Жыраулардың өлең құрылымы негізінен толғау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І тарау. Базар жыраудың өмірі және ақындық
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
ІІ тарау. Базар Оңдасұлы толғауларының көркемдік ерекшеліктері
2.1. Базар – сыршыл
лирик ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2. Базар жырларының көркемдік
кестелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ әдебиеті тарихында кітаби ақындар деп
аталып келген бір топ ақын-шайырлардың еңбегі де ұзақ уақыт бойына
идеология, саясат, таптық, атеистік көзқарастардың кесірінен жаңсақ
түсіндіріліп келді. Мұндай асыра сілтеудің зиянды зардабын ХІХ ғасырдың
екінші жартысына дейін қанатын кең жая дамып, халық шығармашылығы мен ауыз
әдебиетіне асқақ рухты, тың эпикалық сарын әкелген жыраулық поэзияның соңғы
өкілдерінің бірі – Базар жыраудың шығыс үлгісінде жырлаған Әмина қыз,
Айна - Тарақ, Жүсіп - Ахмет секілді көркем хикая – дастандары да
тартты. Ақынның бұл тақырыптағы туындылары ара-тұра аттары аталғаны
болмаса, зерттеушілер назарынан мүлдем тыс қалды. Демек, ақын мұрасын
түгендей қарастырып, шығыс тақырыбын арқау еткен асыл сөздері мен азатшыл
рухтағы толғауларын зерттеп, зерделеудің ғылыми қажеттілігі анық байқалып
отыр. Жұмыстың өзектілігі Базар жырау мұрасын тәуелсіздік рухына сай
қазіргі ұлттық жаңғыру үрдісіне үндес саралап, талдау қажеттілігінен
көрінеді.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Курстық жұмыстың басты мақсаты –
ең алдымен Базар Оңдасұлының шығармашылық өмірбаяны мен жыраудың ақындық
дәстүрімен байланысты тұстарын айқындау, шығармаларын көркемдік тұрғыдан
талдай отырып, Базар Оңдасұлы мұрасының қазақ әдебиеті тарихындағы алар
орнын көрсету.
Мақсатқа жету жолында төмендегі міндеттерді шешуді алға қойдық:
• Базар жырау өміріне қатысты кейбір деректерді негізге ала отырып,
бүгінгі ұрпаққа тәлімі мол халықтық ұғымдардың мәнін ашу;
• жырау жырларының мазмұны мен идеясының алғы шарттарын айқындау;
• ғалымдар пікірлерін негізге ала отырып, жыраудың идеялық тәлімі
мен асыл қағидаларының мәнін зерделеу;
• жырау тілінің көркемдік ерекшелігін сипаттау; көркемдік
айшықтардың мәнін ашу;
Жұмыстың құрылымы - курстық жұмысы кіріспеден, қорытынды мен үш
тараудан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Базар жыраудың ойлы да орамды толғаулары мен тәрбиесі мол тартымды
термелері, жақұт жырлары мен қызықты хикаялары қазақ сахарасымен ғана
шектелмей, көрші өзбек, қарақалпақ елдеріне де кең тараған.
Десек те, ақын өмірінің соңғы жылдары шалғайдағы Тамды, Үшқұдық
өңірінде өткендіктен беймәлім күй кешті. Базарға бірі ұстаз, бірі әріптес
саналатын Шернияз, Өске, Бұдабай, Орынбай, Әзілкештер, шәкірттері:
Қарасақал Ерімбет, Тұрмағамбет, Кете Жүсіп, Шораяқтың Омары, Мәнсүр тәрізді
тарлан ақындардың өз тұсының маңдай алды өнерпаздары болғанына еш күмән
жоқ. Алайда, осы аталған ақындар әр түрлі оқулық, басылым беттерінде
тиісінше деңгейде сөз болғанымен, олар туралы арнайы зерттеу еңбектер соңғы
уақыттарда ғана жазыла бастады.
Қазақ әдебиеті тарихында да Базар Оңдасұлының шығармашылық өмірбаяны
ғылыми тұрғыда арнайы нысаны ретінде қарастырылған емес. Дегенмен, өткен
ғасырдың 20-жылдарында белгілі қазақ ақыны М.Жұмабаев Базар жырау атты
әдеби мақаласын баспасөз бетінде жариялап, ақын жөнінде бағалы лебіз
білдіргені белгілі.
Осыдан соң ұзақ үзілістен кейін Х.Сүйіншәлиев, М.Жармұхамедов,
Ә.Қоңыратбаев, Ә.Құлақметов, сондай-ақ Ш.Алдашевтің зерттеулері мен
энциклопедиялық еңбектерде (1973) және Айтыс жинақтарының
түсініктемелерінде (1965) ақынның өмірі мен шығармалары туралы толымды
таңдаулар, мәнді мәліметтер ұсынылды. Осы орайда жыраулық поэзия жөнінде
зерттеулер жазған Ә.Марғұлан, М.Базарбаев, Ә.Дербісалин, З.Ахметов,
М.Байділдәев, Қ.Сыдиықов, Б.Абылқасымов, Т.Тебегенов, С.Негимов, Б.Жүсіпов
еңбектерінде Базар толғаулары ғылыми талаптарға сай талданып, тиісті
бағасын алғанын атап айтқан жөн.
Зерттеу жұмыстары нәтижесінде Базардың халықты азаттыққа шақыратын
бірқатар толғаулары, әсіресе, Сыздық Сұлтан Кенесарыұлы мен Елкей сұлтан
Қасымұлына шығарған арнауларының тағдыры бүгінгі таңда белгілі болып отыр.

І тарау. Базар жыраудың өмірі және ақындық ортасы

Әдебиет – ұлы жыраулар, ұлы ақындар, әдебиет жандары жүзер ұлы мұхит.
Мұхит толқыны – қаламның терең қозғалуы. Жағаға соғылған толқын екпіні
қандай болса, ақын шығармасы халыққа солай жеткені.
...Сол әдебиет толқынында әлі жүзіп жүрген кеме – Балқы Базар кемесі.
Ол батпайды да, желкенін түсірмейді де. Өйткені, оның тірегі – мұрасын
қастерлей білген халқы.
Мағжан Жұмабаевтың мына пікіріне терең үңілсек: Осы күнгі оқушылар
қазақ әдебиеті десе, Абайдан бергі әдебиетті ғана ойлайды, қазақ ақындары
десе, Абайдан бергі ақындарды көреді. Әдебиетті білсе, ақындарды білмейді.
Сондай ұмытылып бара жатқан ақындардың бірі – Базар жырау дей келе,
Базар көр-жерді өлең қылып, көрінгенді мақтайтын құр мал тапқыш емес.
Асса, халқының қамын ойлаған, салса, өзінің ойына терең бойлаған, кеңесі
кеңінен келетін ақын екен, - деп бағалайды [13,350].
ХІХ ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде Базар жырау Оңдасұлы
өзінің жүрек тебіренткен толғауларымен Сыр бойынан бастап Еділ, Жайық,
Үстірт, Қарақалпақ өңіріне белгілі болған. Ол сонау Астраханның даласын да
көрді, он екі ата бай ұлы елін тегіс аралады. Торғай мен Тобылды, Есілді
жағалап, Ырғыздың елін де көрді.
Өткен ғасырдың екінші жартысы мен үстіміздегі ғасырдың басында Сыр
бойындағы жасаған Дүр Оңғар, Қарасақал Ерімбет, Ешнияз, Кете Жүсіп,
Шораяқтың Омары, Тұрмағамбет сияқты ақын-жыраулар Базарды ұстаз тұтқан.
Жүзден озған өрен жүйрік, жыраулардың жүйрігі деп бағалаған. Мұның өзі
жазира Жетісу ақындарының ұлы Жамбылды, көгілдір Көкше өнерпаздарының сал
Біржанды мектеп тұтуы сияқты құбылыс. Шынында да Балқы Базардың өз
төңірегіндегі басқа барша сүлейлерге сырсандық, шеберхана болғаны анық.
Белгілі Құлназар ақын:
... Таласып онан ешкім аса алмайды,
Тең келмес бүгінгі адам Базекеңе,
Болмаса Жиренше мен Асан қайғы,-
десе, Тұрмағамбет:
Балқы Базар білгенге,
Атақты, әйдік астана.
Жұмыла жанды жиып ап,
Жырласа бітпес күн-түні, - деп жыраулардың жырауын өлең сөздің
сарқылмас қорына балайды. Ақ жаңбырдай ақтарылған ақпа жыраудың телегей –
теңіздей бұрқанған талантына өз тұстастары да, кейінгі ақын-жыраулар да бас
иген. Базардың асқақ дарынды айтулы ақын екенін байқаған Сәкен Сейфуллин:
Бұқар жыраудан кейінгі қазақтың ірі жырауы – Базар жырау, - деп жоғары
бағалаған.
Базар Оңдасұлының шығармалары ұлы Қазан революциясынан кейін жиналып,
жарияланды. Ақынның бір топ өлеңі ең алғаш 1925 жылы Ташкентте басылған
Терме жинағына, Сәкен Сейфуллин құрастырған Қазақтың ескі әдебиет
нұсқалары атты жинақта жеті өлеңі жарияланды. Қазақ ССР Ғылым
академиясының М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты дайындаған,
XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары атты жинаққа
таңдаулы отыз бес өлеңінің енуі оны жұртшылыққа кеңінен таныстыру
мақсатында елеулі қадам болды. 1965 жылы кеңірек Үш ғасыр жырлайды
жинағында Базардың жиырма сегіз толғауы жарияланса, соңғы Бес ғасыр
жырлайды атты үш томдық кітапта отыз өлеңі басылып шықты. Сондай-ақ, XIX
ғасырдағы қазақ поэзиясы атты жинақта таңдаулы сегіз өлеңі жарық көрді.
Ал, кейінгі жылдары орыс тілінде басылған Поэты Казахстана
(Ленинград, 1978) антологиясында Базар көрнекті ақындар қатарында аталды.
Бұлардан тыс жекелеген авторлар да ақын мұрасын жариялауға әркез
үлесін қосып отырды. Айталық, Ә.Қоңыратбаев Базар өлеңдерінің толығырақ
нұсқасы ретінде оның жеті толғауын Жұлдыз журналында жариялады (1984 жыл.
№1). Ақын шығармаларын жинап, жариялауда Ә.Марғұлан, М.Байділдаев,
М.Жұмабаев, Ә.Диваев, Ә.Қайнарбаев, Н.Молыбаев т.б. ғалымдардың сіңірген
еңбегі зор.
Жалпы, Базар ақын шығармалары қазақ әдебиеті тарихының мәселелеріне
арналған 1959 жылғы ғылыми – теориялық конференцияда да, кейбір жекелеген
зерттеулерде де өзінің әділ бағасын алды. Ақынның өлең -жырлары мен
дастандары бұдан кейін мұқият жиналып, зерттелді. Қазақ совет
энциклопедиясы оның творчествосы туралы: Базар өлеңдері нақыл, толғау,
терме, өсиет сөздерге толы. Тақырыбы адам, замана, өмір жайын сипаттауға
арналған. Ескілік сарыны, дін қағидалары оның толғауларында айқын көрінеді
- деп жазды.
Базар Оңдасұлы бұрынғы Сырдария губерниясы, Қазалы уезі, Көшербай
болысының 6-ауылында Жаңадарияның Шірік – Рабат деген жерінде (қазіргі
Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Ленин ауыл советі) 1841 жылы күз айында
дүниеге келген.
Базардың жастық шағы жетімдікте, жоқшылықта өтеді. Буыны бекіп,
бұғанасы қатпай жатып, байлардың қозысын бағады. Он алты жасында жыраулық
даңқы шығып, жалпы жұртқа таныла бастайды.
Ақынның туған жері – Сыр бойы десек те, кейінгі ат жалын тартып мініп,
атағы жайылған мекені – қазіргі Науаи облысы, Тамды ауданы болған.
Базардың ескіше ата-тегі: Кіші жүздің Шөмекей тайпасы, Балқы руы.
Шөмекей төртке бөлінеді: Тоқа, Көнек, Аспан, Бозғыл. Бозғылдың бес
баласының біреуі – Қайқы. Қайқының Балқия деген әйелінен үш бала: Қыдыр,
Темір, Полат туады. Осы үшеуінен тараған ұрпақтарының бәрі Балқия
шешелерінің атымен Балқы аталып, Шөмекейдің Балқы руы қалыптасады.
Жоғарыдағы Қайқының үш баласының біреуі Полаттан – Жауқашты, Жауқаштыдан –
Отарбай, Отарбайдан – Байсейіт, Байсейіттен – Қарақұл, Қарақұлдан – Ермек,
Ермектен Базардың әкесі Оңдас туады.
1965 жылы шыққан Үш ғасыр жырлайды жинағында, басқа да кейбір
басылымдарда Базар жыраудың әкесі Өтеміс, нағашысы Оңдас деп жаңсақ кеткен.
Базар он жасқа жетпестен жетім қалып, ұлы нағашысы Өтемістің қолында
тәрбиеленген. Әкесінің Өтеміс болып кетуі содан. Ақын болып халыққа
танылған соң, өз руының атымен Балқы Базар аталып кеткен. Оны ақынның өзі
былай түсіндіреді:
... Сөйле, тілім, жалпыдан,
Дариядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер,
Тимеске тиіп шарпыған...
Елі-жұртың бұзылар,
Қиянат етсең зарпынан.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім.
Жүлде алған байрақ алдынан,
Кіші жүздің кенжесі
Дөйт ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан.
Бүкіл өмірі - өлеңге, өлеңі - өмірге айналған жырау жарық дүниеге жыр болып
келгендей. Ол туралы ақиқатқа қоса аңыз да көп. Соның бірі төмендегідей:
Базар жастай жетім қалып, Тәспен би оны өз қолына алады. Тәспен бидің
ауылына сол кездегі Сыр бойы, Арқа өңіріне белгілі жыраулар жиі келіп,
апталап-айлап жатады екен. Шөмекейдің Аспан руында Айпара атты ақын қыз
болады. Бір күні сол ақын қыз қасына жеңгесін ертіп, он шақты түйемен су
әкелуге қаққа барады. Оған ғашық жігітттер аз болмайды. Өзі сұлу, өзі
өнерлі қызға кім қызықпасын? Алайда олар Айпараның ақындығынан, от ауыз,
орақ тілді шешендігінен сескеніп, қыздың әжуасына ұрынып, мазақ болармыз
дегендей маңайлай алмай мысы құриды. Он шақты түйеге жүк болар суды
ыдыстарға құйып толтыру, арту балауса қыз – сұлу қыз бен жеңгесіне оңай
тимеді. Екеуі әбден шаршайды. Бар шаруаны бітіріп, әшейінде соңынан қалмай
жүретін жасық жігіттерге жыны келіп, шаршап тұрған Айпараның қасына сол
маңда қозы бағып жүрген жас өспірім Базар келеді. Әдемі де жас апасына жаны
ашып, қарап тұра алмай: Апа, көмектесейін бе? - дейді. Әрі жасын да
сұраған сыңай болса керек. Сонда Айпара қыз:
- Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде саған мені кез қылғасын.
Айтыпты бұрынғылар деген қайда,
Сұрама аттың тісін, ердің жасын.
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғансың... – деген көрінеді.
Мезгілінде ас ішіп, ұйықтамайтын, жылы алақан көрмейтін жетім балада
қайбір күн болсын? Расында да Базардың басы таз болса керек. Мірдің оғындай
сөз сүйегінен өткен Базар жауап сөз қайыра алмағанына намыстанып, ызадан
жылап жіберіпті...
Осы бір оқиға Базардың есінде мәңгі қалады. Өйткені ол осы жолы
бұрынғыдан да қатты ширығады. Сөзден есесі кеткенге күйінеді. Ақындықты,
шешендікті арман етеді. Шамасы, бұл болашақ ақиық ақынның тұңғыш рет жер
тарпуы, қанат сілкуі болса керек.
Екінші аңыз мынадай. Көкірегінде сөз оты тұтанған бала Базар бір күні
далада қозы бағып жүріп қалғып кетсе, түсінде бір ақ киімді, ақ сақалды аса
таяғы бар бір кісі аян береді. Балам, - дейді ол, - мандайыңа берейін бе,
әлде таңдайына берейін бе? - дейді. Қарны ашып, шөлдеп жатқан бала: Ата,
таңдайыма берші! депті. Содан бала өлең айтып ояныпты. Айналада сыбырлаған
жел де, шалқып жатқан көл де, әуелеп ұшқан құс та, сыңғыр қаққан шеңгел де
өлеңдетіп тұр екен. Балқы Базар:
- ... Сөз асылын теріп айт,
Ақын болсаң бал таңдай,
Ызғытып айда даусынды,
Іңірде көшкен шайтандай.
Семізін сөйле сөзіңнің,
Мың жылқының ішінде
Он жылқы қысыр байталдай.
Сөз нөсерін тасқындат
Тастан-тасқа секірген
Тау жайлаған арқардай – десе, енді бірде:
- ... Тереңдігім теңіздей,
Қайратым қоңыр өгіздей,
Халқымның аузын тұшыттым,
Сере шыққан семіздей.
Дауысым кетті алысқа
Жиреншенің өзіндей.
Ешкім ара тұрған жоқ
Несібемді жегізбей... – деп, кейін сол қызды әдейі іздеп барып
айтысқан көрінеді. Сөйтіп Базарға өлең бір күнде қоныпты. Міне, ақиқаттан
туған аңыз, аңыздан туған ақиқат осы. Бұл – құр қиял, орайсыз оқиға емес,
жыраулық таланттың тума құбылыс екенін, болашақ жыраудың музамен етене
туысатынын айғақтайтын жәйт [7,8].
Өлең өнерімен осылай табысқан ақын бір айтқанын екінші рет
қайталамаған. Себебі, Базар өмірі сән-салтанатты өмір емес. Тар жол, тайғақ
кешулі өмір. Қуғын көріп, қасірет шегеді, түрмеге де қамалады. Қаншама
қарсылық дүлей күшке кездессе де, қайсар ақын тілін тартпайды. Осындай бір
қыспақта, түрмеде жатып қиналған кезде Бақаға деген өлеңін шығарған.
Қашан да тыңнан тербеп, соныдан сөз жібегін өріп отырған. Ол
домбыраны қолға алып төгіп кеткен кезде жұрт жыр-жаңбырдың астында
қалғандай сезінген:
Әуелі Базар атандым,
Он алтымда, жасымда.
Байкөкшенің асында,
Содан бері келемін
Сыпайының қасында,
Жастай жетім қалған Базар оқып, білім алған емес. Табиғатынан дарынды
зерек бала бұрынғы ақын-жыраулардың жырларын, халық мақал-мәтелдерін есіне
сақтап, көңіліне түйіп, халықтың бай ауыз әдебиетінен сусындап өскен.
Өзінен бұрынғы және тұстас ақындардан да тәлім алған.
Сайраған қызыл тіл берген,
Көңіліне сонша жыр берген.
Алжаспай сөзді ағытып,
Есебін тауып үлгерген.
Ерегіскен олармен
Ажалы жетпей күнде өлген.
Қарадос, Өске, Бұдабай,
Серәлі, Садыр, Орынбай,
Татауы жоқ сөзінің
Шұбырған көштің жолындай.
Ақ кетенің ішінде,
Шернияз, Шыман, Өтеген...
Кейінірек Базар бойындағы ақындық дарынның қайнар көзі жарқ етіп
ашылып сыртқа тепкенде, сиқырлы өлең – сөз жойқын қара дауылдай сарқылмас
елеулі күшке айналыпты деседі. Бұл Базардың жыраулық жолға түсуіне бірден
бір себеп, үлкен мектеп болады.
Он алты жасында ақындық өнерге біржола ден қойған жас дарынның жырдағы
қадамы қайымдасу, қағыту өлеңдерінен бастау алады. Әсіресе, ақынның Айпара
қызбен айтысында өткір әзіл, тіпті, анайы түрі тек қыз бен жігіт қана емес,
бірыңғай еркектер арасында да жиі орын алған. Атақты Жамбыл ақын өзінің бір
естелігінде Базар жыраумен айтысқанын былай деп әңгімелейді: Түркістандағы
бір тойда Майлықожа, Балқы Базарға кездесіп, думанда бірге болдық. Сол жылы
Құлыншақтан Шора батырды тыңдап үйрендім. Ертеңіне Базармен айтысып
қалдым. Айтыс аяғы бәдікке айналып бара жатыр еді, жұрт екеумізді қой-
қойлап, аяғында әзер тоқтатты [17,260]. Осы орайда қазақтың айтыс өнерін
арнайы зерттеген профессор М.Жармұхамедовтің: Айтыс ең алғаш тұрмыс-салт
жырлары – Жар-жар мен Бәдік өлеңдерінен бастау алып, өз дамуында сан
алуан асу-кезеңдерден өтіп кемелдене жетілді. Көшпелі өмір жағдайында осы
ерекшелік белгілі бір салт-дәстүрді орындау талабынан біртіндеп арылып,
саяси-әлеуметтік, қоғамдық өмірдің көріністерін бейнелеу дәрежесіне
көтеріледі [17,3] – деп пайымдауы жоғарыдағы ойды қуаттай түседі.
Шешендік, ділмарлық, тапқырлық секілді қасиеттер Базарға Шернияздан
жұқса керек. Шернияз бен Базардың шығармашылық стилінде өзара ұқсас тұстар
жеткілікті. Екі ақынға ортақ басты қасиеттерінің бірі – олар нені жырласа
да жеріне жеткізіп, тауыса айтады, кімді сынаса да өлтіре мінеп, масқаралап
шеней айтады. Әсіресе, екеуінің адамның жақсы-жаман образын ашудағы теңеу,
салыстырулары мен қағытпа сөздері қайталанбас айшықтылығымен қалың қазақтың
есінде қалған. Базар жыраудың кейінгі шығармашылық өмірі де оның қазақтың
батыс өңірінде ерекше дамыған жыраулық дәстүрден мол сусындағанын және
Шернияз, Абыл тәрізді тарлан ақындардың жыр мектебінен өнеге алып, Мұрат,
Сүгір, Қашаған, Аралбай т.б жыраулармен дәмдес, тағдырлас болғанын айқын
аңғартады. Әдебиет зерттеушісі Қ.Сыдиықовтың: Бұл орта өзге іргелес
ақындық орталармен үнемі қатынас, байланыста болған. Атырау жырау,
жыршылары Сарыарқа, Арал, Сыр, Орта Азия ақын-шайырларымен әркез кездесіп
отырған. Балқы Базар – Атырау, Сыр ақындары арасындағы алтын көпір іспетті
[32,151] деген пайымдауы осындай ойға жетелейді.
Ақындық – жыраулық дәстүрге бай Сыр, Арқа, Қызылқұм өңірлерінде өсіп,
ержетіп, ордалы өнер мектептерінен өнеге алған Базар айтулы ақын, арқалы
жырау атанып, өзі де жас дарындарға үлгі көрсетті. Шынында да
ХХ ғасырдың бас кезінде жыраулық даңқы жағынан Сыр ақындарының ешбіреуі
одан аса алған жоқ. Бұл мезгілдерде Арқа беттегі Ырғыз бойынан сонау
Нұрата, Тамды, Үшқұдық төңірегіне дейінгі байтақ өлкеде Базарды ұстаз
тұтпаған ақын кемде-кем. Осы орайда Ә.Қоңыратбаевтың: Базар жазған ақын
емес, домбырамен айтатын асқан композитор. Базардың сөзі қандай ойлы,
көркем болса, жыраулық мотиві де соны. Базар, Жаңаберген, Нысанбай,
Молдахмет мотивтері бүкіл Сырға жайылған. Сыр бойында Базардан үйренбеген
ақындар сирек [19,190] деген пікірінің жаны бар.
1858 жылы Тәспен би Қызылқұмдағы игі жақсыларды шақырып, ұланғайыр той
жасап, Базардың астына жүйрік ат мінгізіп, үстіне шапан жауып, жыраулық
жолына сәт сапар тілейді. Базар осы кезден Ор төңірегін, Ырғыз, Сыр бойы,
Қызылқұмды, Үргеніш, Хиуа жағын жырау ретінде аралайды. Осы төңіректе
кеңінен жайылған Ноғайлы дәуірінің қиссаларымен танысып, оларды жаттап,
халық арасында жырлайды. Хорезм жағында болған кездерінде Орта Азия
жұртшылығы арасында кеңінен мәлім дастандарды (Көрұғылы, Жүсіп-Ахмет)
т.б. қазақ тілінде, өзінше жаңадан жырлап, Сыр бойына таратады. Сонымен
қатар шығыс аңыздарының ізімен Әминә қыз, Айна – тарақ дейтін шағын
дастандар да шығарады.
Жырау ат жалын тартып мінген ХІХ ғасырдың 60-жылдары патшалық Ресейдің
Қазақстанды отарлаудың шешуші кезеңіне көшіп, еліміздің оңтүстігін көктей
өтіп, Орта Азияға қадам басқан сәті болатын. Базар шығармаларының бірқатары
Сыздық Сұлтан Кенесарыұлының Сыр өңіріне – Қызылқұмға келіп, орыс
патшасының басқыншы әскеріне қарсы жүргізген күрестеріне тілеулес боп
жүрген шағында туған. Базар жыраудың Сыздық Сұлтанның ізіне еретіндей
ерлігі болғанын ел сөзі де растайды.
Ақынның осындай бір шалқыған шабытты кезеңін белгілі әдебиет
зерттеушісі Ә.Қоңыратбаев былайша баяндайды: 1900 жылдары әйгілі ақын
Бұдабай Қабылов Бұхар қазақтарына барғанда, Базар оны әдейі іздеп келіп,
топ алдында өзінің асқақ өлең-жырларын домбырамен төгілте орындап беріпті.
Сонда Базардың төкпе ақындығына мейлінше риза болған Бұдабай: -Шырағым, қай
бала едің, құдай бар өнерді өзіңе үйіп-төгіп берген екен, - депті.
1907 жылы Базар жырау Қазан қаласынан тасқа басылып шыққан Айман-
Шолпан жырын қайтадан жаңғырта жырлайды. Кейіннен Қыз Жібек жырына да
өзгеріс енгізіп, қайта жырлап ел арасына таратады. Мұның өзі Базар жыраудың
нәзирашылдық жолды ұстанғанын байқатады.
Аумалы-төкпелі кезеңде өмір сүріп, өз ортасының, әділетсіз қоғамның
белсенді өкілдерін өлтіре шенеген Базар біраз уақыт Қазалы, Ақмешіт,
Үргеніш түрмелерінде қамауда отырғаны жөнінде де деректер кездеседі.
Өмірінің соңғы жылдарын Бұхар жағында өткізген жырау бірде Ақмешіттегі
әкімдердің сұрауымен абақтыға қамалады. Бұл 1908 жылдардың шамасы болуы
керек. Осы уақытта Бұхарадағы Көкілташ медресесінде оқып жүрген
Тұрмағамбет шайыр мен Садриддин Айни Базарға әйел киімін киіндіріп,
түрмеден қашырып жіберіпті деген де аңыз-әңгіме ұшырайды. Бұл тұлғалардың
арасындағы тығыз қарым-қатынас жөнінде мына пікірдің алар орны бар.
Шығыстың үлкен, ғұлама ақын-жазушысы Садриддин Базармен сұхбаттасып, таң
қалып: Тұрмағамбет-ау, мына кісі телегей-теңіз сөздің құдіретті қуатына
малынған жан ғой, бұған біз екеулеп халық назарын аудартып көмектесейік, -
деп, сол маңдағы өзбек, тәжік, қазақ жайлаған елді мекеннің ортасына барып,
үшеуі бірдей өз шығармаларын оқып, одан түскен қаржыға Балқы Базарға ат-
арба сатып алып беріп және басқа да сый-сияпат көрсетіп, батасын алып
аттандырған екен. Осы жерде тағы бір айтарымыз, Садриддин Балқы Базар
атамызды сынамақ болып, осы сіз құранның толымды желісін аударып көріңізші
дегенде, сол өздерімен бірге жүргендерге құранның алғашқы аят ұйқастармен
бүкіл мазмұнын 40 жол өлеңмен айтып бергендігі тағы бар.
Базар жыраудың Айсұлу атты жары, Пірлібек, Нұрлыбек, Әмзебек, Нақыпбек
деген төрт ұлы, Балзада, Күлзада деген екі қызы болған. Жыраудың өнер
қонған балалары Әмзебек пен Балзадасы екен. Олар өнерімен халыққа танылмай
тұрып, жастай өліп кетеді. Әмзебектің жиырма үш жасында көз жұмар алдында
айтқан мына сөзі халық аузында сақталып қалған:
Бір ауру пайда болды жиырма жаста,
Кездесті безгек болып әуел баста.
Халайық қалар деп ед көнергенсін,
Айналды қалмақ түгіл айрылмасқа.
Барады бұл науқасқа үш жыл өтіп,
Айналдым адым жерге бара алмасқа.
Болып тұр таланыма тас түскендей,
Амал не, пешенеме тағдыр жазса.
Көп сәлем көре алмасаң бір ғаріптен,
Туысқан, туған, қатар замандасқа.
Әмзебек Базардан үш жыл бұрын қайтыс болады. Жыраудың ұрпақтары Науаи
облысының Тамды, Кенимех (Өзбек ССР-і) аудандарында тұрады.
Базар жырау өткен өмір, көрген қызыққа, ел құрметіне шүкіршілік
етіп:
Тұяғын тұлпар бар ма тас қақпаған,
Өмірге онша айтарлық арманым жоқ.
Жеттім деп кетпес, сірә мақсатқа адам
Жас жетті, ұрпақ өсті, жол біздікі
Кезінде болдық. Базар жұрт мақтаған - деп, артымда сөзім қалды,
кейінгі ұрпақ мені есіне алып айтып жүрсе, арманым жоқ деген қорытындыға
келеді.
Қазақ саһарасында өмір сүрген осындай ұлы жанның өлім босағасында
тұрып айтқан ұзақ өлеңінің мынадай бір сөздері бар:
Дүние, бір толқыттың, бір қорқыттың,
Айрылып аждаһадай ақыр жұттың
Болғанда бізге жолдас сертің қайда?
Достықты құшақтасқан неге ұмыттың?
Құлаштап дүние сені қармансақ та,
Кері келгенге ұқсайды – ау Қорқыттың.
Ақын 1911 жылы күзде Өзбекстан өңіріндегі Жалпақтау деген жерде жасы
70-тен асып дүниеден озады, сүйегі де сол араға жерленген. Қабірі басына
кейінгі жылдары ескерткіш құлпытас қойылған. Жалпақтаудағы мектепке,
Ақтақырдағы кітапханаға, Тамдының бір көшесіне Базар есімі берілген.
Базардың көзінің тірісінде де ел-жұрт оны жоғары бағалаған. Базарды
білген ел, көрген кісілердің айтуынша, ол ерекше кескінді, батыр тұлғалы
адам болғанға ұқсайды. Домбырасымен қоса қару да асынып жүрген. Өмірінде
қанша қуғын-сүргін көрсе де, табиғаты ақын кісі ешкімге қару жұмсамаған.
Оразымбет Есентайлақұлы Базарға арнаған толғауында:
Қазақта бөлек форымың,
Екі көзің қып-қызыл.
Қорқыттан шырақ жанғандай,
Есіткен жан сөзіңді
Көтеріліп қалғандай.
Кәусар-зәмзәм суынан
Емін-еркін қанғандай,-деп сипаттайды. Жырау да өзінің халық алдындағы
қадір-қасиетін түсіне білген:
Тереңдігім теңіздей,
Қайратым қоңыр өгіздей.
Халқымның аузын тұшыттым,
Сере шыққан семіздей.
Дабысым кетті алысқа,
Жиреншенің өзіндей!
Бұл жай айтыла салған салыстыру емес. Базар өз заманында аты аңызға
айналған ақын.

ІІ тарау. Базар Оңдасұлы толғауларының көркемдік ерекшеліктері
2.1. Базар – сыршыл лирик

Ақынның мүшайраға түсіп, шайырлық әдебиетке де атсалысуы – Базар
дарынының жаңа қырларын жарқырата ашты. Ол толғауларына табиғат, көңіл-күй
әуендерін кірістіре отырып, өз өлеңдерінің көркемдік, эстетикалық құнарын
байыта білді, дәуір, қоғам өзгерістеріне уақтылы үн қосып, сөз өнерін
ағартушылық жолына сарқа пайдаланды. Базар жырлары – ұрпаққа өсиет, ұлтқа
өнеге болуымен де бағалы.
Бұл тарауда біз жырау жырларының мән-мағынасына, өзіндік көркемдік
ерекшеліктеріне, олардың жасалу сырына, өрілу өріміне тоқталдық. Жыр
жолдарынан мысалдар келтіре отырып, жүрекке жақын жол табар қасиеттерін
ашуға тырыстық.
Көркемдік айшықтардың алар орнын айқындап, жырау өнерінің бір қырын
танытатындай сырлы жұмбақтың шешуін тапқандай болдық.
Жақұт жырдан сұлу мүсін тұрғызған Балқы Базар Оңдасынұлының әдеби
шығармашылық мұрасы – ұлттық сөз өнеріміздің қымбат қазынасы.
Халқының қасірет-қайғысын, зар-мұңын ұғынып, жоғын жоқтай білген Балқы
Базар шығармалары терең ойлылығымен, мазмұндылығымен құнды. Әр оқыған сайын
қыр-сыры ашыла түсетін, жұмбағы шешіліп, қаптары жазыла түсетін қорғасындай
салмақты жырларының ауқымы кең, тақырыбы өмір, замана қайшылығы болса,
әдеби әдісі – романтизм еді. Бірақ Базар романтизмінің сипаты Әбубәкір
Кердері, Нұржан Наушабаев жырларынан біраз өзгеше. Әрине, ол кезеңдегі
ақындарда жиі кездесер - діни сарын. Базар жырау поэзиясында романтикалық
образдаудың бір түрі болып келеді де, заманды сынау, әсіресе тірлік
қайшылығын енгізген өзгерісті мегзеу арнасында жырланады. Онда пессимизм
жоқ та, күрес, өмір рухы елеулі. Бұл жыраудың халық поэзиясынан нәр
алғандығының белгісі болса керек. Өзінің замандас ақындары пайғамбар
дәуірін дәріптеп жүргенде, Базар халық ортасында болып, заман жайлы өткір
де серпінді толғаулар айтады. Оның әлеуметтік өмір мәселелерін қозғайтын
жырлары көптеген Сыр ақындарына өнеге болған. Романтизмде субъективтік
сарын елеулі болған. Бірақ оның өзін өмірлік мәні бар тарихи құбылыс
ретінде ұғынып, қоғамдық даму желісінде, қоғамдық ойдың бір түрі,
тенденциясы, мәдени процесс деп алу қажет. Оның әлсіз жағын айта отырып,
тарихи қажеттілігін де түсіну керек. Осы реттен Базар жырау поэзиясының
арнайы сөз етер мәселелері жоқ емес. Жас кезінен жетім өскен Базар алдымен
жыр айтып, Үйшік, Орда, Ақтөбе, Үргеніш, Сыр бойына түгел танылған.
Махамбет, Шернияз толғауларын сүйіп жырлап, өз стилін де соған бұрып, терме-
толғау ақыны ретінде қалыптасқан. Суырып салуға келгенде Базар жырауға
ешкім тең келмеген. Мұндай өнер сөз дүрмегіне әуестіктен емес, ойдың
молдығынан, ақындық арынынан болатын көрінеді. Махамбет сияқты Базар да
ойды түйдек-түйдегімен төгіп, матап айтады. Онысы өмір синтезі, терең ой
мен асқақ лиризм болып келеді.
Базар сарай ақынына да, кітаби ақынға да ұқсамайды. Ол хат танымаса да
есіткенін есте сақтаған, білгені мен түйгені көп, топжарған талант.
Дәстүрлі қазақ жырының бесігінде тербетіліп, тағлым түйеді, өнегелі өсиет
айтады. Өмір мен көңіл құбылыстарын шендестіре отырып, пайымды тұжырымдар
жасайды. Орамды ойларын көркем кестелейді:
Қу қанжыға жүйріктен
Қаба жалды берік артық.
Қараға берген жауаптан,
Аққа берген серт артық...
Түзелер еді бұл заман
Пейілі бұзық пендені
Кетсе астына жер тартып!
Базар жырау домбыраны жақсы тартқан. Сыр бойында таралып жүрген, көпке
ортақ әуендерді өз даусына лайықтап, өлеңінің ырғағына орай өңдеп, өзгертіп
қолданған. Оның жырлау сазы өте әсем, қисса мен толғауларды орындағанда
неше түрлі құбылып отырады. Бұдан жыраудың композиторлық қабілетінің де
болғанын аңдаймыз. Жырау көзі тірісінде, әсіресе, қартайған шағында құрдасы
әрі туысы Нұрымбеттің Төремұрат деген оқыған баласына ауызша айтып отырып,
көп толғау-жырларын, дастандарын хатқа түсірткен. Оның бұдан да басқа
хатшылары болған. Жыраудың өз айтуымен хатқа түскен 15 мың жолға жуық өлең-
жырлары, 5 дастаны сақталған.
Осы тұста Базар ақын ба, жоқ әлде жырау ма? деген сұрақтың түйіні де
шешілген.
Жырау тұлғасы қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орын иеленіп, жырау,
жыраулық дәстүр мәселелері де ғалымдар тарапынан жан-жақты зерттеліп,
зерделенгені мәлім. Атап айтқанда, Е.Ысмайыловтың, Ә.Дербісалиннің,
Р.Бердібаевтың, М.Мағауиннің, С.Қасқабасовтың, Е.Тұрсыновтың,
Ә.Марғұланның, Қ.Сыдиықовтың, М.Жармұхамедовтың, О.Нұрмағамбетованың,
Ж.Тілеповтың, Б.Жүсіповтің, т.б. ғалымдардың еңбектерінде жырауға қатысты
тың тұжырымдар мен орынды ой-пікірлер бар. Бұл ретте, академик
С.Қасқабасовтың Жәңгір хан тұсындағы Байтоқ жырау мен Кенесарыны хан деп
дәріптеген Нысанбай, Досқожалар жыраулық поэзияның соңғы үлгілері болды
[20,542] деген пікірлеріне қосыла отырып, Исатайдың жанындағы Махамбеттің
де, Жанғожаның тұсындағы Төремұрат пен Мұсабай жыраудың да, Елкей, Сыздық
бастаған беделді сұлтан-билердің кезіндегі Базар Оңдасынұлының да жырау
атануын, жыраулық поэзия мен жыраулық дәстүр секілді мәртебелі ұғымдарға
қатысы барлығын жоққа шығара алмаймыз.
Жыраулардың өлең құрылымы негізінен толғау. Толғаулардың кейінгілер
үлгі аларлықтай терең мағыналы нақыл, өсиеттерге бай болып, ұйқасы, белгілі
ырғағы, әуені болу керек. Базар шығармалары жоғарыдағы шарттарға толық сай
келеді. Жырау толғаулары негізінен ойға, сезімге құрылған. Пікірі тұтас,
айтары кесек, ойы терең, жүйелі болып өріледі. Базардың қай өлең-
толғауларын алмайық, бәрінен ақын өмір сүрген кезеңнің тыныс-лебі еседі.
Сол кездегі қоғамдық ортаның түсінік-танымы, мінез-құлқы суреткерлік
шеберлікпен ашылады:
Жақсы менен жаманның,
Арасы жер мен аспандай.
Білерсің бір күн басыңа,
Іс түскен кезде сасқанда-ай.
Мырза менен сараңды
Өлшестіріп қарасаң
Ылди мен зәулім асқардай!
Ғалым менен наданды
Салыстырсаң білерсің,
Дария шіреп тасқандай!..
Әдебиет зерттеушілерінің пікірінше, қазақтың рулық қоғамы ыдырауына
байланысты жыраулық өнер де өз қызметін өтеп, дәстүрлі поэзиялық мұраның
арқалаушысы ақындар болып қалады. Олай болса ХІХ ғасырдың екінші жартысында
жасаған Базарды жыраулардың соңы деп білген жөн сияқты.
Базардың даңқын шығарған таңдаулы толғауларының бірі және шоқтығы биік
тұрған шығармасы – үш жүздің басы қосылған Бекеттің асында Пішанның
Төребайына айтқан көңілқосы. Жырау жалғыз ұлы мен інісі қайтыс болған ел
ағасына көңіл айта отырып, өткен тарихтан сыр шертеді, жаны ауыр қайғыдан
қатты ауырған Төребайды жігерлі жырымен жұбатады, оған да, қалың қауымға да
үлгі боларлық өнегелі өсиет, өрнекті сөздерін тереңнен толғайды. Сыр
өңіріне даңқы жайылған хан-сұлтан, батыр-билердің аттарын атап, олардың
елге сіңірген ерлігі мен еңбектерін ұрпақтарға үлгі ретінде ұсынады. Сондай
ел жақсылары да өмірге қонақ болып келіп, ағаштан ат мініп кеткенін
айтып, Төребайға тоқтам салады:
Солардай жақсы барда ел азар ма?
Бірі – үзік, бірі – түңлік, біреуі – ши.
Үлгілі шәкірт азбас деген сөз бар,
Бола ма көн күдері көрмесе іи [7,88] - деп, басқа түскен қайғы-
қасіретке қайыспай, қайта өткеннен ғибрат алып, белін бекем бууға үндейді.
Базардың осы шығармасына ерекше тоқталған Мағжан ақын: Бұл өлеңде Базардың
қазақы сөзге шеберлігі көрініп тұр. Тегінде, ақын біткеннің бәрі мықтыны,
бай біткеннің бәрін мақтай берген емес. ... Байтаққа пана болған мықтыны
мақтаған. Ылғи қарадан шыққан қазақтың ақыны еш уақытта қарасын ұмытқан
емес. Өткеннің бәрін өртеп жібереміз дей бермей, мұны біз де ұмытпауымыз
керектігін еске салады. Тірінің қуанышына, өлінің қайғысына өлең арқылы
көңіл білдіру халқымызда бар дәстүр. Бұны кейінгіге нұсқа, үлгі етіп
қалдыратын ақын-жыраулар. Академик М.О. Әуезов: Көңіл айту, естірту –
қазақ халқының жан дүниесінің тазалығын, қайғы көріп, қаралы болғанға
қабырғасы қайысып, ауыртпалықты бірге көтерісетінін, оның адамның күйініш-
сүйініштерін терең сезінген сыпайыгершілігін танытады[6,14]-деп
тұжырымдайды.
Төребайға көп алдында көңіл айтып, қайғы-шеріне ортақтас екенін
білдіретін бұл толғау терең тебіреністен туған. Бұл – ақпа ақынның жыр
күмбезін көкке көтеріп, шарықтаған кезі, мөлдіреген бал бұлақтан меруерттей
төгілген маржан жыр:
Көкке ұшқан ақ сұңқар
Тау бөктерлеп ұшатын,
Тас бөктерлеп қонатын.
Өрден аққан дария,
Жасаған ие кәр етсе
Сағасынан тынатын.
Қабысқан сынды болатын,
Қайрылып сынды қанатың.
Өлімнің қиын әсері
Өзегің от боп жанатын.
Қос өкпеден оқ тиіп,
Әркімдер естен танатын.
Ер көтерген ақ сүңгі,
Күні толса шарт етіп,
Ұңғысынан сынатын.
Көтермейтін ал нешік,
Алланың салған санатын!..
Қайғы қанша ауыр болғанмен шерді тарқататын ақынның тілі. Төребайға
көңіл айтудың ақыры оны жұбатуға жалғасады. Бұл жырда қайғыға ұшыраған
кісіні жұбатумен қатар өнегелі өсиет, ізгі сезімдер де шендесе келеді.
Оның осы тақырыпқа шығарылған маңызды мұрасының тағы біреуі – Елкей
сұлтан өлгенде айтқан көңілқосы. Бұрын-соңды жарияланбаған бұл толғауында
да Базар қазақ жұртының елдік, бірлік мәселесін алғашқы орынға шығарып, сол
арқылы да өзінің де азаматтық болмысының қаншалықты биіктігін таныта алған.
Көңіл айту хандар шежіресінен басталады. Жырау Елкей сұлтанның балаларына
өз әулеттерінің ата даңқын дәріптейтін мына жолдарды арнайды:
... Бақыты асқан ардақты хан - Әбілқайыр,
Ерәлі – шынжыр қатар ежелгі зат.
Бөлекей, одан кейін шықты Қасым,
Олар да болған емес дұшпанға мат.
Жас қалған атасынан батыр Елкей –
Гөзел ед артық біткен ақыл, қайрат.
Ж.Тілеповтің мәліметінше, Елкей 1846 жылы Хиуа хандығынан Кіші жүз ханы
деген атақ алып, біраз уақыт солардың ықпалында болса керек. Кейін, 1851
жылы орыс өкіметіне мойынсұнғандығының арқасында Сырдағы Шөмекей руына
билеуші болып жарияланады, полковник дәрежесін алады [33,168].
Ханның халықты ұлт-азаттық күреске бастаушылардың бірі, белгілі
батыр Жаңғожа Нұрмұхамедұлының өліміне тікелей себепкер болғанына
қарамастан, Базардың оған мақтау айтуы оқырманды ойға қалдыруы да мүмкін.
Әйтсе де, Жаңғожаның да бір заманда Елкеймен жақсы қарым-қатынаста жүріп,
жаумен бірлесіп соғысқаны тарихи шындық.
Хан құртты, сұлтан сорды деп жүргенде,
Бар екен бәрінен зор көрмеген той, - дейді ақын. Әрине, сонау
Едігенің кезінен басталған егесте Базар ханды да, биді де жақтамаған,
бірінен бірін артық қоймаған. Жыраудың бар арманы – елдің, жердің тұтастығы
мен тыныштығы, жұртының жақсы тұрмысы. Бұл ретте Базар, сөз жоқ,
мемлекеттің іргетасы – хандықтың күйреп, ал қабырғасы – халықтың күңіренген
кезеңін зор өкінішпен, өксікпен жырлағаны көрінеді. Базар жыраудың жоғарыда
келтірілген үзіндідегі ой-пікірлерімен Нысанбай жыраудың Кенесары-
Наурызбай жырындағы:
Хандарынан айырылған
Иесіз жұртта сын бар ма?
Кенесары, Наурызбай
Бір көретін күн бар ма? – деп келетін жолдардың ішкі идеясы мен
басты мүддесі орайлас шығып жатқаны көзі қарақты қауымға біраз сыр
аңғартқандай.
Базар жыраудың ұлт рухын көтеріп, азаттық идеясын ту еткен, елді
еркіндікке үндеген айтулы туындыларының қатарына оның Сыздық сұлтанға
арнауы жатады. Базар жырау Сыздықтың батыр мінезі мен қимыл-әрекетін жалаң
сөзбен емес, сол кезде, яғни соғыс барысында сұлтанның басынан өткен
психологиялық өзгерістерге сай нанымды жырлайды:
... Аз ғана күн бізде жүр Сыздық
Жолбарыстай еңіреніп,
Қанаға симай тасумен.
Өкси-өкси күн өтті-ау.
Есірік туған бұ дүрсілдеген жүректі
Екі қолдап басумен...
Бодандыққа бойсұнып, бұғауға бағынғысы келмей жаралы жолбарыстай жұлқынумен
өмірі өтіп, ғазиз басын тауға да, тасқа да соққан сайыпқыран сардар Сыздық
сұлтанның бейнесін Базар осылай сомдаған. Бұл арада баяғы Исатай батырға
еріп, Еділдің бойына ел қондырсам деп арман еткен Махамбеттей өр ақынның:
Айтып, айтпай немене? Құсалықпен өтті ғой, Махамбеттің көп күні! деп
көкірегі қарс айрыла күрсінуі мен Сыздық-Базар басындағы баянсыз бақ,
талайсыз тағдыр ісінің егіз қозыдай ұқсастығын айқын сезінеміз.
Мағжан Жұмабайұлының мақаласына арқау болған ақын шығармалары жөнінде
өз пікірін жазған әдебиеттанушы Ш.Елеукенов Базардың елім дегенде етегі
жасқа толатын ақынның бірі екендігін айтқан [10,51-52]. Бұл – жыраудың
жұрт алдында сіңірген өтеусіз еңбегіне, ерлік пен елдікке үндеген жыр-
толғауларына берілген әділ баға деп түсінуге болады.
Базарды өзі тұрғылас зар заман ақындарынан ерекшелейтін де жырау
туындыларында менмұндалап тұратын еркіндік рухы, елді бітіспес күреске
шақыратын жігерлі жыр шумақтары екенін көреміз. Жыраудың ер қаруын
сипаттауы да ерекше суретті:
... Қынапқа салса жылп еткен,
Суырып алса қылп еткен.
Нарды шапса бүлк еткен,
Итті шапса ыңқ еткен,
Тиген жері бұрқ еткен.
Айдаһардың тіліндей,
Сілтесең кеткен білінбей,
Тасқа салсаң қайтпайтын –
Балдағы алтын ай болат
Керегеде ілулі
Күні біткен ерлердің
Нешеуінен қалған жоқ? - дейді Базар.
Базар жіті қозғап, жырына арқау еткен дәстүрлі тақырыптың бірі – үлгі-
өсиет толғаулары. Бұл тектес шығармаларында жырау өзі өмірден көрген,
көкіректе түйген тұрмыс-тіршілік қағидалары мен қоғам, дәуір құбылыстарын
адам, табиғат аясында салыстыра қарастырған. Базар толғаулары терең
мазмұнымен бірге ділмарлығымен, айшықты теңеу, ойлы да орамды теңеулерімен
бағалы. Ақынның Шойынмен бәстес сатылмас, Жәмиғы қазақ бір туған,
Сарыарқаның белінде, Алла ісінде арман жоқ, Сөйле, тілім, жалпыдан,
Қайырға біткен шынармын, Елші қылды Құранды, Әуелде, әуел аспандай,
Не артық, т.б. өлеңдерінің басты мұрат-мүддесі мен көркемдік сипаты осыны
аңғартады.
Базардың қағытулары да назар аударарлықтай көрнекті. Жырау турашыл
мінезіне орай, ұнатпаған кісісіне, тіпті жақын құрдастарына кездескен жерде
салған жерден сын айтып, қарсыласының аузын ашырмай мүдіртіп тастайтын
болған. Әсіресе, Нарманға, Лепес байға, Қалжан ахунға, Маутанға,
Асылқожаға арналған қағытулары кісі бойындағы келеңсіз кемшіліктерді
өткір шенеуімен маңызды. Базардың мұндай қағытулары әрі қысқа, әрі нұсқа
болып келіп, жинақы, жұмыр қалжыңдары діттеген жерге дөп тиіп жатады.
Жыраудың қағытпа өлеңдері эпиграмма жанрына жақын.
Жырау ХІХ ғасырдың соңына қарай Сыр өлкесінде айрықша қарқын алған
жазба айтыстың кейбіреулеріне де қатысып, бақ сынайды. Бұл ретте Базардың
Ырысты қыздың жұмбағына қайтарған жауабын айрықша атаған жөн.
Қыздың жұмбағын шешуге Сыр бойының жиырмадай өнерпазы ат салысып, жауап
қайтарған. Осы доданың Ә.Қайнарбаев нұсқасы (1965) бойынша осы жазба
айтысқа Ешнияз сал, Алшын Әзілкеш, Алаша Садық, Құлназар, Қалмағамбет, Кете
Жүсіп, Есенжол, Аманжол, Есімтай, Оңғар, Қарасақал Ерімбет, Шегебай, Сайын,
Базар жырау т.б. қатысқандығы көрінеді. Әйгілі саңлақтардың арасынан
суырылып шығып, Ырыстының жұмбағын тап басып шешіп, дәл жауабын айтқан
Базар жырау болғандығын ақындардың өздері де мойындап, жыр дүлдүлінің өнері
мен өнегелі сөзіне әділ баға берген. Мұны осы мүшайраға қатысқан ақыннның
бірі Сарыбай Құлназардың жауабындағы :
... Мен білсем қыз сауалын Базар шешкен,
Таласып одан ешкім аса алмайды.
Пар келмес бүгінгі адам Базекеңе,
Болмаса Жиренше мен Асан қайғы, -
деген әрі мойындау, әрі мадақ сөздерден де аңғару қиын емес.
Жазба айтыс өкілдері ғылым мен білім, дін мен қоғамдағы саяси -
әлеуметтік құбылыстарды әр қырынан аша отырып, елге үлгі боларлықтай мәнді
де мағыналы мұра қалдырды. Ғылым үйреніп, сауаттылықты меңгеруі – оларға
өздері қалаған тақырыпты мейілінше терең жырлауына кең жол ашты. Олар өз
дәуірінің саяси өзгерістеріне де үндерін қосып, көпшіліктің көзін ашты,
жастарды оқу-білімге шақырды. Даңмұрынмен хат арқылы айтысқан Базардың
талантты шәкіртінің бірі Кете Жүсіптің оған:
Пайдаңды жақсы болсаң жұртқа тигіз,
Міржақып – Арғын Мадияр Дулатовша, - деп жауап қайтаруы Сыр
шайырларының өздерімен бірі жерлес, бірі іргелес, аралас-құралас ғұмыр
кешкен замандастары, Алаш ардагерлері – Ахмет, Міржақып, Мұстафалардың
қозғалысын қолдап, қоғамдық өмірге де үн қосқанын аңғартады. Алаш көсемдері
туралы көп айтыла бермейтін ақындар әлемінде мұндай мәнді шумақтардың
кездесуі – шайырлық поэзия өкілдерінің шығармашылығына тың әдеби
көзқарастар қажеттігін сездіреді. Жазба айтыста Сыр шайырлары көтерген
мәселелердің ағартушылық, саяси және тарихи-әлеуметтік жағынан маңызды
жақтары мол болғандығын әдебиетші Т.Тебегенов те атап көрсеткен.
Базар – үлкен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.