Сөзді әріптен бұтарлау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 А. Байтұрсынов - қазақ тіл білімінің негізін қалаушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 7
1.2 Тіл құрал еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
2 А.Байтұрсынов және қазақ
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әліп-би үйретудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Сөйлеу оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын қазақ тілінің
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының
реформаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3 Ахмет Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі
жөнінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 А.Байтұрсынов әдістемелік еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...50
3.2 А.Байтұрсынов және қазақ фольклорының
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Ресей
өкіметі жаңа реформалар жасап, қоныстану саясатын іске асырды. Қазақ елін
билеу жүйесіне өзгеріс енгізілді, ұлттық сана мен салттың жолы кесіліп,
отаршылдық орыстандыру саясаты белең алды. Осындай қыспаққа түскен кезеңде
халықтың тілін, дінін сақтау үшін қазақ топырағында әр түрлі ағым,
құбылыстар қалыптасты.
Сондай әлеуметтік астары бар құбылыстардың бірі – ағартушылық идеясы,
оның халықтық сипат алуы болды. Сол идеяны жүзеге асырудағы іс-
әрекеттердің, жүзеге асырушылардың рөлі мен орнын айтпауға болмайды. ХХ
ғасырдың алғашқы он жылдығында ескі мен жаңаның қарбалас кезеңінде білімі
мен күш-қайратын бала оқытуға жұмсаған ғалымдардың арасындағы ерекше тұлға
Ахмет Байтұрсынов еді.
Демократтық-ағартушылық қызметті өзінің азаматтық борышы деп санаған
Ахмет Байтұрсынов халықты оқытуға шақыруымен ғана тынбайды, оқытудың амал-
жолдарын іздестіреді, бағдарлама, оқулықтар жасайды.
Кезінде, Ахаң жайында Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Мыржақып
Дулатов деректі мақалалар жазған болатын.
Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик А.Н.Кононов
библиографиялық сөздікте Ахаңды Жетілдірілген қазақ алфавитін жасаушы,
қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін зерттеп, оқулықтарын
түзуші, қазақ әдебиеті мен тарихын зерттеуші[115 бет, 1] деп танытады.
Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиева, Д.Әлімханов,С.Кәкішев, Т.Қожакеев сияқты
зиялы ғалымдар Ахаң жайында ақиқатты монографиялық еңбектер жазды. Осылайша
қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы аса көрнекті ғалым А.Байтұрсыновтың
лингвистикалық мұрасы тілші ғалымдар тарапынан зерттеле бастады. Бұл
саладағы Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ә.Айтбаев т.б. тілші ғалымдардың
жарияланған еңбектерін Ахметтанудың берік бастамасы деп тануымызға болады.
А.Байтұрсынов және қазақ тілі білімі деген объектінің маңызының зор
екендігі сонда – оның есімі Ұлттық академиямызға беріліп отыр. Мұның сыры
А.Байтұрсыновтың халқына сіңірген сан-саладағы еңбегінің зоры – тіл
білімінде жатқандығында, лингвистика ғылымының негізін қалауда. Осы
тұжырымды енді тереңдете дәлелдеу керек. Ең алдымен мектеп оқулықтары жай
ғана білім бе? Әлде ғылым саласына жата ма? Осыны ашып алу қажет, өйткені
дүние жүзі ғылымында, оның ішінде орыс ғылымдарының арасында бұл жөнінде
керезар пікірлер бар. Бірқатары мектеп грамматикаларында ғылым жоқ деген
пікірде.
Бұл пікірді қазақ тілі біліміне келгенде қостауға болмайды, өйткені
тіл білімі ғылымының бастауы мен барысы, мазмұны мен сипаты барлық жұртта,
барлық кезеңде бірдей болуы шарт емес. Оның тіл таныту мақсаты, зерттеу
принциптері, зерттеу жұмысының өзі, әдістері мен ғылым ретінде дамуына
қажет мүмкіншіліктері тұрғысынан қарағанда, әр халықтың тарихында әртүрлі
сипатта болуы заңды. Оның үстіне бір халықтың мәдениетінде пайда болған
ғылым саласының алғашқы кезеңі мен орта тұсында және қазіргі күйінде
айтарлықтай ерекшеліктерінің болуы және даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ
тілі туралы ғылым саласы осы тілдің жалпы және тұрақты белгілерін ана
тілімізде тұңғыш рет сипаттаған мектеп оқулықтарынан басталады деген
концепцияны ұстауға болады.
Демек, А.Байтұрсыновтың Оқу құралдары мен Тіл құралдарын
зерттеуді тіл туралы білім мен тіл туралы ғылымның байланысын,
арақатынасын, кешегісі мен бүгінгісін танып білу деп бастау керек болады,
яғни бұл зерттеулер қазіргі таңда ғылымның жаңа тармағы – Ғылым туралы
ғылымға үлес қосу болмақ.
Осы жағдайларды ескере отырып, аталған мәселені диплом жұмысы
тақырыбы етіп алып отырамыз.
Зерттеу материалдары мен дерек көздері: Зерттеудің
фактологиялық материалдары ретінде қазақтың көрнекті жазушыларының
көркем шығармаларынан алынған көптеген мысалдар пайдаланылды. Зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Байтұрсынов А. Тәні сұлудың
жаны сұлу, Соц. Қазақстан, 1989, 7 ақпан.Байтұрсынов А. Оқужай жайы,
Соц. Қазақстан, 1989,7 ақпан. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының атасы,
Қазақстан әйелдері, 1989, №4, 7-8 б.Алимжанов А. Сомкнув начала и
концы, Дружба народов, 1990, №9.Айтбаев Ө., Қайдарин А. Ұлт
мәдениетінің хан тәңірі, Егеменді Қазақстан, 1993, 28 қаңтар
Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері: Ғалым-ағартушының әдістемелік
мұраларына ғылыми талдау жасап, оқулық, бағдарлама жасауда методикалық
мұраларының мәнін ашу, Ахаң басшылыққа алған ғылыми принциптерді анықтап,
әдістемелік мұраларының мәнін ашуға талпыныс жасау.
1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің негізін қалаушы
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы
Қай елдің тарихында да халыққа сіңірген еңбегі мен көрсеткен қызметі
көп жылдар өткен соң барып бағаланатын, танылатын тарихи тұлғалар болады.
Сондай алып тұлға – Ахмет Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсыновтың атын естімеген адам жоқ шығар.
Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы Торғай облысы Торғай уезінде Ақкөлдің
жанында Сартөбек деген жерде туған. 1891 жылы Ахаң Торғайдағы екі кластық
орыс-қазақ училищесінде дәріс алады. Кейін Орынборға барып, мұғалімдер
мектебінде оқыды, оны 1895 жылы бітіреді. Осы оқуымен-ақ қоғамдық қызмет
пен ғылымда ұшаң-теңіз білім жиған, өзінің талмас ізденіс, еңбегімен
халқының жүрегінен орын алды.
А.Байтұрсынов мұғалімдер даярлайтын оқу орнын мектебін
бітірісімен, 1895 жылдан бастап 13–14 жыл бойы бала оқытумен шұғылданады..
1895 – 1909 жылдар арасында ауылдық, болыстық бастуыш мектептер мен 5 – 6
жылдық екі кластық училищелерде мұғалім болып қызмет атқарады. Бала оқыта
жүріп, сол оқыту ісіне қажетті жағдайларды қарастырады. Ең алдымен қазақ
балаларының сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу таңбалары графикасы бар
ма, екіншіден, оқыту жүйесі жолға қойылған, үкімет тарапынан ашылған
мектептер бар ма, үшіншіден, ондай графикасы мен мектебі болған күнде қазақ
тіліндегі Әліппе кітабы мен оқулықтары бар ма, міне осыларға назар
аударуы. Әрине, осылардың бірде-біреуінің жоқ екенін біледі және осыларды
дүниеге келтірмейінше, жүзеге асырмайынша, қазақ даласындағы оқу-ағарту
ісін дұрыс жүргізу мүмкін емес екендігін жақсы түсінеді. Енді ол Барымен
базар болып, күнделікті бала оқытумен қатар, жоғарыда айтылған Жоқтарды
түгендеуге кіріседі. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов 1990 жылдардан бастап
қазақ графикасымен жазуымен айналыса бастады. Сол күнге дейін өзге түркі
халықтары сияқты, қазақтар да пайдаланып отырған араб таңбалары таза сол
күйінде қазақ тілі үшін қолайлы емес екендігін біліп, оны қазақтың ұлттық
жазуына икемдеп, қайта түзуді қолға алды. Ол үшін алдымен қазақ тілінің
фонетикалық дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі. 1929 жылы 12 майда өз
қолымен жазған өмірбаянында: 1901 жылдардан бастап бала оқытқан кездерден
бос уақыттарымда өз бетіммен білімімді толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым
дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазақ
алфавитін шрифтісін емес және емлесін ретке салып, жеңілдету жолында
жұмыс істедім, үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөгде тілдік қажетсіз
сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жағымсыз
әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден қазақ прозасын яғни, іс-
қағаздар тілін, публицистика мен ғылыми тілін жасанды кітаби сипаттан
арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін ғылыми терминдерді
жасауға кірістім және айналыстым. Стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен
шұғылдандым - дейді.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы
пікірлерін ол 1912 жылдан бастап Айқап журналы мен Қазақ газетінің
беттерінде білдіре бастайды.
Айқаптың 1912 жылғы 9 – 10 сандарында Шаһзаман мырзаға атты үлкен
мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмейтін кейбір араб таңбаларын
қазақ алфавитіне еңгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру
үшін оның алдына дәйекті дейтін таңба қою қажеттілігін дәлелдейді. Осы
мақалада дыбыс, әріп, дәйекті, жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, қағида деген
қазақша лингвистикалық терминдерді тұңғыш рет кездестіреміз. Қазақ
газетінің 1913 жылғы 34 және әрі қарайғы сандарында Жазу мәселесі деген
көлемді мақала жариялап, онда кейбір дауысты дыбыстарды у, ұ, о, и, е, ы
таңбалау жайындағы өзінің пікірлерін айтады.
Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін
былайша лайықтап алуды ұсынады:
1. Қазақ жазуы үщін араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын
алмау;
2. Қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, у дыбыстарының әрқайсысына таңба
белгілеу;
3. К, г дыбыстарына басқа дауссыз дыбыстармен келген сөздерінің
жіңішкелігін яғни қазіргі ә, і, ү дыбыстарымен айтылатындығын
білдіру үшін сөздің алдынан дәйекші таңба қою. Бұлайша түзілген
алфавит сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады.
А. Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ
жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір таласыз қабылдады, есебі А.
Батұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни дыбыс үндестігі
заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сөйтіп қазақ
дыбыстраының табиғатын айқындап тануы, ғалымға қазақтың жаңа әліп-биін
алфавит жасауға мүмкіндік береді. Оның 1912 жылдардан бастан ұсынған осы
алфавитке негіздеп алған жаң жазуы Жаңа емле деп аталады іс жүзінде
қолданыла бастады.баспа беттерінде жарияланған мәліметтерге қарағанда, 1915
жылдың бірі өзінде бұл емлемен 15-тей кітап басылып шықты. Сондай-ақ, А.
Байтұрсынов ұсынған Жаңа емле 1913 жылдардан бастан мұсылман
медреселерінде де, қазақ – орыс мектептерінде де қолданыла бастағандығы
айтылады.
Араб таңбаларын қазақ тілінің фонетикалық табиғатына қазақтың ұлттық
графикасы жазуы ретінде реформалау ісін 1910 жылдардан оқыту
тәжірибесінде, сірә, одан да бұрын, осы ғасырдың басынан бастап бастаған
А. Байтұрсынов оны әрі қарайда қырнай түсті, полиграфиялық жағынан қолайлы
– қолайсыз жерлерін, оқыту процесіндегі тиемді – тиімсіз жақтарын
салмақтайды. Сөйтіп, араб әріптері негізінде лайықталған қазақ графикасын
1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде басталған. Қазақ, қырғыз
білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талқыланады. Бұл съездің күн
тәртібінде алты мәселе қойылады. Олар:
1) Жазу, яғни орфография ережелері;
2) Әліп-би яғни алфавит, графика мәселесі;
3) Қазақша пән сөздер яғни терминология;
4) Ауыз әдебиетін жию шаралары;
5) Оқу, ғылым кітаптарын көбейту шаралары;
6) Бастауыш мектептердің программасы.
Съездің 15 маусымдағы мәжілісінде А. Байтұрсынов Әліп-би тақырыпты
деген атпен баяндама жасайды. Ол түркі жұрттарының халықтарының қолданып
келе жатқан әліп-биі жазуы бар екенін, оны тастап, басқа графикаға көшу
оңай емес деген пікірлі осы съезде білдіреді.
Әліп-би графика қандай қасиеттерге ие болу керек деп, қазақ халқы
қолданып отырған икемделіп, өңделген реформаланған араб алфавитінің өз
сипаттарын қасиеттерін дәлелдемейді де, латынға көшекенде, латын
алфавитін қолданушы Еуропа халықтары тіліне түркі жұрттарының қатысы жоқ
дей келіп, латын әліп-биін тұтынған еуропалық жұрттар орыстың орында
болып, ауызына қарап балаларымызға тілін үйретіп отырған жұрттар болса
екен... Онда алуға мазына бат деп едік деп ойын орнықтыра түседі. Бұл
жерде, сірә, араб алфавитін тастау керек болса, латын алфвитіне емес, тілші
қоса үйреніп жатқан отандас, істен орыс халқы қолданып отырған жазу
қалайлырақ емеспе деген ой ұшқыны жалт ететін тәрізді.
Осы баяндаманы және латын әліп-биін алуды қостаған. Төрекулов
Нәріздің баяндамасын талқылап, дұрыс – бұрысын қарағаннан кейін мынау
қарарды шығарды.
Қазақ тұтынып отырған түрік араб Әліп-биінің баспа түрінің дара
болмауы баспа ісіне де, үйрету жағынан да қолайсыздық қылатын болғандықтан,
ол қолайсыздықтан құтылу үшін түрк әліп-биінің өзін түзету әзге әліп-би
алудан анағұрлым оңай болғандықтан, түрік араб әліп-биінің жазба түрін
осы күйінде қалдырып, баспасын дара түрінде алу керек - деп А.Байтұрсынов
реформаланған және баспа түрінің де алфавитін ұсынған араб жазуы
негізіндегі қазақ алфавитін қабылдады.
А. Байтұрсынов реформаланған қазақ жазуы өз кезінде қазақ халқының
мәдени дүниесінде үлкен роль атқарған, қалың көпшілікті жаппай сауаттандыру
ісіне, жазба дүниелердің дамуына, баспа жұмысының жандауына қызмет еткен,
прогрессивтік құбылыс болды. А. Байтұрсыновтың бұл тәжірибесін сол кезде
өзге түркі халықтары, мысалы, өзбектер мен татарлар үлші етіп тұтып, олар
да өз жазуларына реформалар жасай бастады.
Ғалым ширек ғасырдай күш жұмсап, тер тәккен бұл еңбегін, яғни
реформаланған қазақ жазуын қорғап, бұл жазу қазақтың мәдени талаптарын
әбден етей алады деген көзқарасын латын алфавитін көшу жайында үлкен әңгіме
басталғанда барынша дәлелдеп, латынға көшуге қарсы пікірде болғаны
түсінікті. 1929 және 1937 жылдардағы репрессиялар кезінде А.Байтұрсыновтың
бұл пікірін Ұлтшылдық, патюрстік, антисоветтік деп бағалай қан осы
әрекетті яғни латынға көшуге қарсылықты бүгінгі жас буынға және жалпы
қалқу көпшілікке түсініктірек болу үшін кеңірек әңгімелейік.
СССР-ді мекендеген аз ұлттардың өздерінің сан ғасырлардан бері
қолданып келген жазуларын тастап, латынға көшу керек деген мәселе 1926
жылдан бұрынырақ басталғанды. Мерзімді баспасөз беттерінде, жиын –
жиналыстарда алдын ала пікір айту, пікір таластырулар жүргізілді. Ақырында,
1926 жылы 26 ақпаннан 6 наурызға дейін Баку қаласында Бүкілодақтық Бірінші
Түркологиялық съезд өткізіліп, онда күн тәртібіне түркі халықтарының жазуы,
орфографияның негізгі принциптері және олардың әлеуметтік мәні,
терминология мәселелері, түркі халықтарының тарихы, этнографиясы методикасы
т.б. көптеген көкейкесті мәселелер қойылды. Солардың ішінде ең үлкені де,
талас – тартысы көбірек болғаны да – СССР-де мекендеген түркі халықтарының
барлығының тегіс латын алфавитіне көшуіне жайындағы мәселе болды. Бұл
съезге Қазақстаннан А.Байтұрсынов, Е.Омаров, Ә.Байсейітов, Б.Сүлиев,
Н.Төреқұловтар делегат болып қатысты Қазақстаннан съезд президиумына
А.Байтұрсынов сайланды, сондай-ақ ол съезде жұмыс істеген бірнеше
комиссияның құрамына енді.
Съезд түркі халықтарының бұрыннан қолданып отырған алфавиттерін
тастап, латынға көшу жөніндегі пікір таласында екі топ бөлініп шықты. Бірі
– бұрыннан пайдаланып келген әрі нақтылы ұлт тіліне лайықталып,
реформаланған ресми қабылданған араб не орыс графиканы мысалы, сол кезде
Чуваштар қолданып отырған латыншаға ауыстырудың ешқандай не саяси-
идеологиялық не экономикалық тиімділігі жоқ, сауат аштыру, оқыту ісіне де
лайықталған араб графикасы мен қабылданбақшы латын жазуының бір-біріккен
артық кемдігі шамалы, керісінше жазу таңбасын өзгерту сан ғасырлық жазба
дүниеден, жазба дәстүрден қол үзу қапін тудырады дегенді айтты. Екінші тобы
– араб жазуы түркі тілдерінің фонетикалық жйесіне сай келмейді, латын
алфавиті түркі тілдерін еуропа мәдениетіне жақындастыра түседі дегендерді
дәлел етті. Алғашқы пікірлердің бірі – А. Байтұрсынов болды. Бұл жерде А.
Бйтұрсыновтың концепциясында ұлтшылдық, пантюрксистік немесе советке
қарсылық іздеу мүлде қисынсыз: араб жазуы арқылы ислам дінін уағыздауды ол
көздеген жоқ, өйткені ол дін қамқоршысы емес, оның үстіне А.Байтұрсынов
реформаланған қазақ жазуы қаракетті құран жазуынан мүлде алшақ екені айдай
анық, пантюркстік пиғылда болды, дең де орынсыз, керісінше, А.Байтұрсынов
қазақ ұлтының, қазақ тілінің дербестігін қазақтардың, ілгері жүр
екендігін қайғы қолдаған адам, үшіншіден, бұл жердегі ғалым әрекетінен
антисоветизм іздеуде нанымсыз; себебі жазу таңбасының түрі идеалогияның
мазмұны мен бағытын өзгерте алмайтындығын А. Байтұрсыновта, ізгелер де,
қазіргі біз де жақсы білеміз. Бірдей графика халықтар мәдениетін
жақындастыратындығын сөзсіз, бірақ латынға көшкен түркі халықтары ол күнде
Отандас орыс халқының емес, капиталистік қоғамда өмір сүріп отырған еуропа
жұрттарының сәдениетіне жақындай түскен болар еді. Демек, ғалымның араб
жазуын жақтаудағы мақсаты – осы съездегі және 1924 жылы қазақ
білімпаздарының тұңғыш съезіндегі сөзіне қарағанда, 12-13 жыл бойы
қолданылып, орнығын қалған, қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып
өзгертілген, ресми түрде қабылданған алфавиттің қазақ жазуы мұқтаждығын
толық өтеп отырғандығы, оның дыбыс әдісімен оқыту ісіне айтарлықтай қолайлы
болып, шыққандығы, полиграфиялық мүмкіншіліктер жағынан да, экономикалық
мүмкіндіктер тұрғысынан да бұрыңғы алфавитті сақтау пайдалымақ екендігі.
А.Байтұрсынов бұл съезде айтқан пікірін одан кейінде 1927 жылы Қызылордада
жазу графика мәселесіне арналған конференцияда қазақ тілінде жасаған
баяндамасында былай дейді:
- Мен мәселенің ілім мен жүзіндегі жағын алып сөйлемекпін. Ең әуелі
аңғартып өтетін бір нәрсе сол латын әрпін алу деген тіршілік мұқтаж
қалғаннан ділгерлік қысып туғызып отырған мәселе емес. Түрік жұрттың 90%
баяғыдан бері араб әрпін пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб әрпімен
жасалған хат мәдениеті бар хат мәдениеті – сауаттылық, оның жүзіндегі өнер
– білім, ілім, емле, үйрету әдісі, баспа істері, беспа мамандары, жазылған
басылған барша сөздер т.б.. Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап,
екінші әріпті ала қою жұмыс емес... артық тұрған қаржы керек, артық
тұрғанадамның күші, ісі керек... Мұндай екі шығын, екі жұмысты көтергендей
қаржы мен қайрат қазақ тігілі, түріктің қай жұртында да жоқ.
Он шақты күнде, он шақты миллион қаржымен біте қоятын жұмыс емес.
Әріп алмастыру деген ел жағынан да, елдің шаруасы жағынан да ауырлығы зор
мәселе екендігін еске ала отырп шешетін нәрсе - дей келіп,екі алфавитті 6
түрлі қырынан салыстырады да, араб алфавитін қолайлы деп табады. Әрине,
қазіргі тұрғыдан келгенде, оның үстіне Совет үкіметі тұсында қолға алған
шараларымыздың бәрі дұрыс, бәрі прогрессивтік болды деп сан жылдар өзімізді
шаттастырып келген дәстүрімізде бассақ, мүмкін сол кезде латынға қарсы
шыққандардың пікірін дұрыс емес деуге де болар, бірақ айналасы 14-15 жылдың
ішінде қазақ, өзбек, татар т.б. сияқты көне мәдениетті ірі халықтардың үш
тірлі графикасының бірінен соң біріне көшуі, әсіресе бас аяғы 13-14 жыл
ғана қолданылған латын жазуының қаншалықты ұтымды болғаны жайында ойлануға
тура келеді.
Ахмет Байтұрсыновтың келер ұрпаққа қалдырған мол мұрасын саралап
өтсек, оған:
1. Тіл – құрал - 1 бөлім, фонетика
2. 2 бөлім, морфология
3. 3 бөлім, ситаксис
4. Әдебиет танытқыш
5. Баяншы методикалық жазбалар
6. Тіл жұмсар - 1 бөлім, практикалық грамматика
7. 2 бөлім, пракимкалық грамматика
8. Оқу құрал балалар әліппесі
9. Әліппе
10. Сауат ашқыш, ересектер әліппесі
11. Әліппе-астар, әліппе методикалық нұсқау
12. Қырық мысал - Крылов мысалдарының аудармасының жинағы
13. Масса төлтума және аударма өлеңдер жинағы
14. Оқу құрал, хрестоматия нұсқалық, Шононовпен бірлесіп жазылған
еңбектері жатады.
Ахмет Байтұрсынов 1895-1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Торғай өңірінде
ел ішіндегі әр сатылы мектептерде бала оқыта жүріп, ағартушылық-ұстаздық
қызметке ауысады, айналысады. Осы жылдары қазақ шәкірттері тұтынған
оқулықтардың кемшіліктерін көрді. Үлкен тәжірибе жинайды.
Қарапайым ұстаздықтан күрескер ағартушылыққа қол созған Ахмет
Байтұрсынов алдына қазақ алфавитін жетілдіру мақсатын қояды. Күні бүгінде
дейін ноғайша, татарша атанып жүрген сол бір жылдардағы араб әләпті
қазақ жазуының ең осал тұсы – жазу, емле жүйесінің бір ізге түспегендігі
еді. Ал емледегі ала-құлалық жазу мәдениетіне, сауат ашуға үлкен нұсқан
келтіретін. Қазақ жазуын жетірдіру үшін алдымен қазақ тілінің ішкі
табиғатын танып, жүйесін түсініп алу қажеттігі туды. Бұл қазақ тілін ғылыми
зерттеу, яғни фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысын танып-білу
деген сөз еді. Осылайша Омбыда жүргенде тұңғыш қазақ журналы Айқапта
алғаш зерттеулерінің қорытындысы ретінде Жазу тәртібі атты мақаласын
жариялады. Осы мақаласында Оқу құралының ең ұлылығы бала оқытатұғын кітап;
оны жақсы болып, балалардың жанын қинамасына жазудың тәртібі болуы шарт.
Тәрнтіпті жазу деп айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі
бар болса. Осы күнгі жазуымызда дыбыс басына арнаған белгіміз жоқ, бір
белгімен әлденеше түрлі дыбыстарды жазамыз. Балаларға һәр түрлі
айтылатұғын сөзді, бір түрлі айтып жазыпқойып һәр түрлі айтып оқу керек
дегеніміз зорлық емес пе? Біддей жазылған сөзді қалпай һәр түрлі оқысам
дұрыс болады деп бала қиналмай ма? Сондықтан әуелі оқу құралын сайлаудан
бұрын жазуымыздың тәртібін түзетіп жөнге салу керек. Сонан соң сол жөменен
құрал сайлау керек,- деп, ғалым қазақ жазуындағы арабтың басы артық
әріптерін алып тастауды, жіңішке дауысты дыбыстарды білдіруге арналған
білгіні дәйекше енгізуді т.б. жаңашыл жаңалықтарын ұсынады. Осы мақаланың
түрткі болуымен Айқап журналы, Қазақ газеттері бетінде үлкен
пікірталас, айтыстар болды. Баспасөз бетінде пікір, ұсыныстары жарияланған
Шәкәрім Шаһзаман, Ғ.Муси мырзаларға қайтарған жауаптарында өз тұжұрымдарын
нақтылап, дәлелдей түседі. Көпшіліктің көкейіне қонған осы өзгеріс
реформалар көп дау-дамайсыз 1912 жылдан бастап-ақ орынға бастайды. Өйткені,
бұлар қазақ тілінің табиғатын зерттеп, ғылыми дәлелдеп барып айтылған оң
ұсыныстар еді. Осылайша Ахмет Байтұрсынұлы араб әріпті қазақ жазуының жаңа
реформаланған үлгісін жасайды. Қазақ тілінің өзіндік дыбыс жүйесіне
лайықталған, сауат ашуісіне өте қолайлы жетіоген осы емленің нұсқасын араб
жазулы барлық түркі халықтары, тіптен жазба дәстүрі мол татар, өзбектердің
өздері де қабылдады. Ахметтің ұсынған реформасының барлық түркі халықтары
жазу мәдениетінде кеңінен қолданылғаны сол кезде өткен жиын,
конференциялардың бәрінде үнемі аталып отырды. Орысша оқығандар орыс
жүйесінің барысында дағдыланып үйренген. Қазақ сөздерін алып орыс я ноғай
жүйесімен тізу, әрине, ол нағыз қазақша болып шықпайды. Сондай кемшілік
болмас үшін әр жұрт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу
үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар әбден
дағдыланғаннан кейін басқаша оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай,
сақталуын тілесек, өзгелерше әуелі өз тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша
оқыту тиіс – деп білген Ахаң өзі түрлеген жазу үлгісі негізінде жүйелі
түрде қалың қазақтың, ауыл балаларының сауатын ашу үшін 1912 жылы Орынборда
Әліппе бастырып шығарады. Революцияға дейін де, кейін де ондаған рет
жарық көріп, талай буынның қара танып сауатын ашқан тұңғыш әліппені
1926,1927,1928 жылдары жетілдіре түсіп, суретті түрінде жария етті.
Қазақтың мәдени өмірінде Ахмет Әліппесінің қандайлық орны болғандығын
мына пікірден аңғаруға болады: Ақыметтің 7 рет басылған бұрынғы Әліп-биі
оқу құралы қазақ жұртына орасан көп пайда келтірілген еді. Бұрынғы Әліп-
биі қазақ мұғалімдерін ең алғаш Еуропа оқу әдістерімен таныстырудың үстіне,
кезіңде әрі жаңа, әрі төте жол салып, қазақ арасындағы ескілікті жойған
елі.
Мынау жаңа Әліп-биі бұрынғысынан қай ретте болса да артық. Бұл Әліп-
бидің мазмұны, қазақ жағдайына қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа
программасына үйлесімді болып шыққан. Сөздері баланың ұғымына аса қолайлы
тәртіппен құрылған. Бұл Әліп-би дыбыс әдісіменде, Америка әдісімен де оқуға
қолайлы. Шығарушының үлкен шеберлігі көрініп тұр. Оқушыға бұл Әліп-би аса
қызықты, баланы өздігінен білуге, өздігінен үйренуге ұмтылдыратын түрде
жазылған. Сыртқы көрінісіне қарағанда тұтас сөздер әдісімен жазылған
сықылды. Бірақ тәжіриесі аз мұғалімдер мұнымен дыбыс әдісі бойынша да оқыта
алады. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық. Мазмұны жағынан
да, әдісі жағынан да артық кемшілік таба алмадық. Бұл Әліп-биі бұрынғысынан
да жүдә ұқсамайды. Көңілдегідей болып шыққан[261бет, 2].
Заңғар ғалымның әліппе оқулығындабірде-бір басқа ұлттың сөзі жоқ,
кітап тек қазақ тілінде сайрап тұр.
Ахмет Байтұрсынов тек балалардың ұғымына лайықтап мақал-мәтел,
жұмбақтар, жаңылтпаштар, күн, ай, жыл аттарын да берген. Срнымен бірге,
әрбір қаріпті өткенде оған мысал ретінде жер, су, үй хайуанаттары, ыдыс-аяқ
атайларына дейін тәптіштеп үсінікті тілмен баяндаған.
Мысалы, Оқу – білім азығы, білім – ырыс қазығы, ақыл – жас
ұланнан, жүйрік – тай, құланнан - деген мақалдар.
Күн, жұлдыз, ай аттарына қатысты:
Күн ұзарып қар еріп,
Су тайларға толады –
Бұл қай кезде болады?
Күндер ысып, шөп пісіп,
Ел пішінен орады –
Бұл қай кезде болады?...
ОҚУ ҚҰРАЛЫНДАҒЫ қызықты, қысқа әңгімелерді құлшынып, құныға
оқитынбыз. Әр әңгіменің соңында Тобықтай түйіні мақал болатын. Мысалы:
Өтірікші тышқан әңгімесінің қорытындысы: Қол жетпеген қорлаушыл, ал
Ата насихаты әңгімесі: Тірліктің күші бірлікте деп қорытылатын[56 бет,
3].
Оқу құралы әр нәрсені естен кетпейтіндей әсерлі, шағын әңгімелермен
түсіндіріп береді.
Бір қызығы, жас жеткіншектердің ұғым дәрежесіне лайықтап батаның да
бір нұсқасын енгізген. Әрине, бұл жағдайды өте дұрыс деп білеміз, өйткені
бала қажетті дастарханды жасынан қастерлеп, оны киелі тұтып, құрметтеп
өтеді, соған тәрбиеленіп өседі. Бұл кітабында бастауыш мектеп оқушыларына
арнап, бір топ өлеңдер енгізген, мысалы, баталар:
Асың, асың, асыңа,
Береке берсін басына!
Бөденедей жорғалап,
Қырғауылдай қорғалап,
Қыдыр келсін қасына!
Сеннен байлық өшпесін,
Тәңірі берген берекең.
Тепкілесе кетпесін,
Желіңнің екі шетіне,
Тай шаптырса жетпесін!
Кешке келіп жамырасқан,
Шуылдасып маңырасқан,
Қошақанның анасы,
Саулық бассын үйіңді!
ТАРТУ:
Балалар, бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта.
Бұл жолмен өзіңдей көп бара жатқан,
Соларды көре-тұра қалалық па?
Даналық өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!
Оқу құралы А, Р, З таңбаларын танытудан басталады. Кітап бетінің
төмендегі тұсындағы сілтемеде хат таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі қоса
беріледі. Барлық әріптерді өтіп болған соң, танымдық материалдар ұсынылады.
96 беттік бұл оқулық Ұсақ әңгімелер деген атпен автордың өзі құрастырған
24 шағын тексиен және Балалық күй атты өлеңмен аяқталады.
Ұзақ жылдар тәжірибесі тұңғыш зерттеу еңбек, оқулық кітап – Оқу
құралында бір жүйеге түсті. Жаңа дыбыстық әдіспен тәртіп етілген төл
қазақша әліппе – жаңа емле басы төңкеріске дейін, одан кейін де бірнеше рет
басылды. Бізге белгілі соңғы жетінші басылымы Орынбордан 1925 жылы жарық
көрген. Ахаң бұл әліппелерге үнемі бірінші кітап деп көрсетіп отырды. Ал
екінші кітаптың бізге бірақ басылымы белгілі. Оның толық аты – Оқу
құралы. Қазақстан басқа түркі, араб, парсы сөздерінде жазылатын әріптерді
үйрету үшін, һәм оқуға төселу үшін тәртіп етілген. Алифбаға жалғас. Сондай-
ақ талай буын қара танып, сауат ашқан бұл әліппе – Әліпби жаңа құлал
деп аталды. Оның және бір түрі Сауат ашқыш. Дыбыс жолмен тәртіптелген
қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін бірінші кітап та бірнеше рет көп
тиражбен басылып, кең таралды.
1912-1913 жылдары Ахаң ұсынған әліпби ғылым дүниесінде Жаңа емле,
ал орысша Байтурсыновский алфавит делінген. Сол кезден бастап, күні
бүгінге дейін кеңінен қолданып келе жатқан Ахаң түрлеген әліпби, ол түзген
Әліппелер болашақта арнайы зерттеліп, талай ғылыми монографиялық еңбектің
жүгі боларлығы сөзсіз.
Оқу құралы халық сұранысында болып, кеңінен қолданысқа түсті. Оқу
құралы арқылы балалардың сауатын ашқаннан кейін ол енді қазақ тілін жеке
пән ретінде оқытудың құралын ойластырып, оқулық жазуға кірісті. Біздің
заманымыз – жазу заманы... Сөздің жүйесін, қиынын келтіріп жаза білуге, сөз
қандай оында қалай өзгеріліп, қалайша бір-біріне қияндасып, жалғасатын
жүйесін білу керек, қазақтың бастауыш мектебінде басқа білімдермен қатар
қазақ тілінің дыбыс, сөз, сөйлем жүйелерінде үйрету керек[17 бет, 4] -
дегенді өзіне міндет етіп алды, сол міндетті атқару үшін Тіл
құрал деген атпен үш бөлімнен тұратын оқулық жазуға кіріседі. Одан
әріжөңделіп, толықтырылып бірнеше рет басылды. 1927 жылы шыққан
Қызылордадағы басылымы 7-ші екен.
1.2 Тіл құрал еңбегінің ерекшеліктері
Ахмет Байтұрсынұлына өзі көшбасшы болған қазақ тіл білімінде ғана
емес, күллі түркологиялық әлемде атақ-абырой әперген Тіл – құрал атты
кітабы болды.
Тіл – құралы оқулығы Сөз басы, Тіл мүшелері, Сөйлеу мен
сөйлем, Сөйлем мен сөз, Сөз бен буындар, Буын мен дыбыс, Қазақ
тіліндегі дыбыстар және олардың таңбалануы, Сөз жазуының жалпы
ережелері, Жұрнақтар 19 түрі көрсетілді, Атауыш сөздер зат есім,
сын есім, сан есім, есімдік, етістік, Шылау сөздер, Үстеу, демеу,
жалғаулық, одағай сөз, қорыту, тасымал бөлімдерінен тұрады. Әрбір ұғымға
анықтама берген, мысалдар келтірілген, Сынау деген айдармен түрлі жаттығу
тапсырмалар ұсынылады. Берілетін анықтамалар өте ұғыныңқы, мәселен, зат
есімге арналған тұжырымға назар аударайық:
Сөздердің кейбіреуі нәрсенің өзін айтады: мәселен, жер, тау, тас,
жапырақ, су, ағаш, шөп, жапырақ, күн, ай, жұлдыз, қар, бұлт, жаңбыр,
жел,
бу, сағым, кісі, мал, аң, құс, бақа, шаян, мылтық, қадақ, найза, қанжар,
киіз, ақша, құрт, құмырсқа, қала. Осындай нәрсенің өзін айтатын сөздерді
зат есім дейміз. Зат есім туралы кім? Не? Деп сұраймыз. Кім? деп адам
туралы, Не? деп басқа заттар туралы сұраймыз.
Осындай тілдік ұғымдарға берілген анықтамалардың дәлдігі, ғылыми
тереңдігі түлрі категорияларды сұрвптаған, жіктеген кезде, оларға қазақша
термин, атау берген кездерде тіпті айқын көрінеді. Қазіргі қазақ тілі
ғылымның түп қазық ойлары тіпті әріде жатқанын, олардың бірінші болып Ахмет
Байтұрсынов тұжырымдағанын көреміз.
Тағы оқып көрейік: Сөйтіп сөз тұлғасына қарай беске бөлінеді:
1. түбір сөз
2. туынды сөз
3. қос сөз
4. қосалқы сөз
5. қосымшалар
Сөздер мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді:
1. зат есім
2. сын есім
3. сан есім
4. үстеу
5. есімдік
6. етістік
7. демеу демеуіш
8. жалғау
9. одағай еліктеуіш, лептеуіш
Алғашқы бесеуін есімдеуіш атау сөздер, ал соңғы төртеуін шылау
сөздер деп топтайды.
Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы Айқап журналының төртінші санында Жазу
тәртібі атты ғылыми мақала жазған. Мұнда ғұлама ғалым жалпы көпшілікке
оқудың төте жолын ұсына келіп былай дейді: Мұсылманша оқуға, мұсылманша
болғанда қазақша оқуға оншама көп жыл керек емес. Не үшін десеңіз, орысша
оқығанда уақыттың көбі тіл үйренуге кетеді. Қазақша оқығанда тіл үйренуге
кететұғын уақыттар басқа нәрселерді үйренуге керек уақытқа ауысады...
Қазақша дұрыстап хат жаза білуге бір-екі-ақ жыл керек. Қазақша оқу дегенде
мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолмен оқулы айтпаймын, қазақтың
тілімен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша оқып жүрген жолдың былғалаң-
шылғалаңы көп. Онымен жүріп хат жаза білуге жеткенше орысша білуден кем
кетпейді. Себебі, қазақ тілімен оқытпай, ноғай, түрік, парсығ араб тілінде
жазылған кітаптар араласып, бас қатып, ми ашып, балалар әуре-тәуре болады.
Сондықтан оқу керектігі де даусыз. Жақсы құралменен іс істегенде күшке
тиіп, жанды қинамайды[№4-5, 6].
Тіл – құрал тұңғыш оқулық болуымен қатар, бастауыш мектепке, яғни,
алғашқы 4-5 жыл оқитын шәкірттерге арналғанмен бұл – қазақ тілінің
фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген,
қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми жұмыстың басы болды. Бұл оқулықтар – Қазақ
тіл білімі атты ғылым саласының ана тіліміздегі бастамасы. Өйткені қазақ
тілінің дыбысьық құрамының классификациясы да, сөз таптарын ажыратып, сөз
тұлғаларын көрсетуде де, сөздердің септелу, тәуелдену, жіктелу тәртібін
танытуда да, сөйлем түрлерін ажыратуда да күні бүгінгі дейін Ахмет
Байтұрсыновтың аталған оқулықтарының негізі сақталып келеді. Тілдік әр
категорияның классификациясынан бастап, бүкіл терминдеріне дейін қазіргі
мектеп грамматикаларынан Ахмет Байтұрсыновтың оқулықтарының ізін табуға
болады.
Тіл – құрал тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана
тілімізде танудың басы болды, қазақ тілі атты ғылым саласының қазіргі
уақыттағы іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып,
зерттеп, танып-білу тарихымызда Оқу – құралы мен Тіл – құралдарының орны
айрықша. Қазақ тіл білімнің ана тіліміздегі ірге - тасын
қалаудағы Ахаңның және бір зор еңбегі – ғылымның осы саласының терминлерін
жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына
қазақша атау ұсынды. Осы күнгі қолданылып жүрген зат есім, етістік,
есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай және құрмалас
сөйлем, қаратпа сөз деген сан алуан лингвистикалық атауладың баршасы Ахмет
Байтұрсыновтыкі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жаңғырту
арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер,
сәтті шыққан атаулар екенін олардың күні бүгінге дейін қолданып келе жатқан
өміршеңдігі дәлелдейді.
Енді Ахаңның Тіл – құрадына дәлірек тоқтала кетейік.
Ахаң еңбегінде жіктеудің бір ғана түрі, дыбыстарды үнділік дәрежесіне
қарай жіктеу ғана болғаны рас, одан арғының одан тереңнің сол уақыт үшін де
қажеті жоқ еді. Өйткені Ахаңның бұл саладағы еңбегі – батауыш мектептің
бірінші класына арналған оқулық, сондықтан ол бір жылдық Тіл – құралы деп
аталады. Бұл саладағы, графика саласындағы еңбегінің теориялық тереңдігінде
емес, оның бастауышы болғанды, жоқты бар етуінде, туған тілімізді ғылыми
негіздеуінде, қазақтың ұлттық жазуын қалыптастыруында.
Ахаң бастауыш кластар оқулығы шеңберінде болса да, қазақ тілі
білімнің негізіне мәселердің барлық түрімен де айналысты. Сондай
мәселелердің екіншісі – тілдің грамматикалық құрылымы. Бұл сала Ахаңның
қайталанып бірнеше рет басылған Тіл – құралдарының қай-қайсысында болса
да бар. Солардың ішіндегі ең толығырақ түрі 1918 жылы Ташкентте жарық
көрген екі жылдық Тіл – құралы мен осының 1920 жылы Қызылордада да
қайталанып басылғандары.
Бұл екеуінің алғашқысы Сөз басы деген тақырыпшамен басталады. Онда
тіл емн жазудың адамзат қоғамы табыстарының ең бір шұрайлысы екенін айта
келіп, олардың қоғамдық процесте атқаратын рөлінің маңыздылығына,
молдылығына тоқталады. Сонымен бірге әлем тілдерінің типологиялық
белгілеріне қарай түбір тіл Ахаңда Түбіршек тіл жалғамалы тіл,
қопармалы тіл деп бөлінетінін, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және
оларға қандай тілдер жататынын көрсеткен.
Сөз басы былай басталады:
Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы
дүниедегі адамдар тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық түсер
еді. Осы күнгі адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге ұшыраса, ондағы
күйі де тілінен айрылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман...[141 бет, 7]
Бұдан кейін жазуға үйрету, хат таныту мәселері сөз болады.
Еңбектің негізгі бөлімі Сөз мүщелері деп аталады. Бұнда сөз
дегенді текст деген мәнде қолданған да, оның мүшелеріне сөйлеу, сөйлем,
сөз, буын, дыбыс деген тілдік ұғымдары жатқызады. Және осы атаулардың
өзіндік белгілері, бір-бірінен өзгешеліктері өте қысқа болса да, дәлме-дәл
айқындалады.
Ахаңның еңбегінің үшінші саласы Жазу қиғидалары деп аталады. Мұнда
әр дыбыс таңбаларының, яғни әріптердің емлелерін мысал арқылы талдап
түсіндіреді.
Тіл – құралының, Сөз тұлғасы деп аталатын төртінші бөлімінде
тұлғасына қарап сөздерді түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосымшалар деп
бірнеше түрге бөледі. Бұл бөлісте кейінгі зерттеулерде айтылып жүрген
біріккен, қысқарған сөздердің жоқтығы болмаса, басқалары морфологияға
қатысты кейінгі зерттеулердің барлығында да және Ахаң стиліне тән аз
сөздікпен дәлме-дәл тұжырымдалған, тіпті көрнекті түркологтар мен қазақ
тілі мамандары арасында пікір қайшылықтарын туғызып, күні бүгінге дейін
теріс баяндалып жүрген кейбір мәселелер бұл еңбекте түсінікті тілмен дәлме-
дәл шешілген. Бір ғана мысал, қосымшаға байланысты пікір
айтушылардың біразы қазірде ед жұрнақты сөз туғызушы, ал жалғауды сөз
формасын өзгертуші қосымша деп бөліп жүрсе, Ахаң бұл екі қосымшаның екеіу
де сөз тұлғасын формасын түрлендіреді, айырмашылық – жұрнақтардың сөз
тұлғасын түрлендіріп қана қоймай, сонымен бірге бір сөзден екінші сөз
туғызатындығы дейді.
Ахмет Байтұрсынов қолданған терминдік атаулар мен жіктеу түрлері
сөздерді тапқа бөлуде де, жай сөйлемді мағыналық, құрылымдық түрлерге
бөлуде де, сөйлем мүшелері туралы зерттеулерде де, негізінде өзгеріссіз
сақталған. Мысалы, сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер, одағай
сөздер деп үш топқа бөледі де, тіліміздегі негізгі есімдер мен етістіктерді
атауыш сөздердің жеке түрлері ретінде сөз етеді. Сондай-ақ жай сөйлемдерді
болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма және естілуіне қарай
сұраулы, лепті, тілекті, бұйрықты деп бөлген, сөйлем мішелерінің түрлері
мен жасалу жолдары туралы айтқандары да бүгінгі зерттеулерден бекір орнын
алған.
Тіл – құралының әр жылғы басылымдары көлемі жағынан әрқалай
болғанымен, мұнда синтаксистің сөз тіркесі мен тыныс белгісінен басқа
салаларының барлығы да қамтылған, әсіресе, сөйлем жүйесі бөлімінде:
сөйлем дегеніміз не? Оның құралуы сияқты мәселелерді негіз ете отырып,
сөйлемнің құрылуын – қыс қатты – сияқты ешбір қосымшасыз сөйлемдер мен енді
сөйлемдердегі сөздердің түрлі дәнекерлер арқылы қырын келтіріп, ондай кезде
әр сөз өзіне қатысты сөздермен қиюласа алатын басты қритерий деп санайды.
Автор сөйлемнің құралуына, оның ішіндегі сөздердің айтылу, жазылуына мұқият
назар аударған. Ахаңның айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті
болып айтылған сөздер ғана сөйлем бола алады деп көрсетуінің өзінен-ақ
оның үлкен топқа бөліп, оның әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.
Еңбектің І бөлімінде сөйлем мүшелері туралы арнайы сөз болады. Автор
сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екі үлкен топқа бөліп, оның
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін алдымен бос
мүше, ізінше оларды айтуды жеңілдету үшін бастауыш, баяндауыш деген
терминдерді енгізген. Одан кейінгі барлық уақытта бастауыш, баяндауыш деп
беріп отырған. Әсіресе, автордың әрбір сөйлем мүшесінің ережесі, сұраулы
мен жасаулы жолдары туралы айтқан ғылыми тұжырымдары осы күнге дейін
мінінің жойылмағанын білеміз. Бір ғана бастауыштың жасалуының 10 түрін
атап, осы күнге дейін, назардан тыс қалып келген бүтін сөйлемдердің де
бастауыш болатынын сөз етуі ойланарлық жайт.
Ахаңның баяндауыш туралы пікірі де тың. Автор баяндауыштың қазір
айтыла бермейтін кімдікі? Ненікі? Қалай? сұрауларының да алғаш рет көрсете
білді. Сол сияты оладың құрылымдық жағын зерттеді.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп
бөліп, олардың өзіндікі ерекшеліктеріне үңілді. Оларды топтау мәселелерін,
әсіресе пысықтауыштың мезгіл, мекен, сын, себеп, мақсат түрлерін осы қалпын
да көрсеткен. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері хақында Ахмет Байтұрсыновтың
сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз етіп бөліп, оларды бастауыш,
баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш деп саралаған.
Автор оқшау сөздер деген терминді бұратана сөздер деп оны қаратпа,
қыстырма деп екіге бөледі. Ахаң, олар басқа сөздермен үйлеспейді,
байланыспайды, алып тастағаннан орны ойсырап қалмайды деп олардың ішкі
ерекшеліктеріне де тоқталып отырған.
Еңбектің ішкі екінші бөлігі сөйлемнің түрлеріне арналған. Автор
оларды болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма деп бөліп, бұл
пікірін болымсыз сөйлемдердің ма-ме мұраулыө шылаулармен жоқ емес сөздердің
қатысы арқылы дәлелдеп көрсету еңбектің үлкен ғылыми табысы.
Одан әрі автор сөйлемдерді айтылуына қарай сұраулы, лепті және
тілекті, құрамына қарай бөлінетін сөйлемдер деп жіктеп, құрмалас
сөйлемдерге біраз оын берген.
Ахаң құрмалас сөйлемдерді сиыса, қиыса құрмаласу деп бөледі.
Бағыныңқы сөйлемдерді бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш
бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, себеп, ереуіл, келтіріңкі,
орамды, яки өрнекті қыстырыңқы сөйлем дегенде түрлерге бөліп, оларды сөйлем
мүшесі жағынан да мағыналық жағынан да топтауды мақсат еткен. Жалпы Ахмет
Байтұрсынов еңбегінің құндылығы – ондағы тіл біліміне қатысты мәселелердің
ғылыми тұрғыдан нақтылықты баяндалуында.
Әрине, оқылықты олқылықсыз деп те айтпаймыз. Бірақ ол автордың
қателігі емес, оны сол кездегі әлі буыны қатпаған әдебиетіміздегі ірілі-
уақыты көзқарастардың сұрыпталуынан деп есептейміз.
Бұл оқулық ситаксис саласы бойынша қазір де студенттер мен
аспиранттарға, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен мектеп мұғалімдер іне
мол мағлұмат берді.
Міне, Ахмет мұрасының құндылығын бақалаңыздар.
Ғаламның тіл үйретуде жасаған еңбегі Оқу құралы мен Тіл – құралды
жазумен шектелмейді, өзге де оқу құралдар мен кітаптары да ерекше атап
өтерліктей.
1928 жылы Қызылордада жарыққа шыққан Тіл жұмсар атты екі бөлімді
еңбегі. Тіл жұмсардың 35 беттік І бөлімі сөйлеу, оқу, жазу жұмысын
тәжирибесі арқылы көрсететін кітап деп ұсынылған. І бөлімде автордың
көрсетуі бойынша әріптер мен әріп белгілерін түрлі орынла көбірек
жұмсалатын сөз бөлшектері мен сөйлем бөлшектерін жаза білуді тәжірибе
арқылы жұмыс істетіп көрсетілген. Ал ІІ бөлімде І бөлімдегілердің көбі
қайта келеді, бірақ олар пысықтау ретінде емес, ондағы білімдерді
тереңдетіп, аудандарын кеңейтіп, білдіру ретінде келеді. Кітапта оқушыларға
текстер ұсынылады, оларды көшіру, сұрақтарға жауап жазу, сөз туғызу сияқты
тапсырмалар беріледі.
Автор жалпы оқулыққа тән жеңілдеген ауырға, оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге деген принципті ұстағандықтан, І басқыш мектеп балаларына
арналған материалдарды аса түсінікті етін беруді көздейді, сондықтан
мысалдарды қазақ баламына таныс үлкендердің аузынан күнделікті естіп,
құлақтары үйреген мақал-мәтелдерден, нақыл сөздерден, мысалдардан алады,
және олардың барлығы адамгершілікті, адалдықты, еңбек сүйгіштікті тағы да
сол сияқты игі қасиеттерді уағыздайтын дидактикалық мәні зор мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер, өлең-жыр жолдары болып шығады. Ал белгілі бір
тақырыпқа лайықтай өзі жасаған текстер ауыл балаларының күнделікті
тұрмысынан, өмірден көргендерін танытатын шағын әңгімелер түрінде беріледі.
Иллюстрация ретінде көбірек келтірілген тұтас текстер Тіл –
құралдың синтаксистік бөлімге арналған 3 кітабы мен ересектердің сауатын
ашуға арнаған әліппе – Сауат ашқыш деген кітапта оорын алған. Бұларда
автор Қожанасыр, Алдаркөсе әңгімелерінен бастап, халық аузындағы аңыз
әңгімелерді, билер сөздерін, бұрыңғф өткен ақын-жыраулар мұраларын Абай,
Ыбырай және өзінің өлеңдерін аударма және төлтума жасалған аудармаларды
Ыбырай Алтынсариннін Хрестоматиясындағы кейбір әңгімелерді Нысанбай
ақынның Кенесары-Наурызбай поэмасынан алынған үзінділерді пайдаланған.
Бұл текстердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 А. Байтұрсынов - қазақ тіл білімінің негізін қалаушы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 7
1.2 Тіл құрал еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.15
2 А.Байтұрсынов және қазақ
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Әліп-би үйретудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Сөйлеу оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын қазақ тілінің
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының
реформаторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3 Ахмет Байтұрсынов ана тілін оқыту мәселесі
жөнінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3.1 А.Байтұрсынов әдістемелік еңбектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...50
3.2 А.Байтұрсынов және қазақ фольклорының
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...74
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Ресей
өкіметі жаңа реформалар жасап, қоныстану саясатын іске асырды. Қазақ елін
билеу жүйесіне өзгеріс енгізілді, ұлттық сана мен салттың жолы кесіліп,
отаршылдық орыстандыру саясаты белең алды. Осындай қыспаққа түскен кезеңде
халықтың тілін, дінін сақтау үшін қазақ топырағында әр түрлі ағым,
құбылыстар қалыптасты.
Сондай әлеуметтік астары бар құбылыстардың бірі – ағартушылық идеясы,
оның халықтық сипат алуы болды. Сол идеяны жүзеге асырудағы іс-
әрекеттердің, жүзеге асырушылардың рөлі мен орнын айтпауға болмайды. ХХ
ғасырдың алғашқы он жылдығында ескі мен жаңаның қарбалас кезеңінде білімі
мен күш-қайратын бала оқытуға жұмсаған ғалымдардың арасындағы ерекше тұлға
Ахмет Байтұрсынов еді.
Демократтық-ағартушылық қызметті өзінің азаматтық борышы деп санаған
Ахмет Байтұрсынов халықты оқытуға шақыруымен ғана тынбайды, оқытудың амал-
жолдарын іздестіреді, бағдарлама, оқулықтар жасайды.
Кезінде, Ахаң жайында Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Мыржақып
Дулатов деректі мақалалар жазған болатын.
Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик А.Н.Кононов
библиографиялық сөздікте Ахаңды Жетілдірілген қазақ алфавитін жасаушы,
қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін зерттеп, оқулықтарын
түзуші, қазақ әдебиеті мен тарихын зерттеуші[115 бет, 1] деп танытады.
Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиева, Д.Әлімханов,С.Кәкішев, Т.Қожакеев сияқты
зиялы ғалымдар Ахаң жайында ақиқатты монографиялық еңбектер жазды. Осылайша
қазақ тіл білімінің ірге тасын қалаушы аса көрнекті ғалым А.Байтұрсыновтың
лингвистикалық мұрасы тілші ғалымдар тарапынан зерттеле бастады. Бұл
саладағы Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ә.Айтбаев т.б. тілші ғалымдардың
жарияланған еңбектерін Ахметтанудың берік бастамасы деп тануымызға болады.
А.Байтұрсынов және қазақ тілі білімі деген объектінің маңызының зор
екендігі сонда – оның есімі Ұлттық академиямызға беріліп отыр. Мұның сыры
А.Байтұрсыновтың халқына сіңірген сан-саладағы еңбегінің зоры – тіл
білімінде жатқандығында, лингвистика ғылымының негізін қалауда. Осы
тұжырымды енді тереңдете дәлелдеу керек. Ең алдымен мектеп оқулықтары жай
ғана білім бе? Әлде ғылым саласына жата ма? Осыны ашып алу қажет, өйткені
дүние жүзі ғылымында, оның ішінде орыс ғылымдарының арасында бұл жөнінде
керезар пікірлер бар. Бірқатары мектеп грамматикаларында ғылым жоқ деген
пікірде.
Бұл пікірді қазақ тілі біліміне келгенде қостауға болмайды, өйткені
тіл білімі ғылымының бастауы мен барысы, мазмұны мен сипаты барлық жұртта,
барлық кезеңде бірдей болуы шарт емес. Оның тіл таныту мақсаты, зерттеу
принциптері, зерттеу жұмысының өзі, әдістері мен ғылым ретінде дамуына
қажет мүмкіншіліктері тұрғысынан қарағанда, әр халықтың тарихында әртүрлі
сипатта болуы заңды. Оның үстіне бір халықтың мәдениетінде пайда болған
ғылым саласының алғашқы кезеңі мен орта тұсында және қазіргі күйінде
айтарлықтай ерекшеліктерінің болуы және даусыз. Осы тұрғыдан келгенде қазақ
тілі туралы ғылым саласы осы тілдің жалпы және тұрақты белгілерін ана
тілімізде тұңғыш рет сипаттаған мектеп оқулықтарынан басталады деген
концепцияны ұстауға болады.
Демек, А.Байтұрсыновтың Оқу құралдары мен Тіл құралдарын
зерттеуді тіл туралы білім мен тіл туралы ғылымның байланысын,
арақатынасын, кешегісі мен бүгінгісін танып білу деп бастау керек болады,
яғни бұл зерттеулер қазіргі таңда ғылымның жаңа тармағы – Ғылым туралы
ғылымға үлес қосу болмақ.
Осы жағдайларды ескере отырып, аталған мәселені диплом жұмысы
тақырыбы етіп алып отырамыз.
Зерттеу материалдары мен дерек көздері: Зерттеудің
фактологиялық материалдары ретінде қазақтың көрнекті жазушыларының
көркем шығармаларынан алынған көптеген мысалдар пайдаланылды. Зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері Байтұрсынов А. Тәні сұлудың
жаны сұлу, Соц. Қазақстан, 1989, 7 ақпан.Байтұрсынов А. Оқужай жайы,
Соц. Қазақстан, 1989,7 ақпан. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының атасы,
Қазақстан әйелдері, 1989, №4, 7-8 б.Алимжанов А. Сомкнув начала и
концы, Дружба народов, 1990, №9.Айтбаев Ө., Қайдарин А. Ұлт
мәдениетінің хан тәңірі, Егеменді Қазақстан, 1993, 28 қаңтар
Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері: Ғалым-ағартушының әдістемелік
мұраларына ғылыми талдау жасап, оқулық, бағдарлама жасауда методикалық
мұраларының мәнін ашу, Ахаң басшылыққа алған ғылыми принциптерді анықтап,
әдістемелік мұраларының мәнін ашуға талпыныс жасау.
1 Ахмет Байтұрсынов қазақ тіл білімінің негізін қалаушы
1.1 А.Байтұрсынов – қазақ жазуының авторы
Қай елдің тарихында да халыққа сіңірген еңбегі мен көрсеткен қызметі
көп жылдар өткен соң барып бағаланатын, танылатын тарихи тұлғалар болады.
Сондай алып тұлға – Ахмет Байтұрсынов.
Ахмет Байтұрсыновтың атын естімеген адам жоқ шығар.
Ахмет Байтұрсынов 1873 жылы Торғай облысы Торғай уезінде Ақкөлдің
жанында Сартөбек деген жерде туған. 1891 жылы Ахаң Торғайдағы екі кластық
орыс-қазақ училищесінде дәріс алады. Кейін Орынборға барып, мұғалімдер
мектебінде оқыды, оны 1895 жылы бітіреді. Осы оқуымен-ақ қоғамдық қызмет
пен ғылымда ұшаң-теңіз білім жиған, өзінің талмас ізденіс, еңбегімен
халқының жүрегінен орын алды.
А.Байтұрсынов мұғалімдер даярлайтын оқу орнын мектебін
бітірісімен, 1895 жылдан бастап 13–14 жыл бойы бала оқытумен шұғылданады..
1895 – 1909 жылдар арасында ауылдық, болыстық бастуыш мектептер мен 5 – 6
жылдық екі кластық училищелерде мұғалім болып қызмет атқарады. Бала оқыта
жүріп, сол оқыту ісіне қажетті жағдайларды қарастырады. Ең алдымен қазақ
балаларының сауатын қазақша ашатын ұлттық жазу таңбалары графикасы бар
ма, екіншіден, оқыту жүйесі жолға қойылған, үкімет тарапынан ашылған
мектептер бар ма, үшіншіден, ондай графикасы мен мектебі болған күнде қазақ
тіліндегі Әліппе кітабы мен оқулықтары бар ма, міне осыларға назар
аударуы. Әрине, осылардың бірде-біреуінің жоқ екенін біледі және осыларды
дүниеге келтірмейінше, жүзеге асырмайынша, қазақ даласындағы оқу-ағарту
ісін дұрыс жүргізу мүмкін емес екендігін жақсы түсінеді. Енді ол Барымен
базар болып, күнделікті бала оқытумен қатар, жоғарыда айтылған Жоқтарды
түгендеуге кіріседі. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов 1990 жылдардан бастап
қазақ графикасымен жазуымен айналыса бастады. Сол күнге дейін өзге түркі
халықтары сияқты, қазақтар да пайдаланып отырған араб таңбалары таза сол
күйінде қазақ тілі үшін қолайлы емес екендігін біліп, оны қазақтың ұлттық
жазуына икемдеп, қайта түзуді қолға алды. Ол үшін алдымен қазақ тілінің
фонетикалық дыбыстық жүйесін зерттеуге кіріседі. 1929 жылы 12 майда өз
қолымен жазған өмірбаянында: 1901 жылдардан бастап бала оқытқан кездерден
бос уақыттарымда өз бетіммен білімімді толықтырдым, әдебиетпен шұғылдандым
дейді. Ал Орынборға келгеннен кейін ең алдымен, қазақ тілінің дыбыстық
жүйесі мен грамматикалық құрылысын зерттеуге кірістім, одан кейін қазақ
алфавитін шрифтісін емес және емлесін ретке салып, жеңілдету жолында
жұмыс істедім, үшіншіден, қазақтың жазба тілін бөгде тілдік қажетсіз
сөздерден арылтуға, синтаксистік құрылысын өзге тілдердің жағымсыз
әсерінен тазартуға әрекеттендім, төртіншіден қазақ прозасын яғни, іс-
қағаздар тілін, публицистика мен ғылыми тілін жасанды кітаби сипаттан
арылтып, халықтың сөйлеу тәжірибесіне икемдеу үшін ғылыми терминдерді
жасауға кірістім және айналыстым. Стильдік өңдеу үлгілерін көрсетумен
шұғылдандым - дейді.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы
пікірлерін ол 1912 жылдан бастап Айқап журналы мен Қазақ газетінің
беттерінде білдіре бастайды.
Айқаптың 1912 жылғы 9 – 10 сандарында Шаһзаман мырзаға атты үлкен
мақала жазып, онда қазақ дыбыстарын білдірмейтін кейбір араб таңбаларын
қазақ алфавитіне еңгізбеу керектігін, сөздің тұтас жіңішкелігін білдіру
үшін оның алдына дәйекті дейтін таңба қою қажеттілігін дәлелдейді. Осы
мақалада дыбыс, әріп, дәйекті, жуан дыбыс, жіңішке дыбыс, қағида деген
қазақша лингвистикалық терминдерді тұңғыш рет кездестіреміз. Қазақ
газетінің 1913 жылғы 34 және әрі қарайғы сандарында Жазу мәселесі деген
көлемді мақала жариялап, онда кейбір дауысты дыбыстарды у, ұ, о, и, е, ы
таңбалау жайындағы өзінің пікірлерін айтады.
Сөйтіп, әрі қарайғы ізденістерінде араб графикасын қазақ жазуы үшін
былайша лайықтап алуды ұсынады:
1. Қазақ жазуы үщін араб алфавитіндегі жуан дыбыстарының таңбаларын
алмау;
2. Қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, у дыбыстарының әрқайсысына таңба
белгілеу;
3. К, г дыбыстарына басқа дауссыз дыбыстармен келген сөздерінің
жіңішкелігін яғни қазіргі ә, і, ү дыбыстарымен айтылатындығын
білдіру үшін сөздің алдынан дәйекші таңба қою. Бұлайша түзілген
алфавит сауат ашудың дыбыс жүйелі әдісіне сай келетіндігі байқалады.
А. Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ
жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір таласыз қабылдады, есебі А.
Батұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни дыбыс үндестігі
заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сөйтіп қазақ
дыбыстраының табиғатын айқындап тануы, ғалымға қазақтың жаңа әліп-биін
алфавит жасауға мүмкіндік береді. Оның 1912 жылдардан бастан ұсынған осы
алфавитке негіздеп алған жаң жазуы Жаңа емле деп аталады іс жүзінде
қолданыла бастады.баспа беттерінде жарияланған мәліметтерге қарағанда, 1915
жылдың бірі өзінде бұл емлемен 15-тей кітап басылып шықты. Сондай-ақ, А.
Байтұрсынов ұсынған Жаңа емле 1913 жылдардан бастан мұсылман
медреселерінде де, қазақ – орыс мектептерінде де қолданыла бастағандығы
айтылады.
Араб таңбаларын қазақ тілінің фонетикалық табиғатына қазақтың ұлттық
графикасы жазуы ретінде реформалау ісін 1910 жылдардан оқыту
тәжірибесінде, сірә, одан да бұрын, осы ғасырдың басынан бастап бастаған
А. Байтұрсынов оны әрі қарайда қырнай түсті, полиграфиялық жағынан қолайлы
– қолайсыз жерлерін, оқыту процесіндегі тиемді – тиімсіз жақтарын
салмақтайды. Сөйтіп, араб әріптері негізінде лайықталған қазақ графикасын
1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде басталған. Қазақ, қырғыз
білімпаздарының тұңғыш съезінде ресми түрде талқыланады. Бұл съездің күн
тәртібінде алты мәселе қойылады. Олар:
1) Жазу, яғни орфография ережелері;
2) Әліп-би яғни алфавит, графика мәселесі;
3) Қазақша пән сөздер яғни терминология;
4) Ауыз әдебиетін жию шаралары;
5) Оқу, ғылым кітаптарын көбейту шаралары;
6) Бастауыш мектептердің программасы.
Съездің 15 маусымдағы мәжілісінде А. Байтұрсынов Әліп-би тақырыпты
деген атпен баяндама жасайды. Ол түркі жұрттарының халықтарының қолданып
келе жатқан әліп-биі жазуы бар екенін, оны тастап, басқа графикаға көшу
оңай емес деген пікірлі осы съезде білдіреді.
Әліп-би графика қандай қасиеттерге ие болу керек деп, қазақ халқы
қолданып отырған икемделіп, өңделген реформаланған араб алфавитінің өз
сипаттарын қасиеттерін дәлелдемейді де, латынға көшекенде, латын
алфавитін қолданушы Еуропа халықтары тіліне түркі жұрттарының қатысы жоқ
дей келіп, латын әліп-биін тұтынған еуропалық жұрттар орыстың орында
болып, ауызына қарап балаларымызға тілін үйретіп отырған жұрттар болса
екен... Онда алуға мазына бат деп едік деп ойын орнықтыра түседі. Бұл
жерде, сірә, араб алфавитін тастау керек болса, латын алфвитіне емес, тілші
қоса үйреніп жатқан отандас, істен орыс халқы қолданып отырған жазу
қалайлырақ емеспе деген ой ұшқыны жалт ететін тәрізді.
Осы баяндаманы және латын әліп-биін алуды қостаған. Төрекулов
Нәріздің баяндамасын талқылап, дұрыс – бұрысын қарағаннан кейін мынау
қарарды шығарды.
Қазақ тұтынып отырған түрік араб Әліп-биінің баспа түрінің дара
болмауы баспа ісіне де, үйрету жағынан да қолайсыздық қылатын болғандықтан,
ол қолайсыздықтан құтылу үшін түрк әліп-биінің өзін түзету әзге әліп-би
алудан анағұрлым оңай болғандықтан, түрік араб әліп-биінің жазба түрін
осы күйінде қалдырып, баспасын дара түрінде алу керек - деп А.Байтұрсынов
реформаланған және баспа түрінің де алфавитін ұсынған араб жазуы
негізіндегі қазақ алфавитін қабылдады.
А. Байтұрсынов реформаланған қазақ жазуы өз кезінде қазақ халқының
мәдени дүниесінде үлкен роль атқарған, қалың көпшілікті жаппай сауаттандыру
ісіне, жазба дүниелердің дамуына, баспа жұмысының жандауына қызмет еткен,
прогрессивтік құбылыс болды. А. Байтұрсыновтың бұл тәжірибесін сол кезде
өзге түркі халықтары, мысалы, өзбектер мен татарлар үлші етіп тұтып, олар
да өз жазуларына реформалар жасай бастады.
Ғалым ширек ғасырдай күш жұмсап, тер тәккен бұл еңбегін, яғни
реформаланған қазақ жазуын қорғап, бұл жазу қазақтың мәдени талаптарын
әбден етей алады деген көзқарасын латын алфавитін көшу жайында үлкен әңгіме
басталғанда барынша дәлелдеп, латынға көшуге қарсы пікірде болғаны
түсінікті. 1929 және 1937 жылдардағы репрессиялар кезінде А.Байтұрсыновтың
бұл пікірін Ұлтшылдық, патюрстік, антисоветтік деп бағалай қан осы
әрекетті яғни латынға көшуге қарсылықты бүгінгі жас буынға және жалпы
қалқу көпшілікке түсініктірек болу үшін кеңірек әңгімелейік.
СССР-ді мекендеген аз ұлттардың өздерінің сан ғасырлардан бері
қолданып келген жазуларын тастап, латынға көшу керек деген мәселе 1926
жылдан бұрынырақ басталғанды. Мерзімді баспасөз беттерінде, жиын –
жиналыстарда алдын ала пікір айту, пікір таластырулар жүргізілді. Ақырында,
1926 жылы 26 ақпаннан 6 наурызға дейін Баку қаласында Бүкілодақтық Бірінші
Түркологиялық съезд өткізіліп, онда күн тәртібіне түркі халықтарының жазуы,
орфографияның негізгі принциптері және олардың әлеуметтік мәні,
терминология мәселелері, түркі халықтарының тарихы, этнографиясы методикасы
т.б. көптеген көкейкесті мәселелер қойылды. Солардың ішінде ең үлкені де,
талас – тартысы көбірек болғаны да – СССР-де мекендеген түркі халықтарының
барлығының тегіс латын алфавитіне көшуіне жайындағы мәселе болды. Бұл
съезге Қазақстаннан А.Байтұрсынов, Е.Омаров, Ә.Байсейітов, Б.Сүлиев,
Н.Төреқұловтар делегат болып қатысты Қазақстаннан съезд президиумына
А.Байтұрсынов сайланды, сондай-ақ ол съезде жұмыс істеген бірнеше
комиссияның құрамына енді.
Съезд түркі халықтарының бұрыннан қолданып отырған алфавиттерін
тастап, латынға көшу жөніндегі пікір таласында екі топ бөлініп шықты. Бірі
– бұрыннан пайдаланып келген әрі нақтылы ұлт тіліне лайықталып,
реформаланған ресми қабылданған араб не орыс графиканы мысалы, сол кезде
Чуваштар қолданып отырған латыншаға ауыстырудың ешқандай не саяси-
идеологиялық не экономикалық тиімділігі жоқ, сауат аштыру, оқыту ісіне де
лайықталған араб графикасы мен қабылданбақшы латын жазуының бір-біріккен
артық кемдігі шамалы, керісінше жазу таңбасын өзгерту сан ғасырлық жазба
дүниеден, жазба дәстүрден қол үзу қапін тудырады дегенді айтты. Екінші тобы
– араб жазуы түркі тілдерінің фонетикалық жйесіне сай келмейді, латын
алфавиті түркі тілдерін еуропа мәдениетіне жақындастыра түседі дегендерді
дәлел етті. Алғашқы пікірлердің бірі – А. Байтұрсынов болды. Бұл жерде А.
Бйтұрсыновтың концепциясында ұлтшылдық, пантюрксистік немесе советке
қарсылық іздеу мүлде қисынсыз: араб жазуы арқылы ислам дінін уағыздауды ол
көздеген жоқ, өйткені ол дін қамқоршысы емес, оның үстіне А.Байтұрсынов
реформаланған қазақ жазуы қаракетті құран жазуынан мүлде алшақ екені айдай
анық, пантюркстік пиғылда болды, дең де орынсыз, керісінше, А.Байтұрсынов
қазақ ұлтының, қазақ тілінің дербестігін қазақтардың, ілгері жүр
екендігін қайғы қолдаған адам, үшіншіден, бұл жердегі ғалым әрекетінен
антисоветизм іздеуде нанымсыз; себебі жазу таңбасының түрі идеалогияның
мазмұны мен бағытын өзгерте алмайтындығын А. Байтұрсыновта, ізгелер де,
қазіргі біз де жақсы білеміз. Бірдей графика халықтар мәдениетін
жақындастыратындығын сөзсіз, бірақ латынға көшкен түркі халықтары ол күнде
Отандас орыс халқының емес, капиталистік қоғамда өмір сүріп отырған еуропа
жұрттарының сәдениетіне жақындай түскен болар еді. Демек, ғалымның араб
жазуын жақтаудағы мақсаты – осы съездегі және 1924 жылы қазақ
білімпаздарының тұңғыш съезіндегі сөзіне қарағанда, 12-13 жыл бойы
қолданылып, орнығын қалған, қазақ тілінің дыбыстық табиғатына лайықталып
өзгертілген, ресми түрде қабылданған алфавиттің қазақ жазуы мұқтаждығын
толық өтеп отырғандығы, оның дыбыс әдісімен оқыту ісіне айтарлықтай қолайлы
болып, шыққандығы, полиграфиялық мүмкіншіліктер жағынан да, экономикалық
мүмкіндіктер тұрғысынан да бұрыңғы алфавитті сақтау пайдалымақ екендігі.
А.Байтұрсынов бұл съезде айтқан пікірін одан кейінде 1927 жылы Қызылордада
жазу графика мәселесіне арналған конференцияда қазақ тілінде жасаған
баяндамасында былай дейді:
- Мен мәселенің ілім мен жүзіндегі жағын алып сөйлемекпін. Ең әуелі
аңғартып өтетін бір нәрсе сол латын әрпін алу деген тіршілік мұқтаж
қалғаннан ділгерлік қысып туғызып отырған мәселе емес. Түрік жұрттың 90%
баяғыдан бері араб әрпін пайдаланып келеді. Әрқайсысының араб әрпімен
жасалған хат мәдениеті бар хат мәдениеті – сауаттылық, оның жүзіндегі өнер
– білім, ілім, емле, үйрету әдісі, баспа істері, беспа мамандары, жазылған
басылған барша сөздер т.б.. Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпті тастап,
екінші әріпті ала қою жұмыс емес... артық тұрған қаржы керек, артық
тұрғанадамның күші, ісі керек... Мұндай екі шығын, екі жұмысты көтергендей
қаржы мен қайрат қазақ тігілі, түріктің қай жұртында да жоқ.
Он шақты күнде, он шақты миллион қаржымен біте қоятын жұмыс емес.
Әріп алмастыру деген ел жағынан да, елдің шаруасы жағынан да ауырлығы зор
мәселе екендігін еске ала отырп шешетін нәрсе - дей келіп,екі алфавитті 6
түрлі қырынан салыстырады да, араб алфавитін қолайлы деп табады. Әрине,
қазіргі тұрғыдан келгенде, оның үстіне Совет үкіметі тұсында қолға алған
шараларымыздың бәрі дұрыс, бәрі прогрессивтік болды деп сан жылдар өзімізді
шаттастырып келген дәстүрімізде бассақ, мүмкін сол кезде латынға қарсы
шыққандардың пікірін дұрыс емес деуге де болар, бірақ айналасы 14-15 жылдың
ішінде қазақ, өзбек, татар т.б. сияқты көне мәдениетті ірі халықтардың үш
тірлі графикасының бірінен соң біріне көшуі, әсіресе бас аяғы 13-14 жыл
ғана қолданылған латын жазуының қаншалықты ұтымды болғаны жайында ойлануға
тура келеді.
Ахмет Байтұрсыновтың келер ұрпаққа қалдырған мол мұрасын саралап
өтсек, оған:
1. Тіл – құрал - 1 бөлім, фонетика
2. 2 бөлім, морфология
3. 3 бөлім, ситаксис
4. Әдебиет танытқыш
5. Баяншы методикалық жазбалар
6. Тіл жұмсар - 1 бөлім, практикалық грамматика
7. 2 бөлім, пракимкалық грамматика
8. Оқу құрал балалар әліппесі
9. Әліппе
10. Сауат ашқыш, ересектер әліппесі
11. Әліппе-астар, әліппе методикалық нұсқау
12. Қырық мысал - Крылов мысалдарының аудармасының жинағы
13. Масса төлтума және аударма өлеңдер жинағы
14. Оқу құрал, хрестоматия нұсқалық, Шононовпен бірлесіп жазылған
еңбектері жатады.
Ахмет Байтұрсынов 1895-1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Торғай өңірінде
ел ішіндегі әр сатылы мектептерде бала оқыта жүріп, ағартушылық-ұстаздық
қызметке ауысады, айналысады. Осы жылдары қазақ шәкірттері тұтынған
оқулықтардың кемшіліктерін көрді. Үлкен тәжірибе жинайды.
Қарапайым ұстаздықтан күрескер ағартушылыққа қол созған Ахмет
Байтұрсынов алдына қазақ алфавитін жетілдіру мақсатын қояды. Күні бүгінде
дейін ноғайша, татарша атанып жүрген сол бір жылдардағы араб әләпті
қазақ жазуының ең осал тұсы – жазу, емле жүйесінің бір ізге түспегендігі
еді. Ал емледегі ала-құлалық жазу мәдениетіне, сауат ашуға үлкен нұсқан
келтіретін. Қазақ жазуын жетірдіру үшін алдымен қазақ тілінің ішкі
табиғатын танып, жүйесін түсініп алу қажеттігі туды. Бұл қазақ тілін ғылыми
зерттеу, яғни фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысын танып-білу
деген сөз еді. Осылайша Омбыда жүргенде тұңғыш қазақ журналы Айқапта
алғаш зерттеулерінің қорытындысы ретінде Жазу тәртібі атты мақаласын
жариялады. Осы мақаласында Оқу құралының ең ұлылығы бала оқытатұғын кітап;
оны жақсы болып, балалардың жанын қинамасына жазудың тәртібі болуы шарт.
Тәрнтіпті жазу деп айтамыз: тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі
бар болса. Осы күнгі жазуымызда дыбыс басына арнаған белгіміз жоқ, бір
белгімен әлденеше түрлі дыбыстарды жазамыз. Балаларға һәр түрлі
айтылатұғын сөзді, бір түрлі айтып жазыпқойып һәр түрлі айтып оқу керек
дегеніміз зорлық емес пе? Біддей жазылған сөзді қалпай һәр түрлі оқысам
дұрыс болады деп бала қиналмай ма? Сондықтан әуелі оқу құралын сайлаудан
бұрын жазуымыздың тәртібін түзетіп жөнге салу керек. Сонан соң сол жөменен
құрал сайлау керек,- деп, ғалым қазақ жазуындағы арабтың басы артық
әріптерін алып тастауды, жіңішке дауысты дыбыстарды білдіруге арналған
білгіні дәйекше енгізуді т.б. жаңашыл жаңалықтарын ұсынады. Осы мақаланың
түрткі болуымен Айқап журналы, Қазақ газеттері бетінде үлкен
пікірталас, айтыстар болды. Баспасөз бетінде пікір, ұсыныстары жарияланған
Шәкәрім Шаһзаман, Ғ.Муси мырзаларға қайтарған жауаптарында өз тұжұрымдарын
нақтылап, дәлелдей түседі. Көпшіліктің көкейіне қонған осы өзгеріс
реформалар көп дау-дамайсыз 1912 жылдан бастап-ақ орынға бастайды. Өйткені,
бұлар қазақ тілінің табиғатын зерттеп, ғылыми дәлелдеп барып айтылған оң
ұсыныстар еді. Осылайша Ахмет Байтұрсынұлы араб әріпті қазақ жазуының жаңа
реформаланған үлгісін жасайды. Қазақ тілінің өзіндік дыбыс жүйесіне
лайықталған, сауат ашуісіне өте қолайлы жетіоген осы емленің нұсқасын араб
жазулы барлық түркі халықтары, тіптен жазба дәстүрі мол татар, өзбектердің
өздері де қабылдады. Ахметтің ұсынған реформасының барлық түркі халықтары
жазу мәдениетінде кеңінен қолданылғаны сол кезде өткен жиын,
конференциялардың бәрінде үнемі аталып отырды. Орысша оқығандар орыс
жүйесінің барысында дағдыланып үйренген. Қазақ сөздерін алып орыс я ноғай
жүйесімен тізу, әрине, ол нағыз қазақша болып шықпайды. Сондай кемшілік
болмас үшін әр жұрт баласын әуелі өз тілінде оқытып, өз тілінде жазу-сызу
үйретіп, өз тілінің жүйесін білдіріп, жолын танытып, балалар әбден
дағдыланғаннан кейін басқаша оқыта бастайды. Біз де тіліміз бұзылмай,
сақталуын тілесек, өзгелерше әуелі өз тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша
оқыту тиіс – деп білген Ахаң өзі түрлеген жазу үлгісі негізінде жүйелі
түрде қалың қазақтың, ауыл балаларының сауатын ашу үшін 1912 жылы Орынборда
Әліппе бастырып шығарады. Революцияға дейін де, кейін де ондаған рет
жарық көріп, талай буынның қара танып сауатын ашқан тұңғыш әліппені
1926,1927,1928 жылдары жетілдіре түсіп, суретті түрінде жария етті.
Қазақтың мәдени өмірінде Ахмет Әліппесінің қандайлық орны болғандығын
мына пікірден аңғаруға болады: Ақыметтің 7 рет басылған бұрынғы Әліп-биі
оқу құралы қазақ жұртына орасан көп пайда келтірілген еді. Бұрынғы Әліп-
биі қазақ мұғалімдерін ең алғаш Еуропа оқу әдістерімен таныстырудың үстіне,
кезіңде әрі жаңа, әрі төте жол салып, қазақ арасындағы ескілікті жойған
елі.
Мынау жаңа Әліп-биі бұрынғысынан қай ретте болса да артық. Бұл Әліп-
бидің мазмұны, қазақ жағдайына қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа
программасына үйлесімді болып шыққан. Сөздері баланың ұғымына аса қолайлы
тәртіппен құрылған. Бұл Әліп-би дыбыс әдісіменде, Америка әдісімен де оқуға
қолайлы. Шығарушының үлкен шеберлігі көрініп тұр. Оқушыға бұл Әліп-би аса
қызықты, баланы өздігінен білуге, өздігінен үйренуге ұмтылдыратын түрде
жазылған. Сыртқы көрінісіне қарағанда тұтас сөздер әдісімен жазылған
сықылды. Бірақ тәжіриесі аз мұғалімдер мұнымен дыбыс әдісі бойынша да оқыта
алады. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық. Мазмұны жағынан
да, әдісі жағынан да артық кемшілік таба алмадық. Бұл Әліп-биі бұрынғысынан
да жүдә ұқсамайды. Көңілдегідей болып шыққан[261бет, 2].
Заңғар ғалымның әліппе оқулығындабірде-бір басқа ұлттың сөзі жоқ,
кітап тек қазақ тілінде сайрап тұр.
Ахмет Байтұрсынов тек балалардың ұғымына лайықтап мақал-мәтел,
жұмбақтар, жаңылтпаштар, күн, ай, жыл аттарын да берген. Срнымен бірге,
әрбір қаріпті өткенде оған мысал ретінде жер, су, үй хайуанаттары, ыдыс-аяқ
атайларына дейін тәптіштеп үсінікті тілмен баяндаған.
Мысалы, Оқу – білім азығы, білім – ырыс қазығы, ақыл – жас
ұланнан, жүйрік – тай, құланнан - деген мақалдар.
Күн, жұлдыз, ай аттарына қатысты:
Күн ұзарып қар еріп,
Су тайларға толады –
Бұл қай кезде болады?
Күндер ысып, шөп пісіп,
Ел пішінен орады –
Бұл қай кезде болады?...
ОҚУ ҚҰРАЛЫНДАҒЫ қызықты, қысқа әңгімелерді құлшынып, құныға
оқитынбыз. Әр әңгіменің соңында Тобықтай түйіні мақал болатын. Мысалы:
Өтірікші тышқан әңгімесінің қорытындысы: Қол жетпеген қорлаушыл, ал
Ата насихаты әңгімесі: Тірліктің күші бірлікте деп қорытылатын[56 бет,
3].
Оқу құралы әр нәрсені естен кетпейтіндей әсерлі, шағын әңгімелермен
түсіндіріп береді.
Бір қызығы, жас жеткіншектердің ұғым дәрежесіне лайықтап батаның да
бір нұсқасын енгізген. Әрине, бұл жағдайды өте дұрыс деп білеміз, өйткені
бала қажетті дастарханды жасынан қастерлеп, оны киелі тұтып, құрметтеп
өтеді, соған тәрбиеленіп өседі. Бұл кітабында бастауыш мектеп оқушыларына
арнап, бір топ өлеңдер енгізген, мысалы, баталар:
Асың, асың, асыңа,
Береке берсін басына!
Бөденедей жорғалап,
Қырғауылдай қорғалап,
Қыдыр келсін қасына!
Сеннен байлық өшпесін,
Тәңірі берген берекең.
Тепкілесе кетпесін,
Желіңнің екі шетіне,
Тай шаптырса жетпесін!
Кешке келіп жамырасқан,
Шуылдасып маңырасқан,
Қошақанның анасы,
Саулық бассын үйіңді!
ТАРТУ:
Балалар, бұл жол басы даналыққа,
Келіңдер, түсіп, байқап қаралықта.
Бұл жолмен өзіңдей көп бара жатқан,
Соларды көре-тұра қалалық па?
Даналық өшпес жарық, кетпес байлық,
Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!
Оқу құралы А, Р, З таңбаларын танытудан басталады. Кітап бетінің
төмендегі тұсындағы сілтемеде хат таныту жолы көрсетіліп, сабақ әдісі қоса
беріледі. Барлық әріптерді өтіп болған соң, танымдық материалдар ұсынылады.
96 беттік бұл оқулық Ұсақ әңгімелер деген атпен автордың өзі құрастырған
24 шағын тексиен және Балалық күй атты өлеңмен аяқталады.
Ұзақ жылдар тәжірибесі тұңғыш зерттеу еңбек, оқулық кітап – Оқу
құралында бір жүйеге түсті. Жаңа дыбыстық әдіспен тәртіп етілген төл
қазақша әліппе – жаңа емле басы төңкеріске дейін, одан кейін де бірнеше рет
басылды. Бізге белгілі соңғы жетінші басылымы Орынбордан 1925 жылы жарық
көрген. Ахаң бұл әліппелерге үнемі бірінші кітап деп көрсетіп отырды. Ал
екінші кітаптың бізге бірақ басылымы белгілі. Оның толық аты – Оқу
құралы. Қазақстан басқа түркі, араб, парсы сөздерінде жазылатын әріптерді
үйрету үшін, һәм оқуға төселу үшін тәртіп етілген. Алифбаға жалғас. Сондай-
ақ талай буын қара танып, сауат ашқан бұл әліппе – Әліпби жаңа құлал
деп аталды. Оның және бір түрі Сауат ашқыш. Дыбыс жолмен тәртіптелген
қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін бірінші кітап та бірнеше рет көп
тиражбен басылып, кең таралды.
1912-1913 жылдары Ахаң ұсынған әліпби ғылым дүниесінде Жаңа емле,
ал орысша Байтурсыновский алфавит делінген. Сол кезден бастап, күні
бүгінге дейін кеңінен қолданып келе жатқан Ахаң түрлеген әліпби, ол түзген
Әліппелер болашақта арнайы зерттеліп, талай ғылыми монографиялық еңбектің
жүгі боларлығы сөзсіз.
Оқу құралы халық сұранысында болып, кеңінен қолданысқа түсті. Оқу
құралы арқылы балалардың сауатын ашқаннан кейін ол енді қазақ тілін жеке
пән ретінде оқытудың құралын ойластырып, оқулық жазуға кірісті. Біздің
заманымыз – жазу заманы... Сөздің жүйесін, қиынын келтіріп жаза білуге, сөз
қандай оында қалай өзгеріліп, қалайша бір-біріне қияндасып, жалғасатын
жүйесін білу керек, қазақтың бастауыш мектебінде басқа білімдермен қатар
қазақ тілінің дыбыс, сөз, сөйлем жүйелерінде үйрету керек[17 бет, 4] -
дегенді өзіне міндет етіп алды, сол міндетті атқару үшін Тіл
құрал деген атпен үш бөлімнен тұратын оқулық жазуға кіріседі. Одан
әріжөңделіп, толықтырылып бірнеше рет басылды. 1927 жылы шыққан
Қызылордадағы басылымы 7-ші екен.
1.2 Тіл құрал еңбегінің ерекшеліктері
Ахмет Байтұрсынұлына өзі көшбасшы болған қазақ тіл білімінде ғана
емес, күллі түркологиялық әлемде атақ-абырой әперген Тіл – құрал атты
кітабы болды.
Тіл – құралы оқулығы Сөз басы, Тіл мүшелері, Сөйлеу мен
сөйлем, Сөйлем мен сөз, Сөз бен буындар, Буын мен дыбыс, Қазақ
тіліндегі дыбыстар және олардың таңбалануы, Сөз жазуының жалпы
ережелері, Жұрнақтар 19 түрі көрсетілді, Атауыш сөздер зат есім,
сын есім, сан есім, есімдік, етістік, Шылау сөздер, Үстеу, демеу,
жалғаулық, одағай сөз, қорыту, тасымал бөлімдерінен тұрады. Әрбір ұғымға
анықтама берген, мысалдар келтірілген, Сынау деген айдармен түрлі жаттығу
тапсырмалар ұсынылады. Берілетін анықтамалар өте ұғыныңқы, мәселен, зат
есімге арналған тұжырымға назар аударайық:
Сөздердің кейбіреуі нәрсенің өзін айтады: мәселен, жер, тау, тас,
жапырақ, су, ағаш, шөп, жапырақ, күн, ай, жұлдыз, қар, бұлт, жаңбыр,
жел,
бу, сағым, кісі, мал, аң, құс, бақа, шаян, мылтық, қадақ, найза, қанжар,
киіз, ақша, құрт, құмырсқа, қала. Осындай нәрсенің өзін айтатын сөздерді
зат есім дейміз. Зат есім туралы кім? Не? Деп сұраймыз. Кім? деп адам
туралы, Не? деп басқа заттар туралы сұраймыз.
Осындай тілдік ұғымдарға берілген анықтамалардың дәлдігі, ғылыми
тереңдігі түлрі категорияларды сұрвптаған, жіктеген кезде, оларға қазақша
термин, атау берген кездерде тіпті айқын көрінеді. Қазіргі қазақ тілі
ғылымның түп қазық ойлары тіпті әріде жатқанын, олардың бірінші болып Ахмет
Байтұрсынов тұжырымдағанын көреміз.
Тағы оқып көрейік: Сөйтіп сөз тұлғасына қарай беске бөлінеді:
1. түбір сөз
2. туынды сөз
3. қос сөз
4. қосалқы сөз
5. қосымшалар
Сөздер мағынасына қарай тоғыз топқа бөлінеді:
1. зат есім
2. сын есім
3. сан есім
4. үстеу
5. есімдік
6. етістік
7. демеу демеуіш
8. жалғау
9. одағай еліктеуіш, лептеуіш
Алғашқы бесеуін есімдеуіш атау сөздер, ал соңғы төртеуін шылау
сөздер деп топтайды.
Ахмет Байтұрсынов 1912 жылы Айқап журналының төртінші санында Жазу
тәртібі атты ғылыми мақала жазған. Мұнда ғұлама ғалым жалпы көпшілікке
оқудың төте жолын ұсына келіп былай дейді: Мұсылманша оқуға, мұсылманша
болғанда қазақша оқуға оншама көп жыл керек емес. Не үшін десеңіз, орысша
оқығанда уақыттың көбі тіл үйренуге кетеді. Қазақша оқығанда тіл үйренуге
кететұғын уақыттар басқа нәрселерді үйренуге керек уақытқа ауысады...
Қазақша дұрыстап хат жаза білуге бір-екі-ақ жыл керек. Қазақша оқу дегенде
мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген жолмен оқулы айтпаймын, қазақтың
тілімен оқуды айтамын. Бұл күнгі мұсылманша оқып жүрген жолдың былғалаң-
шылғалаңы көп. Онымен жүріп хат жаза білуге жеткенше орысша білуден кем
кетпейді. Себебі, қазақ тілімен оқытпай, ноғай, түрік, парсығ араб тілінде
жазылған кітаптар араласып, бас қатып, ми ашып, балалар әуре-тәуре болады.
Сондықтан оқу керектігі де даусыз. Жақсы құралменен іс істегенде күшке
тиіп, жанды қинамайды[№4-5, 6].
Тіл – құрал тұңғыш оқулық болуымен қатар, бастауыш мектепке, яғни,
алғашқы 4-5 жыл оқитын шәкірттерге арналғанмен бұл – қазақ тілінің
фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген,
қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми жұмыстың басы болды. Бұл оқулықтар – Қазақ
тіл білімі атты ғылым саласының ана тіліміздегі бастамасы. Өйткені қазақ
тілінің дыбысьық құрамының классификациясы да, сөз таптарын ажыратып, сөз
тұлғаларын көрсетуде де, сөздердің септелу, тәуелдену, жіктелу тәртібін
танытуда да, сөйлем түрлерін ажыратуда да күні бүгінгі дейін Ахмет
Байтұрсыновтың аталған оқулықтарының негізі сақталып келеді. Тілдік әр
категорияның классификациясынан бастап, бүкіл терминдеріне дейін қазіргі
мектеп грамматикаларынан Ахмет Байтұрсыновтың оқулықтарының ізін табуға
болады.
Тіл – құрал тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана
тілімізде танудың басы болды, қазақ тілі атты ғылым саласының қазіргі
уақыттағы іргетасы болып қаланды. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып,
зерттеп, танып-білу тарихымызда Оқу – құралы мен Тіл – құралдарының орны
айрықша. Қазақ тіл білімнің ана тіліміздегі ірге - тасын
қалаудағы Ахаңның және бір зор еңбегі – ғылымның осы саласының терминлерін
жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына
қазақша атау ұсынды. Осы күнгі қолданылып жүрген зат есім, етістік,
есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай және құрмалас
сөйлем, қаратпа сөз деген сан алуан лингвистикалық атауладың баршасы Ахмет
Байтұрсыновтыкі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жаңғырту
арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер,
сәтті шыққан атаулар екенін олардың күні бүгінге дейін қолданып келе жатқан
өміршеңдігі дәлелдейді.
Енді Ахаңның Тіл – құрадына дәлірек тоқтала кетейік.
Ахаң еңбегінде жіктеудің бір ғана түрі, дыбыстарды үнділік дәрежесіне
қарай жіктеу ғана болғаны рас, одан арғының одан тереңнің сол уақыт үшін де
қажеті жоқ еді. Өйткені Ахаңның бұл саладағы еңбегі – батауыш мектептің
бірінші класына арналған оқулық, сондықтан ол бір жылдық Тіл – құралы деп
аталады. Бұл саладағы, графика саласындағы еңбегінің теориялық тереңдігінде
емес, оның бастауышы болғанды, жоқты бар етуінде, туған тілімізді ғылыми
негіздеуінде, қазақтың ұлттық жазуын қалыптастыруында.
Ахаң бастауыш кластар оқулығы шеңберінде болса да, қазақ тілі
білімнің негізіне мәселердің барлық түрімен де айналысты. Сондай
мәселелердің екіншісі – тілдің грамматикалық құрылымы. Бұл сала Ахаңның
қайталанып бірнеше рет басылған Тіл – құралдарының қай-қайсысында болса
да бар. Солардың ішіндегі ең толығырақ түрі 1918 жылы Ташкентте жарық
көрген екі жылдық Тіл – құралы мен осының 1920 жылы Қызылордада да
қайталанып басылғандары.
Бұл екеуінің алғашқысы Сөз басы деген тақырыпшамен басталады. Онда
тіл емн жазудың адамзат қоғамы табыстарының ең бір шұрайлысы екенін айта
келіп, олардың қоғамдық процесте атқаратын рөлінің маңыздылығына,
молдылығына тоқталады. Сонымен бірге әлем тілдерінің типологиялық
белгілеріне қарай түбір тіл Ахаңда Түбіршек тіл жалғамалы тіл,
қопармалы тіл деп бөлінетінін, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және
оларға қандай тілдер жататынын көрсеткен.
Сөз басы былай басталады:
Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы
дүниедегі адамдар тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық түсер
еді. Осы күнгі адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге ұшыраса, ондағы
күйі де тілінен айрылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман...[141 бет, 7]
Бұдан кейін жазуға үйрету, хат таныту мәселері сөз болады.
Еңбектің негізгі бөлімі Сөз мүщелері деп аталады. Бұнда сөз
дегенді текст деген мәнде қолданған да, оның мүшелеріне сөйлеу, сөйлем,
сөз, буын, дыбыс деген тілдік ұғымдары жатқызады. Және осы атаулардың
өзіндік белгілері, бір-бірінен өзгешеліктері өте қысқа болса да, дәлме-дәл
айқындалады.
Ахаңның еңбегінің үшінші саласы Жазу қиғидалары деп аталады. Мұнда
әр дыбыс таңбаларының, яғни әріптердің емлелерін мысал арқылы талдап
түсіндіреді.
Тіл – құралының, Сөз тұлғасы деп аталатын төртінші бөлімінде
тұлғасына қарап сөздерді түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосымшалар деп
бірнеше түрге бөледі. Бұл бөлісте кейінгі зерттеулерде айтылып жүрген
біріккен, қысқарған сөздердің жоқтығы болмаса, басқалары морфологияға
қатысты кейінгі зерттеулердің барлығында да және Ахаң стиліне тән аз
сөздікпен дәлме-дәл тұжырымдалған, тіпті көрнекті түркологтар мен қазақ
тілі мамандары арасында пікір қайшылықтарын туғызып, күні бүгінге дейін
теріс баяндалып жүрген кейбір мәселелер бұл еңбекте түсінікті тілмен дәлме-
дәл шешілген. Бір ғана мысал, қосымшаға байланысты пікір
айтушылардың біразы қазірде ед жұрнақты сөз туғызушы, ал жалғауды сөз
формасын өзгертуші қосымша деп бөліп жүрсе, Ахаң бұл екі қосымшаның екеіу
де сөз тұлғасын формасын түрлендіреді, айырмашылық – жұрнақтардың сөз
тұлғасын түрлендіріп қана қоймай, сонымен бірге бір сөзден екінші сөз
туғызатындығы дейді.
Ахмет Байтұрсынов қолданған терминдік атаулар мен жіктеу түрлері
сөздерді тапқа бөлуде де, жай сөйлемді мағыналық, құрылымдық түрлерге
бөлуде де, сөйлем мүшелері туралы зерттеулерде де, негізінде өзгеріссіз
сақталған. Мысалы, сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер, одағай
сөздер деп үш топқа бөледі де, тіліміздегі негізгі есімдер мен етістіктерді
атауыш сөздердің жеке түрлері ретінде сөз етеді. Сондай-ақ жай сөйлемдерді
болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма және естілуіне қарай
сұраулы, лепті, тілекті, бұйрықты деп бөлген, сөйлем мішелерінің түрлері
мен жасалу жолдары туралы айтқандары да бүгінгі зерттеулерден бекір орнын
алған.
Тіл – құралының әр жылғы басылымдары көлемі жағынан әрқалай
болғанымен, мұнда синтаксистің сөз тіркесі мен тыныс белгісінен басқа
салаларының барлығы да қамтылған, әсіресе, сөйлем жүйесі бөлімінде:
сөйлем дегеніміз не? Оның құралуы сияқты мәселелерді негіз ете отырып,
сөйлемнің құрылуын – қыс қатты – сияқты ешбір қосымшасыз сөйлемдер мен енді
сөйлемдердегі сөздердің түрлі дәнекерлер арқылы қырын келтіріп, ондай кезде
әр сөз өзіне қатысты сөздермен қиюласа алатын басты қритерий деп санайды.
Автор сөйлемнің құралуына, оның ішіндегі сөздердің айтылу, жазылуына мұқият
назар аударған. Ахаңның айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық дәрежеде түсінікті
болып айтылған сөздер ғана сөйлем бола алады деп көрсетуінің өзінен-ақ
оның үлкен топқа бөліп, оның әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.
Еңбектің І бөлімінде сөйлем мүшелері туралы арнайы сөз болады. Автор
сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз деп екі үлкен топқа бөліп, оның
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін алдымен бос
мүше, ізінше оларды айтуды жеңілдету үшін бастауыш, баяндауыш деген
терминдерді енгізген. Одан кейінгі барлық уақытта бастауыш, баяндауыш деп
беріп отырған. Әсіресе, автордың әрбір сөйлем мүшесінің ережесі, сұраулы
мен жасаулы жолдары туралы айтқан ғылыми тұжырымдары осы күнге дейін
мінінің жойылмағанын білеміз. Бір ғана бастауыштың жасалуының 10 түрін
атап, осы күнге дейін, назардан тыс қалып келген бүтін сөйлемдердің де
бастауыш болатынын сөз етуі ойланарлық жайт.
Ахаңның баяндауыш туралы пікірі де тың. Автор баяндауыштың қазір
айтыла бермейтін кімдікі? Ненікі? Қалай? сұрауларының да алғаш рет көрсете
білді. Сол сияты оладың құрылымдық жағын зерттеді.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерін анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш деп
бөліп, олардың өзіндікі ерекшеліктеріне үңілді. Оларды топтау мәселелерін,
әсіресе пысықтауыштың мезгіл, мекен, сын, себеп, мақсат түрлерін осы қалпын
да көрсеткен. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері хақында Ахмет Байтұрсыновтың
сөйлем мүшелерін тұрлаулы, тұрлаусыз етіп бөліп, оларды бастауыш,
баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш деп саралаған.
Автор оқшау сөздер деген терминді бұратана сөздер деп оны қаратпа,
қыстырма деп екіге бөледі. Ахаң, олар басқа сөздермен үйлеспейді,
байланыспайды, алып тастағаннан орны ойсырап қалмайды деп олардың ішкі
ерекшеліктеріне де тоқталып отырған.
Еңбектің ішкі екінші бөлігі сөйлемнің түрлеріне арналған. Автор
оларды болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма деп бөліп, бұл
пікірін болымсыз сөйлемдердің ма-ме мұраулыө шылаулармен жоқ емес сөздердің
қатысы арқылы дәлелдеп көрсету еңбектің үлкен ғылыми табысы.
Одан әрі автор сөйлемдерді айтылуына қарай сұраулы, лепті және
тілекті, құрамына қарай бөлінетін сөйлемдер деп жіктеп, құрмалас
сөйлемдерге біраз оын берген.
Ахаң құрмалас сөйлемдерді сиыса, қиыса құрмаласу деп бөледі.
Бағыныңқы сөйлемдерді бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш
бағыныңқы, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, себеп, ереуіл, келтіріңкі,
орамды, яки өрнекті қыстырыңқы сөйлем дегенде түрлерге бөліп, оларды сөйлем
мүшесі жағынан да мағыналық жағынан да топтауды мақсат еткен. Жалпы Ахмет
Байтұрсынов еңбегінің құндылығы – ондағы тіл біліміне қатысты мәселелердің
ғылыми тұрғыдан нақтылықты баяндалуында.
Әрине, оқылықты олқылықсыз деп те айтпаймыз. Бірақ ол автордың
қателігі емес, оны сол кездегі әлі буыны қатпаған әдебиетіміздегі ірілі-
уақыты көзқарастардың сұрыпталуынан деп есептейміз.
Бұл оқулық ситаксис саласы бойынша қазір де студенттер мен
аспиранттарға, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен мектеп мұғалімдер іне
мол мағлұмат берді.
Міне, Ахмет мұрасының құндылығын бақалаңыздар.
Ғаламның тіл үйретуде жасаған еңбегі Оқу құралы мен Тіл – құралды
жазумен шектелмейді, өзге де оқу құралдар мен кітаптары да ерекше атап
өтерліктей.
1928 жылы Қызылордада жарыққа шыққан Тіл жұмсар атты екі бөлімді
еңбегі. Тіл жұмсардың 35 беттік І бөлімі сөйлеу, оқу, жазу жұмысын
тәжирибесі арқылы көрсететін кітап деп ұсынылған. І бөлімде автордың
көрсетуі бойынша әріптер мен әріп белгілерін түрлі орынла көбірек
жұмсалатын сөз бөлшектері мен сөйлем бөлшектерін жаза білуді тәжірибе
арқылы жұмыс істетіп көрсетілген. Ал ІІ бөлімде І бөлімдегілердің көбі
қайта келеді, бірақ олар пысықтау ретінде емес, ондағы білімдерді
тереңдетіп, аудандарын кеңейтіп, білдіру ретінде келеді. Кітапта оқушыларға
текстер ұсынылады, оларды көшіру, сұрақтарға жауап жазу, сөз туғызу сияқты
тапсырмалар беріледі.
Автор жалпы оқулыққа тән жеңілдеген ауырға, оңайдан қиынға, жайдан
күрделіге деген принципті ұстағандықтан, І басқыш мектеп балаларына
арналған материалдарды аса түсінікті етін беруді көздейді, сондықтан
мысалдарды қазақ баламына таныс үлкендердің аузынан күнделікті естіп,
құлақтары үйреген мақал-мәтелдерден, нақыл сөздерден, мысалдардан алады,
және олардың барлығы адамгершілікті, адалдықты, еңбек сүйгіштікті тағы да
сол сияқты игі қасиеттерді уағыздайтын дидактикалық мәні зор мақал-
мәтелдер, нақыл сөздер, өлең-жыр жолдары болып шығады. Ал белгілі бір
тақырыпқа лайықтай өзі жасаған текстер ауыл балаларының күнделікті
тұрмысынан, өмірден көргендерін танытатын шағын әңгімелер түрінде беріледі.
Иллюстрация ретінде көбірек келтірілген тұтас текстер Тіл –
құралдың синтаксистік бөлімге арналған 3 кітабы мен ересектердің сауатын
ашуға арнаған әліппе – Сауат ашқыш деген кітапта оорын алған. Бұларда
автор Қожанасыр, Алдаркөсе әңгімелерінен бастап, халық аузындағы аңыз
әңгімелерді, билер сөздерін, бұрыңғф өткен ақын-жыраулар мұраларын Абай,
Ыбырай және өзінің өлеңдерін аударма және төлтума жасалған аудармаларды
Ыбырай Алтынсариннін Хрестоматиясындағы кейбір әңгімелерді Нысанбай
ақынның Кенесары-Наурызбай поэмасынан алынған үзінділерді пайдаланған.
Бұл текстердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz