Балалар әдебиеті тілінің танымдық құрылымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Балалар әдебиеті - рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 181.4 Балаларға
арналған шығармалардың танымдық, тәрбиелік, білімдік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Көркем шығарманың танымдық ерекшелігі
2.1 Балалар әдебиеті тілінің танымдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Шығармадағы кейіпкерлер санасындағы
символдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 43
2.3 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті - өз даму кезеңінде
өзіндік тарихы бар сала. Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара
саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік
бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті-қазақ әдебиетінің бір арнасы.
Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен
бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла
бастады. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз әдебиетінен
бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік жағынан,
мазмұны мен құрылымы жағынан үлкен белеске көтерілді.
Көркем әдебиеттердегі баланың, яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз
қолданысы, эстетикалық таным деңгейіне сай символдық таңбалардың
қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де бар.
Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі-тақырыбында, екіншіден, бала тіліне
лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық
ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың
қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез
керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі керек. Онсыз баланы
алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт
талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тілдік, тақырыптық
ерекшелігімен дараланып тұратын көркем шығармалардың бірі – балалар
әдебиеті. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- балалар әдебиеті – тәрбие бастауы екенін дәлелдеу;
- кейіпкерлердің тілдік құралдарды – фразеологизмдер, мақал-мәтелдер,
диалект сөздер, өзге де көріктеуіш тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің
тілдік тұлғасын анықтау;
- қазақ ақындары мен жазушылары шығармаларының ұлттық мазмұны негізіндегі
көркем тілінің құрылымын анықтау;
- балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға сәйкес
символдық ұғымдардың қалыптасуын нақты дәйектеу;
- шығармалардағы кейіпкерлердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан
сипаттама беру;
- балалар тақырыбына арналған шығармалар тілінің бала танымының
психолингвистикалық ерекшелігін айқындаудағы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ билері мен шешендері және ұлы
ақын-жазушылардың шығармалары
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды, талдау жасалған
тілдік деректерді әдебиет сабақтарында талдау жүргізу үшін пайдалануға
болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі
көрсетілді;
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың
мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық
менталдық танымның ерекшелігі анықталды;
- балаларға арналған шығармаларда кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік
көріктеуіш құралдарына талдау жүргізілді;
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 Балалар әдебиеті – рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны
Бала оқырман бойында эстетикалық талғам мен көркемдік білім негізін
сіңіруде тілдік көріктеу тәсілдерінің қай–қайсысы да ерекше маңыз
иеленетіні мәлім. Себебі баланы түрлі әсерге жетелеп, ой–санасына қорғау
салатын қуатты күш поэзиялық туындыда жасалынған шынайы көркемдік әлем
болса, ол әлемнің өзі шығармада көрініс тапқан түрлі бейнелердің өзара
байланысу тұтасуынан пайда болатыны белгілі. Ал оқырманына ой салар көркем
бейнелер жасауда балалар ақыны пайдаланатын бірден – бір құрал – бейнелі
сөз. Бейнелі сөз оқырманды әсерлендіруге, ойландыруға қабілетті сөз. Осы
орайда шығарма тілі хақында ой қозғаған Ахмет Байтұрсынұлының шығарма тілі
екі түрлі болатындығы айтылған еді. Оның бірін ақын тілі деп, екіншісі
әншейін тіл деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл
көбінесе сөздің дұрыстылығын, анықтығын, тазалығын, дәлділігін талғайды.
Ақын тілі сөздің дұрыстылығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекі,
әуезді болу жағын да талғайды деген пікіріне зейін бөлсек, сөздегі
бейнелілік қасиеті сөздің дұрыс та дәл қолданылуымен бірге көрнекілік пен
әуезділікті қажетсінетінін аңдаймыз. Сөздегі көрнекілік пен әуезділік
дегеніміздің өзі поэзиялық туындыда қолданылған сөздердің өзара ұнасым-
жарасым таба келіп, оқырманға эстетикалқ ләззат сыйлайтын тілдік бейнелі
қолданыстар екендігі анық.
Сөз құдіретін, жаратылыс сырын танып-білу жолындағы азамат игілігіне
айналдыруды мақсат тұтқан әр ақын үшін ақиқат шындықтан жаңа көркемдік
шындық туындату қаншалықты азап-механика толы еңбек болса, таным-түсінігі,
арман-қиялы, қабылдауы мен түйсінуі, әсершілігі мен сезімталдығы, т.б. да
қасиеттері жағынан ересектерден мүлде ерекшеленіп тұратын балаларға арнап
өлең-жыр жазу барысында олардың жанына жақын тиетін, қиялын қозғап, қиялын
қанаттандыратын, яки әсерлендіріп, ойландыратын сөзді дәл тауып қолдану
тіпті қиынның қиыны. Өйткені балаларға арналған поэзия -ақындық дарынмен
қатар педагогикалық білікті, психологиялық білімді қажетсінетін әдебиеттің
айрықша саласы. Соған орай оған қойылар талап та айрықша. Бұл талап
үдесінен табылатын үлкенді-кішілі туындылар қазақ балалар поэзиясының
қоржынында аз емес. Сондай туындылардың бірі - Жақан Смақановтың шап-шағын
көлемді Сылдырмақ өлеңі. Бұл өлеңді жалпы мазмұны, бейнелеген нысаны,
сөздік-дыбыстық құрылымы, бейнелеген әрекеттің даму (сюжет), тәрбиелік
мақсаты тұрғысынан алып қарастырсақ, үш жасар бөбектерге арналған шығарма
екендігі айқын аңғарылады. Осы тұста еске түсіре кетелік, балалар
поэзиясының психологиялық-педагогикалық сипаттары жайында сөз қозғаған
тұста үш жасар баланың дүниені тануға ұмтылысында жаңа деңгейге
көтерілетіндігі, яғни осы жаста оның ойлау жүйесі нақты заттық қабылдаудан
бейнелік қабылдауға бейімделе бастайтындығы жайында айтып өткен болатынбыз.
Аталған Сылдырмақ өлеңі - баланың нақ осы ерекшелігі ескерілген өлең.
Шағын өлеңді тұтастай алып қарастырып көрелік:
Сылдырмақ
Сылдырлап,
Бесікте
Тұрады.
Бөпешім
Былдырлап,
Сылдырмақ
Ұрады.
Бас салып,
Қолға алып,
Ауызға салады.
Сол кезде
Сылдырмақ
Сөйлемей
Қалады.
Өлеңде бейнеленген жәйт - бесік көрген кез келген қазақ баласы үшін
таныс нәрсе, таныс сурет. Өзінің де бесіктен белі босағанына бір-екі жыл
ғана өткен бөбек үшін тіпті етене. Сол себепті де ол өлең мазмұнында
бейнеленген заттарды да, әрекетті де көз алдына айқын елестетіп, қабылдай
алады. Сонымен бірге өлеңді бөбектің еркін қабылдауына мүмкіндік туғызып
тұрған негізгі кілт - өлеңдегі тілдік қолданыстың қарапайым да түсінікті
болуы. Балаларға арналған кез келген туындыда ескерілуге тиісті ең маңызды
да ардақты міндет жас оқырманды өз ана тілінің қадір-қасиетіне жете білуге
тәрбиелеу болып табылары даусыз шындық. Бұл талап әсіресе қазақ тіліне
қатысты проблемалар аса ауқымды болып тұрған қазіргі таңда айрықша маңызды.
Аталмыш өлеңге бірінші кезекте осы тұрғыдан назар салар болсақ, бұл орайда
Сылдырмақтың өтеп тұрған парызы зор. Бала бойында өзінің ана тіліне
сүйіспеншілік, құрмет сезімдерін қалыптастыру ана тілі туралы, ана тілін
сүю қажеттілігі туралы өлеңдерді көптеп жазып, соларды талмай жаттау арқылы
іске асады деп қана түсіну жаңсақтыққа ұрындырмақ. Әрине, бұл мәселеде ана
тіліне арнаған әсерлі туындылардың маңызды рөл атқаратыны даусыз.Алайда
балаларға арналған поэзияның бұл орайдағы мүмкіндігі де, міндеті де аса мол
екендігін есте тұтқан абзал. Сондай мүмкіндіктердің бірі тілдік қолданыста
әуезділік (Ахмет Байтұрсынұлы) пен баланың жас ерекшелігіне лайық сөз
мағыналығын құнттау болып табылады. Поэзиялық шығармада әуезділік ұйқасқа
негіз боларын ескерсек, қарастырылып отырған өлеңде өзара ұйқасып тұрған
әрі өлеңге динамика дарытып тұрған негізгі сөздер сылдырмақ, сылдырлап,
былдырлап сөздері. Аталған сөздердің өлең ішінде өзара үндесе қайталанып
қолданылуы сөз мағынасын әлі де толық түсініп, қабылдауға қалыптаса
қоймаған бөбектің өзіне алғашында әлдебір қызықты ойын сияқты әсер етеді.
Сондықтан да сол өлеңнің мағыналық мәніне бойлай қоймаса да, өзіне қызықты
көрінген сөздер жарасымына бола оларды есте сақтап қалуға, жаттап қалуға
ұмтылады. Саналы түрде болмаса да, ана тілінің әуездігін, әуенділігін ішкі
балаң түйсігі арқылы түйсіне бастайды. Өзіне қызықты сезілген сөздердің
қандай мағына беретінін түсінуге талпынады. Басқасын айтпағанның өзінде,
енді-енді айқын сөйлеп келе жатқан екі-үш жасар бала үшін бір өлеңді
(Сылдырмақ) есту нәтижесінде ойыншық сылдырмақтың дыбысы сылдыр,
бесіктегі бөпенің сөзі былдыр екенін біліп үйгеру оның тіл байыту жолындағы
үлкен табысы болып табылары анық. Бұл – ана тілінің қадір-қасиетін жас
ұрпақ санасына сіңіруді мақсат тұтқан поэзия үшін зор жеңістік. Бұл –
балаға құрғақ ақыл айтқаннан гөрі тиімді жол.
Психологтар үш жасар бөбек психологиясына тән негізгі ерекшеліктердің
бірі ретінде осы кезеңде оның бойында өзіндік Мен түсінігінің пайда бола
бастауын, соған орай бөбектің айналадағы құбылыстардың қай-қайсысына да
өзінше қарауға ұмтылатынын, қай нәрсені де өзіне байланыстыра бағалайтынын
айтады. Біз қарастырып отырған Сылдырмақтың бөбек ұғымына жақын болуының
бір себебі бұл өлеңнің тындаушы бөбектердің әрқайсына тікелей арналғандай
әсер етуі болып табылады. Бұл әсер өлеңде орнын дәл тауып қолданылған
бөпешім деген сөзден туып тұр. Бөпешім сөзі өлеңде суреттелген
сылдырмақты да, бесікті де, бесіктегі баланы да тындаушы бөбектің өзіне
тели қабылдауына ықпал еткен. Егер бұл сөздің орнына буын саны бірдей
шығатын балдырған, балақан, балақай сияқты сөздердің бірін
пайдаланған жағдайда тындаушы бөбек өлеңді өзіне жақын қабылдамас еді,
өлеңнің әсері де біршама солғын болар еді. Демек, балалар поэзиясында
тілдік қолданыстың қай-қайсысына да шығармашылық жауапкершілікпен қараған
жөн. Балаларға арналған өлең-жыр балаға етене жақын болуы қажет. Ол үшін
өлеңдегі әрбір сөз, сол сөзге жүктелген мағына әрбір бала оқырманға тікелей
байланысты болуы қажет. Балалар поэзиясына тән тіл көркемдігінің бір
ерекшелігі де осында.
Поэзиялық туынды бала талғамынан шыға алатындай қабілетке ие болу
үшін онда қолданылатын сөздің ұлттық тілдік қордан іріктеп алынған айрықша
сөздердің қатарынан сұрыпталып шықпайтыны белгілі. Тіліміздегі сөздердің
қай-қайсы да орайын тауып пайдаланған жағдайда көркемдік қызмет атқаруға
қабілетті. Мәселен, жоғарыда сөз болған Сылдырмақ өлеңіндегі бөпешім
деген атауыш мағына бір ғана сөздің өзі өлеңнің көркемдік әсерін арттыруда
қаншалықты қызмет атқарғанын байқаған едік. Бұл жерде бөпешім сөзінің
әсерлі болуының сыры негізгі түбір сөзге (бөпе) жалғанған қосымшалар (ш +
ім) арқылы үстелген грамматикалық реңк (еркелету) пен грамматикалық мағына
(меншіктеу) байланысты екенін айта кеткен жөн болар.
Жалпы балалар поэзиясының туындысы қай жастағы балаға арналса да қал-
қадерінше оның тіл байлығын дамытуға үлес қосып жатса, құба-құп болмақ.
Сонымен бірге поэзиядағы әуезділікті, дыбыстар мен сөздер жарасымын
сезінуге қалыптасу арқылы бала бойында айнала дүние үйлесімін, жалпы
жаратылыстағы жарасымдылықты сезіну дағдысы қалыптаса бастайды. Бұл –
баланың эстетикалық талғамын қалыптастыру бағытына да поэзияның зор
мүмкіндікке ие екендігін андататын ерекшелік. Балалар поэзиясының бала
тәрбиесіндегі жан-жақты артықшылығы да осында.
1. Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
Балалар әдебиеті-балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы-
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу. Балалар әдебиеті-
бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық және тағылымдық-
тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас ерекшелігіне
қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық, білімділік
ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы жағынан
да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар әдебиеті - жас
ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды ұлттық
патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер-қайратын арттырады.
Балалар әдебиеті қоғамда балалар субмәдениетінің дамуын қамтамасыз
ететін социомәдени құбылыстардың бірі болғандықтан да, балалар әдебиетінің
жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда балаға өткен
дәуірдегі әдебиет үлгілерімен таныстыру үшін оларға ұғынықты тілмен жеткізе
білуіміз шарт. Өйткені әр бала өзінің төл тарихы мен мәдениетін танып өсуі
қажет. Сондықтан баланы ерте жастан қоршаған ортаны танып білумен қатар
ежелгі тарихи жыр-дастандарды жаттап өсуіне ықпал етуіміз керек. Ол үшін
әрине, ұлттық руханиятымыздағы ежелгі түркі дүниесіне ортақ қисса-дастандар
мен аңыз-әңгімелерді бала санасына лайықты етіп, жас ерекшелігіне сай оқып
үйрету қажет.
Адам бірден шешен болып тумайды. Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-
сөйлей шешен боларсың деген қанатты сөзде көп мағына жатыр. Әдемі әзіл,
ойнақы қалжың қағытпа, ұстараның жүзіндей өткір уытты мысқыл кекесін,
тапқырлық, терең логика-сол шешендік өнерге айтқыштыққа жеткізер жол
іспетті. Халықтың әзіл әңгімелерінде осы бір асыл қасиеттердің қай-қайсысы
да молынан. Қазақ халқы ертеден ойын-сауық пен әзіл-күлкіні, ән-күйді, өлең-
жырды сүйген халық. Әй деп бір ауыз ән салмайтын қазақ жоқ десе де
болғандай. Халық аудиториясы іспетті бір түрлі жиын-тойда, жастардың бас
қосқан көңілді кештерінде екі адам кездесе кетсе, бірі бастап, бірі
жалғастыра жөнелетін кәдуілгі әзіл-қалжың, күлдіргі әңгімелер етене аралас
туындап жатады. Сондықтан да біз одан халқымыздың тұрмыс-тіршілігін,
дүниетанымын, эстетикалық талғам-тілегін айқын сезінеміз. Еңбекші елдің
топтық санасының оянуына орай, халық қоғамдық өмірдегі озбырлыққа, қиянатқа
қарсы әділ үкімін; дұрыс сынын көбіне-көп өзінің көкейінен жарып шыққан
билік, шешендік сөздер арқылы білдіріп отырған. Бұл ретте еңбекші бұқара
сөз требунасын шебер пайдаланған, халқымыздың сол шешендік сөздерінен
қоғамдық өмірдің барлық аспектілеріне жауап табуға болады.
Олар күресті көп ретте юмормен жүргізеді. Бұл олардың өз күшіне берік
сенімділігін, өз артықшылығын сезгендігінің тамаша айғағы еді, деп жазады
Ф.Энгельс. Өзінің Германиядағы шаруа соғысы деген кітабының алғы
сөзінде. Бұл тұжырымның билік, шешендік сөздерге де қатысы бар. Еңбекші
бұқара күлкіні әзіл әңгімені, өз жауына қарсы жұмсар қару еткен.
Мысалы: Исатайға Жәңгірхан:
Қара тазыдай сылаңдап шыға бермей, қатарда жүрсең нетеді?- дейді
сонда жарамсақ билердің шағыстырып келе жатқанын сезген Исатай:
- Алдыңда сылаңдап мен келе жатқанда, артыңда қарғылы төбеттей
сүмеңдеп төрт биің келе жатқанда, сені көткен құдай, жерден құмай тазы алар
деп қорқып келесің бе? - деген екен. Осынау табан астында тауып айтылған
бір сөзбен халық ханның қол шоқпары болған билерін итке теңеп, бір
тойтарса, өз өкілінің ақыл ойы, парасатын олардан үстем етіп, бүкіл үстем
тап өкілдерінің астамшылығына күйрете соққы бере білген. Ежелден фольклор
тобында өмірдегі қарама-қайшылықтар; қастық пен достық, адамшылық пен
зұлымдық, опасыздық пен баяндылық, толып жатқан жамандық пен жоқшылық жайы
қатар көрініс тауып отырған. Тазша бала, Жиренше мен Алдар Көсе. Қожанасыр
ізбасарлары іспетті жаңа да шешен, тапқыр да ақылды болып келеді. Өйткені,
табиғат аясында көп дүниенің иесі болып өмір кешкен адамның көргені мен
білгені, өмірден үйрене отырып түйгені көп. Сондықтан да олар кез-келген
сұрақтың мәнін өз көзімен көріп өз қолымен ұстағандай тап басып, не бір
қиын түйіндерді оп-оңай шешіп беріп отырады, сөйтіп қарсыласын дәлелді
сөзбен ылғи да жеңіп шығады. Олардың сөз саптауы да өте айналымды, тілдің
көріктеу құралдарын сақа пайдаланып, не оралымды ойларын маржандай
жарқыратып жайып салады. Мұндағы тапқырлық пен ақыл парасат кімді болса да
таң қалдырары хақ. Тапқырлыққа шынайы шындыққа негізделген билік, шешендік
сөздерде философиялық, дидактикалық түйіндерде жиі кездесіп отырады.
Осындай түйіндер даналықпен ойшылдықтан туындайтыны белгілі. Бір ғана
Қарыз бен парыз деген әңгімені алайық. Бір адам кезінде жасаған
жақсылығының қайтпағанына ренжіп, жолдасына әңгімелейді.
- Онда өкінетін ештеңе жоқ екен, достым. Өйткені біреуге қылған қайыр
жақсылығың әлде бір алаяқ саудагердің кесшеге беретін қарызы емес,
адамгершілік парызы, - дейді досы сонда. Онда философиялық мол мазмұн беріп
тұрған шағын әңгімедегі тапқыр сөзге, логикалық ой түйінінің ұтымдылығына
көңіл тояттайды. Мұндай әңгімелердің, әлеуметтік, адамгершілік мәні де зор.
Өсіп келе жатқан ұрпақты жаман қылықтан сақтандырып, адал еңбек етуге
тапқырлыққа баулыды. Шешендік сөзге тосындық, кездейсоқтық басты
элементтердің бірі болып саналады. Оған тапқырлық, қиыннан қисынын
кетіргіштік қосылғанда, бұл нағыз өнер туындысына айналды. Осы
ерекшеліктеріне орай күтпеген жерден өткір тілмен, тапқыр оймен түйіндей
қарсыласын бұлтартпай, халық даналығы тудырған көркем сөз үлгілерінің бір
түрін - шешендік сөздер деп түйіндеуге болады.
1879 жылы жарыққа шыққан Қазақ хрестоматиясы фольклордың әр
жанрындағы әдемі үлгілерін қамтумен және белгілі бір мақсатқа құрылуымен
құнды, мәселен, кітаптың құрылысы мен мақсаты жайлы Ы.Алтынсариннің өзі
былай деп жазады: Бұл кітапты құрастырғанда, мен, біріншіден, осы біздің
ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ
мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу
жақтарын көздедім; екіншіден бұл кітапта келтірілген әңгімелердің қазақтар
үшін ұнамды болу жағын ойладым, сондықтан бұл кітапқа енгізетін әңгімелерді
тергенде көп қиыншылықтарға кездестім, мақаланы әр жағынан ойлап барып қосу
керек болды. Ы.Алтынсариннің осы сөздерінен-ақ оның қазақ фольклорын оқу-
ағарту мақсаттарына, оған тек тәрбиелік қана емес, сондай-ақ эстетикалық
міндет жүктегенін әрі ғылыми терең мән бергенін және соған сәйкес жанрларға
топтағанын көруге болады. Ыбырайдың жинап, жариялаған ауыз әдебиеті
үлгілерінің ішінде шешендік сөз ерекше орын алады. Ағартушы бұл арқылы
оқушысын, біріншіден, көркем сөзді түсіну, сыйлау, қадірлеу, оған деген
құмарлығын арттыру мақсатын көздесе, екіншіден, ол оны сөз өнеріне баулуды,
шешен, жатық ойлы, тапқыр, өткір, ұтымды сөйлеуге үйтретуге мақсат еткен.
Осы ретте хрестоматияға енген Жиренше шешен әңгімелерді бұл топтағы
аңыздардың алғашқы баспа бетін көруі болар. Жиренше әңгімелері ағартушының
алдымен тапқырлық, өткірлік, әділдігі, қиыннан қиыстырушылық қасиеттерімен
қызықтырса, екінші жағынан таптың мазмұнымен де назарын аударған тәрізді.
Жауыр торы аты мен қараша үйінен басқа ештеңесі жоқ. Жиренше ханды үнемі
жеңеді, жерге қаратады, әділетсіздігі мен жауыздығын оңай әшкерелейді.
Шешеннің осы сияқты әрекеттері оған оқушы мен тыңдаушының сүйіспеншілігін
арттырады. Сондай-ақ тапқырлық пен шешендік сияқты адамдық абзал
қасиеттердің байлық пен билікке емес, адамның жеке басының
артықшылықтарына, сол тәрізді адамдық асыл қасиеттердің көзі халықта,
еңбекші бұхара арасында екенін ұғындырады. Алтынсарин жариялаған шешендік
әңгімелер ішінде қыпшақ ізбасты шешен жеті жасар бала кезінде айтыпты деген
сөз бар. Қазақтың ертеден жеткізіп айтқан жетелі сөзге, яғни, көркем, ойлы,
тапқыр сөзге құлақ асқаны соншалық - оны өмірдің заңындай қабылдап, бала
айтса да, қартайса да, айтушысына қарап емес, айтқанына қарап тыңдаған,
тоқтаған, құлақ асқан. Сондықтан бұрынғы өткен белгілі шешендіктің қайсысы
туралы да ел арасында кейде тапқыр бала кезінен билік айта бастаған деп
дәріптеледі. Алтынсарин жариялауындағы ізбасты жас кезінде көп кісімен келе
жатса, алдынан түлкі қашады, ізбасты түлкіні жұрттан бұрын жетіп соғып
алады да, ешкімге байламайды. Бұған ренжіген ақсақалдар ханға арыз айтқанда
Ізбасты ханға былай дейді:
Ойдан қашты бір түлкі,
Бауға қарап дем алмай,
Жабыла қудық көп кісі,
Бәрі де қалды ере алмай,
Ағайыннан дұшпан жауым жоқ,
Алдына салып айдап жүр,
Алтайы түлкі көре алмай,
Ұялып, тақсыр жүрмеңіз,
Мұның төресін оңдап бере алмай!
Өлең десе де, шешендік сөз десе де, қайсысының дау-жүгін көтере
аларлық осы бір шамырқаған шабытты сөз иесі қайдан да, қашан да әділдікті
сұрай алатын, еселі сөзін еркін айта алатын жас бала болып көрінеді. Оның
шындық үшін сілтейтін күшті құралы уыты өткір сөз. Ағартушы оқытушысына
осының екеуін де сезді де, оның иесін де үлгі етіп ұсынады. Жас болсаң да,
әділдік үшін, арың адалдығың үшін күресе біл, осы жолда сөз құдіретін
меңгер дегенді ескерткендей болды. Ыбырайдың ауыз әдебиетіне қатысын,
көзқарасын оның жеке нұсқауларын жинау, жариялау, бағалау жайын,
ағартушылық, педагогтік мақсатына пайдалану тәсілдерін сөз еткенде
ағартушының таяу, орта Шығыс, Орта Азия халықтарында кең тараған аңыз,
әңгімелерді де назарынан, тыс қалдырмай, оларды да мүмкіншілігінше негізгі
мақсатына сай, оқушысына, жас буынға адамгершілік тәрбие беру талабына
ұтымды пайдалана білгенін айту қажет. Арабтың аты аңызға айналған данышпаны
дәрігері Лұқпанды Лұқпан әкім әңгімесінде надандық пен қараңғылыққа қарсы
күресуші, адамның денсаулығы үшін ізденуші, адамды ұлтына, тобына қарамай
емдеуші етіп суреттесе, енді бір шығармасында Атымтайды шығыс елдерінде
тараған аңызға сай жомарттықтың символы етіп бейнелейді. Атымтай
ағартушының суреттеуінде күндіз-түні еңбек етіп, сол адал еңбегімен байлық,
дәулетке жеткен және жарлы жақыбайлардан ештеңе аямайтын жомарт жан болып
көрінеді. Ал ағартушы Ескендір тақырыбына қазақ ақындарының ішінде алғашқы
боп келді және аты шулы патшаға байланысты көп шын аңыздың ішінен
Ескендірді қанқұйлы жаулаушы етіп көрсететін бір ғана көрінісін өлеңмен
баяндайды.
Патша боп алған Ескендір Өлмеске айла табамын деп мәңгілік суын
іздейді. Уәзірлері Қыдыр Ілиясты жіберіп Әбілхаят суын алдырады, бірақ
ішейін дегенде су Ескендірдің аузына бармайды. Ағартушының бұл аңызға
жасаған түйіні - дүниеге соғыс пен өлім, талау мен тонау әкелген адам мәңгі
өмір сүруге тиіс емес деген қорытындыға саяды. Сөйтіп ағартушының бұл
тақырыптарына жастарды парасат, даналық адамгершілік, сабақтарына баулырлық
түрінде пайдаланады. Василий Васильевич Радлов – орыс әдебиетін қолдана
отырып қазақ фольклорын алғаш жариялаушылардың бірі. Ол өзі естіп, өзі
көрген жазып алған деректеріне қарап қазақ халқының тіл өнері жайында тұтас
пікір айтты. Өзге туыстас тілдерден қазақтың ерекшелігі - сөзге шеберлігі
мен шешендігі деді ол. Радлов әдеби нұсқаларды көбірек жаттап, мақамдап
айтуға әбден үйренген адамдардан жазып алған. Әсіресе қазақ ауыз әдебиетіне
ұқсас көптеген шығармалар жасалып жарияланған. Ол шығармалар әсіресе
ноғайлы жұртында көп кездескен. Мысалы: Қобыланды, Ер тарғын жырлары.
Ал Жиренше шешен әңгімесі қазақша нұсқаға өте жақын. Шалкиіз шығармаларын
ноғайлардан жазып алған. Мұнда ол Ша Темір ханның сарайы ақыны әрі ақылдасы
ретінде алынған. Шалкиіздің Ша темірді сөзбен тұтатқаны белгілі.
Менің...Ша Темір,
Ниет етті кебеге,
Жүк тиетті кемеге,
Ниет айтсаң айым, сен кетерсің,
Жүк тиесең сайым, сен кетерсің,
Тәңіріңнің үйі Меккеге,
Барсаң тәубе, етерсің,
Етектен жиған көп халқың
Енді өзіңнен соң иратын
Кімге сымдарыш етерсің.
Мұндағы сымдарыш,- тәуелді деген сөздің орнына жүреді. Қашаған ақын-
төкпе, суырып салма ақындық өнерді ерекше бағалаған. Ақынның ел алдындағы
міндет парызын, халық өмірін жырлау сырларын жақсы өбілген оған куә ел
ауызында сақталған әңгімелер.
Қашағанның сүйікті шәкірттерінің бірі Сәттіғұл жырлар алдында сәл
ойланып барып ағылтады екен. Қашаған оған: Жау сен қашан атады екен деп
күтіп отыра ма? атқыш болсаң оғыңды сол бойда сеуіп жібер. Ақпа ақын табан
астында селдете құйып жіберуі керек дейді екен.
Мұрат Мөңкеұлы да қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің қатарына
жатады. Сол жеті жасар Мұрат қой соңында жүрсе елдің Барахат атты қадірлі
азаматы оның өлең шығаратынын естіп жолдан әдейі бұрылды да:
Ойнайды қара суда құтты балық,
Жылдамдап бұл баладан құтылалық.
Топтаңдап қой артынан жүргесін.
Әкеңді жас басынан жұтып алып,-депті.
Сонда Мұрат мүдірместен
Ойнайды қара суда құтты балық.
Жылдамдап бізде шалдан құтылалық.
Алшаңдап ат үстінде сен де жүрсің.
Ағаңды алдындағы жұтып алып,- деп жауап қайырады. Мұраттың
тапқырлығына риза болған Барахат оның ағасы Матайға келіп: Баланың талабы
бар екен қой соңына салып қор қылма дейді. Талантты қадірлей білетін
Барахаттың өтініші Мұраттың өнерді өмір серік еткен болашақ тағдырына,
ақындық жолына көмектескен деседі. Менің аузым құрысын құрулы тұрған
зеңбірек деп Құлманбет ақын айтқандай өз құдіреті - сөз құдіреті екенін
ұғынған көптеген шешендер сол сөздерді растайды. Соның бірі Насихат ақын да
Дүлдүл деп сені мақтамаң әкелмесең, тілім толғанып ақ киіктей желге ерме
тесілмесе таңдайың деп әр қилы тақырыптар қойып, ақындық қуатын қайрап
шамырқана толғайды.
Пілдің тірі бәсі де мың ділдә. Өлсе, тері бәсі де мың ділдә. Ақын шын
ұлы қадір бағасын жоймақ емес, ұлыға өлмек жоқ дегенді айта білген.
Қашағанның өткір сықағынан молдалар мен билер өлердей қорқады екен осыны
білетін бір кедей жігіт Қашағанға келіп:
- Ақын аға жалғыз атымды бай аулының есер жігіттері тартып алды арыз
айтып биге барайын десем ағайындары екен ақыл беріңізші дейді.
- Ныспың кім?- дейді ақын.
- Шоңқара.
- Ендеше би алдына барып арызыңды айт. Ол билігін бастамас бұрын мына
бір ауыз өлеңді айтарсың.
Менің атым Шоңқара
Қырын келмей оң қара.
Төрелікті түзу бер,
Тұғаныңа соң қара.
Кедей жігіт Қашағанның айтқанын істейді. Бұрылар жері қалмаған би
жігіттің атын алып береді. Сырым он бес жасында бір құшақ отын құшақтап
Нұралы ханның ауылының сыртынан өтіп бара жатса, иығына шапан жамылған хан
баланы шақырып алып:
- Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетіледі, судың сыртынан отын ұрлап
бала, есің неден кетеді?- дейді.
- Тапқыр баланың оты олжа, суы нұрлық, біреудің малы мен ақысын жеу
ұрлық,- деп жөніне жүре береді.
Жетес шешен ертеде кіші жүздің әлім руынан шыққан Жетер деген тапқыр да
шешен адам етіпті.
Көпшілік бас қосқан үлкен жиында Жетестің тапқырлығын сынамақ болған
бір адам оған: Адамның, жердің,сөздің, пікірдің сәні неде? деген сауал
қойыпты.
Сонда Жетес іркілместен:
Адамның сәні-өнер, білім, ақылы
Жердің сәні-жеміс,өнім, дақылы
Сөздің сәні-өнегелі, өткір нақылы
Пікірдің сәні-өнегелі ең пайдалы мақұлы- деп жауап берген екен дейді.
Шешендік сөздер-ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері халықты
өнеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың,
ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың аузынан шыққан
дуалы өнегелі, қисынды, қасиетті сөздер.
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым батыр,
Жиренше шешен аңыздары және Досбол, Сауытбек, Қылышбай, т.б. шешендердің
аты белгілі.
Шешендік сөздерді мазмұнына қарай үшке бөледі:
Шешендік арнау, Шешендік толғау, Шешендік дау.
Өлеңмен айтылғандары-термелері
Қ ара сөзбен айтылғандары-пернелі.
Жиын тойда шешендік сөздерді арқау етіп сөйлеу дәстүрге айналған.
Отбасында ата-ана бала тәрбиесіне үлгі етіп шешендік сөздерден мысал
келтіріп әңгіме тартып сөздерді, отбасында оқуды әдетке айналдырып отырса
керек.
Мектепте шешендіктің мәнін жан-жақты ұғындыратын әдеби жұмыстарды
ұйымдастыруға болады. Мысалы: Қазақ халқының шешен билері Төле би, Әйтеке
би-халықтың ұлттық бірлігін нығайтып, халықтығын сақтауға зор әсерін
тигізген данышпан ақын, шешен, ойшыл, гуманист көсемдер.
Шешендік билік сөздер шешендікке үйретеді, адамгершілікке тәрбиелейді
ұлттық мақтаныш сезімді оятып ұрпақтың тілді асыл сөздерді қадірлеу борышын
баянды етеді. Өнерпаз мен ой тапқыштардың өнер жарысында шешендік
сөздерді пайдаланудың мәні зор: шешендік сөздердің үзінді келтіріп оны
айтушы кім екенін айқындау білімдарлыққа байланысты.
Өз тарихымызды өзімізден жасырып, ұлттық рухани құндылықтарымызды
өзіміге аяқасты еткізген сонау қатыгез саясатқа шырмалған жылдар ішінде
халық әдебиетінің азаттықты көксеген туындылары баспа бетін көрмек түгілі
шаң басқан архивтерде жатқаны шын. Оған дейін де ол ақын-жыраулардың айтуы
бойынша ғасырдан ғасырды аттап, ірілі-ұсақты халықтың меншігіне айналып,
жадында жүрген осынау бай қазынамызды әрлеп, көркемдік сапасын жетілдіруде
қаншама белгісіз ақын-жыраулардың еңбегі болды десеңізші?! Тек XV ғасырдың
шамасында әдебиет сахнасында бірен-саран ақын-жыраулардың аттары да мәлім
бола бастайды. Мәселен, Асан Қайғы, Шәлгез, Сыпыра жырау, Бұқар жырау т.б.
Бірақ бұлардың есімдеріне байланысты шығармалардың саны аз, көбі жөнді
сақталмаған, оның үстіне тіпті кейде сол ақындардың тарихта анық болған-
болмағаны біраз күдік туғызған жайлары да бар. Егер Асан қайғының есіміне
байланысты аңыздарда желмаясына мініп, халқының қонысына қолайлы мекен
Жерұйықты іздеген дана қарттың бейнесін көрсек, Шәлгез шығарды деген
толғау-жырларда өткендегі хан, батырлар мадақ етіледі.
Кейінгі ғасырларда да белгілі деген ақын-жыраулардың аттары
аталғанмен, олардан қалған мұра өте аз, бірен-саран үзінділер мен тек өлең-
толғаулар. Мысалы: XVII ғ. Есім ханның тұсында Жиембет жыраудың даңқы
шықса, XVIII ғ. бас кезінде Ақтабан шұбырынды оқиғасына байланысты және
Абылай хан төңірегінде болған бір топ ақын-жыраулардың есімдері аталып
келген (Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетей т.б). Осы дәуір ақындарының ең
көрнектісі, ірісі-Бұқар жырау.
Шал Құлекеұлының халыққа өте жақын, еңбекші бұқараның қамын жеген адам
екені айқын көрінеді. Қазақ ақындарының көпшілігіне ортақ адам өміріне
арналған толғауларынан басқа, Жақсы, жаман адам туралы, Дін туралы,
Мешкей кәрілерге айтқаны, Әйел туралы, Бұл дүниенің мысалы жақсы мен
жаман, асыл мен жасықты параллель суреттеген өлеңдері бар.
Жыраудың толғауларында нақыл сөздер мен авторлық афоризмдер мол
кездесіп, кішкентай оқырманды ойлылыққа жетелейді. Жыраулардың ой толғауына
тән ерекшелік-бейнелі ойды ұтымды көркемдік тәсілмен жеткізуінде.
Философиялық ойға жетелейтін шығармалар баланың таным-түсінігіне сай
тағылымды ой жолдарымен берілген. Мәселен,
Құйрығы жоқ , жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көрер?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер?!
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?!
Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің қолбасшысы Махамбет Өтемісұлы
– ел қамын жеген көсем әрі дуалы сөз иесі. Өлеңдерінің тақырыбы көбінесе
ерлікті, батырлықты, хан мен билеуші топ адамдарына қарсы ащы мысқыл, қатал
үкім болып келеді. Махамбет – дұшпанның алдында тізе бүгіп, бас имейтін,
қайыспайтын қайратпен өз ойындағысын тура айтудан тайынбаған өршіл ақын.
Бес ғасырдан үн қатар жырауларымыздың қай жерде, қандай ортада өмір
сүрсе де, шығармаларының айтар ойы тәрбиеден басталған.
Асан қайғы:
Еділ бол да, Жайық ол,
Ешкімменен ұрыспа,
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Осылайша төрт жол өлеңі арқылы адамзаттың баласын жолдасқа қайырымды
болуға шақырады. Оның пайдасын халық даналығымен пайымдасақ: Хас жаман
жолдасын жолда қалдырады.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа!
Ақың болса біреуде,
Айбын тап та ала бер!
Өлең тақырыбы кешірім болу хақында болып тұрса да, Мұхаммед
пайғамбарымыздың хадисімен түйгенде: Мұсылман баласына үш күннен артық кек
сақтауға болмайды, қанатты сөзде: (Алдыңа келсе атаңның құнын кеш.
Оқырман ой-санасының деңгейіне сай өрбітіп, өз түсінігі қалай қабылдаса да,
өнегенің нағыз үлгісі.
Өлетұғын тай үшін,
Көшетұғын сай үшін,
Желке терің құрысып,
Әркімменен ұрыспа.
Жөнге баспай тырысып,
Орынсыз жерде жем болма!
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің
Түбі терең қуысқа!..
Жырау нәпсі – алдаушы дұшпанның насихатын алмауды осылай ескертеді.
Өз басыңды зорайтып,
Теңдес қайдан табарсың? – дейді жырау. Тәкаппарлық деген күллі
дүниедегі өнердің дұшпанынан сақтандырады.
Ал Шәлгез болса;
Бар күшіңді сынамай,
Балуандармен күреспе.
Таң боларсың әлемге,
Сөз боларсың күлемге.
Жоғары қарап оқ атпа,
Жуық түсер қасыңа.
Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман айғақ болар басыңа! – дейді.
Бұқар жыраудың Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа деп
басталатын өлеңі – тұрған пәлсапа.
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңімес,
Кең пейілді кемімес, - дейді. Келесі бір өлең жолдары адалдық
пен кішіпейілділіктің ұраны сынды.
Махамбет:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку – еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей...
Ерлердің ісі бітер ме? – деп жігітті ерлік қасиеттерге
шақырады.
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
үндестік
Абай, Шәкәрім сынды ұлыларымыз бала тәрбиесін өз шығармаларынан қағыс
қалдырмаған. Осыған дәлел ретінде шығармаларында біраз үңіліп көрелік. Абай
Жетінші қара сөзінде адам баласының өмірге келу сәтінен бастап, өмірінде
қалай өз жолын тауып, қандай азамат болып, қалыптасатынын дәл, нақты
сипаттап кеткен: жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі
- ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі - білсем екен демеклік.
Яғни адамзат баласының өмірге келгеннен кейін тәрбиеге қарай екі түрлі
қылықты болатынын анық айтады.
Ұлы Абайдың қай сөзін қарамайық, тәрбиеге, ғибратқа толы. Адам
баласына адам баласынң бәрі – дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде -
туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің,
бармақ жерің - бәрі бірдей, ахиретке қарай өлудің, көрге кіруің, шіруің,
махшарда сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің жақсылығына рахатың бірдей
екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Біріңе-бірің қонақ екенсің, өзің
дүниеге де, қонақ екенсің біреудің бағына, малына күндестік қылып, я
көрсеқызарлық қылып көз алартыспақ лайық па? дейді. Осындай қасиетімен
Абай адам баласының бәрі тең екендігі, әлеуметтік жағдайына қарай бай,
кедей болғанмен астамшылыққа бармаңдар дегенді уағыздайды.
Болашақ ұрпаққа жол сілтейді. Өмір сүріп отырған қысқа дүниеде әрбір
адам қонақ екендігін, сондықтан елмен сыйласып, ұрпақ тәрбиелеп, мәнді де,
сәнді өткізуге тырысыңдар дегенді айтады. Қаулап өсіп келе жатқан жас
өркендердің жаман әдеттерден аулақ болуын көксейді. Он төртінші сөзінде
рақымдылық, мейірбандылқ, адам баласын өз бауырындай көру қасиеттері
туралы айтылса, он тоғызыншы сөзінде дүниеге шыр етіп келген сәбидің,
бәрі бірден есті болып тумайтындығын, оның бәрі бүлдіршіннің талпынысына ,
отбасындағы тәрбиесіне байланысты екендігін сөз қылады. Жиырма бірінші
сөзінде мақтаншақтық қасиеттің адам баласына абырой әпермейтінін және
көрсетеді.
Ғылым таппай, мақтанба өлеңінде жас бала бойына сіңірілетін
бес қасиет - талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақымшылықты үндей отырып,
ата-анаға сол асылдарды бала бойына қалыптастыруды міндеттейді. Өсек,
өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер, мал шашпақтықтан қашу керектігін, ондай
қылықтарды баланы сақтандыру қажеттігін ашық, нақты көрсетеді.
Бала тәрбиесіне қатысты өз ойларын кезінде өлеңмен өрнектеген ұлы
ақын Шәкәрім де өз шығармаларында бере білді. (Өлеңдер мен поэмалар. А.,
Жазушы, 2002).
Шәкәрім Мақтау мен сөгіс деген өлеңінде:
Дос мақтаса, не пайда онан саған,
Дұшпан сөксе не кемдік көрдің жаман,
Шын сөзбенен мақтаса, иә боқтаса,
Мақтау-пайда, зиян ба жамандаған.
Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,
Қуанбақ, не кейімек өзіңе еп пе?
Ғаділ жүрек, таза ақыл мақтайтұғын
Солар сөкпес іс қылар жолды көксе, - дейді.
Ақын бұл өлеңінде жастарға көрінген адамнан не мақтау, не даттау
сөз естісең, соған бола ақылыңды тауыспа дегенді ашық айтады. Одан да таза
жүрекпен, ақылдылықпен іс істе. Сонда барлық адам сені шын ниетімен
мақтайтын болады дейді. Осы жерде адам бойындағы матаншақтық пен біреудің
сөзіне еліру қасиеттерінің, сондай-ақ сәл жамандаса, сонымен өштесу, кек
алып, соның соңына түсу қылықтарынан жас өркендердің аулақ жүруін үндейді.
Талап пен ақыл шығармасында да Шәкәрім жас ұрпаққа ақылын айтуға
жалықпайды. Адам бойында кездесетін жақсы және жаман қылықтарды саралай,
әрбіреуінің мәнін нақты ашып көрсетеді. Яғни адам бойындағы ең асылы -
талапты сипаттай келіп, оның маңайында жүретін қасиетті жеке-жеке көрсетіп,
түсіндіріп береді.
Ынсап деген аспайды, кем қылмайды,
Орнын таппай ол, сірә қозғалмайды,- деп бала тәрбиелеп жатқан ата-
аналардың бала бойына, ең алдымен, ынсапты болу қасиетін сіңіре білуін
меңзейді. Ынсап бар жерде қанағат бар. Ынсапты білген бала еш қиындық
көрмейді деген ойды баса танытады. Одан әрі басқа қасиеттерді былай
жырлайды.
Рақым жақсы көреді аяғанды.
Адамға қаттылықты ойға алмайды.
Ар демек-адамшылық намыс деген,
Арың кетпес жағыңа қарыс деген.
Осы шумақтарды оқып отырған кез келген отбасы мүшесі ойланары хақ.
Өйткені ақын Арыңды сақта, ар мен намыс бір ұғым іспеттес. Сондықтан не
нәтижеге қол жеткізсең де өзіңнің адал еңбегіңмен ал деп нақты
педагогикалық теорияы ұсынып отыр.
Ұят сол - аулақта ұял көргендей- ақ,
Ұрлаған малың шығып бергендей- ақ
Орынсызды істеуге өлгенше ұял,
Ұят күшті өлімнен дегендей-ақ.
Сабыр деген - әр іске шыдамдылық,
Қатты керек адамға бұл бір қылық.
Қолы жетпей талай жан ызданады,
Осыдан кеп шығады адамшылық.
Сақтық деген - әрқашан байқап жүрмек,
Пайда ма, не залал ма,- ескірілмек
Көргенін, естігенін есепке алса,
Сонда оңай әрбір істі ойлап білмек. Адам бойында кездесетін
ұят, ұрлық, сабырлық, адамшылық, сақтық, ақылдылық, т.с.с қылықтардың бәрі
шағын өлеңінде қамтылған. Бұл - ақын шеберлігі, үлкен мәселені тобықтай
сөздің түйінімен дәл, қысқа бере алуы.
Ақын бала тәрбиесіне байланысты ойларын, көзқарастарын тек осы
шығармаларында ғана айтып қоймайды, Насихат өлеңінде де алдында айтқан
ойларын әрі қарай ұштай түседі. Аталған еңбегінде кейінгі ұрпақтың ғылым,
білім алуын көксейді. Тек елмен жарысып, міндет ретінде білім алу емес, оны
дұрыс, адал істерге пайдалану жайлы насихат айтады.
Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сөзімді әбден ұқ,
Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.
Білген ердің бол шәкірті, білмгенді қыл шәкірт,
Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма көр.
Өнерді құр шірітпе, орнына анық жұмсамай,
Өкініші кетпес оның өз ойыңда босқа өлер.
Кейбір адамдардың өзім ғана білсем, басқалары не қылса да өзі білсін
дегенге салынуына қарсы уәж айтады. Өз білгеніңді де шамаң келсе үйрет,
өзің де білмегеніңді үйрен дейді. Содай- ақ:
Сен біреудің ғайыбын ашпа, түн сықылды перде тарт,
Күн сықылды аша берме, жүр жүзінің әр сырын
Саусағанның сусыны бол су сықылды сұп-сұйық,
Бірақ ондай болма салқын, ел көңілін қалдырып.
Жел сықылды желпі жұрттың шаршағанын, талғанын,
Жықпа үйін, болма құйын, қылма жаман амалын.
Жер сықылды пайдалы бол, пайдалансын ел сенен.
Тасты жердей болма қатты, тілме жұрттың табанын,
- деп өскелең ұрпаққа, халыққа қайырымды, елге қамқор болуға үндейді.
Қолыңнан келсе қысылып тұрғанға көмек көрсету сияқты қасиеттерді
иемденсең, қор болмайсың қатыгез болудан, бірге жаманшылық ойлаудан, елдің
сыртынан сөз айтудан сақ бол деп және ескертеді.
Байқап отырсақ, баланы тәрбиелеу, оның бойына халқымыздың тек асыл
қасиеттерін қалыптастыру мақсатында Абай мен Шәкәрім шығармаларынан
үндестікті көреміз. Абай да талап, рақым, қанағат, ынсап туралы қара
сөздерінде жазып, өлеңдерінде жырлап көрсетсе, Шәкәрім де тура сондай
қасиеттерді өз шығармаларында арқау етеді. Екеуі бірдей, ұқсас мәнерде сөз
қылмайды, Абай өзінше, Шәкәрім өзінше жырлайды.
1.4 Балаларға арналған шығармалардың танымдық, тәрбиелік, білімдік
мәні
Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе.
Адамдықты көздесең
Жаттап тоқы көнілге, - деп Сұлтанмахмұт айтқандай, ойына тоқып
өскен, ел ішіндегі ақын-жырау, әншілердің өлең – жырларын, ертегі-аңыз
әңгімелерін құмарта тындап, жаттап алып, айтып үйренген зерек те зерделі
Ілияс Жансүгіров балалар әдебиетінің негізін қалаған. Балалар әдебиетінің
даму тарихына өшпес мұра, өнегелі сөз қалдырған ұлы ақын.
Алғашқы қадамын ұстаздықтан бастаған Ілияс Жансүгіров әдебиет пәнінен
алғаш оқулық жазған авторларынын бірі. Орыстын классик жазушылары -
Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларын қазақ тіліне аударғандардың
бірі. А.С.Пушкиннің Евгений Онегин романын қазақ тіліне толық күйіне
аударған. Осылайша қаламын ұштап, өнерін шыңдаған Ілияс атақты Ақын сері-
әншіге арнап Құлагер поэмасын, қазақтын күй өнерін елге танытқан Күй,
Күйші поэмаларын, туған елінің кен жазира даласына, Отанына
сүйіспеншілігін Дала поэмасында төгілте жырға қосты.
Көңілде көл, ойда дауыл тудырып, жүйрік жанды жүйіткітіп, жай
көңілді ұйытқан өлең жырларын оқығанда, - өнер алды - қызыл сөз дегенің
тереңіне тағы бір бойлап, ақын деген құдірет иесінің алдына тағы да бір
мәртебе бас иеміз. Осылайша, күй толқып, көңіл тебіренткен халықтың аяулы
Құлагердей дүлдүл ақыны - Ілияс Жансүгіровтің балаларға арналған
шығармалары да өзгеше бір төбе. Балалар үшін жазған жазушылардың ішінде ең
көп те, өнімді жазған осы Ілияс Жансүгіров болды. Балалар үшін жазам
деушілер ауыз әдебиетінен үйрену керек екенін айта келіп, ...ел әдебиетінің
ұғымдық жағы - сөз оралымы біздің туғызатын барлық әдебиетіміздің сыртқы
тоны болуы керек... Ендігі туатын әдебиеттің ішкі мәні қазіргі әлеуметтік
қоғамшыл тәрбиеге қабыса тууы керек деп жазды. Балажанды, көрген жазушының
бұл пікірі бүгінгі өмірде де жалғасын табуда. Дүлдүл ақын шығармаларында
осы идеясын берік ұстанғанын көреміз.
Ол Жалпы жасқа (1921), Ағынды менің Ақсуым (1921), Ақ
сабан (1923), Желді қарағай (1925), Жетісу суреттері, Тау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Балалар әдебиеті - рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
үндестік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 181.4 Балаларға
арналған шығармалардың танымдық, тәрбиелік, білімдік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 Көркем шығарманың танымдық ерекшелігі
2.1 Балалар әдебиеті тілінің танымдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Шығармадағы кейіпкерлер санасындағы
символдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 43
2.3 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақ балалар әдебиеті - өз даму кезеңінде
өзіндік тарихы бар сала. Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара
саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік
бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті-қазақ әдебиетінің бір арнасы.
Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен
бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла
бастады. Балаларға арналған әдебиет ұлт тарихында сонау ауыз әдебиетінен
бастау алып, қазіргі кезеңге дейін өзінің тілдік, стильдік жағынан,
мазмұны мен құрылымы жағынан үлкен белеске көтерілді.
Көркем әдебиеттердегі баланың, яғни кейіпкердің тілдік ерекшелігі мен сөз
қолданысы, эстетикалық таным деңгейіне сай символдық таңбалардың
қалыптасуының өзіндік ерекшелігі де бар.
Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі-тақырыбында, екіншіден, бала тіліне
лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық
ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың
қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез
керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі керек. Онсыз баланы
алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт
талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің негізгі мақсаты – қазақ әдебиетіндегі тілдік, тақырыптық
ерекшелігімен дараланып тұратын көркем шығармалардың бірі – балалар
әдебиеті. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
- балалар әдебиеті – тәрбие бастауы екенін дәлелдеу;
- кейіпкерлердің тілдік құралдарды – фразеологизмдер, мақал-мәтелдер,
диалект сөздер, өзге де көріктеуіш тәсілдерді қолдану аясында кейіпкердің
тілдік тұлғасын анықтау;
- қазақ ақындары мен жазушылары шығармаларының ұлттық мазмұны негізіндегі
көркем тілінің құрылымын анықтау;
- балалар әдебиеті кейіпкерлерінің санасындағы эстетикалық танымға сәйкес
символдық ұғымдардың қалыптасуын нақты дәйектеу;
- шығармалардағы кейіпкерлердің сөйлеу мәдениетіне тілдік тұлға тұрғысынан
сипаттама беру;
- балалар тақырыбына арналған шығармалар тілінің бала танымының
психолингвистикалық ерекшелігін айқындаудағы мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Қазақ билері мен шешендері және ұлы
ақын-жазушылардың шығармалары
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды, талдау жасалған
тілдік деректерді әдебиет сабақтарында талдау жүргізу үшін пайдалануға
болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері:
- зерттеу жұмысында балалар әдебиетіндегі кейіпкер тілінің ерекшелігі
көрсетілді;
- балалар әдебиеті кейіпкерлеріне лақап есімдердің берілуінде ұлттың
мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық
менталдық танымның ерекшелігі анықталды;
- балаларға арналған шығармаларда кейіпкер тілінде қолданылатын тілдік
көріктеуіш құралдарына талдау жүргізілді;
- бала санасындағы қалыптасатын символдық белгілердің лингвомәдени
мазмұны сипатталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
1 Балалар әдебиеті – рухани қазына
1.1 Балалар поэзиясындағы көркем сөздің орны
Бала оқырман бойында эстетикалық талғам мен көркемдік білім негізін
сіңіруде тілдік көріктеу тәсілдерінің қай–қайсысы да ерекше маңыз
иеленетіні мәлім. Себебі баланы түрлі әсерге жетелеп, ой–санасына қорғау
салатын қуатты күш поэзиялық туындыда жасалынған шынайы көркемдік әлем
болса, ол әлемнің өзі шығармада көрініс тапқан түрлі бейнелердің өзара
байланысу тұтасуынан пайда болатыны белгілі. Ал оқырманына ой салар көркем
бейнелер жасауда балалар ақыны пайдаланатын бірден – бір құрал – бейнелі
сөз. Бейнелі сөз оқырманды әсерлендіруге, ойландыруға қабілетті сөз. Осы
орайда шығарма тілі хақында ой қозғаған Ахмет Байтұрсынұлының шығарма тілі
екі түрлі болатындығы айтылған еді. Оның бірін ақын тілі деп, екіншісі
әншейін тіл деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл
көбінесе сөздің дұрыстылығын, анықтығын, тазалығын, дәлділігін талғайды.
Ақын тілі сөздің дұрыстылығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекі,
әуезді болу жағын да талғайды деген пікіріне зейін бөлсек, сөздегі
бейнелілік қасиеті сөздің дұрыс та дәл қолданылуымен бірге көрнекілік пен
әуезділікті қажетсінетінін аңдаймыз. Сөздегі көрнекілік пен әуезділік
дегеніміздің өзі поэзиялық туындыда қолданылған сөздердің өзара ұнасым-
жарасым таба келіп, оқырманға эстетикалқ ләззат сыйлайтын тілдік бейнелі
қолданыстар екендігі анық.
Сөз құдіретін, жаратылыс сырын танып-білу жолындағы азамат игілігіне
айналдыруды мақсат тұтқан әр ақын үшін ақиқат шындықтан жаңа көркемдік
шындық туындату қаншалықты азап-механика толы еңбек болса, таным-түсінігі,
арман-қиялы, қабылдауы мен түйсінуі, әсершілігі мен сезімталдығы, т.б. да
қасиеттері жағынан ересектерден мүлде ерекшеленіп тұратын балаларға арнап
өлең-жыр жазу барысында олардың жанына жақын тиетін, қиялын қозғап, қиялын
қанаттандыратын, яки әсерлендіріп, ойландыратын сөзді дәл тауып қолдану
тіпті қиынның қиыны. Өйткені балаларға арналған поэзия -ақындық дарынмен
қатар педагогикалық білікті, психологиялық білімді қажетсінетін әдебиеттің
айрықша саласы. Соған орай оған қойылар талап та айрықша. Бұл талап
үдесінен табылатын үлкенді-кішілі туындылар қазақ балалар поэзиясының
қоржынында аз емес. Сондай туындылардың бірі - Жақан Смақановтың шап-шағын
көлемді Сылдырмақ өлеңі. Бұл өлеңді жалпы мазмұны, бейнелеген нысаны,
сөздік-дыбыстық құрылымы, бейнелеген әрекеттің даму (сюжет), тәрбиелік
мақсаты тұрғысынан алып қарастырсақ, үш жасар бөбектерге арналған шығарма
екендігі айқын аңғарылады. Осы тұста еске түсіре кетелік, балалар
поэзиясының психологиялық-педагогикалық сипаттары жайында сөз қозғаған
тұста үш жасар баланың дүниені тануға ұмтылысында жаңа деңгейге
көтерілетіндігі, яғни осы жаста оның ойлау жүйесі нақты заттық қабылдаудан
бейнелік қабылдауға бейімделе бастайтындығы жайында айтып өткен болатынбыз.
Аталған Сылдырмақ өлеңі - баланың нақ осы ерекшелігі ескерілген өлең.
Шағын өлеңді тұтастай алып қарастырып көрелік:
Сылдырмақ
Сылдырлап,
Бесікте
Тұрады.
Бөпешім
Былдырлап,
Сылдырмақ
Ұрады.
Бас салып,
Қолға алып,
Ауызға салады.
Сол кезде
Сылдырмақ
Сөйлемей
Қалады.
Өлеңде бейнеленген жәйт - бесік көрген кез келген қазақ баласы үшін
таныс нәрсе, таныс сурет. Өзінің де бесіктен белі босағанына бір-екі жыл
ғана өткен бөбек үшін тіпті етене. Сол себепті де ол өлең мазмұнында
бейнеленген заттарды да, әрекетті де көз алдына айқын елестетіп, қабылдай
алады. Сонымен бірге өлеңді бөбектің еркін қабылдауына мүмкіндік туғызып
тұрған негізгі кілт - өлеңдегі тілдік қолданыстың қарапайым да түсінікті
болуы. Балаларға арналған кез келген туындыда ескерілуге тиісті ең маңызды
да ардақты міндет жас оқырманды өз ана тілінің қадір-қасиетіне жете білуге
тәрбиелеу болып табылары даусыз шындық. Бұл талап әсіресе қазақ тіліне
қатысты проблемалар аса ауқымды болып тұрған қазіргі таңда айрықша маңызды.
Аталмыш өлеңге бірінші кезекте осы тұрғыдан назар салар болсақ, бұл орайда
Сылдырмақтың өтеп тұрған парызы зор. Бала бойында өзінің ана тіліне
сүйіспеншілік, құрмет сезімдерін қалыптастыру ана тілі туралы, ана тілін
сүю қажеттілігі туралы өлеңдерді көптеп жазып, соларды талмай жаттау арқылы
іске асады деп қана түсіну жаңсақтыққа ұрындырмақ. Әрине, бұл мәселеде ана
тіліне арнаған әсерлі туындылардың маңызды рөл атқаратыны даусыз.Алайда
балаларға арналған поэзияның бұл орайдағы мүмкіндігі де, міндеті де аса мол
екендігін есте тұтқан абзал. Сондай мүмкіндіктердің бірі тілдік қолданыста
әуезділік (Ахмет Байтұрсынұлы) пен баланың жас ерекшелігіне лайық сөз
мағыналығын құнттау болып табылады. Поэзиялық шығармада әуезділік ұйқасқа
негіз боларын ескерсек, қарастырылып отырған өлеңде өзара ұйқасып тұрған
әрі өлеңге динамика дарытып тұрған негізгі сөздер сылдырмақ, сылдырлап,
былдырлап сөздері. Аталған сөздердің өлең ішінде өзара үндесе қайталанып
қолданылуы сөз мағынасын әлі де толық түсініп, қабылдауға қалыптаса
қоймаған бөбектің өзіне алғашында әлдебір қызықты ойын сияқты әсер етеді.
Сондықтан да сол өлеңнің мағыналық мәніне бойлай қоймаса да, өзіне қызықты
көрінген сөздер жарасымына бола оларды есте сақтап қалуға, жаттап қалуға
ұмтылады. Саналы түрде болмаса да, ана тілінің әуездігін, әуенділігін ішкі
балаң түйсігі арқылы түйсіне бастайды. Өзіне қызықты сезілген сөздердің
қандай мағына беретінін түсінуге талпынады. Басқасын айтпағанның өзінде,
енді-енді айқын сөйлеп келе жатқан екі-үш жасар бала үшін бір өлеңді
(Сылдырмақ) есту нәтижесінде ойыншық сылдырмақтың дыбысы сылдыр,
бесіктегі бөпенің сөзі былдыр екенін біліп үйгеру оның тіл байыту жолындағы
үлкен табысы болып табылары анық. Бұл – ана тілінің қадір-қасиетін жас
ұрпақ санасына сіңіруді мақсат тұтқан поэзия үшін зор жеңістік. Бұл –
балаға құрғақ ақыл айтқаннан гөрі тиімді жол.
Психологтар үш жасар бөбек психологиясына тән негізгі ерекшеліктердің
бірі ретінде осы кезеңде оның бойында өзіндік Мен түсінігінің пайда бола
бастауын, соған орай бөбектің айналадағы құбылыстардың қай-қайсысына да
өзінше қарауға ұмтылатынын, қай нәрсені де өзіне байланыстыра бағалайтынын
айтады. Біз қарастырып отырған Сылдырмақтың бөбек ұғымына жақын болуының
бір себебі бұл өлеңнің тындаушы бөбектердің әрқайсына тікелей арналғандай
әсер етуі болып табылады. Бұл әсер өлеңде орнын дәл тауып қолданылған
бөпешім деген сөзден туып тұр. Бөпешім сөзі өлеңде суреттелген
сылдырмақты да, бесікті де, бесіктегі баланы да тындаушы бөбектің өзіне
тели қабылдауына ықпал еткен. Егер бұл сөздің орнына буын саны бірдей
шығатын балдырған, балақан, балақай сияқты сөздердің бірін
пайдаланған жағдайда тындаушы бөбек өлеңді өзіне жақын қабылдамас еді,
өлеңнің әсері де біршама солғын болар еді. Демек, балалар поэзиясында
тілдік қолданыстың қай-қайсысына да шығармашылық жауапкершілікпен қараған
жөн. Балаларға арналған өлең-жыр балаға етене жақын болуы қажет. Ол үшін
өлеңдегі әрбір сөз, сол сөзге жүктелген мағына әрбір бала оқырманға тікелей
байланысты болуы қажет. Балалар поэзиясына тән тіл көркемдігінің бір
ерекшелігі де осында.
Поэзиялық туынды бала талғамынан шыға алатындай қабілетке ие болу
үшін онда қолданылатын сөздің ұлттық тілдік қордан іріктеп алынған айрықша
сөздердің қатарынан сұрыпталып шықпайтыны белгілі. Тіліміздегі сөздердің
қай-қайсы да орайын тауып пайдаланған жағдайда көркемдік қызмет атқаруға
қабілетті. Мәселен, жоғарыда сөз болған Сылдырмақ өлеңіндегі бөпешім
деген атауыш мағына бір ғана сөздің өзі өлеңнің көркемдік әсерін арттыруда
қаншалықты қызмет атқарғанын байқаған едік. Бұл жерде бөпешім сөзінің
әсерлі болуының сыры негізгі түбір сөзге (бөпе) жалғанған қосымшалар (ш +
ім) арқылы үстелген грамматикалық реңк (еркелету) пен грамматикалық мағына
(меншіктеу) байланысты екенін айта кеткен жөн болар.
Жалпы балалар поэзиясының туындысы қай жастағы балаға арналса да қал-
қадерінше оның тіл байлығын дамытуға үлес қосып жатса, құба-құп болмақ.
Сонымен бірге поэзиядағы әуезділікті, дыбыстар мен сөздер жарасымын
сезінуге қалыптасу арқылы бала бойында айнала дүние үйлесімін, жалпы
жаратылыстағы жарасымдылықты сезіну дағдысы қалыптаса бастайды. Бұл –
баланың эстетикалық талғамын қалыптастыру бағытына да поэзияның зор
мүмкіндікке ие екендігін андататын ерекшелік. Балалар поэзиясының бала
тәрбиесіндегі жан-жақты артықшылығы да осында.
1. Балалар әдебиетінің үлгілері - бала тәрбиесінің құралы
Балалар әдебиеті-балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы-
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу. Балалар әдебиеті-
бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығармашылық және тағылымдық-
тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас ерекшелігіне
қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық, білімділік
ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы жағынан
да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар әдебиеті - жас
ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды ұлттық
патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер-қайратын арттырады.
Балалар әдебиеті қоғамда балалар субмәдениетінің дамуын қамтамасыз
ететін социомәдени құбылыстардың бірі болғандықтан да, балалар әдебиетінің
жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда балаға өткен
дәуірдегі әдебиет үлгілерімен таныстыру үшін оларға ұғынықты тілмен жеткізе
білуіміз шарт. Өйткені әр бала өзінің төл тарихы мен мәдениетін танып өсуі
қажет. Сондықтан баланы ерте жастан қоршаған ортаны танып білумен қатар
ежелгі тарихи жыр-дастандарды жаттап өсуіне ықпал етуіміз керек. Ол үшін
әрине, ұлттық руханиятымыздағы ежелгі түркі дүниесіне ортақ қисса-дастандар
мен аңыз-әңгімелерді бала санасына лайықты етіп, жас ерекшелігіне сай оқып
үйрету қажет.
Адам бірден шешен болып тумайды. Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-
сөйлей шешен боларсың деген қанатты сөзде көп мағына жатыр. Әдемі әзіл,
ойнақы қалжың қағытпа, ұстараның жүзіндей өткір уытты мысқыл кекесін,
тапқырлық, терең логика-сол шешендік өнерге айтқыштыққа жеткізер жол
іспетті. Халықтың әзіл әңгімелерінде осы бір асыл қасиеттердің қай-қайсысы
да молынан. Қазақ халқы ертеден ойын-сауық пен әзіл-күлкіні, ән-күйді, өлең-
жырды сүйген халық. Әй деп бір ауыз ән салмайтын қазақ жоқ десе де
болғандай. Халық аудиториясы іспетті бір түрлі жиын-тойда, жастардың бас
қосқан көңілді кештерінде екі адам кездесе кетсе, бірі бастап, бірі
жалғастыра жөнелетін кәдуілгі әзіл-қалжың, күлдіргі әңгімелер етене аралас
туындап жатады. Сондықтан да біз одан халқымыздың тұрмыс-тіршілігін,
дүниетанымын, эстетикалық талғам-тілегін айқын сезінеміз. Еңбекші елдің
топтық санасының оянуына орай, халық қоғамдық өмірдегі озбырлыққа, қиянатқа
қарсы әділ үкімін; дұрыс сынын көбіне-көп өзінің көкейінен жарып шыққан
билік, шешендік сөздер арқылы білдіріп отырған. Бұл ретте еңбекші бұқара
сөз требунасын шебер пайдаланған, халқымыздың сол шешендік сөздерінен
қоғамдық өмірдің барлық аспектілеріне жауап табуға болады.
Олар күресті көп ретте юмормен жүргізеді. Бұл олардың өз күшіне берік
сенімділігін, өз артықшылығын сезгендігінің тамаша айғағы еді, деп жазады
Ф.Энгельс. Өзінің Германиядағы шаруа соғысы деген кітабының алғы
сөзінде. Бұл тұжырымның билік, шешендік сөздерге де қатысы бар. Еңбекші
бұқара күлкіні әзіл әңгімені, өз жауына қарсы жұмсар қару еткен.
Мысалы: Исатайға Жәңгірхан:
Қара тазыдай сылаңдап шыға бермей, қатарда жүрсең нетеді?- дейді
сонда жарамсақ билердің шағыстырып келе жатқанын сезген Исатай:
- Алдыңда сылаңдап мен келе жатқанда, артыңда қарғылы төбеттей
сүмеңдеп төрт биің келе жатқанда, сені көткен құдай, жерден құмай тазы алар
деп қорқып келесің бе? - деген екен. Осынау табан астында тауып айтылған
бір сөзбен халық ханның қол шоқпары болған билерін итке теңеп, бір
тойтарса, өз өкілінің ақыл ойы, парасатын олардан үстем етіп, бүкіл үстем
тап өкілдерінің астамшылығына күйрете соққы бере білген. Ежелден фольклор
тобында өмірдегі қарама-қайшылықтар; қастық пен достық, адамшылық пен
зұлымдық, опасыздық пен баяндылық, толып жатқан жамандық пен жоқшылық жайы
қатар көрініс тауып отырған. Тазша бала, Жиренше мен Алдар Көсе. Қожанасыр
ізбасарлары іспетті жаңа да шешен, тапқыр да ақылды болып келеді. Өйткені,
табиғат аясында көп дүниенің иесі болып өмір кешкен адамның көргені мен
білгені, өмірден үйрене отырып түйгені көп. Сондықтан да олар кез-келген
сұрақтың мәнін өз көзімен көріп өз қолымен ұстағандай тап басып, не бір
қиын түйіндерді оп-оңай шешіп беріп отырады, сөйтіп қарсыласын дәлелді
сөзбен ылғи да жеңіп шығады. Олардың сөз саптауы да өте айналымды, тілдің
көріктеу құралдарын сақа пайдаланып, не оралымды ойларын маржандай
жарқыратып жайып салады. Мұндағы тапқырлық пен ақыл парасат кімді болса да
таң қалдырары хақ. Тапқырлыққа шынайы шындыққа негізделген билік, шешендік
сөздерде философиялық, дидактикалық түйіндерде жиі кездесіп отырады.
Осындай түйіндер даналықпен ойшылдықтан туындайтыны белгілі. Бір ғана
Қарыз бен парыз деген әңгімені алайық. Бір адам кезінде жасаған
жақсылығының қайтпағанына ренжіп, жолдасына әңгімелейді.
- Онда өкінетін ештеңе жоқ екен, достым. Өйткені біреуге қылған қайыр
жақсылығың әлде бір алаяқ саудагердің кесшеге беретін қарызы емес,
адамгершілік парызы, - дейді досы сонда. Онда философиялық мол мазмұн беріп
тұрған шағын әңгімедегі тапқыр сөзге, логикалық ой түйінінің ұтымдылығына
көңіл тояттайды. Мұндай әңгімелердің, әлеуметтік, адамгершілік мәні де зор.
Өсіп келе жатқан ұрпақты жаман қылықтан сақтандырып, адал еңбек етуге
тапқырлыққа баулыды. Шешендік сөзге тосындық, кездейсоқтық басты
элементтердің бірі болып саналады. Оған тапқырлық, қиыннан қисынын
кетіргіштік қосылғанда, бұл нағыз өнер туындысына айналды. Осы
ерекшеліктеріне орай күтпеген жерден өткір тілмен, тапқыр оймен түйіндей
қарсыласын бұлтартпай, халық даналығы тудырған көркем сөз үлгілерінің бір
түрін - шешендік сөздер деп түйіндеуге болады.
1879 жылы жарыққа шыққан Қазақ хрестоматиясы фольклордың әр
жанрындағы әдемі үлгілерін қамтумен және белгілі бір мақсатқа құрылуымен
құнды, мәселен, кітаптың құрылысы мен мақсаты жайлы Ы.Алтынсариннің өзі
былай деп жазады: Бұл кітапты құрастырғанда, мен, біріншіден, осы біздің
ана тілімізде тұңғыш рет шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ
мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу
жақтарын көздедім; екіншіден бұл кітапта келтірілген әңгімелердің қазақтар
үшін ұнамды болу жағын ойладым, сондықтан бұл кітапқа енгізетін әңгімелерді
тергенде көп қиыншылықтарға кездестім, мақаланы әр жағынан ойлап барып қосу
керек болды. Ы.Алтынсариннің осы сөздерінен-ақ оның қазақ фольклорын оқу-
ағарту мақсаттарына, оған тек тәрбиелік қана емес, сондай-ақ эстетикалық
міндет жүктегенін әрі ғылыми терең мән бергенін және соған сәйкес жанрларға
топтағанын көруге болады. Ыбырайдың жинап, жариялаған ауыз әдебиеті
үлгілерінің ішінде шешендік сөз ерекше орын алады. Ағартушы бұл арқылы
оқушысын, біріншіден, көркем сөзді түсіну, сыйлау, қадірлеу, оған деген
құмарлығын арттыру мақсатын көздесе, екіншіден, ол оны сөз өнеріне баулуды,
шешен, жатық ойлы, тапқыр, өткір, ұтымды сөйлеуге үйтретуге мақсат еткен.
Осы ретте хрестоматияға енген Жиренше шешен әңгімелерді бұл топтағы
аңыздардың алғашқы баспа бетін көруі болар. Жиренше әңгімелері ағартушының
алдымен тапқырлық, өткірлік, әділдігі, қиыннан қиыстырушылық қасиеттерімен
қызықтырса, екінші жағынан таптың мазмұнымен де назарын аударған тәрізді.
Жауыр торы аты мен қараша үйінен басқа ештеңесі жоқ. Жиренше ханды үнемі
жеңеді, жерге қаратады, әділетсіздігі мен жауыздығын оңай әшкерелейді.
Шешеннің осы сияқты әрекеттері оған оқушы мен тыңдаушының сүйіспеншілігін
арттырады. Сондай-ақ тапқырлық пен шешендік сияқты адамдық абзал
қасиеттердің байлық пен билікке емес, адамның жеке басының
артықшылықтарына, сол тәрізді адамдық асыл қасиеттердің көзі халықта,
еңбекші бұхара арасында екенін ұғындырады. Алтынсарин жариялаған шешендік
әңгімелер ішінде қыпшақ ізбасты шешен жеті жасар бала кезінде айтыпты деген
сөз бар. Қазақтың ертеден жеткізіп айтқан жетелі сөзге, яғни, көркем, ойлы,
тапқыр сөзге құлақ асқаны соншалық - оны өмірдің заңындай қабылдап, бала
айтса да, қартайса да, айтушысына қарап емес, айтқанына қарап тыңдаған,
тоқтаған, құлақ асқан. Сондықтан бұрынғы өткен белгілі шешендіктің қайсысы
туралы да ел арасында кейде тапқыр бала кезінен билік айта бастаған деп
дәріптеледі. Алтынсарин жариялауындағы ізбасты жас кезінде көп кісімен келе
жатса, алдынан түлкі қашады, ізбасты түлкіні жұрттан бұрын жетіп соғып
алады да, ешкімге байламайды. Бұған ренжіген ақсақалдар ханға арыз айтқанда
Ізбасты ханға былай дейді:
Ойдан қашты бір түлкі,
Бауға қарап дем алмай,
Жабыла қудық көп кісі,
Бәрі де қалды ере алмай,
Ағайыннан дұшпан жауым жоқ,
Алдына салып айдап жүр,
Алтайы түлкі көре алмай,
Ұялып, тақсыр жүрмеңіз,
Мұның төресін оңдап бере алмай!
Өлең десе де, шешендік сөз десе де, қайсысының дау-жүгін көтере
аларлық осы бір шамырқаған шабытты сөз иесі қайдан да, қашан да әділдікті
сұрай алатын, еселі сөзін еркін айта алатын жас бала болып көрінеді. Оның
шындық үшін сілтейтін күшті құралы уыты өткір сөз. Ағартушы оқытушысына
осының екеуін де сезді де, оның иесін де үлгі етіп ұсынады. Жас болсаң да,
әділдік үшін, арың адалдығың үшін күресе біл, осы жолда сөз құдіретін
меңгер дегенді ескерткендей болды. Ыбырайдың ауыз әдебиетіне қатысын,
көзқарасын оның жеке нұсқауларын жинау, жариялау, бағалау жайын,
ағартушылық, педагогтік мақсатына пайдалану тәсілдерін сөз еткенде
ағартушының таяу, орта Шығыс, Орта Азия халықтарында кең тараған аңыз,
әңгімелерді де назарынан, тыс қалдырмай, оларды да мүмкіншілігінше негізгі
мақсатына сай, оқушысына, жас буынға адамгершілік тәрбие беру талабына
ұтымды пайдалана білгенін айту қажет. Арабтың аты аңызға айналған данышпаны
дәрігері Лұқпанды Лұқпан әкім әңгімесінде надандық пен қараңғылыққа қарсы
күресуші, адамның денсаулығы үшін ізденуші, адамды ұлтына, тобына қарамай
емдеуші етіп суреттесе, енді бір шығармасында Атымтайды шығыс елдерінде
тараған аңызға сай жомарттықтың символы етіп бейнелейді. Атымтай
ағартушының суреттеуінде күндіз-түні еңбек етіп, сол адал еңбегімен байлық,
дәулетке жеткен және жарлы жақыбайлардан ештеңе аямайтын жомарт жан болып
көрінеді. Ал ағартушы Ескендір тақырыбына қазақ ақындарының ішінде алғашқы
боп келді және аты шулы патшаға байланысты көп шын аңыздың ішінен
Ескендірді қанқұйлы жаулаушы етіп көрсететін бір ғана көрінісін өлеңмен
баяндайды.
Патша боп алған Ескендір Өлмеске айла табамын деп мәңгілік суын
іздейді. Уәзірлері Қыдыр Ілиясты жіберіп Әбілхаят суын алдырады, бірақ
ішейін дегенде су Ескендірдің аузына бармайды. Ағартушының бұл аңызға
жасаған түйіні - дүниеге соғыс пен өлім, талау мен тонау әкелген адам мәңгі
өмір сүруге тиіс емес деген қорытындыға саяды. Сөйтіп ағартушының бұл
тақырыптарына жастарды парасат, даналық адамгершілік, сабақтарына баулырлық
түрінде пайдаланады. Василий Васильевич Радлов – орыс әдебиетін қолдана
отырып қазақ фольклорын алғаш жариялаушылардың бірі. Ол өзі естіп, өзі
көрген жазып алған деректеріне қарап қазақ халқының тіл өнері жайында тұтас
пікір айтты. Өзге туыстас тілдерден қазақтың ерекшелігі - сөзге шеберлігі
мен шешендігі деді ол. Радлов әдеби нұсқаларды көбірек жаттап, мақамдап
айтуға әбден үйренген адамдардан жазып алған. Әсіресе қазақ ауыз әдебиетіне
ұқсас көптеген шығармалар жасалып жарияланған. Ол шығармалар әсіресе
ноғайлы жұртында көп кездескен. Мысалы: Қобыланды, Ер тарғын жырлары.
Ал Жиренше шешен әңгімесі қазақша нұсқаға өте жақын. Шалкиіз шығармаларын
ноғайлардан жазып алған. Мұнда ол Ша Темір ханның сарайы ақыны әрі ақылдасы
ретінде алынған. Шалкиіздің Ша темірді сөзбен тұтатқаны белгілі.
Менің...Ша Темір,
Ниет етті кебеге,
Жүк тиетті кемеге,
Ниет айтсаң айым, сен кетерсің,
Жүк тиесең сайым, сен кетерсің,
Тәңіріңнің үйі Меккеге,
Барсаң тәубе, етерсің,
Етектен жиған көп халқың
Енді өзіңнен соң иратын
Кімге сымдарыш етерсің.
Мұндағы сымдарыш,- тәуелді деген сөздің орнына жүреді. Қашаған ақын-
төкпе, суырып салма ақындық өнерді ерекше бағалаған. Ақынның ел алдындағы
міндет парызын, халық өмірін жырлау сырларын жақсы өбілген оған куә ел
ауызында сақталған әңгімелер.
Қашағанның сүйікті шәкірттерінің бірі Сәттіғұл жырлар алдында сәл
ойланып барып ағылтады екен. Қашаған оған: Жау сен қашан атады екен деп
күтіп отыра ма? атқыш болсаң оғыңды сол бойда сеуіп жібер. Ақпа ақын табан
астында селдете құйып жіберуі керек дейді екен.
Мұрат Мөңкеұлы да қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің қатарына
жатады. Сол жеті жасар Мұрат қой соңында жүрсе елдің Барахат атты қадірлі
азаматы оның өлең шығаратынын естіп жолдан әдейі бұрылды да:
Ойнайды қара суда құтты балық,
Жылдамдап бұл баладан құтылалық.
Топтаңдап қой артынан жүргесін.
Әкеңді жас басынан жұтып алып,-депті.
Сонда Мұрат мүдірместен
Ойнайды қара суда құтты балық.
Жылдамдап бізде шалдан құтылалық.
Алшаңдап ат үстінде сен де жүрсің.
Ағаңды алдындағы жұтып алып,- деп жауап қайырады. Мұраттың
тапқырлығына риза болған Барахат оның ағасы Матайға келіп: Баланың талабы
бар екен қой соңына салып қор қылма дейді. Талантты қадірлей білетін
Барахаттың өтініші Мұраттың өнерді өмір серік еткен болашақ тағдырына,
ақындық жолына көмектескен деседі. Менің аузым құрысын құрулы тұрған
зеңбірек деп Құлманбет ақын айтқандай өз құдіреті - сөз құдіреті екенін
ұғынған көптеген шешендер сол сөздерді растайды. Соның бірі Насихат ақын да
Дүлдүл деп сені мақтамаң әкелмесең, тілім толғанып ақ киіктей желге ерме
тесілмесе таңдайың деп әр қилы тақырыптар қойып, ақындық қуатын қайрап
шамырқана толғайды.
Пілдің тірі бәсі де мың ділдә. Өлсе, тері бәсі де мың ділдә. Ақын шын
ұлы қадір бағасын жоймақ емес, ұлыға өлмек жоқ дегенді айта білген.
Қашағанның өткір сықағынан молдалар мен билер өлердей қорқады екен осыны
білетін бір кедей жігіт Қашағанға келіп:
- Ақын аға жалғыз атымды бай аулының есер жігіттері тартып алды арыз
айтып биге барайын десем ағайындары екен ақыл беріңізші дейді.
- Ныспың кім?- дейді ақын.
- Шоңқара.
- Ендеше би алдына барып арызыңды айт. Ол билігін бастамас бұрын мына
бір ауыз өлеңді айтарсың.
Менің атым Шоңқара
Қырын келмей оң қара.
Төрелікті түзу бер,
Тұғаныңа соң қара.
Кедей жігіт Қашағанның айтқанын істейді. Бұрылар жері қалмаған би
жігіттің атын алып береді. Сырым он бес жасында бір құшақ отын құшақтап
Нұралы ханның ауылының сыртынан өтіп бара жатса, иығына шапан жамылған хан
баланы шақырып алып:
- Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетіледі, судың сыртынан отын ұрлап
бала, есің неден кетеді?- дейді.
- Тапқыр баланың оты олжа, суы нұрлық, біреудің малы мен ақысын жеу
ұрлық,- деп жөніне жүре береді.
Жетес шешен ертеде кіші жүздің әлім руынан шыққан Жетер деген тапқыр да
шешен адам етіпті.
Көпшілік бас қосқан үлкен жиында Жетестің тапқырлығын сынамақ болған
бір адам оған: Адамның, жердің,сөздің, пікірдің сәні неде? деген сауал
қойыпты.
Сонда Жетес іркілместен:
Адамның сәні-өнер, білім, ақылы
Жердің сәні-жеміс,өнім, дақылы
Сөздің сәні-өнегелі, өткір нақылы
Пікірдің сәні-өнегелі ең пайдалы мақұлы- деп жауап берген екен дейді.
Шешендік сөздер-ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері халықты
өнеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың,
ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың аузынан шыққан
дуалы өнегелі, қисынды, қасиетті сөздер.
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым батыр,
Жиренше шешен аңыздары және Досбол, Сауытбек, Қылышбай, т.б. шешендердің
аты белгілі.
Шешендік сөздерді мазмұнына қарай үшке бөледі:
Шешендік арнау, Шешендік толғау, Шешендік дау.
Өлеңмен айтылғандары-термелері
Қ ара сөзбен айтылғандары-пернелі.
Жиын тойда шешендік сөздерді арқау етіп сөйлеу дәстүрге айналған.
Отбасында ата-ана бала тәрбиесіне үлгі етіп шешендік сөздерден мысал
келтіріп әңгіме тартып сөздерді, отбасында оқуды әдетке айналдырып отырса
керек.
Мектепте шешендіктің мәнін жан-жақты ұғындыратын әдеби жұмыстарды
ұйымдастыруға болады. Мысалы: Қазақ халқының шешен билері Төле би, Әйтеке
би-халықтың ұлттық бірлігін нығайтып, халықтығын сақтауға зор әсерін
тигізген данышпан ақын, шешен, ойшыл, гуманист көсемдер.
Шешендік билік сөздер шешендікке үйретеді, адамгершілікке тәрбиелейді
ұлттық мақтаныш сезімді оятып ұрпақтың тілді асыл сөздерді қадірлеу борышын
баянды етеді. Өнерпаз мен ой тапқыштардың өнер жарысында шешендік
сөздерді пайдаланудың мәні зор: шешендік сөздердің үзінді келтіріп оны
айтушы кім екенін айқындау білімдарлыққа байланысты.
Өз тарихымызды өзімізден жасырып, ұлттық рухани құндылықтарымызды
өзіміге аяқасты еткізген сонау қатыгез саясатқа шырмалған жылдар ішінде
халық әдебиетінің азаттықты көксеген туындылары баспа бетін көрмек түгілі
шаң басқан архивтерде жатқаны шын. Оған дейін де ол ақын-жыраулардың айтуы
бойынша ғасырдан ғасырды аттап, ірілі-ұсақты халықтың меншігіне айналып,
жадында жүрген осынау бай қазынамызды әрлеп, көркемдік сапасын жетілдіруде
қаншама белгісіз ақын-жыраулардың еңбегі болды десеңізші?! Тек XV ғасырдың
шамасында әдебиет сахнасында бірен-саран ақын-жыраулардың аттары да мәлім
бола бастайды. Мәселен, Асан Қайғы, Шәлгез, Сыпыра жырау, Бұқар жырау т.б.
Бірақ бұлардың есімдеріне байланысты шығармалардың саны аз, көбі жөнді
сақталмаған, оның үстіне тіпті кейде сол ақындардың тарихта анық болған-
болмағаны біраз күдік туғызған жайлары да бар. Егер Асан қайғының есіміне
байланысты аңыздарда желмаясына мініп, халқының қонысына қолайлы мекен
Жерұйықты іздеген дана қарттың бейнесін көрсек, Шәлгез шығарды деген
толғау-жырларда өткендегі хан, батырлар мадақ етіледі.
Кейінгі ғасырларда да белгілі деген ақын-жыраулардың аттары
аталғанмен, олардан қалған мұра өте аз, бірен-саран үзінділер мен тек өлең-
толғаулар. Мысалы: XVII ғ. Есім ханның тұсында Жиембет жыраудың даңқы
шықса, XVIII ғ. бас кезінде Ақтабан шұбырынды оқиғасына байланысты және
Абылай хан төңірегінде болған бір топ ақын-жыраулардың есімдері аталып
келген (Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетей т.б). Осы дәуір ақындарының ең
көрнектісі, ірісі-Бұқар жырау.
Шал Құлекеұлының халыққа өте жақын, еңбекші бұқараның қамын жеген адам
екені айқын көрінеді. Қазақ ақындарының көпшілігіне ортақ адам өміріне
арналған толғауларынан басқа, Жақсы, жаман адам туралы, Дін туралы,
Мешкей кәрілерге айтқаны, Әйел туралы, Бұл дүниенің мысалы жақсы мен
жаман, асыл мен жасықты параллель суреттеген өлеңдері бар.
Жыраудың толғауларында нақыл сөздер мен авторлық афоризмдер мол
кездесіп, кішкентай оқырманды ойлылыққа жетелейді. Жыраулардың ой толғауына
тән ерекшелік-бейнелі ойды ұтымды көркемдік тәсілмен жеткізуінде.
Философиялық ойға жетелейтін шығармалар баланың таным-түсінігіне сай
тағылымды ой жолдарымен берілген. Мәселен,
Құйрығы жоқ , жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көрер?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер?!
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?!
Бөкей ордасындағы шаруалар көтерілісінің қолбасшысы Махамбет Өтемісұлы
– ел қамын жеген көсем әрі дуалы сөз иесі. Өлеңдерінің тақырыбы көбінесе
ерлікті, батырлықты, хан мен билеуші топ адамдарына қарсы ащы мысқыл, қатал
үкім болып келеді. Махамбет – дұшпанның алдында тізе бүгіп, бас имейтін,
қайыспайтын қайратпен өз ойындағысын тура айтудан тайынбаған өршіл ақын.
Бес ғасырдан үн қатар жырауларымыздың қай жерде, қандай ортада өмір
сүрсе де, шығармаларының айтар ойы тәрбиеден басталған.
Асан қайғы:
Еділ бол да, Жайық ол,
Ешкімменен ұрыспа,
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Осылайша төрт жол өлеңі арқылы адамзаттың баласын жолдасқа қайырымды
болуға шақырады. Оның пайдасын халық даналығымен пайымдасақ: Хас жаман
жолдасын жолда қалдырады.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа!
Ақың болса біреуде,
Айбын тап та ала бер!
Өлең тақырыбы кешірім болу хақында болып тұрса да, Мұхаммед
пайғамбарымыздың хадисімен түйгенде: Мұсылман баласына үш күннен артық кек
сақтауға болмайды, қанатты сөзде: (Алдыңа келсе атаңның құнын кеш.
Оқырман ой-санасының деңгейіне сай өрбітіп, өз түсінігі қалай қабылдаса да,
өнегенің нағыз үлгісі.
Өлетұғын тай үшін,
Көшетұғын сай үшін,
Желке терің құрысып,
Әркімменен ұрыспа.
Жөнге баспай тырысып,
Орынсыз жерде жем болма!
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің
Түбі терең қуысқа!..
Жырау нәпсі – алдаушы дұшпанның насихатын алмауды осылай ескертеді.
Өз басыңды зорайтып,
Теңдес қайдан табарсың? – дейді жырау. Тәкаппарлық деген күллі
дүниедегі өнердің дұшпанынан сақтандырады.
Ал Шәлгез болса;
Бар күшіңді сынамай,
Балуандармен күреспе.
Таң боларсың әлемге,
Сөз боларсың күлемге.
Жоғары қарап оқ атпа,
Жуық түсер қасыңа.
Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман айғақ болар басыңа! – дейді.
Бұқар жыраудың Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа деп
басталатын өлеңі – тұрған пәлсапа.
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңімес,
Кең пейілді кемімес, - дейді. Келесі бір өлең жолдары адалдық
пен кішіпейілділіктің ұраны сынды.
Махамбет:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку – еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
Тебінгі терге шірімей,
Терлігі майдай ерімей...
Ерлердің ісі бітер ме? – деп жігітті ерлік қасиеттерге
шақырады.
1.3 Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы бала тәрбиесі жөніндегі
үндестік
Абай, Шәкәрім сынды ұлыларымыз бала тәрбиесін өз шығармаларынан қағыс
қалдырмаған. Осыған дәлел ретінде шығармаларында біраз үңіліп көрелік. Абай
Жетінші қара сөзінде адам баласының өмірге келу сәтінен бастап, өмірінде
қалай өз жолын тауып, қандай азамат болып, қалыптасатынын дәл, нақты
сипаттап кеткен: жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі
- ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады... Біреуі - білсем екен демеклік.
Яғни адамзат баласының өмірге келгеннен кейін тәрбиеге қарай екі түрлі
қылықты болатынын анық айтады.
Ұлы Абайдың қай сөзін қарамайық, тәрбиеге, ғибратқа толы. Адам
баласына адам баласынң бәрі – дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде -
туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің,
бармақ жерің - бәрі бірдей, ахиретке қарай өлудің, көрге кіруің, шіруің,
махшарда сұралуың – бәрі бірдей, екі дүниенің жақсылығына рахатың бірдей
екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Біріңе-бірің қонақ екенсің, өзің
дүниеге де, қонақ екенсің біреудің бағына, малына күндестік қылып, я
көрсеқызарлық қылып көз алартыспақ лайық па? дейді. Осындай қасиетімен
Абай адам баласының бәрі тең екендігі, әлеуметтік жағдайына қарай бай,
кедей болғанмен астамшылыққа бармаңдар дегенді уағыздайды.
Болашақ ұрпаққа жол сілтейді. Өмір сүріп отырған қысқа дүниеде әрбір
адам қонақ екендігін, сондықтан елмен сыйласып, ұрпақ тәрбиелеп, мәнді де,
сәнді өткізуге тырысыңдар дегенді айтады. Қаулап өсіп келе жатқан жас
өркендердің жаман әдеттерден аулақ болуын көксейді. Он төртінші сөзінде
рақымдылық, мейірбандылқ, адам баласын өз бауырындай көру қасиеттері
туралы айтылса, он тоғызыншы сөзінде дүниеге шыр етіп келген сәбидің,
бәрі бірден есті болып тумайтындығын, оның бәрі бүлдіршіннің талпынысына ,
отбасындағы тәрбиесіне байланысты екендігін сөз қылады. Жиырма бірінші
сөзінде мақтаншақтық қасиеттің адам баласына абырой әпермейтінін және
көрсетеді.
Ғылым таппай, мақтанба өлеңінде жас бала бойына сіңірілетін
бес қасиет - талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақымшылықты үндей отырып,
ата-анаға сол асылдарды бала бойына қалыптастыруды міндеттейді. Өсек,
өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер, мал шашпақтықтан қашу керектігін, ондай
қылықтарды баланы сақтандыру қажеттігін ашық, нақты көрсетеді.
Бала тәрбиесіне қатысты өз ойларын кезінде өлеңмен өрнектеген ұлы
ақын Шәкәрім де өз шығармаларында бере білді. (Өлеңдер мен поэмалар. А.,
Жазушы, 2002).
Шәкәрім Мақтау мен сөгіс деген өлеңінде:
Дос мақтаса, не пайда онан саған,
Дұшпан сөксе не кемдік көрдің жаман,
Шын сөзбенен мақтаса, иә боқтаса,
Мақтау-пайда, зиян ба жамандаған.
Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,
Қуанбақ, не кейімек өзіңе еп пе?
Ғаділ жүрек, таза ақыл мақтайтұғын
Солар сөкпес іс қылар жолды көксе, - дейді.
Ақын бұл өлеңінде жастарға көрінген адамнан не мақтау, не даттау
сөз естісең, соған бола ақылыңды тауыспа дегенді ашық айтады. Одан да таза
жүрекпен, ақылдылықпен іс істе. Сонда барлық адам сені шын ниетімен
мақтайтын болады дейді. Осы жерде адам бойындағы матаншақтық пен біреудің
сөзіне еліру қасиеттерінің, сондай-ақ сәл жамандаса, сонымен өштесу, кек
алып, соның соңына түсу қылықтарынан жас өркендердің аулақ жүруін үндейді.
Талап пен ақыл шығармасында да Шәкәрім жас ұрпаққа ақылын айтуға
жалықпайды. Адам бойында кездесетін жақсы және жаман қылықтарды саралай,
әрбіреуінің мәнін нақты ашып көрсетеді. Яғни адам бойындағы ең асылы -
талапты сипаттай келіп, оның маңайында жүретін қасиетті жеке-жеке көрсетіп,
түсіндіріп береді.
Ынсап деген аспайды, кем қылмайды,
Орнын таппай ол, сірә қозғалмайды,- деп бала тәрбиелеп жатқан ата-
аналардың бала бойына, ең алдымен, ынсапты болу қасиетін сіңіре білуін
меңзейді. Ынсап бар жерде қанағат бар. Ынсапты білген бала еш қиындық
көрмейді деген ойды баса танытады. Одан әрі басқа қасиеттерді былай
жырлайды.
Рақым жақсы көреді аяғанды.
Адамға қаттылықты ойға алмайды.
Ар демек-адамшылық намыс деген,
Арың кетпес жағыңа қарыс деген.
Осы шумақтарды оқып отырған кез келген отбасы мүшесі ойланары хақ.
Өйткені ақын Арыңды сақта, ар мен намыс бір ұғым іспеттес. Сондықтан не
нәтижеге қол жеткізсең де өзіңнің адал еңбегіңмен ал деп нақты
педагогикалық теорияы ұсынып отыр.
Ұят сол - аулақта ұял көргендей- ақ,
Ұрлаған малың шығып бергендей- ақ
Орынсызды істеуге өлгенше ұял,
Ұят күшті өлімнен дегендей-ақ.
Сабыр деген - әр іске шыдамдылық,
Қатты керек адамға бұл бір қылық.
Қолы жетпей талай жан ызданады,
Осыдан кеп шығады адамшылық.
Сақтық деген - әрқашан байқап жүрмек,
Пайда ма, не залал ма,- ескірілмек
Көргенін, естігенін есепке алса,
Сонда оңай әрбір істі ойлап білмек. Адам бойында кездесетін
ұят, ұрлық, сабырлық, адамшылық, сақтық, ақылдылық, т.с.с қылықтардың бәрі
шағын өлеңінде қамтылған. Бұл - ақын шеберлігі, үлкен мәселені тобықтай
сөздің түйінімен дәл, қысқа бере алуы.
Ақын бала тәрбиесіне байланысты ойларын, көзқарастарын тек осы
шығармаларында ғана айтып қоймайды, Насихат өлеңінде де алдында айтқан
ойларын әрі қарай ұштай түседі. Аталған еңбегінде кейінгі ұрпақтың ғылым,
білім алуын көксейді. Тек елмен жарысып, міндет ретінде білім алу емес, оны
дұрыс, адал істерге пайдалану жайлы насихат айтады.
Сен ғылымға болсаң ынтық, бұл сөзімді әбден ұқ,
Білгеніңнің жақсысын қыл, білмегенді біле бер.
Білген ердің бол шәкірті, білмгенді қыл шәкірт,
Үйренуге қылма намыс, үйретуге болма көр.
Өнерді құр шірітпе, орнына анық жұмсамай,
Өкініші кетпес оның өз ойыңда босқа өлер.
Кейбір адамдардың өзім ғана білсем, басқалары не қылса да өзі білсін
дегенге салынуына қарсы уәж айтады. Өз білгеніңді де шамаң келсе үйрет,
өзің де білмегеніңді үйрен дейді. Содай- ақ:
Сен біреудің ғайыбын ашпа, түн сықылды перде тарт,
Күн сықылды аша берме, жүр жүзінің әр сырын
Саусағанның сусыны бол су сықылды сұп-сұйық,
Бірақ ондай болма салқын, ел көңілін қалдырып.
Жел сықылды желпі жұрттың шаршағанын, талғанын,
Жықпа үйін, болма құйын, қылма жаман амалын.
Жер сықылды пайдалы бол, пайдалансын ел сенен.
Тасты жердей болма қатты, тілме жұрттың табанын,
- деп өскелең ұрпаққа, халыққа қайырымды, елге қамқор болуға үндейді.
Қолыңнан келсе қысылып тұрғанға көмек көрсету сияқты қасиеттерді
иемденсең, қор болмайсың қатыгез болудан, бірге жаманшылық ойлаудан, елдің
сыртынан сөз айтудан сақ бол деп және ескертеді.
Байқап отырсақ, баланы тәрбиелеу, оның бойына халқымыздың тек асыл
қасиеттерін қалыптастыру мақсатында Абай мен Шәкәрім шығармаларынан
үндестікті көреміз. Абай да талап, рақым, қанағат, ынсап туралы қара
сөздерінде жазып, өлеңдерінде жырлап көрсетсе, Шәкәрім де тура сондай
қасиеттерді өз шығармаларында арқау етеді. Екеуі бірдей, ұқсас мәнерде сөз
қылмайды, Абай өзінше, Шәкәрім өзінше жырлайды.
1.4 Балаларға арналған шығармалардың танымдық, тәрбиелік, білімдік
мәні
Асыл сөзді іздесең,
Абайды оқы, ерінбе.
Адамдықты көздесең
Жаттап тоқы көнілге, - деп Сұлтанмахмұт айтқандай, ойына тоқып
өскен, ел ішіндегі ақын-жырау, әншілердің өлең – жырларын, ертегі-аңыз
әңгімелерін құмарта тындап, жаттап алып, айтып үйренген зерек те зерделі
Ілияс Жансүгіров балалар әдебиетінің негізін қалаған. Балалар әдебиетінің
даму тарихына өшпес мұра, өнегелі сөз қалдырған ұлы ақын.
Алғашқы қадамын ұстаздықтан бастаған Ілияс Жансүгіров әдебиет пәнінен
алғаш оқулық жазған авторларынын бірі. Орыстын классик жазушылары -
Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың шығармаларын қазақ тіліне аударғандардың
бірі. А.С.Пушкиннің Евгений Онегин романын қазақ тіліне толық күйіне
аударған. Осылайша қаламын ұштап, өнерін шыңдаған Ілияс атақты Ақын сері-
әншіге арнап Құлагер поэмасын, қазақтын күй өнерін елге танытқан Күй,
Күйші поэмаларын, туған елінің кен жазира даласына, Отанына
сүйіспеншілігін Дала поэмасында төгілте жырға қосты.
Көңілде көл, ойда дауыл тудырып, жүйрік жанды жүйіткітіп, жай
көңілді ұйытқан өлең жырларын оқығанда, - өнер алды - қызыл сөз дегенің
тереңіне тағы бір бойлап, ақын деген құдірет иесінің алдына тағы да бір
мәртебе бас иеміз. Осылайша, күй толқып, көңіл тебіренткен халықтың аяулы
Құлагердей дүлдүл ақыны - Ілияс Жансүгіровтің балаларға арналған
шығармалары да өзгеше бір төбе. Балалар үшін жазған жазушылардың ішінде ең
көп те, өнімді жазған осы Ілияс Жансүгіров болды. Балалар үшін жазам
деушілер ауыз әдебиетінен үйрену керек екенін айта келіп, ...ел әдебиетінің
ұғымдық жағы - сөз оралымы біздің туғызатын барлық әдебиетіміздің сыртқы
тоны болуы керек... Ендігі туатын әдебиеттің ішкі мәні қазіргі әлеуметтік
қоғамшыл тәрбиеге қабыса тууы керек деп жазды. Балажанды, көрген жазушының
бұл пікірі бүгінгі өмірде де жалғасын табуда. Дүлдүл ақын шығармаларында
осы идеясын берік ұстанғанын көреміз.
Ол Жалпы жасқа (1921), Ағынды менің Ақсуым (1921), Ақ
сабан (1923), Желді қарағай (1925), Жетісу суреттері, Тау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz