатын іс бойынша жәбірленуші, азаматтық
талапкер, азаматтық жауапкер болып табылса, куә ретінде шақыртылса не
шақыртылуы мүмкін болған жағдайда;
- алқабиге үміткер қаралатын қылмыстық іс бойынша сарапшы, маман,
аудармашы, куәгер, сот отырысының хатшысы, сот приставы, анықтаушы,
тергеуші, прокурор, қорғаушы, айыпталушының заңды өкілі, жәбірленушінің
өкілі, азаматтық талапкер немесе азаматтық жауапкер ретінде іс жүргізуге
қатысқан жағдайда;
- алқабиге үміткер іске қатысушылармен, яғни жәбірленушімен, азаматтық
талапкермен, азаматтық жауапкермен немесе олардың өкілдерімен, сотталушымен
немесе оның заңды өкілімен, прокурормен, қорғаушымен туыстық қатынаста
болған жағдайда, сондай-ақ, істі жүргізген анықтаушымен, тергеушімен
жегжаттық, туыстық қатынаста болған жағдайда;
- алқабиге үміткер қаралатын іске жеке, тікелей немесе жанама түрде
мүдделі деп санауға негіз беретін өзге де мән-жайлар болған жағдайда [10].
Заң талабы бойынша алқаби ретінде қылмыстық істі қарауға қатысуға
кедергі келтіретін мән-жайлар аталады және араларында аталған себебі бар
үміткерлер болса айтуы сұралады. Ондай үміткерлер процеске қатысушылардың
және тараптардың қарсылық білдіруі бойынша іске қатысудан босатылады.
4-ші этап. Алқабилерге дәлелсіз қарсылық білдіру.
Төрелік етуші: ҚР-сы ҚІЖК-нің 555-бабының талабына сай, егер алқабиге
үміткерлерге дәлелді қарсылық білдіру мәселесін шешкеннен кейін,
үміткерлердің саны 17-ден артық болса, үміткерлердің аты-жөні көрсетілген
билеттері жәшікке салынып, билеттер араластырылады және жәшікте 17 билет
қалу үшін одан қанша қажет болса, сонша билет алынады, билетте көрсетілген
үміткерлер мәжілістен босатылады.
Қалған 17 үміткерге дәлелсіз қарсылықты прокурор мен сотталушы
мәлімдеуге құқылы. Ол үшін кандидаттардың 17 билеті алдымен прокурорға
ұсынылады. Прокурор екі кандидатты дәлелсіз қарсылықпен шығаруға құқылы, ал
сотталушы немесе оның қалауымен қорғаушы үш кандидатқа дәлелсіз қарсы
болуға құқылы.
Егер сотталушы дәлелсіз қарсылық білдіру құқығынан бас тартса
үміткерлерге қарсылық білдіру жеребе тастау арқылы жүргізіледі, яғни
үміткерлерің аты-жөні көрсетілген билеттер жәшікке салынып араластырылып,
ішінен үш билет алынып тасталады.
Содан соң, Алқабилер алқасы ҚІЖК-нің 556-бабының талабына сай жеребе
тастау арқылы құрылады. Қарсылық білдірілмеген 12 алқабиге кандидаттың
билеттері арнаулы жәшікке салынып, араластырылады. Содан кейін жәшіктен бір-
бірлеп билеттерді алып, билеттердің жәшіктен алыну ретімен билетке реттік
нөмір қойып, алқабиге үміткерлердің аты-жөндерін жариялап, алқабиге
үміткерлер алқабилерге арналған орындықтарға отыруға шақырылады.
Алқабилер алқасын құру кезінде алқабилер алқасын құрудың дұрыстығына
әсер ететін қандай-да бір бұзушылыққа жол берілгені туралы арыздар болмаған
жағдайда алқабилер алқасы құрылды деп танылады.
Жеребе тастау арқылы іріктелген алғашқы он алқаби – негізгі құрамның
алқабиі, ал соңғы екеуі – қосалқы алқаби деп есептеледі
ҚР ҚІЖК-нің 558-бабының талаптары бойынша алқабилер өз қызметін Ант
қабылдау рәсімінен бастайды.
Қосалқы екі алқбидің ролі қандай?
Өмірде түрлі жағдайлар болады. Мысалы, 10 алқабидің біреуі аяқ астынан
ауырып ұзақ уақыт ауруханаға жатып қалды дейік. Қылмыстық істі тоқтатпай,
не қайтадан бастамай-ақ, сол ауырып қалған алқабиді қосалқы алқабимен
ауыстырып, істің сот мәжілісінде қаралуын әрі қарай жалғастыруға болады,
яғни істі созбалаңға салмай уақытылы аяқтауға мүмкіндік береді.
Адам алқаби ретінде қылмыстық істі қарауға қанша рет қатыса алады?
Алқабилер сотқа күнтізбелік жыл ішінде бір рет қана, қылмыстық іс
қаралатын барлық уақытқа шақырылады. Істің қаралуы бір айға созылуы мүмкін,
сондықтан түсіністікпен, үлкен жауапкершілікпен қарап, сот процесін
уақытылы жүргізуге кедергі келтірмеуі тиіс.
Алқабиге үміткерлерге іріктеу рәсіміне қатысқаны үшін ақы төлене ме?
ҚР-сы ҚІЖК-нің 174-бабының талабына сай іріктеу рәсіміне қатысу үшін
сотқа шақырылған, бірақ алқабилер алқасына өтпеген үміткерлерге бюджет
есебінен темір жол, су, автомобиль (таксиді қоспағанда) көлігімен және сол
жерден басқа да көлік түрлерімен жол жүру құны; қызметтік іссапарға ақы
төлеу үшін қабылданған норма бойынша бұл шығындарды жұмыс беруші өтемейтін
реттегі тұрғын үйді жалдау құны; тұрғылықты тұратын жерінен тысқары жерде
тұруы қажет болған кезде - тәуліктік ақы төленеді [10].
Сонымен қатар, мемекеттік органдар мен ұйымдар сотқа шақырылған, бірақ
алқабилер алқасының құрамына іріктеп алынбаған алқабиге үміткердің
қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz